श्रीमद्भागवतमहापुराणम्

शौनक उवाच - Shaunaka said -

निर्गते नारदे सूत भगवान् बादरायण: ।
श्रुतवांस्तदभिप्रेतं तत: किमकरोद्विभु: ॥१॥


निर्गते नारदे सूत departed having Naarada, O Soota!
भगवान् बादरायण: all powerful Vyaasa
श्रुतवान्-तत्-अभिप्रेतम् having heard those well meaning (words)
तत: किम्-अकरोत्-विभु: then, what did the great one do
सूत उवाच - Soota said -

ब्रह्मनद्यां सरस्वत्यामाश्रम: पश्चिमे तटे ।
शम्याप्रास इति प्रोक्त ऋषीणां सत्रवर्धन: ॥२॥


ब्रह्म-नद्याम् सरस्वत्याम्- by Brahmaa (presided) in the river Saraswati
आश्रम: पश्चिमे तटे a hermitage, on the western bank
शम्याप्रास:-इति प्रोक्त: Shamyaapraasa, thus known
ऋषीणाम् सत्र-वर्धन: of the sages, sacrificial activities promotes

तस्मिन् स्व आश्रमे व्यासो बदरीखण्डमण्डिते ।
आसीनोऽप उपस्पृश्य प्रणिदध्यौ मन: स्वयम् ॥३॥


तस्मिन् स्वे आश्रमे व्यास: in that, own hermitage, Vyaasa
बदरी-खण्ड-मण्डिते with jujube trees surrounded
आसीन:-अप: उपस्पृश्य sat down, water sipped
प्रणिदध्यौ मन: स्वयम् concentrated mind in himself

भक्तियोगेन मनसि सम्यक् प्रणिहितेऽमले ।
अपश्यत्पुरुषं पूर्वं मायां च तदपाश्रयाम् ॥४॥


भक्ति-योगेन by devotion practice
मनसि सम्यक् in his mind perfectly
प्रणिहिते-अमले concentrated, sinless
अपश्यत्-पुरुषम् saw Person
पूर्वम् मायाम् च Primal and Maaya
तत्-अपाश्रयाम् his subordinate

यया सम्मोहितो जीव आत्मानं त्रिगुणात्मकम् ।
परोऽपि मनुतेऽनर्थं तत्कृतं चाभिपद्यते ॥५॥


यया सम्मोहित: by which (Maaya) deluded
जीव: आत्मानम् the soul, itself
त्रिगुण-आत्मकम् of the three Gunas comprising
पर:-अपि beyond, though
मनुते-अनर्थम् believes, unfortunately
तत्-कृतम् च-अभिपद्यते this due to and suffers

अनर्थोपशमं साक्षाद् भक्तियोगमधोक्षजे ।
लोकस्याजानतो विद्वांश्चक्रे सात्वतसंहिताम् ॥६॥


अनर्थ-उपशमम् साक्षात् to evils counteract, directly
भक्ति-योगम्-अधोक्षजे devotion practice, to the Lord
लोकस्य-अजानत: for people ignorant
विद्वान्-चक्रे the learned one (Vyaasa) composed
सात्वत संहिताम् the Vaishnavite Samhitaa - (Shreemad Bhaagavatam)

यस्यां वै श्रूयमाणायां कृष्णे परमपूरुषे ।
भक्तिरुत्पद्यते पुंस: शोकमोहभयापहा ॥७॥


यस्याम् वै श्रूयमाणायाम् in which certainly, by listening to
कृष्णे परमपूरुषे in Krishna the Supreme Person
भक्ति:-उत्पद्यते devotion is generated
पुंस: शोक-मोह of the people sorrow, infatuation
भय-अपहा and fear dispelling

स संहितां भागवतीं कृत्वानुक्रम्य चात्मजम् ।
शुकमध्यापयामास निवृत्तिनिरतं मुनि: ॥८॥


स: संहिताम् भागवतीम् he, the Samhitaa (Puraana) of Bhaagavatam
कृत्वा-अनुक्रम्य च composed and revised
आत्मजम् शुकम् (and) to his son Shuka
अध्यापयामास taught (it)
निवृत्ति-निरतम्-मुनि: inclined to recluse, the sage
शौनक उवाच - Shaunaka said -

स वै निवृत्तिनिरत: सर्वत्रोपेक्षको मुनि: ।
कस्य वा बृहतीमेतामात्माराम: समभ्यसत् ॥९॥


स: वै निवृत्ति-निरत: he indeed, to recluse inclined
सर्वत्र-उपेक्षक: मुनि: in every thing indifferent, sage (Shuka)
कस्य वा by what (prompted) certainly
बृहतीम्-एताम् extensive this (work)
आत्माराम: समभ्यसत् in self revelling, mastered
सूत उवाच - Soota said -

आत्मारामाश्च मुनयो निर्ग्रन्था अप्युरुक्रमे ।
कुर्वन्त्यहैतुकीं भक्तिमित्थम्भूतगुणो हरि: ॥१०॥


आत्मारामा:-च मुनय: revelling in the self, the sages
निर्ग्रन्था: अपि- free of bondage (of ignorance) also,
उरुक्रमे कुर्वन्ति- to The Majestic perform
अहैतुकीम् भक्तिम् desire less devotion
इत्थम्भूत-गुण: हरि: such and the like are the virtues of Hari

हरेर्गुणाक्षिप्तमतिर्भगवान् बादरायणि: ।
अध्यगान्महदाख्यानं नित्यं विष्णुजनप्रिय: ॥११॥


हरे:-गुण-आक्षिप्त-मति:- by Hari's majesties captivated intellect
भगवान् बादरायणि: divine son of Baadaraayana (Vyaas), Shuka
अध्यगात्-महत्-आख्यानम् studied the great Puraana -Bhaagavatam
नित्यम् विष्णु-जन-प्रिय: daily, of Vishnu's own people's beloved

परीक्षितोऽथ राजर्षेर्जन्मकर्मविलापनम् ।
संस्थां च पाण्डुपुत्राणां वक्ष्ये कृष्णकथोदयम् ।।१२॥


परीक्षित:-अथ राजर्षे:- of Pareekshit now, the royal sage's
जन्म-कर्म-विलापनम् birth, exploits and emancipation
संस्थाम् च पाण्डुपुत्राणाम् and the ascent of Paandavaas
वक्ष्ये कृष्ण-कथा-उदयम् will say the (prelude) to Krishna's story beginning

यदा मृधे कौरवसृञ्जयानां वीरेष्वथो वीरगतिं गतेषु ।
वृकोदराविद्धगदाभिमर्शभग्नोरुदण्डे धृतराष्ट्रपुत्रे ॥१३॥


यदा मृधे when (during) the war
कौरव-सृञ्जयानाम् of Kauravaas and Paandavaas
वीरेषु-अथो of the warriors then
वीरगतिम् गतेषु heroes like had fallen
वृकोदर-आविद्ध- by Vrikodara broken
गदा-अभिमर्श by striking the mace
भग्न-उरुदण्डे having broken the thigh
धृतराष्ट्र-पुत्रे of Dhritraashtraa's son, Duryodhana

भर्तु: प्रियं द्रौणिरिति स्म पश्यन् कृष्णासुतानां स्वपतां शिरांसि ।
उपाहरद्विप्रियमेव तस्य जुगुप्सितं कर्म विगर्हयन्ति ॥१४॥


भर्तु: प्रियम् द्रौणि:-इति master's desire (to fulfil) Drona's son (Ashwatthaamaa)
स्म पश्यन् कृष्णा-सुतानाम् having seen of Draupadi's sons
स्वपताम् शिरांसि while sleeping heads
उपाहरत्-विप्रियम्-एव brought, (this) was unappreciated only
तस्य जुगुप्सितम् कर्म his heinous acts
विगर्हयन्ति are condemned

माता शिशूनां निधनं सुतानां निशम्य घोरं परितप्यमाना ।
तदारुदद्वाष्पकलाकुलाक्षी तां सान्त्वयन्नाह किरीटमाली ॥१५॥


माता शिशूनाम् mother of the children
निधनम् सुतानाम् निशम्य slaughter of the sons hearing
घोरम् परितप्यमाना deeply distressed
तदा-अरुदत्- then wailed
वाष्प-कला-आकुल-अक्षी tears full and blinded eyes
ताम् सान्त्वयन्- her comforting
आह किरीटमाली said Arjuna

तदा शुचस्ते प्रमृजामि भद्रे यद् ब्रह्मबन्धो: शिर आततायिन: ।
गाण्डीवमुक्तैर्विशिखैरुपाहरे त्वाऽऽक्रम्य यत्स्नास्यसि दग्धपुत्रा ॥१६॥


तदा शुच:-ते then grief (laden tears) yours
प्रमृजामि भद्रे I will wipe, good lady!
यद् ब्रह्मबन्धो: when the fallen Braahmana's
शिर: आततायिन: head of the wicked
गाण्डीव-मुक्तै:- from Gaandeeva shot
विशिखै:-उपाहरे arrows sever and bring
त्वा-आक्रम्य to you, standing on
यत्-स्नास्यसि which will bathe (you)
दग्ध-पुत्रा (after) cremation of the sons

इति प्रियां वल्गुविचित्रजल्पै: स सान्त्वयित्वाच्युतमित्रसूत: ।
अन्वाद्रवद् दंशित उग्रधन्वा कपिध्वजो गुरुपुत्रं रथेन ॥१७॥


इति प्रियाम् thus wife
वल्गु-विचित्र-जल्पै: by sweet and wonderful words
स: सान्त्वयित्वा- he having consoled
अच्युत-मित्र-सूत: Krishna making his friend and charioteer
अन्वाद्रवद् chased
दंशित: उग्रधन्वा enraged, carrying the fierce bow
कपि-ध्वज: having a monkey on the flag
गुरु-पुत्रम् रथेन his teacher's son (Ashwatthaamaa) in a chariot

तमापतन्तं स विलक्ष्य दूरात् कुमारहोद्विग्नमना रथेन ।
पराद्रवत्प्राणपरीप्सुरुर्व्यां ,यावद्गमं रुद्रभयाद्यथार्क: ॥१८॥


तम्-आपतन्तम् him approaching,
स: विलक्ष्य दूरात् he seeing from far
कुमारहा-उद्विग्नमना: the assailant of the princes, with bewildered mind
रथेन पराद्रवत्-प्राण-परीप्सु:- in a chariot, fled, life eager to save
उर्व्याम् यावद्-गमम् on the earth, as far as possible
रुद्र-भयात्-यथा-अर्क: by the fear of Rudra just as the Sun (had run)

यदाशरणमात्मानमैक्षत श्रान्तवाजिनम् ।
अस्त्रं ब्रह्मशिरो मेने आत्मत्राणं द्विजात्मज: ॥१९॥


यदा-अशरणम्-आत्मानम्- when, unprotected himself
ऐक्षत श्रान्त-वाजिनम् saw, exhausted horses
अस्त्रम् ब्रह्मशिर: weapon only Brahmaastra
मेने आत्म-त्राणम् considered for self protection
द्विज-आत्मज: the Braahmana son

अथोपस्पृश्य सलिलं संदधे तत्समाहित: ।
अजानन्नुपसंहारं प्राणकृच्छ्र उपस्थिते ॥२०॥


अथ-उपस्पृश्य सलिलम् then sipping water
संदधे तत्-समाहित: fitted it, with concentration
अजानन्-उपसंहारम् not knowing the withdrawing
प्राण-कृच्छ्र उपस्थिते life's danger being present

तत: प्रादुष्कृतं तेज: प्रचण्डं सर्वतोदिशम् ।
प्राणापदमभिप्रेक्ष्य विष्णुं जिष्णुरुवाच ह ॥२१॥


तत: प्रादुष्कृतम् from it (the Brahmaastra) emitting
तेज: प्रचण्डम् flame fierce
सर्वत:-दिशम् in all the directions
प्राण-आपदम्- of life danger
अभिप्रेक्ष्य विष्णुम् seeing to Vishnu
जिष्णु:-उवाच ह Arjuna said so
अर्जुन उवाच - Arjuna said -

कृष्ण कृष्ण महाबाहो भक्तानामभयंकर ।
त्वमेको दह्यमानानामपवर्गोऽसि संसृते: ॥२२॥


कृष्ण कृष्ण महाबाहो Krishna! O Krishna! Mighty of Arm!
भक्तानाम्-अभयंकर of the devotee's fears Allayer!
त्वम्-एक: दह्यमानानाम्- you alone (are) of the constantly burning (people)
अपवर्ग:-असि संसृते: recluse are in the world

त्वमाद्य: पुरुष: साक्षादीश्वर: प्रकृते: पर: ।
मायां व्युदस्य चिच्छक्त्या कैवल्ये स्थित आत्मनि ॥२३॥


त्वम्-आद्य: पुरुष: you are the Primal Person
साक्षात्-ईश्वर: direct God
प्रकृते: पर: from nature (Prakriti) beyond
मायाम् व्युदस्य Maaya casting aside
चित्-शक्त्या कैवल्ये by cosmic power, in absolute being
स्थित आत्मनि You stay in Yourself

स एव जीवलोकस्य मायामोहितचेतस: ।
विधत्से स्वेन वीर्येण श्रेयो धर्मादिलक्षणम् ॥२४॥


स: एव जीव-लोकस्य That alone (You), of the beings as a whole
माया-मोहित-चेतस: (who) are by Maaya deluded minded
विधत्से स्वेन वीर्येण bring about by Your own Power
श्रेय: धर्म-आदि-लक्षणम् well being, conferring Dharma and its various systems

तथायं चावतारस्ते भुवो भारजिहीर्षया ।
स्वानां चानन्यभावानामनुध्यानाय चासकृत् ॥२५॥


तथा-अयम् च-अवतार:-ते and this, avatar (manifestation) of Yours
भुव: भार-जिहीर्षया of the earth's burden willing to release
स्वानाम् च-अनन्य- Your own, and exclusive
भावानाम्-अनुध्यानाय devotees to meditate upon
च-असकृत् and constantly

किमिदं स्वित्कुतो वेति देव देव न वेद्म्यहम् ।
सर्वतोमुखमायाति तेज: परमदारुणम् ॥२६॥


किम्-इदम् what is this
स्वित्-कुत: वा-इति what and from where this
देव देव न वेद्मि-अहम् O Lord of lords! do not know I
सर्वत:-मुखम्- from all sides
आयाति तेज: परम्-दारुणम् coming flame is very fierce
श्री भगवान् उवाच- Shree Bhagavaan said -

वेत्थेदं द्रोणपुत्रस्य ब्राह्मस्त्रं प्रदर्शितम् ।
नैवासौ वेद संहारं प्राणबाध उपस्थिते ॥२७॥


वेत्थ-इदम् द्रोण-पुत्रस्य know this, by Drona's son (Ashwatthaamaa)
ब्राह्म्-अस्त्रम् प्रदर्शितम् Brahmaastra demonstrated
न-एव-असौ वेद संहारम् neither does he know, (how) to retrieve it
प्राण-बाधे उपस्थिते in life's peril imminent

न ह्यस्यान्यतमं किञ्चिदस्त्रं प्रत्यवकर्शनम् ।
जह्यस्त्रतेज उन्नद्धमस्त्रज्ञो ह्यस्त्रतेजसा ॥२८॥


न हि-अस्य-अन्यतमम् not indeed its any
किञ्चित्-अस्त्रम् other weapon
प्रत्यवकर्शनम् is overpowering
जहि-अस्त्र-तेज: control this weapon's power
उन्नद्धम्-अस्त्रज्ञ: rising, O knower of all weapons!
हि-अस्त्र-तेजसा indeed by (this) weapon's power
सूत उवाच - Soota said -

श्रुत्वा भगवता प्रोक्तं फाल्गुन: परवीरहा ।
स्पृष्ट्वापस्तं परिक्रम्य ब्राह्मं ब्राह्माय संदधे ॥२९॥


श्रुत्वा भगवता प्रोक्तम् hearing the Lord's words
फाल्गुन: परवीरहा Arjuna, the killer of rival warriors
स्पृष्ट्वा-अप:- sipping water
तम् परिक्रम्य ब्राह्मम् Him circumambulation, a Brahmaastra
ब्राह्माय संदधे to counter the Brahmaastra, employed

संहत्यान्योन्यमुभयोस्तेजसी शरसंवृते ।
आवृत्य रोदसी खं च ववृधातेऽर्कवह्निवत् ॥३०॥


संहत्य-अन्योन्यम्-उभयो:- entangling each other, of them both
तेजसी शर-संवृते flames by the arrows ignited
आवृत्य रोदसी खम् च engulfed the directions and the sky
ववृधाते अर्क-वह्नि-वत् increased like the sun and fire

दृष्ट्वास्त्रतेजस्तु तयोस्त्रींल्लोकान् प्रदहन्महत् ।
दह्यमाना: प्रजा: सर्वा: सांवर्तकममंसत ॥३१॥


दृष्ट्वा-अस्त्र-तेज:- seeing the weapon's flames
तु तयो:-त्रीन्-लोकान् indeed of both, the three worlds
प्रदहन्-महत् scorching intensely
दह्यमाना: प्रजा: सर्वा the scorched people all
सांवर्तकम्-अमंसत the infernal fire took it to be

प्रजोपप्लवमालक्ष्य लोकव्यतिकरं च तम् ।
मतं च वासुदेवस्य संजहारार्जुनो द्वयम् ॥३२॥


प्रजा-उपप्लवम्-आलक्ष्य public's distress seeing
लोक-व्यतिकरम् च तम् the universe destruction and that
मतम् च वासुदेवस्य approval and of Vaasudeva (Krishna)
संजहार-अर्जुन: द्वयम् retrieved Arjuna both

तत आसाद्य तरसा दारुणं गौतमीसुतम् ।
बबन्धामर्षताम्राक्ष: पशुं रशनया यथा ॥३३॥


तत: आसाद्य then getting hold of
तरसा दारुणम् quickly the cruel
गौतमी-सुतम् बबन्ध- Gautami's son (Ashwatthaamaa), tied (him)
अमर्ष-ताम्राक्ष: enraged and blood shot eyed
पशुम् रशनया यथा animal by a rope like

शिबिराय निनीषन्तं दाम्ना बद्ध्वा रिपुं बलात् ।
प्राहार्जुनं प्रकुपितो भगवानम्बुजेक्षण: ॥३४॥


शिबिराय निनीषन्तम् to the camp pulling along
दाम्ना बद्ध्वा by a rope having tied
रिपुम् बलात् enemy forcefully
प्राह-अर्जुनम् प्रकुपित: said to Arjuna, in a rage
भगवान्-अम्बुज-ईक्षण: Bhagavaana the lotus eyed

मैनं पार्थार्हसि त्रातुं ब्रह्मबन्धुमिमं जहि ।
योऽसावनागस: सुप्तानवधीन्निशि बालकान् ॥३५॥


मा-एनम् पार्थ- do not, O Paarth!
अर्हसि त्रातुम् aught to save
ब्रह्मबन्धुम्-इमम् जहि fallen Braahmana this, kill him
य:-असौ-अनागस: who this, innocent
सुप्तान्-अवधीत्- sleeping killed
निशि बालकान् in the night, the children

मत्तं प्रमत्तमुन्मत्तं सुप्तं बालं स्त्रियं जडम् ।
प्रपन्नं विरथं भीतं न रिपुं हन्ति धर्मवित् ॥३६॥


मत्तम् प्रमत्तम्-उन्मत्तम् unguarded, drunk, insane,
सुप्तम् बालम् sleeping child,
स्त्रिम् जडम् woman stupid,
प्रपन्नम् विरथम् भीतम् fallen at his feet, chariot less, terrorized
न रिपुम् हन्ति धर्मवित् not enemy kills, a knower of righteousness

स्वप्राणान् य: परप्राणै: प्रपुष्णात्यघृण: खल: ।
तद्वधस्तस्य हि श्रेयो यद्दोषाद्यात्यध: पुमान् ॥३७॥


स्व-प्राणान् य: own life that (person, who)
पर-प्राणै: प्रपुष्णाति- by other's life maintains
अघृण: खल: तत्-वध:- merciless wretch, his slaying
तस्य हि श्रेय: (is for) his own benefit
यत्-दोषात्- by such crimes
याति-अध: पुमान् attains downward fall, the man

प्रतिश्रुतं च भवता पाञ्चाल्यै शृण्वतो मम ।
आहरिष्ये शिरस्तस्य यस्ते मानिनि पुत्रहा ॥३८॥


प्रतिश्रुतं च भवता promised and by you to
पाञ्चाल्यै शृण्वत: मम Paanchaalee (Draupadi), (while) hearing by me
आहरिष्ये शिर:-तस्य will bring, head his
य:-ते मानिनि पुत्रहा who your, O Lady! Is sons' killer

तदसौ बध्यतां पाप आतताय्यात्मबन्धुहा ।
भर्तुश्च विप्रियं वीर कृतवान् कुलपांसन: ॥३९॥


तत्-असौ बध्यताम् पाप: so this, kill the sinful
आततायी-आत्म-बन्धुहा torturer, your sons killer
भर्तु:-च विप्रियम् वीर master's also undesirable, O Valiant One!
कृतवान् कुलपांसन: has done (this) unworthy of his race

एवं परीक्षता धर्मं पार्थ: कृष्णेन चोदित: ।
नैच्छद्धन्तुं गुरुसुतं यद्यप्यात्महनं महान् ॥४०॥


एवम् परीक्षता धर्मम् thus, testing righteousness
पार्थ: कृष्णेन चोदित: Arjuna by Krishna prompted
न-इच्छत्-हन्तुम् did not want to kill
गुरु-सुतम् यदि-अपि- teacher's son (Ashwatthaamaa), even though
आत्म-हनम् महान् he killed his own sons, the great

अथोपेत्य स्वशिबिरं गोविन्दप्रियसारथि: ।
न्यवेदयत्तं प्रियायै शोचन्त्या आत्मजान् हतान् ॥४१॥


अथ-उपेत्य स्व-शिबिरम् then reaching, his own camp
गोविन्द-प्रिय-सारथि: Govinda (Krishna) (is) friend (and) charioteer
न्यवेदयत्-तम् presented him (Ashwatthaamaa)
प्रियायै शोचन्त्या to his wife, mourning
आत्मजान् हतान् her sons' murdered

तथाऽऽहृतं पशुवत्पाशबद्धम् अवाङ्मुखं कर्मजुगुप्सितेन ।
निरीक्ष्य कृष्णापकृतं गुरो: सुतम् वामस्वभावा कृपया ननाम च ॥४२॥


,
तथा-आहृतम् पशुवत्- in this manner brought, animal like
पाशबद्धम् अवाङ्-मुखम् with rope tied, bowed head
कर्म-जुगुप्सितेन deed heinous (due to)
निरीक्ष्य कृष्णा-अपकृतम् seeing, Draupadi, insulted
गुरो: सुतम् वाम-स्वभावा teacher's son, woman like nature
कृपया ननाम च respectfully bowed and

उवाच चासहन्त्य्स्य बन्धनानयनं सती ।
मुच्यतां मुच्यतामेष ब्राह्मणो नितरां गुरु: ॥४३॥


उवाच च-असहन्ती-अस्य and said, not bearing his
बन्धन-आनयनम् सती in bondage brought, having
मुच्यताम् मुच्यताम्- release (him), free (him)
एष ब्राह्मण: नितराम् गुरु: this is a Braahmana, highly respected

सरहस्यो धनुर्वेद: सविसर्गोपसंयम: ।
अस्त्रग्रामश्च भवता शिक्षितो यदनुग्रहात् ॥४४॥


स-रहस्य: धनु:-वेद: with all the secrets the science of archery
स-विसर्ग-उपसंयम: along with its use and its retrieving
अस्त्र-ग्राम:-च and all the weapons groups
भवता शिक्षित: you learnt
यत्-अनुग्रहात् by whose grace

स एष भगवान् द्रोण: प्रजारूपेण वर्तते ।
तस्यात्मनोऽर्धं पत्न्यास्ते नान्वगाद्वीरसू: कृपी ॥४५॥


स: एष: भगवान् द्रोण: he this, reverend Drona
प्रजा-रूपेण वर्तते in progeny form is present
तस्य-आत्मन:-अर्धम् his own half
पत्नी-आस्ते wife is living
न-अन्वगात्- did not follow (him, Drona)
वीरसू: कृपी valiant (son) bearing Kripi

तद्धर्मज्ञ महाभाग भवद्भिर्गौरवं कुलम् ।
वृजिनं नार्हति प्राप्तुं पूज्यं वन्द्यमभीक्ष्णश: ॥४६॥


तत्-धर्मज्ञ महाभाग therefore, O pious One! O blessed One!
भवद्भि:-गौरवम् कुलम् by you the honourable family
वृजिनम् न-अर्हति प्राप्तुम् pain is not worthy of getting
पूज्यम् वन्द्यम्-अभीक्ष्णश: adorable and worthy of salutation, every moment

मा रोदीदस्य जननी गौतमी पतिदेवता ।
यथाहं मृतवत्साऽऽर्ता रोदिम्यश्रुमुखी मुहु: ॥४७॥


मा रोदीत्-अस्य जननी may not cry, his mother
गौतमी पतिदेवता (Gautama's daughter) Gautami, her husband as a deity
यथा-अहम् मृत-वत्सा- like me, by the death of my sons
आर्ता रोदिमि- grieved, crying
अश्रुमुखी मुहु: with tears on my face, again and again

यै: कोपितं ब्रह्मकुलं राजन्यैरजितात्मभि: ।
तत्कुलं प्रदहत्याशु सानुबन्धं शुचार्पितं ॥४८॥


यै: कोपितम् ब्रह्मकुलम् by whom, angered Braahmana family
राजन्यै:-अजित-आत्मभि: of princes of uncontrolled minds
तत्-कुलम् प्रदहति-आशु that family is burnt soon
सानुबन्धम् शुचा-अर्पितम् along with kith and kin, in misery flung
सूत उवाच - Soota said -

धर्म्यं न्याय्यं सकरुणं निर्व्यलीकं समं महत् ।
राजा धर्मसुतो राज्ञ्या: प्रत्यनन्दद्वचो द्विजा: ॥४९॥


धर्म्यम् न्याय्यम् सकरुणम् pious, fair, full of compassion,
निर्व्यलीकम् समम् महत् without conceit, impartial and noble
राजा धर्मसुत: राज्ञ्या: King Dharma's son (Yudhisthira), of the queen,
प्रत्यनन्दत्-वच: द्विजा: honoured the words, O holy Braahmanas!

नकुल: सहदेवश्च युयुधानो धनंजय: ।
भगवान् देवकीपुत्रो ये चान्ये याश्च योषित: ॥५०॥


नकुल: सहदेव:-च Nakula, Sahadeva and
युयुधान: धनंजय: Yuyudhaana (Saatyaki), Dhananjaya (Arjuna)
भगवान् देवकीपुत्र: Lord Devki's son (Krishna)
ये च-अन्ये who so ever and others
या:-च योषित: who so ever and women

तत्राहामर्षितो भीमस्तस्य श्रेयान् वध: स्मृत: ।
न भर्तुर्नात्मनश्चार्थे योऽहन् सुप्तान् शिशून् वृथा ॥५१॥


तत्र:-आह-अमर्षित: भीम:- there, said angered Bheema
तस्य श्रेयान् वध: स्मृत: his benefit is to be killed, it is said
न भर्तु:-न-आत्मन:-च-अर्थे of neither master's nor him selves and good
य:-अहन् सुप्तान् शिशून् वृथा who killed sleeping children meaninglessly

निशम्य भीमगदितं द्रौपद्याश्च चतुर्भुज: ।
आलोक्य वदनं सख्युरिदमाह हसन्निव ॥५२॥


निशम्य भीम-गदितम् hearing Bheema's words
द्रौपद्या:-च चतुर्भुज: and Draupadi's (words) Chaturbhuja, the Lord
आलोक्य वदनम् सख्यु:- looking at the face of the friend (Arjuna)
इदम्-आह हसन्-इव this said, as though smiling
श्री कृष्ण उवाच - Shri Krishna said -

ब्रह्मबन्धुर्न हन्तव्य आततायी वधार्हण: ।
मयैवोभयमाम्नातं परिपाह्यनुशासनम् ॥५३॥


ब्रह्म-बन्धु:-न हन्तव्य: a fallen Braahmana
आततायी वध-अर्हण: a murderer, to be killed deserves
मया-एव-उभयम्- by me only both (these)
आम्नातम् are said
परिपाहि-अनुशासनम् save (both) the instructions

कुरु प्रतिश्रुतं सत्यं यत्तत्सान्त्वयता प्रियाम् ।
प्रियं च भीमसेनस्य पाञ्चाल्या: मह्यमेव च ॥५४॥


कुरु do
प्रतिश्रुतम् सत्यम् your promise true
यत्-तत्- that which
सान्त्वयता प्रियाम् (while) consoling your beloved
प्रियम् च desirable and
भीमसेनस्य to Bheemsena
पाञ्चाल्या: to Paanchaalee (Draupadi)
मह्यन्-एव च and to me also
सूत उवाच - Soota said -

अर्जुन: सहसाऽऽज्ञाय हरेर्हार्दमथासिना ।
मणिं जहार मूर्धन्यं द्विजस्य सहमूर्धजम् ॥५५॥


अर्जुन: Arjuna
सहसा-आज्ञाय suddenly understanding
हरे:-हार्दम्- Lord's wish
अथ-असिना then by his sword
मणिम् जहार the gem took away
मूर्धन्यम् द्विजस्य from the head
सह-मूर्धजम् with the hair

विमुच्य रशनाबद्धं बालहत्याहतप्रभम् ।
तेजसा मणिना हीनं शिबिरान्निरयापयत् ॥५६॥


विमुच्य releasing
रशनाबद्धं by rope tied
बालहत्या by child murder
हतप्रभम् losing face
तेजसा मणिना हीनं by splendour and the gem deprived
शिबिरात्- from the camp
निरयापयत् was expelled

वपनं द्रविणादानं स्थानान्निर्यापणं तथा ।
एष हि ब्रह्मबन्धूनां वधो नान्योऽस्ति दैहिक: ॥५७॥


वपनम् द्रविण-आदानम् shaving of head, wealth taking away
स्थानात्-निर्यापणम् तथा from the place to be expelled and
एष हि ब्रह्म-बन्धूनाम् वध: are fallen Braahmana's killing
न-अन्य:-अस्ति दैहिक: not other is bodily

पुत्रशोकातुरा: सर्वे पाण्डवा: सह कृष्णया ।
स्वानां मृतानां यत्कृत्यं चक्रुर्निर्हरणादिकम् ॥५८॥


पुत्र-शोक-आतुरा: by sons' grief stricken
सर्वे पाण्डवा: all the Paandavaas
सह कृष्णया along with Draupadi
स्वानाम् मृतानाम् their own dead (people's)
यत्-कृत्यम् चक्रु:- what all rites performed
निर्हरण-आदिकम् funeral etc.
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायाम्
प्रथम स्कन्धे द्रोणिनिग्रहो नाम सप्तम: अध्याय: ॥७॥ Thus ends the seventh discourse entitled the 'Chatisement of
श्री मद्भागवतमहापुराणम्

अष्टम: अध्याय:

सूत उवाच - Soota said -

अथ ते सम्परेतानां स्वानामुदकमिच्छताम् ।
दातुं सकृष्णा गङ्गायां पुरस्कृत्य ययु: स्त्रिय: ॥१॥


अथ ते सम्परेतानाम् then they, for departed
स्वानाम्-उदकम्-इच्छताम् own people, water desiring
दातुम् स-कृष्णा: to give with Draupadi
गङ्गायाम् पुरस्कृत्य to the Ganges (with the ladies) leading
ययु: स्त्रिय: went with the ladies

ते निनीयोदकं सर्वे विलप्य च भृशं पुन: ।
आप्लुता हरिपादाब्जरज: पूतसरिज्जले ॥२॥


ते निनीय-उदकम् they having given water
सर्वे विलप्य च all of them cried and
भृशम् पुन: आप्लुता bitterly again, immersed in
हरि-पाद-अब्ज-रज: by Hari's feet lotuses' dust
पूत-सरित्-जले purified river's water

तत्रासीनं कुरुपतिं धृतराष्ट्रं सहानुजम् ।
गान्धारीं पुत्रशोकार्तां पृथां कृष्णां च माधव: ॥३॥


तत्र-आसीनम् there sitting
कुरु-पतिम् धृतराष्ट्म् the Kuru's head (Yudhishtthira) Dhritaraashtra
सह-अनुजम् गान्धारीम् along with younger brothers, Gaandhaari
पुत्र-शोक-आर्ताम् for sons grieving
पृथाम् कृष्णाम् च माधव: Kunti and Draupadi and Krishna

सान्त्वयामास मुनिभिर्हतबन्धूञ् शुचार्पितान् ।
भूतेषु कालस्य गतिं दर्शयन्नप्रतिक्रियाम् ॥४॥


सान्त्वयामास मुनिभि:- consoled, with the sages
हत-बन्धून् (them) who had lost their sons
शुचा-अर्पितान् to remorse resigned
भूतेषु कालस्य गतिम् in beings, death's occurrence
दर्शयन्-अप्रतिक्रियाम् pointing uncontrolled

साधयित्वाजातशत्रो: स्वं राज्यं कितवैर्हृतम् ।
घातयित्वासतो राज्ञ: कचस्पर्शक्षतायुष: ॥५॥


साधयित्वा- having achieved
अजात-शत्रो: who had no enemies born (for him), (Yudhishtthira)
स्वम् राज्यम् his own kingdom
कितवै:-हृतम् by gamblers usurped
घातयित्वा-असत: राज्ञ: killed, wicked kings
कच-स्पर्श क्षत-आयुष: by hair touching (of Draupadi), of broken age

याजयित्वाश्वमेधैस्तं त्रिभिरुत्तमकल्पकै: ।
तद्यश: पावनं दिक्षु शतमन्योरिवातनोत् ॥६॥


याजयित्वा-अश्वमेधै:- making (him) perform Ashvamedha Yagya,
तम् त्रिभि:-उत्तम- him, by three, best
कल्पकै: तत्-यश: methods, his fame
पावनम् दिक्षु शतमन्यो:- pure in all directions, Indra like
इव-आतनोत् made to spread

आमन्त्र्य पाण्डुपुत्रांश्च शैनेयोद्धवसंयुत: ।
द्वैपायनादिभिर्विप्रै: पूजितै: प्रतिपूजित: ॥७॥


आमन्त्र्य पाण्डुपुत्रान्-च consulting the Paandavas and
शैनेय-उद्धव-संयुत: by Saatyaki and Uddhava accompanied
द्वैपायन-आदिभि:- by Dwaipaayan and others
विप्रै: पूजितै: प्रतिपूजित: Braahmanas honourable, was worshipped

गन्तुं कृतमतिर्ब्रह्मन् द्वारकां रथमास्थित: ।
उपलेभेऽभिधावन्तीमुत्तरां भयविह्वलाम् ॥८॥


गन्तुम् कृत-मति:- to go deciding
ब्रह्मन् द्वारकाम् O Shaunaka!, to Dwaarakaa
रथम्-आस्थित: the chariot boarding
उपलेभे-अभिधावन्तीम्- got (to see), rushing
उत्तराम् भय-विह्वलाम् Uttaraa (Abhimanyu's wife) with fear overcome
उत्तरा उवाच - Uttaraa said -

पाहि पाहि महायोगिन् देव देव जगत्पते ।
नान्यं त्वदभयं पश्ये यत्र मृत्यु: परस्परम् ॥९॥


पाहि पाहि महा-योगिन् protect, protect, O great Yogi!
देव देव जगत्पते O Deity of deities! Lord of the Universe!
न-अन्यम् not another
त्वत्-अभयम् पश्ये than you, for fear-less-ness, shelter I see
यत्र मृत्यु: परस्परम् where (here), death to each other

अभिद्रवति मामीश शरस्तप्तायसो विभो ।
कामं दहतु मां नाथ मा मे गर्भो निपात्यताम् ॥१०॥


अभिद्रवति माम्-ईश pursuing me, O God!
शर:-तप्त-आयस: विभो arrow of burning iron, O Lord!
कामम् दहतु माम् नाथ may (it) burn, me, O Almighty!
मा मे गर्भो निपात्यताम् may not my womb be destroyed
सूत उवाच - Soota said -

उपधार्य वचस्तस्या भगवान् भक्तवत्सल: ।
अपाण्डवमिदं कर्तुं द्रौणेरस्त्रमनुबुध्यत ॥११॥


उपधार्य वच:-तस्या: hearing, her words
भगवान् भक्त-वत्सल: Bhagavaan, the devotee's benefactor
अपाण्डवम्-इदम् कर्तुम् non Paandavas, this (line) to do
द्रौणे:-अस्त्रम्-अनुबुध्यत by Drona's son's (Ashwatthaamaa) weapon, understood

तर्ह्येवाथ मुनिश्रेष्ठ पाण्डवा: पञ्च सायकान् ।
आत्मनोऽभिमुखान् दीप्तानालक्ष्यास्त्राण्युपाददु: ॥१२॥


तर्हि-एव-अथ then just afterwards
मुनि-श्रेष्ठ O great sage!
पाण्डवा: पञ्च सायकान् Paandavas five arrows
आत्मन:-अभिमुखान् themselves towards
दीप्तान्-आलक्ष्य- shining, seeing
अस्त्राणि-उपाददु: weapons took up

व्यसनं वीक्ष्य तत्तेषामनन्यविषयात्मनाम् ।
सुदर्शनेन स्वास्त्रेण स्वानां रक्षां व्यधाद्विभु: ॥१३॥


व्यसनम् वीक्ष्य तत्-तेषाम् calamity perceiving, that their
अनन्य-विषय-आत्मनाम् in none other thing involved (the Paandavas)
सुदर्शनेन स्व-अस्त्रेण by Sudershana, his own weapon
स्वानाम् रक्षाम् his own people protection
व्यधाद्-विभु: brought about, the Lord

अन्त:स्थ: सर्वभूतानामात्मा योगेश्वरो हरि: ।
स्वमाययाऽऽवृणोद्गर्भं वैराट्या: कुरुतन्तवे ॥१४॥


अन्त:-स्थ: सर्व-भूतानाम्- inside dwelling, of all beings
आत्मा योगेश्वर: हरि: Himself, Master of Yoga, Hari
स्वमायया-आवृणोत्-गर्भम् by His own Maaya, enveloped the womb
वैराट्या: of the daughter of Viraat (Uttaraa)
कुरुतन्तवे for the lineage of the Kurus

यद्यप्यस्त्रं ब्रह्मशिरस्त्वमोघं चाप्रतिक्रियम् ।
वैष्णवं तेज आसाद्य समशाम्यद् भृगूद्वह ॥१५॥


यदि-अपि-अस्त्रम् even if the weapon
ब्रह्मशिर:-तु-अमोघम् Brahmaastra indeed is unfailing
च-अप्रतिक्रियम् and irretrievable
वैष्णवम् तेज: आसाद्य Vishnu's brilliance gaining
समशाम्यत् भृगु-उद्वह became ineffectual, O Bhrigu's chief!

मा मंस्था ह्येतदाश्चर्यं सर्वाश्चर्यमयेऽच्युते ।
य इदं मायया देव्या सृजत्यवति हन्त्यज: ॥१६॥


मा मंस्था: हि-एतत्- do not take it certainly this
आश्चर्यम् सर्व-आश्चर्यमये- as a surprise, in all wonders encompassing
अच्युते य: इदम् Achyuta, Who this (world)
मायया देव्या सृजति- by Maaya Devi (deluding potency), creates,
अवति हन्ति-अज: maintains and destructs, (Himself) unborn

ब्रह्मतेजोविनिर्मुक्तैरात्मजै: सह कृष्णया ।
प्रयाणाभिमुखं कृष्णमिदमाह पृथा सती ॥१७॥


ब्रह्म-तेज:-विनिर्मुक्तै:- by Brahma's (weapon's) fire escaped
आत्मजै: सह कृष्णया with sons and with Draupadi
प्रयाण-अभिमुखम् to leave proceeding
कृष्णम्-इदम्-आह to Krishna this said
पृथा सती Kunti virtuous
कुन्ती उवाच - Kunti said -

नमस्ये पुरुषं त्वाऽऽद्यमीश्वरं प्रकृते: परम् ।
अलक्ष्यं सर्वभूतानामन्तर्बहिरवस्थितम् ॥१८॥


नमस्ये पुरुषम् त्वा- I salute, O Primal Person! You
आद्यम्-ईश्वरम् The first God
प्रकृते: परम् from Prakriti beyond
अलक्ष्यम् सर्व-भूतानाम्- invisible in all beings
अन्त:-बहि:-अवस्थितम् inside and outside dwelling

मायाजवनिकाच्छन्नमज्ञाधोक्षजमव्ययम् ।
न लक्ष्यसे मूढदृशा नटो नाट्यधरो यथा ॥१९॥


माया-जवनिका-आच्छन्नम्- by Maayaa's curtain covered
अज्ञा-अधोक्षजम्-अव्ययम् unintelligent (I), Vishnu, the indestructible One
न लक्ष्यसे मूढदृशा is not seen, by people of incorrect vision
नट: नाट्य-धर: यथा an actor in a drama like

तथा परमहंसानां मुनीनाममलात्मनाम् ।
भक्तियोगविधानार्थं कथं पश्येम हि स्त्रिय: ॥२०॥


तथा परम-हंसानाम् and for the distinctive intelligent
मुनीनाम्-अमल-आत्मनाम् Munis (sages), pure of heart
भक्तियोग-विधानार्थम् for Bhakti yoga (devotion), to generate
कथम् पश्येम how can we see
हि स्त्रिय: indeed women

कृष्णाय वासुदेवाय देवकीनन्दनाय च ।
नन्दगोपकुमाराय गोविन्दाय नमो नम: ॥२१॥


कृष्णाय वासुदेवाय for Krishna, son of Vaasudeva
देवकी-नन्दनाय च Devaki's delight and
नन्द-गोप-कुमाराय Nanda cowherd's foster child
गोविन्दाय नमो नम: O Govinda! obeisance, obeisance to You!

नम: पङ्कजनाभाय नम: पङ्कजमालिने ।
नम: पङ्कजनेत्राय नमस्ते पङ्कजाङ्घ्रये ॥२२॥


नम: पङ्कज-नाभाय obeisance (to You) with a lotus in the navel
नम: पङ्कज-मालिने obeisance (to You) wearing a lotus garland
नम: पङ्कज-नेत्राय obeisance (to You) having lotus like eyes
नमस्ते पङ्कज-अङ्घ्रये obeisance (to You) having lotus like feet

यथा हृषीकेश खलेन देवकी कंसेन रुद्धातिचिरं शुचार्पिता ।
विमोचिताहं च सहात्मजा विभो त्वयैव नाथेन मुहुर्विपद्गणात् ॥२३॥


यथा हृषीकेश just as, O Hrishikesha (Lord of the senses)
खलेन देवकी by the wicked, Devaki
कंसेन रुद्धा- by Kansa, as a captive
अतिचिरम् शुचा-अर्पिता for long was to misery subjected
विमोचिता-अहम् च redeemed, and (so am) I
सह-आत्मजा विभो along with my sons O Lord!
त्वया-एव नाथेन by You alone O Master!
मुहु:-विपद्-गणात् again and again from calamities various

विषान्महाग्ने: पुरुषाददर्शनात् असत्सभायावनवासकृच्छ्रत: ।
मृधे मृधेऽनेकमहारथास्त्रतो द्रौण्यस्त्रतश्चास्म हरेऽभिरक्षिता: ॥२४॥


विषात्-महा-अग्ने: from poison, great fire,
पुरुषात्-अदर्शनात् demons' sight
असत्-सभाया: wicked peoples' assembly
वनवास-कृच्छ्रत: forest life perils
मृधे मृधे- in battles and battles,
अनेक-महारथ-अस्त्रत: many warriors' weapons
द्रौणी-अस्त्रत:-च-आस्म son of Drona's weapon, and we are
हरे-अभिरक्षिता: O Hari! Saved

विपद: सन्तु न: शश्वत्तत्र तत्र जगद्गुरो ।
भवतो दर्शनं यत्स्यादपुनर्भवदर्शनम् ॥२५॥


विपद: सन्तु न: शश्वत्- calamities may befall to us always
तत्र तत्र जगद्गुरो then then, O Universal Lord!
भवत: दर्शनम् यत्-स्यात्- Your sight, so that may be (got)
अपुनर्भव-दर्शनम् (which in) not being born again will occur

जन्मैश्वर्यश्रुतश्रीभिरेधमानमद: पुमान् ।
नैवार्हत्यभिधातुं वै त्वामकिञ्चनगोचरम् ॥२६॥


जन्म-ऐश्वर्य-श्रुत- by birth, wealth, learning
श्रीभि:-एधमान-मद: and affluence swelling pride
पुमान् न-एव-अर्हति- people do not at all desire
अभिधातुम् वै त्वाम्- to utter Your name also, You are
अकिञ्चन-गोचरम् for the influent visible

नमोऽकिंचनवित्ताय निवृत्तगुणवृत्तये ।
आत्मारामाय शान्ताय कैवल्यपतये नम: ॥२७॥


नम:-अकिंचन-वित्ताय obeisance to the poor (man's) wealth
निवृत्त-गुण-वृत्तये beyond the Gunas revelling
आत्म-आरामाय शान्ताय in Self delighting, of Peaceful (nature)
कैवल्य-पतये नम: the Lord of Moksha! obeisance

मन्ये त्वां कालमीशानमनादिनिधनं विभुम् ।
समं चरन्तं सर्वत्र भूतानां यन्मिथ: कलि: ॥२८॥


मन्ये त्वाम् कालम्- I understand You as Kaala (Time)
ईशानम्-अनादि- Ruler, without beginning
निधनम् विभुम् and end the Lord
समम् चरन्तम् सर्वत्र alike moving about everywhere
भूतानाम् यत्- among all beings, yet
मिथ: कलि: meaninglessly quarrelling

न वेद कश्चिद्भगवंश्चिकीर्षितं तवेहमानस्य नृणां विडम्बनम् ।
न यस्य कश्चिद्दयितोऽस्ति कर्हिचिद् द्वेष्यश्च यस्मिन् विषमा मतिर्नृणाम् ॥२९॥


न वेद कश्चित्- does not know anyone
भगवन्-चिकीर्षितम् Bhagavaan! Your wish
तव-ईहमानस्य Your creation (is)
नृणाम् विडम्बनम् the peoples' great confusion
न यस्य कश्चित्- not whose anyone
दयित:-अस्ति कर्हिचिद् dear is (nor) anyone
द्वेष्य:-च यस्मिन् loathsome and (You) for whom
विषमा मति:-नृणाम् diverse mind is of the people

जन्म कर्म च विश्वात्मन्नजस्याकर्तुरात्मन: ।
तिर्यङ्नृषिषु याद:सु तदत्यन्तविडम्बनम् ॥३०॥


जन्म कर्म च birth actions and
विश्वात्मन्- O Universal Soul!
अजस्य-अकर्तु:-आत्मन: birth less and action less of Yourself
तिर्यक्-नृ-ऋषिषु in animals and birds, human beings and sages
याद:सु तत्-अत्यन्त- and in aquatic creatures, that is very
विडम्बनम् play like

गोप्याददे त्वयि कृतागसि दाम तावद् या ते दशाश्रुकलिलाञ्जनसम्भ्रमाक्षम् ।
वक्त्र निनीय भयभावनया स्थितस्य सा मां विमोहयति भीरपि यद्विभेति ॥३१॥


गोपी-आददे त्वयि Gopi (Yashoda) took up, on You
कृत-आगसि दाम तावद् having done mischief, rope then
या ते दशा-अश्रु-कलिल- that Your state, tear flowing
अञ्जन-सम्भ्रम-अक्षम् corrilium (smeared) rolling eyed
वक्त्रम् निनीय face cast down
भय-भावनया स्थितस्य with fearful feeling standing
सा माम् विमोहयति that (state) me bewilders
भी:-अपि यत्-विभेति fear itself from whom is afraid

केचिदाहुरजं जातं पुण्यश्लोकस्य कीर्तये ।
यदो: प्रियस्यान्ववाये मलस्येव चन्दनम् ॥३२॥


केचित्-आहु: - some say
अजम् जातम् without birth, (You) took birth
पुण्य-श्लोकस्य कीर्तये for the sacred famed glory
यदो: प्रियस्य-अन्ववाये of the Yadu's dear in the clan
मलस्येव चन्दनम् for the Malaya (mountain) just as sandal (tree)

अपरे वसुदेवस्य देवक्यां याचितोऽभ्यगात् ।
अजस्त्वमस्य क्षेमाय वधाय च सुरद्विषाम् ॥३३॥


अपरे वसुदेवस्य others (say) that Vasudeva's
देवक्याम् (wife) from Devaki
याचित:-अभ्यगात् asked for appeared
अज:-त्वम्-अस्य the unborn You, for this (world's)
क्षेमाय वधाय wellbeing, for the destruction of
च सुरद्विषाम् and enemies of the gods

भारावतारणायान्ये भुवो नाव इवोदधौ ।
सीदन्त्या भूरिभारेण जातो आत्मभुवार्थित: ॥३४॥


भार-अवतारणाय-अन्ये the burden to relieve, others (say)
भुव: नाव इव-उदधौ earth's boat like in the ocean
सीदन्त्या: भूरि-भारेण tormented by the great weight
जात: आत्मभुवा-अर्थित: (You were) born, by Brahmaa's prayer

भवेऽस्मिन् क्लिश्यमानानामविद्याकामकर्मभि: ।
श्रवणस्मरणार्हाणि करिष्यन्निति केचन ॥३५॥


भवे-अस्मिन् in this world
क्लिश्यमानानाम्- for those suffering
अविद्या-काम-कर्मभि: from ignorance, attachment and past actions
श्रवण-स्मरण- hearing and remembering
अर्हाणि करिष्यन्- worth doing (deeds)
इति केचन so, yet others

शृण्वन्ति गायन्ति गृणन्त्यभीक्ष्णश: स्मरन्ति नन्दन्ति तवेहितं जना: ।
त एव पश्यन्त्यचिरेण तावकं भवप्रवाहोपरमं पदाम्बुजम् ॥३६॥


शृण्वन्ति गायन्ति (those who) hear, sing
गृणन्ति-अभीक्ष्णश: chant, every moment
स्मरन्ति नन्दन्ति remember, become blissful
तव-ईहितम् जना: Your deeds (here) those people
ते एव पश्यन्ति- they only, see
अचिरेण तावकम् soon, Your those
भव-प्रवाह-उपरमम् birth flow ending
पद-अम्बुजम् feet lotus

अप्यद्य नस्त्वं स्वकृतेहित प्रभो जिहाससि स्वित्सुहृदोऽनुजीविन: ।
येषां न चान्यद्भवत: पदाम्बुजात् परायणं राजसु योजितांहसाम् ॥३७॥


अपि-अद्य न:-त्वम् also today to we all, You
स्वकृत-ईहित प्रभो by Yourself grant (wishes) O Lord!
जिहाससि स्वित्-सुहृद:- leaving, anyone friend
अनुजीविन: येषाम् or dependents, whose
न च-अन्यत्-भवत: not and any other, Your
पद-अम्बुजात् परायणम् feet lotus debarring, shelter
राजसु योजित-अंहसाम् kings having developed animosity

के वयं नामरूपाभ्याम् यदुभि: सह पाण्डवा: ।
भवतोऽदर्शनं यर्हि हृषीकाणामिवेशितु: ॥३८॥


के वयम् who are we
नाम-रूपाभ्याम् by name form
यदुभि: सह पाण्डवा: Yadus with Paandavas
भवत:-अदर्शनम् यर्हि Your without seeing, because
हृषीकाणाम्-इव-ईशितु: the senses like (without) the soul

नेयं शोभिष्यते तत्र यथेदानीं गदाधर ।
त्वत्पदैरङ्किता भाति स्वलक्षणविलक्षितै: ॥३९॥


न-इयम् शोभिष्यते will not this be beautiful
तत्र यथा-इदानीम् then, as now
गदाधर त्वत्-पदै:- O wielder of the mace! your foot
अङ्किता भाति prints adorned
स्व-लक्षण विलक्षितै: (by) their (foot) marks special

इमे जनपदा: स्वृद्धा: सुपक्वौषधिवीरुध: ।
वनाद्रिनद्युदन्वन्तो ह्येधन्ते तव वीक्षितै: ॥४०॥


इमे जनपदा: स्वृद्धा: these habitations are prosperous
सुपक्व-औषधि: वीरुध: well ripened crops and plants
वन-अद्रि नदी-उदन्वन्त: forests, mountains rivers and oceans
हि-एधन्ते तव वीक्षितै: do flourish by Your auspicious glances

अथ विश्वेश विश्वात्मन् विश्वमूर्ते स्वकेषु मे ।
स्नेहपाशमिमं छिन्धि दृढं पाण्डूषु वृष्णिषु ॥४१॥


अथ विश्वेश विश्वात्मन् now O Lord of the Universe! O Soul of the Universe!
विश्वमूर्ते स्वकेषु मे O the form of the world itself! in my own (people)
स्नेह-पाशम्-इमम् छिन्धि affectionate bonds these, (do) break
दृढम् पाण्डूषु वृष्णिषु strong, in the Paandavas and the Yaadavas

त्वयि मेऽनन्यविषया मतिर्मधुपतेऽसकृत् ।
रतिमुद्वहतादद्धा गङ्गेवौघमुदन्वति ॥४२॥


त्वयि मे- in You, my
अनन्य-विषया मति:- in other objects unattached mind
मधुपते-असकृत् O Lord of Madhu! Incessantly
रतिम्-उद्वहता- (with) love increasing
अद्धा गङ्गा-इव- more and more, like Gangaa
औघम्-उदन्वति in the ocean pouring

श्रीकृष्ण कृष्णसख वृष्ण्यृषभावनिध्रुग् राजन्यवंशदहनानपवर्गवीर्य ।
गोविन्द गोद्विजसुरार्तिहरावतार योगेश्वराखिलगोरो भगवन्नमस्ते ॥४३॥


श्रीकृष्ण कृष्णसख O Shri Krishna! Arjun's friend!
वृष्णि-ऋषभ-अवनि of the Vrishnees' leader, of the earth
ध्रुक् राजन्य-वंश- wicked royal princes
दहन-अनपवर्ग-वीर्य fire unsurpassed fierceness
गोविन्द गो-द्विज-सुर- O Govinda! for cows, Braahmanas and gods
आर्तिहर-अवतार distress relief, incarnate
योगेश्वर-अखिल-गुरो O Lord of Yoga! O Universal teacher!
भगवन्-नमस्ते O Lord! Obeisance to You

पृथयेत्थं कलपदै: परिणूताखिलोदय: ।
मन्दं जहास वैकुण्ठो मोहयन्निव मायया॥४४॥


पृथया-इत्थम् कल-पदै: Prithaa (Kunti) in this manner, with sweet words
परिणूत-अखिल-उदय: extolled endless glory
मन्दम् जहास वैकुण्ठ: softly smiled Shri Krishna
मोहयन्-इव मायया bewitching as if by Maaya

तां बाढमित्युपामन्त्र्य प्रविश्य गजसाह्वयम् ।
स्त्रियश्च स्वपुरं यास्यन् प्रेम्णा राज्ञा निवारित: ॥४५॥


ताम् बाढम्-इति-उपामन्त्र्य her, 'may it be so', thus saying
प्रविश्य गजसाह्वयम् entering Hastinaapura
स्त्रिय:-च and ladies (to bid farewell)
स्वपुरम् यास्यन् own city (Dwaarakaa) to go (was ready)
प्रेम्णा राज्ञा निवारित: out of love, by the king was detained

व्यासाद्यैरीश्वरेहाज्ञै: कृष्णेनाद्भुतकर्मणा ।
प्रबोधितोऽपीतिहासैर्नाबुध्यत शुचार्पित: ॥४६॥


व्यास-आद्यै: by Vyaasa and others
ईश्वर-ईहा-ज्ञै: of Providence ways knowing
कृष्णेन-अद्भुतकर्मणा by Krishna, who had done marvellous deeds
प्रबोधित:-अपि- consoled even if
इतिहासै:-न- by various stories, did not
अबुध्यत शुचा-अर्पित: understand in remorse plunged

आह राजा धर्मसुतश्चिन्तयन् सुहृदां वधम् ।
प्राकृतेनात्मना विप्रा: स्नेहमोहवशं गत: ॥४७॥


आह राजा धर्मसुत:- said the king, Dharma's son
चिन्तयन् सुहृदाम् वधम् brooding kinsmen's death
प्राकृतेन-आत्मना विप्रा: confused minded, O Braahmanas!
स्नेह-मोह-वशम् गत: affection and infatuation tied by

अहो मे पश्यताज्ञानं हृदि रूढं दुरात्मन:।
पारक्यस्यैव देहस्य बह्व्यो मेऽक्षौहिणीर्हता: ॥४८॥


अहो मे पश्यत-अज्ञानम् alas! Look at my
हृदि रूढम् दुरात्मन: ignorance in my heart rooted, evil minded (I)
पारक्यस्य-एव meant only for others
देहस्य बह्व्य: body, many
मे-अक्षौहिणी:-हता: my armies were killed

बालद्विजसुहृन्मित्रपितृभ्रातृगुरुद्रुह: ।
न मे स्यान्निरयान्मोक्षो ह्यपि वर्षायुतायुतै: ॥४९॥


बाल-द्विज-सुहृद्-मित्र- of children, Braahmanas, relatives, friends
पितृ-भ्रातृ-गुरु-द्रुह: father and brothers, teacher an enemy
न मे स्यात्- not my will be
निरयात्-मोक्ष: from hell redemption
हि-अपि वर्ष-अयुत-अयुतै: and even years millions and millions

नैनो राज्ञ: प्रजाभर्तुर्धर्मयुद्धे वधो द्विषाम् ।
इति मे न तु बोधाय कल्पते शासनं वच: ॥५०||
न-एन: राज्ञ: not is sin of a king
प्रजा-भर्तु:- publics master
धर्मयुद्धे in a righteous war
वध: द्विषाम् killing of enemies
इति मे न तु this to me not indeed
बोधाय कल्पते acceptable happens
शासनम् वच: scripture's saying

स्त्रीणां मद्धतबन्धूनां द्रोहो योऽसाविहोत्थित: ।
कर्मभिर्गृहमेधीयैर्नाहं कल्पो व्यपोहितुम् ॥५१॥


स्त्रीणाम् मत्-हत- of the women by me killed
बन्धूनाम् द्रोह: (whose) kith and kin, the animosity
य:- असौ-इह-उत्थित: that this here is born
कर्मभि:-गृहमेधीयै:- by actions (recommended) for householders
न अहम् कल्प: व्यपोहितुम् not I am capable of removing

यथा पङ्केन पङ्काम्भ: सुरया वा सुराकृतम् ।
भूतहत्यां तथैवैकां न यज्ञैर्मार्ष्टुमर्हति ॥५२॥


यथा पङ्केन पङ्क-अम्भ: just as by mud, muddy water
सुरया वा सुरा-कृतम् by liquor or, liquor caused (state)
भूत-हत्याम् a being's killing
तथा-एव-एकाम् and like that by only
न यज्ञै:-मार्ष्टुम्-अर्हति not by sacrifices, to atone is capable
इति श्रीनद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां प्रथम् स्कन्धे
कुन्तीस्तुतिर्युधिष्ठिरानुतापो नाम अष्टम: अध्याय: ॥८॥ Thus ends the eighth discourse entitled 'Kunti's Praise and

नवम: अध्याय:

सूत उवाच - Soota said -

इति भीत: प्रजाद्रोहात्सर्वधर्मविवित्सया ।
ततो विनशनं प्रागाद् यत्र देवव्रतोऽपतत् ॥१॥


इति भीत: प्रजा-द्रोहात्- thus (being) afraid of public's wrath
सर्व-धर्म विवित्सया all sacred duties, eager to know
तत: विनशनम् प्रागात् then to Kurukshetra proceeded
यत्र देवव्रत:-अपतत् where Devavrata (Bhishma) lay

तदा ते भ्रातर: सर्वे सदश्वै: स्वर्णभूषितै: ।
अन्वगच्छन् रथैर्विप्रा व्यासधौम्यादयस्तथा ॥२॥


तदा ते भ्रातर: सर्वे at that time, they brothers all
सद्-अश्वै: स्वर्ण-भूषितै: with good horses with gold decorated
अन्वगच्छन् रथै:- followed with chariots
विप्रा: व्यास-धौम्य- O Braahmanas! Vyaasa Dhaumya
आदय:-तथा and others

भगवानपि विप्रर्षे रथेन सधनंजय: ।
स तैर्व्यरोचत नृप: कुबेर इव गुह्यकै: ॥३॥


भगवान्-अपि विप्रर्षे Lord Krishna also, O Shaunaka!
रथेन स-धनंजय: by a chariot, along with Arjuna
स: तै:-व्यरोचत he, with them looked glorious
नृप: the king (Yudhishtthira)
कुबेर: इव गुह्यकै: Kuber as with Yakshas

दृष्ट्वा निपतितं भूमौ दिवश्च्युतमिवामरम् ।
प्रणेमु: पाण्डवा भीष्मं सानुगा: सह चक्रिणा ॥४॥


दृष्ट्वा निपतितम् भूमौ seeing, lying on the ground
दिव:-च्युतम्-इव-अमरम् from heaven fallen, like god
प्रणेमु: पाण्डवा: made obeisance the Paandavas
भीष्मम् स-अनुगा: to Bheeshma along with attendants
सह चक्रिणा (and) with Shri Krishna

तत्र ब्रह्मर्षय: सर्वे देवर्षयश्च सत्तम ।
राजर्षयश्च तत्रासन् द्रष्टुं भरतपुङ्गवम् ॥५॥


तत्र ब्रह्मर्षय: सर्वे there the Braahmana sages all
देवर्षय:-च सत्तम celestial sages, O Shaunaka!
राजर्षय:-च and royal sages
तत्र-आसन् द्रष्टुम् there were to see
भरत-पुङ्गवम् Bharata's foremost

पर्वतो नारदो धौम्यो भगवान् बादरायण: ।
बृहदश्वो भरद्वाज: सशिष्यो रेणुकासुत: ॥६॥


पर्वत: नारद: धौम्य: Parvata, Naarada, Dhaumya
भगवान् बादरायण: Divine Veda Vyaasa
बृहदश्व: भरद्वाज: Brihadashwa, Bharadwaaja
सशिष्य: रेणुका-सुत: with pupils, Renuka's son (Parashuraama)

वसिष्ठ इन्द्रप्रमदस्त्रितो गृत्समदोऽसित: ।
कक्षीवान् गौतमोऽत्रिश्च कौशिकोऽथ सुदर्शन: ॥७॥


वसिष्ठ: इन्द्रप्रमद:- Vasishtha, Indrapramada,
त्रित: गृत्समद:-असित: Trita, Gritsamada, Asita
कक्षीवान् गौतम:- Kaksheevaana, Gautama,
अत्रि:-च कौशिक:- Atri and Kaushika,
अथ सुदर्शन: and then Sudarshana

अन्ये च मुनयो ब्रह्मन् ब्रह्मरातादयोऽमला: ।
शिष्यैरुपेता आजग्मु: कश्यपाङ्गिरसादय: ॥८॥


अन्ये च मुनय:- and other sages
ब्रह्मन् O Shaunaka!
ब्रह्मरात-आदय:-अमला: Brahmaraata and others holy
शिष्यै:-उपेता आजग्मु: pupils along with came
कश्यप-अङ्गिरस-आदय: Kashyapa Angirasa and others

तान् समेतान् महाभागानुपलभ्य वसूत्तम: ।
पूजयामास धर्मज्ञो देशकालविभागवित् ॥९॥


तान् समेतान् them gathered
महाभागान्-उपलभ्य the blessed (ones) receiving,
वसूत्तम: पूजयामास धर्मज्ञ: Bheeshma honoured, knower of right conduct
देश-काल-विभाग-वित् place and time conditions knowing

कृष्णं च तत्प्रभावज्ञ आसीनं जगदीश्वरम् ।
हृदिस्थं पूजयामास माययोपात्तविग्रहम् ॥१०॥


कृष्णम् च तत्-प्रभावज्ञ: and Krishna, His glory knowing
आसीनम् जगदीश्वरम् sitting, the Lord of the Universe
हृदिस्थम् पूजयामास stationed in his heart, worshipped
मायया-उपात्त-विग्रहम् by Maaya had taken a form

पाण्डुपुत्रानुपासीनान् प्रश्रयप्रेमसंगतान् ।
अभ्याचष्टानुरागास्त्रैरन्धीभूतेन चक्षुषा ॥११॥


पाण्डु-पुत्रान्-उपासीनान् to the Paandavas, sitting close by
प्रश्रय-प्रेम-संगतान् humbleness and love mixed
अभ्याचष्ट-अनुराग-अस्त्रै:- said , with love tears
अन्धीभूतेन चक्षुषा blinded eyes

अहो कष्टमहोऽन्याय्यं यद्यूयं धर्मनन्दना: ।
जीवितुं नार्हथ क्लिष्टं विप्रधर्माच्युताश्रया: ॥१२॥


अहो कष्टम्- ' How painful
अहो-अन्याय्यम् 'How unjust
अहो-अन्याय्यम्
यत्-यूयम् धर्म-नन्दना: that you, the children of righteousness
जीवितम् न-अर्हथ क्लिष्टम् to live did not deserve in suffering
विप्र-धर्म-अच्युत-आश्रया: to Braahmanas, righteousness, to Krishna dedicated

संस्थितेऽतिरथे पाण्डौ पृथा बालप्रजा वधू: ।
युष्मत्कृते बहून् क्लेशान् प्राप्ता तोकवती मुहु: ॥१३॥


संस्थिते-अतिरथे पाण्डौ having died the warrior, Paandu,
पृथा बाल-प्रजा वधू: Prithaa, (with) small children, the bride
युष्मत्-कृते for your sake
बहून् क्लेशान् many hardships
प्राप्ता तोकवती मुहु: faced, the young, again and again

सर्वं कालकृतं मन्ये भवतां च यदप्रियम् ।
सपालो यद्वशे लोको वायोरिव घनावलि: ॥१४॥


सर्वम् काल-कृतम् मन्ये all Time created, I believe,
भवताम् च यत्-अप्रियम् of you, and that (which) was undesirable
स-पाल: यत्-वशे with the guardians, as is controlled
लोक: वायो:-इव the world, by wind as
घन-अवलि: is clouds' cluster

यत्र धर्मसुतो राजा गदापाणिर्वृकोदर: ।
कृष्णोऽस्त्री गाण्डिवं चापं सुहृत्कृष्णस्ततो विपत् ॥१५॥


यत्र धर्म-सुत: राजा where Dharma's son (Yudhishtthira) is king
गदा-पाणि:-वृकोदर: mace holding is Bheema
कृष्ण:-अस्त्री Arjuna the archer
गाण्डिवम् चापम् Gaandeeva the bow
सुहृत्-कृष्ण:-तत: विपत् friend Krishna, then, adversity

न ह्यस्य कर्हिचिद्राजन् पुमान् वेद विधित्सितम् ।
यद्विजिज्ञासया युक्ता मुह्यन्ति कवयोऽपि हि ॥१६॥


न हि-अस्य कर्हिचित्- not indeed His any
राजन् पुमान् वेद O King! Gentleman knows
विधित्सितम् intentions
यत्-विजिज्ञासया which inquisitiveness
युक्ता मुह्यन्ति holding, bewildered
कवय:-अपि हि learned (men) also become

तस्मादिदं दैवतन्त्रं व्यवस्य भरतर्षभ ।
तस्यानुविहितोऽनाथा नाथ पाहि प्रजा: प्रभो ॥१७॥


तस्मात्-इदम् दैव-तन्त्रम् therefore, this, God's Providence
व्यवस्य भरत-ऋषभ knowing, O Bharata chief!
तस्य-अनुविहित:- that following
अनाथा: नाथ of the shelter less, shelter!
पाहि प्रजा: प्रभो protect the people, O Master!

एष वै भगवान् साक्षादाद्यो नारायण: पुमान् ।
मोहयन्मायया लोकं गूढश्चरति वृष्णिषु ॥१८॥


एष: वै भगवान् साक्षात्- This (Krishna) indeed is God Himself,
आद्य: नारायण: पुमान् Prime Naaraayana Person
मोहयन्-मायया लोकम् deluding by Maaya the world
गूढ:-चरति वृष्णिषु incognito lives (among) the Vrishnees

अस्यानुभावं भगवान् वेद गुह्यतमं शिव: ।
देवर्षिर्नारद: साक्षाद्भगवान् कपिलो नृप ॥१९॥


अस्य-अनुभावम् His mysterious glory
भगवान् वेद Lord knows
गुह्यतमम् शिव: most secret Shiva
देवर्षि:-नारद: celestial sage Naarada
साक्षात्-भगवान् Himself Lord
कपिल: नृप Kapila, O King!

यं मन्यसे मातुलेयं प्रियं मित्रं सुहृत्तमम् ।
अकरो: सचिवं दूतं सौहृदादथ सारथिम् ॥२०॥


यम् मन्यसे मातुलेयम् whom (you) believe (to be) maternal brother
प्रियम् मित्रम् सुहृत्तमम् dear friend, greatest well-wisher
अकरो: सचिवम् made (Him) your counsellor
दूतम् सौहृदात्- messenger, out of love
अथ सारथिम् and then charioteer

सर्वात्मन: समदृशो ह्यद्वयस्यानहंकृते: ।
तत्कृतं मतिवैषम्यं निरवद्यस्य न क्वचित् ॥२१॥


सर्व-आत्मन: सम-दृश: in the universal soul, (with an) even perception
हि-अद्वयस्य-अनहंकृते: and without another, egoless
तत्-कृते: मति:-वैषम्यम् them because of in the mind diversity
निरवद्यस्य of the unblemished
न क्वचित् is not at all

तथाप्येकान्तभक्तेषु पश्य भूपानुकम्पितम् ।
यन्मेऽसूंस्त्यजत: साक्षात्कृष्णो दर्शनमागत: ॥२२॥


तथा-अपि-एकान्त- then even, centred,
भक्तेषु पश्य in (His) devotees, look
भूप-अनुकम्पितम् O King! Compassion
यत्-मे-असून्-त्यजत: that my life giving up
साक्षात्-कृष्ण: दर्शनम्-आगत: in person Krishna, in my sight has come

भक्त्याऽवेश्य मनो यस्मिन् वाचा यन्नाम कीर्तयन् ।
त्यजन् कलेवरं योगी मुच्यते कामकर्मभि: ॥२३॥


भक्त्या-आवेश्य मन: with devotion encompassed mind
यस्मिन् वाचा in Whom by speech
यत्-नाम कीर्तयन् Whose name chanting
त्यजन् कलेवरम् योगी leaving body, a Yogi
मुच्यते काम-कर्मभि: is released of desires and actions

स देवदेवो भगवान् प्रतीक्षतां कलेवरं यावदिदं हिनोम्यहम् ।
प्रसन्नहासारुणलोचनोल्लसन्मुखाम्बुजो ध्यानपथश्चतुर्भुज: ॥२४॥


स: देव-देव: भगवान् He Lord of gods, The Lord
प्रतीक्षताम् stay on
कलेवरम् यावत्-इदम् body till this
हिनोमि-अहम् shed off I
प्रसन्न-हास- pleasant smiling
अरुण-लोचन- reddish eyed
उल्लसत्-मुख-अम्बुज: beaming lotus faced
ध्यान-पथ:- the path to meditation
चतुर्भुज: four armed
स्ऊत उवाच - Soota said -

युधिष्ठिरस्तदाकर्ण्य शयानं शरपञ्जरे ।
अपृच्छद्विविधान्धार्मानृषीणां चानुशृण्वताम् ॥२५॥


युधिष्ठिर:-तत्-आकर्ण्य Yudhishtthira, that hearing
शयानम् शर-पञ्जरे lying on the arrow bed
अपृच्छत्-विविधान्-धर्मान्- asked of different (courses of) conduct
ऋषीणाम् च-अनुशृण्वताम् and as the sages also listened

पुरुषस्वभावविहितान् यथावर्ण यथाश्रमम् ।
वैराग्यरागोपाधिभ्यामाम्नातोभयलक्षणान् ॥२६॥


पुरुष-स्वभाव-विहितान् by peoples' temperament categorised
यथा-वर्ण यथा-आश्रमम् as per social grade, as per stage in life
वैराग्य-राग-उपाधिभ्याम्- dispassion and passion describing
आम्नात-उभय-लक्षणान् named both characteristics

दानधर्मान् राजधर्मान् मोक्षधर्मान् विभागश: ।
स्त्रीधर्मान् भगवद्धर्मान् समासव्यासयोगत: ॥२७॥


दान-धर्मान् राज-धर्मान् rules of charity, monarch's duties
मोक्ष-धर्मान् विभागश: (for) liberation conduct, with their sections
स्त्री-धर्मान् भगवत्-धर्मान् women's duties, (towards) the Lord, the conduct
समास-व्यास योगत: briefly and in detail with

धर्मार्थकाममोक्षांश्च सहोपायान् यथा मुने ।
नानाख्यानेतिहासेषु वर्णयामास तत्त्ववित् ॥२८॥


धर्म-अर्थ-काम-मोक्षान्-च dharma, wealth, sensuous enjoyments, liberation,
धर्म-अर्थ-काम-मोक्षान्-च dharma, wealth, sensuous enjoyments, liberation, and
सह-उपायान् यथा मुने with the means, at length, O Muni!
नाना-आख्यान-इतिहासेषु various incidents and stories (citing)
वर्णयामास तत्त्ववित् explained, The knower of Truth

धर्म प्रवदतस्तस्य स काल: प्रत्युपस्थित: ।
यो योगिनश्छन्दमृत्योर्वाञ्छितस्तूत्तरायण: ॥२९॥


धर्म प्रवदत:-तस्य Dharma, explaining, as he was
स: काल: प्रत्युपस्थित: that Time arrived
य: योगिन:-छन्द-मृत्यो:- which the Yogis, at will death
वाञ्छित:-तु-उत्तरायण: desired, indeed, (when) the Sun moves towards North

तदोपसंहृत्य गिर: सहस्रणीर्विमुक्तसङ्ग मन आदिपूरुषे ।
कृष्णे लसत्पीतपटे चतुर्भुजे पुर:स्थितेऽमीलितदृग्व्यधारयत् ॥३०॥


तदा-उपसंहृत्य गिर: then winding up (his) speech
सहस्रणी:- the leader of thousands of warriors (Bheeshma)
विमुक्त-सङ्गम् devoid of attachments
मन: आदि-पूरुषे mind in The Primal Person
कृष्णे Krishna
लसत्-पीत-पटे in flowing yellow garbs
चतुर्भुजे पुर:-स्थितेऽ four armed standing in front
अमीलित-दृग्-व्यधारयत् unwinking eyed, fixed

विशुद्धया धारणया हताशुभस्तदीक्षयैवाशु गतायुधव्यथ: ।
निवृत्तसर्वेन्द्रियवृत्तिविभ्रमस्तुष्टाव जन्यं विसृजञ्जनार्दनम् ॥३१॥


विशुद्धया धारणया by pure concentration
हत-अशुभ:- vanished sins
तत्-ईक्षया-एव-आशु by Him watching alone soon
गत-आयुध-व्यथ: left all weapon (inflicted) pain
निवृत्त-सर्व-इन्द्रिय- collecting all the senses
वृत्ति-विभ्रम:- and wishful wanderings
तुष्टाव extolled
जन्यम् विसृजन्- life giving up
जनार्दनम् Lord Janaardana
श्री भीष्म उवाच - Bheeshma said -

इति मतिरुपकल्पिता वितृष्णा भगवति सात्वतपुङ्गवे विभूम्नि ।
स्वसुखमुपगते क्वचिद्विहर्तुं प्रकृतिमुपेयुषि यद्भवप्रवाह: ॥३२॥


इति मति:-उपकल्पिता this mind, (I) offer,
वितृष्णा भगवति desire less, to the Lord,
सात्वत-पुङ्गवे विभूम्नि the foremost of the Yadus, omniscient
स्व-सुखम्-उपगते in his own bliss revelling
क्वचित्-विहर्तुम् at times to sport
प्रकृतिम्-उपेयुषि Maaya accepts
यत्-भव-प्रवाह: (so that) may creation continue

त्रिभुवनकमनं तमालवर्णं रविकरगौरवराम्बरं दधाने ।
वपुरलककुलावृताननाब्जं विजयसखे रतिरस्तु मेऽनवद्या ॥३३॥


त्रि-भुवन-कमनम् to the three worlds charming
तमाल-वर्णम् like Tamaal (tree) dark
रवि-कर-गौर- Sun's beams like bright
वर-अम्बरम् दधाने beautiful robes adorning
वपु:-अलक-कुल- countenance (with) curly locks
आवृत-आनन-अब्जम् around face lotus like
विजयसखे O Arjuna's friend!
रति:-अस्तु love may be
मे-अनवद्या mine motiveless

युधि तुरगरजोविधूम्रविष्वक्कचलुलितश्रमवार्यलंकृतास्ये ।
मम निशितशरैर्विभिद्यमानत्वचि विलसत्कवचेऽस्तु कृष्ण आत्मा ॥३४॥


युधि तुरग-रज:- in the battle, horses' hooves' sand
विधूम्र-विष्वक्- dusty flowing
कच-लुलित-श्रम-वारि- hair around labour perspiration
अलंकृत-आस्ये covered face
मम निशित-शरै:- by my charged arrows
विभिद्यमान-त्वचि pierced skin
विलसत्-कवचे- adorned with armour
अस्तु कृष्ण आत्मा may in Krishna be (my) soul

सपदि सखिवचो निशम्य मध्ये निजपरयोर्बलयो रथं निवेश्य ।
स्थितवति परसैनिकायुरक्ष्णा हृतवति पार्थसखे रतिर्ममास्तु ॥३५॥


सपदि सखि-वच: निशम्य immediately, friend's words following
मध्ये निज-परयो:- in the middle of own and the other
बलयो: रथम् निवेश्य army, chariot driving
स्थितवति पर-सैनिक-आयु:- stood, enemy soldiers' life
अक्ष्णा हृतवति by a glance cutting (short)
पार्थसखे O Arjuna's friend
रति:-मम-अस्तु love mine may develop

व्यवहितपृतनामुखं निरीक्ष्य स्वजनवधाद्विमुखस्य दोषबुद्ध्या ।
कुमतिमहरदात्मविद्यया य: चरणरति: परमस्य तस्य मेऽस्तु ॥३६॥


व्यवहित-पृतना-मुखम् the leading, army heads
निरीक्ष्य स्वजन-वधात्- perceiving, by kin folk's killing
विमुखस्य दोष-बुद्ध्या not inclined, in mis-conception
कुमतिम्-अहरत्- wrong notion, dispelled
आत्म-विद्यया य: by spiritual knowledge, Who
चरण-रति: परमस्य feet love of the Ultimate
तस्य मे-अस्तु His may be mine

स्वनिगममपहाय मत्प्रतिज्ञामृतमधिकर्तुमवप्लुतो रथस्थ: ।
धृतरथचरणोऽभ्ययाच्चलद्गुर्हरिरिव हन्तुमिभं गतोत्तरीय ॥३७॥


स्व-निगमम्-अपहाय own vow leaving
मत्-प्रतिज्ञाम्-ऋतम्-अधिकर्तुम्- my vow, to prove true
अवप्लुत: रथस्थ: jumped from the chariot
धृत-रथ-चरण:- holding the chariot's wheel
अभ्ययात्-चलत्-गु:- pounced (towards me), trembling the earth
हरि: इव हन्तुम्-इभम् like a lion to kill an elephant
गत-उत्तरीय dropping (His) upper-garment

शितविशिखहतो विशीर्णदंश: क्षतजपरिप्लुत आततायिनो मे ।
प्रसभमभिससार मद्वधार्थं स भवतु मे भगवान् गतिर्मुकुन्द: ॥३८॥


शित-विशिख-हत: (He) with sharp arrows pierced
विशीर्ण-दंश: क्षतज-परिप्लुत: broken armour, blood bathed
आततायिन: मे the rogue by me
प्रसभम्-अभिससार suddenly darted forth
मत्-वध-अर्थम् to kill me
स: भवतु मे भगवान् may He be, my Lord
गति:मुकुन्द: the saviour Mukunda.

विजयरथकुटुम्ब आत्ततोत्रे धृतहयरश्मिनि तच्छ्रियेक्षणीये ।
भगवति रतिरस्तु मे मुमूर्षोर्यमिह निरीक्ष्य हता गता: सरूपम् ॥३९॥


विजय-रथ-कुटुम्बे in Arjuna's chariot protecting
आत्त-तोत्रे holding the whip
धृत-हय-रश्मिनि (and in the other hand) holding the horses' reins
तत्-श्रिया-ईक्षणीये in that most charming sight
भगवति रति:-अस्तु of the Lord, may the passion be
मे मुमूर्षो:- in me, the death willing
यम्-इह् निरीक्ष्य which (sight) here witnessing
हता: गता: सरूपम् killed, (on this battle field) attained Saaroopya

ललितगतिविलासवल्गुहास प्रणयनिरीक्षणकल्पितोरुमाना: ।
कृतमनुकृतवत्य उन्मदान्धा: प्रकृतिमगन् किल यस्य गोपवध्व: ॥४०॥


ललित-गति-विलास- (His) charming gait, graceful movements
वल्गु-हास: प्रणय-निरीक्षण sweet smile, amorous glances
कल्पित-उरु-माना: (witnessing) feeling greatly honoured
कृतम्-अनुकृतवत्य doing imitation (of His sports)
उन्मद-अन्धा: by infatuation blinded
प्रकृतिम्-अगन् (Whose) nature acquired
किल यस्य indeed Whose
गोप-वध्व: the cowherd women

मुनिगणनृपवर्यसंकुलेऽन्त: सदसि युधिष्ठिरराजसूय एषाम् ।
अर्हणमुपपेद ईक्षणीयो मम दृशिगोचर एष आविरात्मा ॥४१॥


मुनि-गण-नृप-वर्य- the host of sages and kings foremost
संकुले-अन्त: सदसि gathered inside the assembly
युधिष्ठिर राजसूय (at) Yudhishtthira's Raajasooya sacrifice
एषाम् अर्हणम्-उपपेदे their worship received
ईक्षणीय: (That He) worth beholding
मम दृशि-गोचर: in my sight's path
एष: आविरात्मा That He was appeared

तमिममहमजं शरीरभाजां हृदि हृदि धिष्ठितमात्मकल्पितानाम् ।
प्रतिदृशमिव नैकधार्कमेकं समधिगतोऽस्मि विधूतभेदमोह: ॥४२॥


तम्-इमम्-अहम्-अजम् Him This, I, Unborn
शरीर-भाजाम् of embodied creatures
हृदि हृदि धिष्ठितम्- in their hearts is enthroned,
आत्म-कल्पितानाम् by Him, of those created
प्रतिदृशम्-इव to every eye, just as
नैकधा-अर्कम्- not in one form, Sun
एकम् समधिगत:-अस्मि one, take refuge in, I
विधूत-भेद-मोह: expelling all diversities and attachments.
सूत उवाच - Soota said -

कृष्ण एवं भगवति मनोवाग्दृष्टिवृत्तिभि: ।
आत्मन्यात्मानमावेश्य सोऽन्त: श्वास उपारमत् ॥४३॥


कृष्णे एवम् भगवति in Krishna, thus, The Lord
मन:-वाक्-दृष्टि-वृत्तिभि: mind, speech, vision and senses
आत्मनि-आत्मानम्-आवेश्य in the Self his self merged,
स:-अन्त: श्वास: (and) he, (his) last breath with,
उपारमत् expired

सम्पद्यमानमाज्ञाय भीष्मं ब्रह्मणि निष्कले ।
सर्वे बभूवुस्ते तूष्णीं वयांसीव दिनात्यये ॥४४॥


सम्पद्यमानम्- merged
आज्ञाय भीष्मम् knowing Bheeshma
ब्रह्मणि निष्कले in Brahma, the indivisible
सर्वे बभूवु:-ते तूष्णीम् everyone became, they silent
वयांसि-इव दिन-अत्यये birds like, at day's end

तत्र दुन्दुभयो नेदुर्देवमानववादिता: ।
शशंसु: साधवो राज्ञां खात्पेतु: पुष्पवृष्टय: ॥४५॥


तत्र दुन्दुभय: नेदु:- there, drums were sounded
देव-मानव-वादिता: by gods and men beaten
शशंसु: साधव: राज्ञाम् praised the pious among the kings
खात्-पेतु: पुष्प-वृष्टय: from sky fell flower showers

तस्य निर्हरणादीनि सम्परेतस्य भार्गव।
युधिष्ठिर: कारयित्वा मुहूर्तं दु:खितोऽभवत् ॥४६॥


तस्य निर्हरण-आदीनि his cremation, ceremonies,
सम्परेतस्य भार्गव of the dead body, O Shaunaka
युधिष्ठिर: कारयित्वा Yudhishtthira having got done
मुहूर्तम् दु:खित:-अभवत् for some time, was sorrowful

तुष्टुवुर्मुनयो हृष्टा: कृष्णं तद्गुह्यनामभि: ।
ततस्ते कृष्णहृदया: स्वाश्रमान् प्रययु: पुन: ॥४७॥


तुष्टुवु:-मुनय: हृष्टा: sang praises the sages with delight
कृष्णम् तत्-गुह्य-नामभि: Krishna's with His secret names
तत:-ते कृष्ण-हृदया: then they, Krishna hearted
स्व-आश्रमान् प्रययु: पुन: own hermitages, went back

ततो युधिष्ठिरो गत्वा सहकृष्णो गजाह्वयम् ।
पितरं सान्त्वयामास गान्धारीं च तपस्विनीम् ॥४८॥


तत: युधिष्ठिर: then Yudhishtthira
गत्वा सह-कृष्ण: went with Krishna
गजाह्वयम् to Hastinaapura
पितरम् सान्त्वयामास and uncle consoled
गान्धारीम् च तपस्विनीम् and Gaandhaari pious

पित्रा चानुमतो राजा वासुदेवानुमोदित: ।
चकार राज्यं धर्मेण पितृपैतामहं विभु: ॥४९॥


पित्रा च-अनुमत: राजा and by uncle's permission, king
वासुदेव-अनुमोदित: Vaasudeva's approval
चकार राज्यम् धर्मेण ruled the kingdom, with righteousness
पितृ-पैतामहम् विभु: from father and grandfather (inherited), the capable
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां प्रथम स्कन्धे
युधिष्ठिरराज्यप्रलम्भो नाम नवम: अध्याय: ॥९॥ Thus ends the ninth discourse entitled 'Recovery of the throne by

दशम: अध्याय:

शौनक उवाच- Shaunaka said -

हत्वा स्वरिक्थस्पृध आततायिनो युधिष्ठिरो धर्मभृतां वरिष्ठ: ।
सहानुजै: प्रत्यवरुद्धभोजन: कथं प्रवृत्त: किमकारषीत्तत: ॥१॥


हत्वा स्व-रिक्थ-स्पृध: killing own heritage usurpers
आततायिन: युधिष्ठिर: the rogues, Yudhishtthira
धर्मभृताम् वरिष्ठ: of the righteous rulers the foremost
स-अनुजै: with younger brothers
प्रत्यवरुद्ध-भोजन: averse to sense gratifications
कथम् प्रवृत्त: how was he engaged
किम्-अकारषीत्-तत: what did (he) do afterwards
सूत उवाच - Soota said -

वंशं कुरोर्वंशदवाग्निनिर्हृतं संरोहयित्वा भवभावनो हरि: ।
निवेशयित्वा निजराज्य ईश्वरो युधिष्ठिरं प्रीतमना बभूव ह ॥२॥


वंशम् कुरो:- the race of Kuru
वंश-दवाग्नि-निर्हृतम् by bamboo (caused) wild fire, taken away
संरोहयित्वा replacing
भव-भावन: हरि: world's protector Hari
निवेशयित्वा निज-राज्ये establishing on his throne
ईश्वर: युधिष्ठिरम् The Lord, Yudhishtthira
प्रीतमना बभूव ह delighted became

निशम्य भीष्मोक्तमथाच्युतोक्तं प्रवृत्तविज्ञानविधूतविभ्रम: ।
शशास गामिन्द्र इवाजिताश्रय: परिध्युपान्तामनुजानुवर्तित: ॥३॥


निशम्य भीष्म-उक्तम्- hearing Bheeshma's teachings
अथ-अच्युत-उक्तम् and then Achyuta's (Krishna's) words
प्रवृत्त-विज्ञान- by the dawning of wisdom
विधूत-विभ्रम: (having) expelled all doubts
शशास गाम्-इन्द्र इव- ruled the earth, Indra like
अजित-आश्रय: with Ajaya's (Krishna's) support
परिधि-उपान्ताम्- (till) boundaries' ends
अनुज-अनुवर्तित: with younger brother's loyal following

कामं ववर्ष पर्जन्य: सर्वकामदुधा मही ।
सिषिचु: स्म व्रजान् गाव: पयसोधस्वतीर्मुदा ॥४॥


कामम् ववर्ष पर्जन्य: as required poured rains
सर्व-काम-दुधा मही all desire fulfilling was earth
सिषिचु: स्म व्रजान् गाव: drenched, the cowsheds cows
पयसा-ऊधस्वती: मुदा with milk (from) large udders, pleasingly

नद्य: समुद्रा गिरय: सवनस्पतिवीरुध: ।
फलन्त्योषधय: सर्वा: काममन्वृतु तस्य वै ॥५॥


नद्य: समुद्रा: गिरय: rivers, seas, mountains,
स-वनस्पति-वीरुध: along with plants and creepers
फलन्ति-औषधय: सर्वा: bore crops abundant
कामम्-अनु-ऋतु as desired, according to season
तस्य वै (in) his (reign) of course

नाधयो व्याधय: क्लेशा दैवभूतात्महेतव: ।
अजातशत्रावभवन् जन्तूनां राज्ञि कर्हिचित् ॥६॥


न-आधय: व्याधय: क्लेशा: no worries, ailments or discords
दैव-भूत-आत्म-हेतव: (caused) by Providence, by anyone, by one self caused
अजातशत्रौ-अभवन् (whose) unborn any enemy
जन्तूनाम् राज्ञि कर्हिचित् happen of people, king's any

उषित्वा हास्तिनपुरे मासान् कतिपयान् हरि: ।
सुहृदां च विशोकाय स्वसुश्च प्रियकाम्यया ॥७॥


उषित्वा हास्तिनपुरे मासान् stayed in Hastinaapura, (for) months
कतिपयान् हरि: some, Shree Hari,
सुहृदाम् च विशोकाय and for friends consolation
स्वसु:-च प्रिय-काम्यया sister's and pleasure desiring

आमन्त्र्य चाभ्यनुज्ञात: परिष्वज्याभिवाद्य तम् ।
आरुरोह रथं कैश्चित्परिष्वक्तोऽभिवादित: ॥८॥


आमन्त्र्य च-अभ्यनुज्ञात: consulted and permitted
परिष्वज्य-अभिवाद्य तम् embraced, bowed to him
आरुरोह रथम् mounted the chariot
कैश्चित्-परिष्वक्त:-अभिवादित: by some embraced (and by others) greeted

सुभद्रा दौपदी कुन्ती विराटतनया तथा ।
गान्धारी धृतराष्ट्रश्च युयुत्सुगौतमो यमौ ॥९॥


सुभद्रा दौपदी कुन्ती Subhadraa, Draupadee, Kuntee,
विराट-तनया तथा King of Viraata's daughter, and
गान्धारी धृतराष्ट्र:-च Gaandhaaree and Dhritaraashtra
युयुत्सु-गौतम: Yuyutsu, Gautama's son (Kripaachaarya)
यमौ the twins (Nakula and Sahadeva)

वृकोदरश्च धौम्यश्च स्त्रियो मत्स्यसुतादय: ।
न सेहिरे विमुह्यन्तो विरहं शार्ङ्गधन्वन: ॥१०॥


वृकोदर:-च धौम्य:-च and Vrikodara and Dhaumya
स्त्रिय: मत्स्य-सुता-आदय: ladies, the fisherman's daughter (Satyavati) and
स्त्रिय: मत्स्य-सुता-आदय: ladies, the fisherman's daughter (Satyavati) and others
न सेहिरे विमुह्यन्त: did not bear, fainted
विरहम् शार्ङ्गधन्वन: separation of the One who wields the bow Shaaranga

सत्सङ्गान्मुक्तदु:सङ्गो हातुं नोत्सहते बुध: ।
कीर्त्यमानं यशो यस्य सकृदाकर्ण्य रोचनम् ॥११॥


सत्सङ्गात्-मुक्त-दु:सङ्ग: by saints' company (having) given up evil company
हातुम् न-उत्सहते बुध: to leave is not eager, a wise person
कीर्त्यमानम् यश: यस्य being sung, the fame of whose
सकृद-आकर्ण्य रोचनम् once hearing pleasing

तस्मिन्न्यस्तधिय: पार्था: सहेरन् विरहं कथम् ।
दर्शनस्पर्शसंलापशयनासनभोजनै: ॥१२॥


तस्मिन्-न्यस्त-धिय: in Him having placed minds
पार्था: सहेरन् Prithaa's sons, bear
विरहम् कथम् separation how
दर्शन-स्पर्श-संलाप- by (whose) sight, touch, conversation,
शयन-आसन-भोजनै: resting, sitting and dining

सर्वे तेऽनिमिषैरक्षैस्तमनुद्रुतचेतस: ।
वीक्षन्त: स्नेहसम्बद्धा विचेलुस्तत्र तत्र ह ॥१३॥


सर्वे ते-अनिमिषै:-अक्षै:- all of them, with unwinking eyes
तम्-अनुद्रुत-चेतस: him following minded
वीक्षन्त: स्नेह-सम्बद्धा seeing, love bound
विचेलु:-तत्र तत्र ह rushed here and there only

न्यरुन्धन्नुद्गलद्वाष्पमौत्कण्ठ्याद्देवकीसुते ।
निर्यात्यगारान्नोऽभद्रमिति स्याद्बान्धवस्त्रिय: ॥१४॥


न्यरुन्धत्-अनुद्गलत्-वाष्पम्- controlled the flowing tears
औत्कण्ठ्यात्-देवकी-सुते because of anxiety for Devaki's son (Krishna)
निर्याति-आगारात्- leaving from home
नो-अभद्रम्-इति not harm, thus
स्यात्-बान्धव-स्त्रिय: may come, the friendly ladies

मृदङ्गशङ्खभेर्यश्च वीणापणवगोमुखा: ।
धुन्धुर्यानकघण्टाद्या नेदुर्दुन्दुभयस्तथा ॥१५॥


मृदङ्ग-शङ्ख-भेर्य:-च drums, conches, bherees and
वीणा पणव-गोमुखा: beenaa, panava and gomukha
धुन्धुरी-आनक- dhundhuree, aanaka
घण्टा:-आद्या: नेदु:- bells and other sounded
दुन्दुभय:-तथा dundubhees also

प्रासादशिखरारूढा: कुरुनार्यो दिदृक्षया ।
ववृषु: कुसुमै: कृष्णं प्रेमव्रीडास्मितेक्षणा: ॥१६॥


प्रासाद-शिखर-आरूढा: from the buildings' tops, going up,
कुरु-नार्य: दिदृक्षया Kuru ladies wanting to behold
ववृषु: कुसुमै: कृष्णम् showered flowers, to Krishna
प्रेम-व्रीडा-स्मित-ईक्षणा: (with) love, shyness, smiling eyes

सितातपत्रं जग्राह मुक्तादामविभूषितम् ।
रत्नदण्डं गुडाकेश: प्रिय: प्रियतमस्य ह ॥१७॥


सित-आतपत्रम् जग्राह white umbrella held
मुक्ता-दाम-विभूषितम् pearl strings decorated
रत्न-दण्डम् gem stones (studded) staff
गुडाकेश: प्रिय: dear thick haired (Arjuna)
प्रियतमस्य ह of his beloved (Krishna) indeed

उद्धव: सात्यकिश्चैव व्यजने परमाद्भुते ।
विकीर्यमाण: कुसुमै रेजे मधुपति: पथि ॥१८॥


उद्धव: सात्यकि:-च-एव Uddhava and also Saatyaki
व्यजने परम-अद्भुते (waved) chanwars very wonderful
विकीर्यमाण: कुसुमै: showered with flowers
रेजे मधुपति: पथि shone Madhupati (Krishna) on the way

अश्रूयन्ताशिष: सत्यास्तत्र तत्र द्विजेरिता: ।
नानुरूपानुरूपाश्च निर्गुणस्य गुणात्मन: ॥१९॥


अश्रूयन्त-आशिष: सत्या:- were heard benedictions true
तत्र तत्र द्विज-ईरिता: everywhere by Braahmanas spoken
न-अनुरूप-अनुरूपा:-च not becoming, and becoming
निर्गुणस्य for the (unqualified) formless
गुणात्मन: and for the One with (qualified) form

अन्योन्यमासीत्संजल्प उत्तमश्लोकचेतसाम् ।
कौरवेन्द्रपुरस्त्रीणां सर्वश्रुतिमनोहर: ॥२०॥


अन्योन्यम्-आसीत्-संजल्प: among (them) was there conversation
उत्तम-श्लोक-चेतसाम् in the highly acclaimed ones' minded
कौरव-इन्द्रपुर-स्त्रीणाम् of Kaurava and Indraprastha women
सर्व-श्रुति-मनोहर: for all hearing pleasant

स वै किलायं पुरुष: पुरातनो य एक आसीदविशेष आत्मनि ।
अग्रे गुणेभ्यो जगदात्मनीश्वरे निमीलितात्मन्निशि सुप्तशक्तिषु ॥२१॥


स: वै किल-अयम् that indeed undoubtedly This
पुरुष: पुरातन: य: एक: Person eternal, Who, One (only)
आसीत्-अविशेष: आत्मनि was not differentiated in Self
अग्रे गुणेभ्य: beyond the gunas
जगत्-आत्मनि-ईश्वरे in the universal Soul God
निमीलित-आत्मन्- (when) dormant the Self
निशि सुप्त-शक्तिषु in night (dissolution) sleeping (dormant) energies

स एव भूयो निजवीर्यचोदितां स्वजीवमायां प्रकृतिं सिसृक्षतीम् ।
अनामरूपात्मनि रूपनामनी विधित्समानोऽनुससार शास्त्रकृत् ॥२२॥


स: एव भूय: He only then
निज-वीर्य-चोदिताम् by His energy encouraged
स्व-जीव-मायाम् own self deludes
प्रकृतिम् सिसृक्षतीम् the Prakriti wanting to create
अनाम-रूप-आत्मनि in nameless and formless Self
रूप-नामनी form and name
विधित्समान:- wanting to place
अनुससार शास्त्रकृत् followed, the Vedas' creator

स वा अयं यत्पदमत्र सूरयो ,जितेन्द्रिया निर्जितमातरिश्वन: ।
पश्यन्ति भक्त्युत्कलितामलात्मना नन्वेष सत्त्वं परिमार्ष्टुमर्हति ॥२३॥


स: वा अयम् He or This (is)
यत्-पदम्-अत्र सूरय: Whose reality, here, by sages
जित-इन्द्रिया: (who) have controlled senses
निर्जित-मातरिश्वन: (and) conquered breath
पश्यन्ति भक्ति-उत्कलित- (they) see by devotion surging
अमल-आत्मना and by taintless mind
ननु-एष सत्त्वम् of course He is the minds
परिमार्ष्टुम्-अर्हति to clear capable

स वा अयं सख्यनुगीतसत्कथो वेदेषु गुह्येषु च गुह्यवादिभि: ।
य एक ईशो जगदात्मलीलया सृजत्यवत्यत्ति न तत्र सज्जते ॥२४॥


स: वा अयम् सखि- That or This is, O Friend!
अनुगीत-सत्-कथ: are sung, the beautiful stories
वेदेषु गुह्येषु च in the Vedas and in scriptures
गुह्य-वादिभि: by those who know the truth (Veda Vyaasa etc)
य: एक: ईश: Who (the) One Lord
जगत्-आत्म-लीलया the world, by His own mysticism
सृजति-अवति-अत्ति creates, protects and dissolves
न तत्र सज्जते not there is attached

यदा अधर्मेण तमोधियो नृपा जीवन्ति तत्रैष हि सत्त्वत: किल ।
धत्ते भगं सत्यमृतं दयां यशो भवाय रूपाणि दधद्युगे युगे ॥२५॥


यदा अधर्मेण तम:-धिय: when by unrighteousness, Tamas minded,
नृपा: जीवन्ति तत्र- kings live, there
एष हि सत्त्वत: किल He only, by Sattva definitely
धत्ते भगम् सत्यम् holds omnipotence, truthfulness
ऋतम् दयाम् यश: divine truth, compassion, fame
भवाय रूपाणि for the world, forms
दधत्-युगे युगे taking on, from age to age

अहो अलं श्लाघ्यतमं यदो: कुलमहो अलं पुण्यतमं मधोर्वनम् ।
यदेष पुंसामृषभ: श्रिय: पति: स्वजन्मना चङ्क्रमणेन चाञ्चति ॥२६॥


अहो अलम् श्लाघ्यतमम् O greatly commendable is
यदो: कुलम्-अहो Yadu's race, O
अलम् पुण्यतम् मधो:-वनम् highly blessed is Madhuvana
यत्-एष पुंसाम्-ऋषभ: because, This Person Supreme
श्रिय: पति: स्व-जन्मना Lord of Shri (prosperity), by His own birth
चङ्क्रमणेन च-अञ्चति and by ramblings, honours

अहो बत स्वर्यशसस्तिरस्करी कुशस्थली पुण्ययशस्करी भुव: ।
पश्यन्ति नित्यं यदनुग्रहेषितं स्मितावलोकं स्वपतिं स्म यत्प्रजा: ॥२७॥


अहो बत स्व:- Oh! What a wonder! Heaven
यशस:-तिरस्करी fame outshined
कुशस्थली by Dwaarakaa
पुण्य-यशस्करी भुव: (bringing) meritorious fame for earth
पश्यन्ति नित्यम् behold always
यत्-अनुग्रह-इषितम् by Whose grace get
स्मित-अवलोकम् smiling sight
स्व-पतिम् स्म यत्-प्रजा: of their own Lord, because the people

नूनं व्रतस्नानहुतादिनेश्वर: समर्चितो ह्यस्य गृहीतपाणिभि: ।
पिबन्ति या: सख्यधरामृतं मुहुर्ब्रजस्त्रिय: सम्मुमुहुर्यदाशया: ॥२८॥


नूनम् व्रत-स्नान- surely, fasting, bathing
हुत-आदिना-ईश्वर: making sacrifices and others, God (Krishna)
समर्चित: हि-अस्य was worshipped because His
गृहीत-पाणिभि: पिबन्ति taken hands (married) wives, drink
या: सखि-अधर-अमृतम् those, O Friend! The lips' nectar
मुहु:-ब्रज-स्त्रिय: again and again Vraja women
सम्मुमुहु:-यत्-आशया: fainted by the thought

या वीर्यशुल्केन हृता: स्वयंवरे प्रमथ्य चैद्यप्रमुखान् हि शुष्मिण: ।
प्रद्युम्नसाम्बाम्बसुतादयोऽपरा याश्चाहृता भौमवधे सहस्रश: ॥२९॥


या: वीर्य-शुल्केन those as valour's prize
हृता: स्वयंवरे taken away, in swayambara (assembly of suitors)
प्रमथ्य चैद्य-प्रमुखान् vanquishing Chedi king
हि शुष्मिण: indeed powerful
प्रद्युम्न-साम्ब- Pradyumna, Saamba
अम्ब-सुत-आदय:- Aamba's mother, and others
अपरा: या:-च-आहृता: and all those taken
भौमवधे सहस्रश: (after) Bhaumaasura's slaying, by thousands

एता: परं स्त्रीत्वमपास्तपेशलं निरस्तशौचं बत साधु कुर्वते ।
यासां गृहात्पुष्करलोचन: पतिर्न जात्वपैत्याहृतिभिर्हृदि स्पृशन् ॥३०॥


एता: परम् स्त्रीत्वम्- these (women) the very womanhood
अपास्त-पेशलम् far from freedom
निरस्त-शौचम् wanting in purity
बत साधु कुर्वते indeed honoured made
यासाम् गृहात्- from whose houses
पुष्कर-लोचन: पति:- lotus eyed Lord
न जातु-अपैति- never ever goes
आहृतिभि:-हृदि स्पृशन् with gifts hearts touching

एवंविधा गदन्तीनां स गिर: पुरयोषिताम् ।
निरीक्षणेनाभिनन्दन् सस्मितेन ययौ हरि: ॥३१॥


एवम्-विधा: गदन्तीनाम् thus and so saying
स: गिर: पुर-योषिताम् He, words, the (Hastinaa) Pura's ladies
निरीक्षणेन-अभिनन्दन् by watching greeting
सस्मितेन ययौ हरि: smilingly went Hari

अजातशत्रु: पृतनां गोपीथाय मधुद्विष: ।
परेभ्य: शङ्कित: स्नेहात्प्रायुङ्क्त चतुरङ्गिणीम् ॥३२॥


अजातशत्रु: पृतनाम् गोपीथाय Yudhishtthira, armies for protection
मधुद्विष: परेभ्य: शङ्कित: of Krishna, enemies apprehending
स्नेहात्-प्रायुङ्क्त by love engaged
चतुरङ्गिणीम् the four faceted

अथ दूरागताञ् शौरि: कौरवान् विरहातुरान् ।
संनिवर्त्य दृढं स्निग्धान् प्रायात्स्वनगरीं प्रियै: ॥३३॥


अथ दूर-आगतान् शौरि: then (them who) till far, had come, Krishna
कौरवान् विरह-आतुरान् the Kauravas by separation distressed
संनिवर्त्य दृढम् स्निग्धान् sending back deeply attached
प्रायात्-स्वनगरीं प्रियै: departed for His own city, with loved ones

कुरुजाङ्गलपाञ्चालान् शूरसेनान् सयामुनान् ।
ब्रह्मावर्तं कुरुक्षेत्रं मत्स्यान् सारस्वतानथ ॥३४॥


कुरु जाङ्गल-पाञ्चालान् Kuru, Jaangala, Paanchaala,
शूरसेनान् स-यामुनान् Shoorasena, (regions near) Yamunaa (river)
ब्रह्मावर्तम् कुरुक्षेत्रम् Brahmaavart, Kurukshetra
मत्स्यान् सारस्वतान्-अथ Matsya, (regions near) Saraswati (river) then

मरुधन्वमतिक्रम्य सौवीराभीरयो: परान् ।
आनर्तान् भार्गवोपागाच्छ्रान्तवाहो मनाग्विभु: ॥३५॥


मरुधन्वम्-अतिक्रम्य Marudhanwa crossing
सौवीर-आभीरयो: परान् Sauveera and Aabheera's west
आनर्तान् भार्गव- to Aanarta, O Shaunaka!
उपागात्-श्रान्त-वाह: reached, with exhausted horses
मनाक्-विभु: somewhat, Lord Krishna

तत्र तत्र ह तत्रत्यैर्हरि: प्रत्युद्यतार्हण: ।
सायं भेजे दिशं पश्चाद् गविष्ठो गां गतस्तदा ॥३६॥


तत्र तत्र ह every where indeed
तत्रत्यै:-हरि: by the residents, Shree Hari
प्रत्युद्यत-अर्हण: received their offerings
सायम् भेजे in the evening worshipped
दिशम् पश्चाद् गविष्ठ: in the side back sitting
गाम् गत:-तदा on earth alighting, then
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां प्रथमस्कन्धे नैमिषीयोपाख्याने
स्
श्रीकृष्णद्वारकागमनं नाम दशम: अध्याय: ॥१०॥ Thus ends the tenth discourse entitled 'Shree Krishna's Return to

एकादश: अध्याय:

सूत उवाच - Soota said -

आनर्तान् स उपव्रज्य स्वृद्धाञ्जनपदान् स्वकान् ।
दध्मौ दरवरं तेषां विषादं शमयन्निव ॥१॥


आनर्तान् स: उपव्रज्य Aanarta, He reached
स्वृद्धान्-जनपदान् स्वकान् highly prosperous territory, His
दध्मौ दर-वरम् blew the conch great
तेषाम् विषादम् their dismay
शमयन्-इव to relieve as if

स उच्चकाशे धवलोदरो दरोऽप्युरुक्रमस्याधरशोणशोणिमा ।
दाध्मायमान: करकञ्जसम्पुटे यथाब्जखण्डे कलहंस उत्स्वन: ॥२॥


स: उच्चकाशे he, the highly resplendent,
धवल-उदर: दर:- white inside of the conch,
अपि-उरुक्रमस्य-अधर- also by the Almighty's lips'
शोण-शोणिमा redness, reddened,
दाध्मायमान: as it was blown,
कर-कञ्ज-सम्पुटे in the hand lotus cups
यथा-अब्ज-खण्डे like in the lotus's middle
कलहंस उत्स्वन: the beautiful swan calls

तमुपश्रुत्य निनदं जगद्भयभयावहम् ।
प्रत्युद्ययु: प्रजा: सर्वा भर्तृदर्शनलालसा: ॥३॥


तम्-उपश्रुत्य निनदम् that hearing, resound
जगत्-भय भयावहम् world's terror scaring (away)
प्रत्युत्-ययु: प्रजा: सर्वा eagerly went public all
भर्तृ-दर्शन-लालसा: masters' sight longing

तत्रोपनीतबलयो रवेर्दीपमिवादृता: ।
आत्मारामं पूर्णकामं निजलाभेन नित्यदा ॥४॥


तत्र-उपनीत-बलय: there taking presents
रवे:-दीपम्-इव-आदृता: to the Sun lights as if, respectfully
आत्मारामम् पूर्णकामम् for the One in Himself rejoicing, Desire less
निज-लाभेन नित्यदा for their own gain, always

प्रीत्युत्फुल्लमुखा: प्रोचुर्हर्षगद्गदया गिरा ।
पितरं सर्वसुहृदमवितारमिवार्भका: ॥५॥


प्रीति-उत्फुल्ल-मुखा: प्रोचु:- with love enlightened face, said
हर्ष-गद्गदया गिरा with delight choked voices
पितरम् सर्व-सुहृदम्- to father, everyone's friend
अवितारम्-इव-अर्भका: and protector, like children

नता:स्म ते नाथ सदाङ्घ्रिपङ्कजं वैरिञ्च्यसुरेन्द्रवन्दितम् ।
परायणं क्षेममिहेच्छतां परं न यत्र काल: प्रभवेत् पर: प्रभु: ॥६॥


नता:-स्म ते नाथ prostate do we, to You, O Master!
सदा-अङ्घ्रि-पङ्कजम् always, feet lotuses
विरिञ्च-वैरिञ्च्य- by Brahmaa, Shiva
सुरेन्द्र-वन्दितम् Indra glorified
परायणम् क्षेमम्- the final resort and well being (bliss)
इह-इच्छताम् परम् here aspiring for ultimate
न यत्र काल: not where Time
प्रभवेत् पर: प्रभु: effects, O Omnipotent Lord!

भवाय नस्त्वं भव विश्वभावन् त्वमेव माताथ सुहृत् पति: पिता ।
त्वं सद्गुरुर्न: परमं च दैवतं यस्यानुवृत्त्या कृतिनो बभूविम ॥७॥


भवाय न:-त्वम् welfare for ours, You
भव विश्वभावन् be O Lord of the universe
त्वम्-एव माता-अथ You alone are mother and then
सुहृत् पति: पिता selfless friend, Lord and father
त्वम् सत्-गुरु:-न: You are true preceptor ours
परमम् च दैवतम् and the highest deity
यस्य-अनुवृत्त्या by whose service
कृतिन: बभूविम blessed became we

अहो सनाथा भवता स्म यद्वयं त्रैविष्टपानामपि दूरदर्शनम् ।
प्रेमस्मितस्निग्धनिरीक्षणाननं पश्येम रूपं तव सर्वसौभगम् ॥८॥


अहो सनाथा: भवता स्म Oh! with Master, by Your being
यत्-वयम् त्रैविष्टपानाम्-अपि that we are, for the celestial gods even
दूर-दर्शनम् प्रेम-स्मित- rare sight, loving smile
स्निग्ध-निरीक्षण-आननम् charming glance, face
पश्येम रूपम् तव (we) see form Yours
सर्व-सौभगम् all blessings endower

यर्ह्यम्बुजाक्षापससार भो भवान् कुरून् मधून् वाथ सुहृद्दिदृक्षया ।
तत्राब्दकोटिप्रतिम: क्षणो भवेद् रविं विनाक्ष्णोरिव नस्तवाच्युत ॥९॥


यर्हि-अम्बुज-अक्ष- when O Lotus eyed
अपससार भो भवान् went away, Oh You!
कुरून् मधून् वा-अथ Kauravas, Madhus or then
सुहृद्-दिदृक्षया (Your) friends to see
तत्र-अब्दकोटि- then years myriads
प्रतिम: क्षण:- भवेत् like one moment becomes
रविम् विना-अक्ष्णो:-इव Sun without eyes like
न:-तव-अच्युत of ours by You O Achyuta!

इति चोदीरिता वाच: प्रजानां भक्तवत्सल: ।
शृण्वानोऽनुग्रहं दृष्ट्या वितन्वन् प्राविशत्पुरीम् ॥१०॥


इति च-उदीरिता: वाच: these and spoken words
प्रजानाम् भक्त-वत्सल: of the public, of devotees dear
शृण्वान:-अनुग्रहम् दृष्ट्या hearing, grace by looks
वितन्वन् प्राविशत्-पुरीम् extending, entered the city

मधुभोजदशार्हार्हकुकुरान्धकवृष्णिभि: ।
आत्मतुल्यबलैर्गुप्तां नागैर्भोगवतीमिव ॥११॥


मधु-भोज-दशार्ह-अर्ह- by Madhu, Bhoja, Dashaarha, Arha,
कुकुर-अन्धक-वृष्णिभि: Kukura, Andhaka, and by the Vrishnees
आत्म-तुल्य-बलै:-गुप्ताम् themselves equal to in strength, guarded
नागै:-भोगवतीम्-इव by Naagas Bhogawati just as

सर्वर्तुसर्वविभवपुण्यवृक्षलताश्रमै: ।
उद्यानोपवनारामैर्वृतपद्माकरश्रियम् ॥१२॥


सर्व-ऋतु-सर्व-विभव- in all seasons, all splendour
पुण्य-वृक्ष-लता-आश्रमै: sacred trees, creepers and hermitages
उद्यान-उपवन-आरामै:- parks and gardens and rest houses
वृत-पद्माकर-श्रियम् were surrounded by the lotus beauty

गोपुरद्वारमार्गेषु कृतकौतुकतोरणाम् ।
चित्रध्वजपताकाग्रैरन्त:प्रतिहतातपाम् ॥१३॥


गोपुर-द्वार-मार्गेषु main gates and gates and the pathways
कृत-कौतुक-तोरणाम् various designed, temporary arches
चित्र-ध्वज-पताकाग्रै:- different flags, and festoons' ends
अन्त:-प्रतिहत-आतपाम् inside debarred sunrays

सम्मार्जितमहामार्ग रथ्यापणकचत्वराम् ।
सिक्तां गन्धजलैरुप्तां फलपुष्पाक्षताङ्कुरै: ॥१४॥


सम्मार्जित महा-मार्ग well cleaned main road
रथ्या-आपणक-चत्वराम् lanes, market place and crossings
सिक्ताम् गन्ध-जलै:-उप्ताम् sprinkled with scented water, and strewn
फल-पुष्प-अक्षत-अङ्कुरै: with fruits, flowers, rice and sprouts

द्वारि द्वारि गृहाणां च दध्यक्षतफलेक्षुभि: ।
अलंकृतां पूर्णकुम्भैर्बलिभिर्धूपदीपकै: ॥१५॥


द्वारि द्वारि गृहाणाम् च door to door of houses and
दधि-अक्षत-फल-इक्षुभि: curds, rice, fruits and sugarcanes
अलंकृताम् पूर्ण-कुम्भै:- decorated by full pitchers
बलिभि:-धूप-दीपकै: with gifts, incense and lights

निशम्य प्रेष्ठमायान्तं वसुदेवो महामना: ।
अक्रूरश्चोग्रसेनश्च रामश्चाद्भुतविक्रम्: ॥१६॥


निशम्य प्रेष्ठम्-आयान्तम् hearing, most beloved (Krishna) has returned
वसुदेव: महामना: Vasudeva, the most noble
अक्रूर:-च-उग्रसेन:-च Akrura,and Ugrasena and
राम:-च-अद्भुत-विक्रम्: Balaraama, the wonderful warrior

प्रद्युम्नश्चारुदेष्णश्च साम्बो जाम्बवतीसुत: ।
प्रहर्षवेगोच्छशितशयनासनभोजना: ॥१७॥


प्रद्युम्न:-चारुदेष्ण:-च Pradyumna, Chaarudeshana and
साम्ब: जाम्बवती-सुत: Saamba, Jaambavati's son, (Jaambavaana)
प्रहर्ष-वेग:-उच्छशित- (with) joy flooding, arose leaving
शयन-आसन-भोजना: beds, seats and food

वारणेन्द्रं पुरस्कृत्य ब्राह्मणै: ससुमङ्गलै: ।

शङ्खतूर्यनिनादेन ब्रह्मघोषेण चादृता: ।
प्रत्युज्जग्मू रथैर्हृष्टा: प्रणयागतसाध्वसा: ॥१८॥


वारणेन्द्रम् पुरस्कृत्य an elephant leading
ब्राह्मणै: ससुमङ्गलै: (with) Braahmanas and auspicious articles
शङ्ख-तूर्य-निनादेन conch and trumpets blowing
ब्रह्मघोषेण च-आदृता: and Vedic chanting honouring
प्रत्युज्जग्मु: रथै:-हृष्टा: went to receive in chariots joyfully
प्रणय-आगत-साध्वसा: with love welling up excitement

वारमुख्याश्च शतशो यानैस्तद्दर्शनोत्सुका: ।
लसत्कुण्डलनिर्भातकपोलवदनश्रिय: ॥१९॥


वारमुख्या:-च शतश: and the leading courtesans in hundreds
यानै:-तत्-दर्शन-उत्सुका: in palanquins, for His sight eager
लसत्-कुण्डल-निर्भात- (with) dangling earrings radiant
कपोल-वदन-श्रिय: cheeks and face beautiful

नटनर्तकगन्धर्वा: सूतमागधवन्दिन: ।
गायन्ति चोत्तमश्लोकचरितान्यद्भुतानि च ॥२०॥


नट-नर्तक-गन्धर्वा: actors, dancers and songsters
सूत-मागध-वन्दिन: panegyrists bards and minstrels
गायन्ति च-उत्तमश्लोक- sang and of the well renowned
चरितानि-अद्भुतानि च exploits wonderful and

भगवांस्तत्र बन्धूनां पौराणामनुवर्तिनाम् ।
यथाविध्युपसंगम्य सर्वेषां मानमादधे ॥२१॥


भगवान्-तत्र बन्धूनाम् The Lord, there, to friends
पौराणाम्-अनुवर्तिनाम् citizens and followers
यथा-विधि-उपसंगम्य as per system, met
सर्वेषाम् मानम्-आदधे and to everyone honour gave

प्रह्णाभिवादनाश्लेषकरस्पर्शस्मितेक्षणै: ।
आश्वास्य चाश्वपाकेभो वरैश्चाभिमतैर्विभु: ॥२२॥


प्रह्ण-अभिवादन-आश्लेष- bowing, greeting, embracing,
कर-स्पर्श-स्मित-ईक्षणै: hands holding, smiling, looking at,
आश्वास्य च-आश्वपाकेभ्य: consoling, and even the down trodden
वरै:-च-अभिमतै:-विभु: with boons of choice, The Lord

स्वयं च गुरुभिर्विप्रै: सदारै: स्थविरैरपि ।
आशीर्भिर्युज्यमानोऽन्यैर्वन्दिभिश्चाविशत्पुरम् ॥२३॥


स्वयम् च गुरुभि:-विप्रै: Himself and by teachers and Braahmanas
सदारै: स्थविरै:-अपि along with their wives and also the aged
आशीर्भि:-युज्यमान:- blessed including
अन्यै:-वन्दिभि:- by other panegyrists
च-आविशत्-पुरम् and entered the city

राजमार्गं गते कृष्णे द्वारकाया: कुलस्त्रिय: ।
हर्म्याण्यारुरुहुर्विप्र तदीक्षणमहोत्सवा: ॥२४॥


राज-मार्गम् गते कृष्णे on the main road, proceeded Krishna
द्वारकाया: कुल-स्त्रिय: of Dwaarakaa, the gentle women
हर्म्याणि-आरुरुहु:-विप्र the terrace tops climbed, O Shaunaka!
तत्-ईक्षण महोत्सवा: His sight to greatly celebrate

नित्यं निरीक्षमाणानां यदपि द्वारकौकसाम् ।
नैव तृप्यन्ति हि दृश: श्रियोधामाङ्गमच्युतम् ॥२५॥


नित्यम् निरीक्षमाणानाम् everyday having to see
यदपि द्वारका-औकसाम् even though, Dwaarakaa residents
न-एव तृप्यन्ति हि दृश: not but are satisfied, indeed eyes
श्रिय:-धाम-अङ्गम्- prosperity's abode, the beloved
अच्युतम् of Achyuta (Krishna)

श्रियो निवासो यस्योर: पानपात्रं मुखं दृषाम् ।
बाहवो लोकपालानां सारङ्गाणां पदाम्बुजम् ॥२६॥


श्रिय: निवास: यस्य-उर: Lakshmi's abode, Whose bosom (is)
पान-पात्रम् मुखम् दृषाम् drinking cup face of the eyes
बाहव: लोक-पालानाम् arms (of) the world's guardians
सारङ्गाणाम् पद-अम्बुजम् of the bee like (devotees), the feet lotus

सितातपत्रव्यजनैरुपस्कृत: प्रसूनवर्षैरभिवर्षित: पथि ।
पिशङ्गवासा वनमालया बभौ घनो यथार्कोडुपचापवैद्युतै: ॥२७॥


सित-आतपत्र- silver umbrella
व्यजनै:-उपस्कृत: chaamaras (fans) waving
प्रसून-वर्षै:- flowers showering
अभिवर्षित: पथि well scattered on the path
पिशङ्ग-वासा in yellow clothing
वन-मालया बभौ with sylvan flower garlands became
घनो यथा-अर्क- clouds like by Sun
उडुप-चाप-वैद्युतै: Moon, rainbow and lightening

प्रविष्टस्तु गृहं पित्रो: परिष्वक्त: स्वमातृभि: ।
ववन्दे शिरसा सप्त देवकीप्रमुखा मुदा ॥२८॥


प्रविष्ट:-तु गृहम् पित्रो: entering then the house of parents
परिष्वक्त: स्व-मातृभि: embraced by His mothers
ववन्दे शिरसा सप्त bowed with head seven
देवकी-प्रमुखा: मुदा Devaki mainly with pleasure

ता: पुत्रमङ्कमारोप्य स्नेहस्नुतपयोधरा: ।
हर्ष विह्वलितात्मान: सिषिचुर्नेत्रजैर्जलै: ॥२९॥


ता: पुत्रम्-अङ्कम्-आरोप्य they, son in lap placing
स्नेह-स्नुत-पयोधरा: with affection flowing breasted
हर्ष विह्वलित-आत्मान: with joy excited hearts
सिषिचु:-नेत्रजै:-जलै: bathed (Him) with eyes' waters (tears)

अथाविशत् स्वभवनं सर्वकाममनुत्तमम् ।
प्रासादा यत्र पत्नीनां सहस्राणि च षोडश ॥३०॥


अथ-आविशत् स्व-भवनम् then entered own palace
सर्व-कामम्-अनुत्तमम् in every way well equipped and unsurpassed
प्रासादा: यत्र पत्नीनाम् mansions where of wives
सहस्राणि च षोडश a thousands and sixteen

पत्न्य: पतिं प्रोष्य गृहानुपागतं विलोक्य संजातमनोमहोत्सवा: ।
उत्तस्थुरारात् सहसाऽऽसनाशयात् साकं व्रतैर्व्रीडितलोचनानना: ॥३१॥


पत्न्य: पतिम् प्रोष्य the wives, husband from (from) tour
गृह-अनुपागतम् विलोक्य to house returned seeing
संजात मन:-महोत्सवा: became with hearts celebrating (His return)
उत्तस्थु:-आरात् came and stood near
सहसा-आसन-आशयात् suddenly seat and thought (abandoning)
साकम् व्रतै:- with the vows
व्रीडित-लोचन-आनना with shy eyes and face

तमात्मजैर्दृष्टिभिरन्तरात्मना दुरन्तभावा: परिरेभिरे पतिम् ।
निरुद्धमप्यास्रवदम्बुनेत्रयोर्विलज्जतीनां भृगुवर्य वैक्लवात् ॥३२॥


तम्-आत्मजै: Him, with sons
दृष्टिभि:-अरन्तर-आत्मना by sight and from core of heart
दुरन्त-भावा: (the queens) with deep feeling
परिरेभिरे पतिम् embraced (their) husband
निरुद्धम्-अपि- held back even
आस्रवत्-अम्बु-नेत्रयो:- flowed down tears from eyes
विलज्जतीनाम् of the bashful ones
भृगुवर्य O foremost of the Bhrigus! (Shaunaka)
वैक्लवात् out of desperation

यद्यप्यसौ पार्श्वगतो रहोगत: तथापि तस्याङ्घ्रियुगं नवं नवम् ।
पदे पदे का विरमेत तत्पदात् चलापि यच्छ्रीर्न जहाति कर्हिचित् ॥३३॥


यदि-अपि-असौ पार्श्व-गत: even if He was near only
रहो-गत: तथा-अपि in privacy then also
तस्य-अङ्घ्रि-युगम् His feet both
नवम् नवम् पदे पदे ever new, for ever,
का विरमेत तत्-पदात् who will leave from His feet
चला-अपि यत्-श्री:-न fickle even that Lakshmi does not
जहाति कर्हिचित् abandon ever

एवं नृपाणां क्षितिभारजन्मनाम् अक्षौहिणीभि: परिवृत्ततेजसाम् ।
विधाय वैरं श्वसनो यथानलम् मिथो वधेनोपरतो निरायुध: ॥३४॥


एवम् नृपाणाम् thus of the kings
क्षिति-भार-जन्मनाम् (who were) earth's burden by (their) birth
अक्षौहिणीभि: with their armies
परिवृत्त-तेजसाम् increased power
विधाय वैरम् inculcating animosity
श्वसन: यथा-अनलम् wind as for fire
मिथ: वधेन-उपरत: with each other, killing having stopped
निरायुध: without arms (He)

स एष नरलोकेऽस्मिन्नवतीर्ण: स्वमायया ।
रेमे स्त्रीरत्नकूटस्थो भगवान् प्राकृतो यथा ॥३५॥


स: एष: नर-लोके-अस्मिन्- He This, in mortal world this
अवतीर्ण: स्व-मायया रेमे incarnated by own Maaya, sported
स्त्री-रत्न-कूटस्थ: the ladies supreme among
भगवान् प्राकृत: यथा The Lord, mortal man like

उद्दामभावपिशुनामलवल्गुहासव्रीडावलोकनिहतो मदनोऽपि यासाम् ।
सम्मुह्य चापमजहात्प्रमदोत्तमास्ता यस्येन्द्रियं विमथितुं कुहकैर्न शेकु: ॥३६॥


उद्दाम-भाव-पिशुन- (the queens') intoxicated state, indicated by
अमल-वल्गु-हास- guileless sweet smile
व्रीडा-अवलोक-निहत: shy looks, struck
मदन:-अपि यासाम् Cupid also, whose
सम्मुह्य चापम्-अजहात्- fainted, (his) bow abandoned
प्रमदा-उत्तमा:-ता:- ladies superb these
यस्य-इन्द्रियम् विमथितुम् Whose mind to disturb
कुहकै:-न शेकु: by (their amorous) gestures could not

तमयं मन्यते लोको ह्यसङ्गमपि सङ्गिनम् ।
आत्मौपम्येन मनुजं व्यापृण्वानं यतोऽबुध: ॥३७॥


तम्-अयम् मन्यते लोक: Him This, understand people
हि-असङ्गम्-अपि सङ्गिनम् indeed non-attached also (as) attached
आत्म-औपम्येन मनुजम् self like man
व्यापृण्वानम् यत:-अबुध: engaged because ignorant

एतदीशनमीशस्य प्रकृतिस्थोऽपि तद्गुणै: ।
न युज्यते सदाऽऽत्मस्थैर्यथा बुद्धिस्तदाश्रया ॥३८॥


एतत्-ईशनम्-ईशस्य this is the divinity of The Lord
प्रकृतिस्थ:-अपि तत्-गुणै: abiding in Prakriti by its Gunas
न युज्यते सदा-आत्मस्थै:- does not get effected, always in the self abiding
यथा बुद्धि:-तत्-आश्रया just as the mind in His shelter

तं मेनिरेऽबला मूढा: स्त्रैणं चानुव्रतं रह: ।
अप्रमाणविदो भर्तुरीश्वरं मतयो यथा ॥३९॥


तम् मेनिरे-अबला: मूढा: Him mistook the ladies as ignorant,
स्त्रैणम् च-अनुव्रतम् रह: henpecked and obedient (to them) in private
अप्रमाण-विद: भर्तु:- majesty not knowing, of the master
ईश्वरम् मतय: यथा The Lord, the egoistic mind just as
इतिश्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां प्रथमस्कन्धे
नैमिषीयोपाख्याने श्रीकृष्णद्वारकाप्रवेशो नाम एकादश: अध्याय: ॥११॥ Thus ends the eleventh discourse entitled 'The Entry of Shree Krishna

शौनक उवाच - Shaunaka said -

अश्वत्थाम्नोपसृष्टेन ब्रह्मशीर्ष्णोरुतेजसा ।
उत्तराया हतो गर्भ ईशेनाजीवित: पुन: ॥१॥


अश्वत्थाम्ना-उपसृष्टेन by Ashwatthaamaa discharged
ब्रह्मशीष्णा-उरु-तेजसा Brahmaastra the very powerful
उत्तराया: हत: गर्भ: Uttaraa's was destroyed foetus
ईशेन-आजीवित: पुन: by The Lord was enlivened again

तस्य जन्म महाबुद्धे: कर्माणि च महात्मन: ।
निधनं च यथैवासीत्स प्रेत्य गतवान् यथा ॥२॥


तस्य जन्म महाबुद्धे: his birth of the highly wise
कर्माणि च महात्मन: exploits and of the noble one
निधनम् च यथा-एव-आसीत्- death and how it did happen
स: प्रेत्य गतवान् यथा he after death went where

तदिदं श्रोतुमिच्छामो गदितुं यदि मन्यसे ।
ब्रूहि न: श्रद्दधानानां यस्य ज्ञानमदाच्छुक: ॥३॥


तत्-इदम् श्रोतुम्-इच्छाम: that this to hear (we) desire
गदितुम् यदि मन्यसे do say if (you) deem proper
ब्रूहि न: श्रद्दधानानाम् tell us, the earnest ones
यस्य ज्ञानम्-अदात्-शुक: to whom knowledge gave Shuka
सूत उवाच - Soota said -

अपीपलद्धर्मराज: पितृवद् रञ्जयन् प्रजा: ।
नि:स्पृह: सर्वकामेभ्य: कृष्णपादाब्जसेवया ॥४॥


अपीपलत्-धर्मराज: nurtured Dharmaraaja (Yudhishtthira)
पितृ-वत् रञ्जयन् प्रजा: like a father, pleasing the public
नि:स्पृह: सर्व-कामेभ्य: desire less, from all desires
कृष्ण-पाद-अब्ज-सेवया by Krishna's lotus feet's service

सम्पद: क्रतवो लोका महिषी भ्रातरो मही ।
जम्बूद्वीपाधिपत्यं च यशश्च त्रिदिवं गतम् ॥५॥


सम्पद: क्रतव: लोका: wealth, sacrifices, public,
महिषी भ्रातर: मही queen, brothers and land
जम्बूद्वीप-आधिपत्यम् च Bhaarata's sovereignty and
यश:-च त्रिदिवम् गतम् fame, and till heavens extended

किं ते कामा: सुरस्पार्हा मुकुन्दमनसो द्विजा: ।
अधिजह्रुर्मुदं राज्ञ: क्षुधितस्य यथेतरे ॥६॥


किम् ते कामा: what of those (objects of) delight
सुर-स्पार्हा: god's coveted
मुकुन्द-मनस: (for) the Krishna enraptured
द्विजा: O sages!
अधिजह्रु:-मुदम् राज्ञ: not in the least, pleased the king
क्षुधितस्य यथा-इतरे for a hungry (man) like other than (food)

मातुर्गर्भगतो वीर: स तदा भृगुनन्दन ।
ददर्श पुरुषं कञ्चिद्दह्यमानोऽस्त्रतेजसा ॥७॥


मातु:-गर्भ-गत: वीर: in mother's womb present, powerful
स: तदा भृगुनन्दन he then, O Shaunaka!
ददर्श पुरुषम् कञ्चित्- saw a person, some
दह्यमान:-अस्त्र-तेजसा (even though) scorched by the missile's fire

अङ्गुष्ठमात्रममलं स्फुरत्पुरटमौलिनम् ।
अपीच्यदर्शनं श्यामं तडित्वाससमच्युतम् ॥८॥


अङ्गुष्ठ-मात्रम्-अमलम् thumb sized, brilliant
स्फुरत्-पुरट-मौलिनम् shining golden diadem
अपीच्य-दर्शनम् श्यामम् a marvellous sight, dark (hued)
तडित्-वाससम्-अच्युतम् lightening (like shining) robed Achyuta

श्रीमद्दीर्घचतुर्बाहुं तप्तकाञ्चनकुण्डलम् ।
क्षतजाक्षं गदापाणिमात्मन: सर्वतोदिशम् ॥


परिभ्रमन्तमुल्काभां भ्रामयन्तं गदां मुहु: ॥९॥


श्रीमत्-दीर्घ-चतुर्-बाहुम् graceful long four armed
तप्त-काञ्चन-कुण्डलम् molten gold earrings
क्षतज-अक्षम् गदा-पाणिम्- red eyed, mace in hand
आत्मन: सर्वत:-दिशम् His own self around
परिभ्रमन्तम्-उल्का-आभाम् revolving like firebrand
भ्रामयन्तम् गदाम् मुहु: wielding the mace again and again

अस्त्रतेज: स्वगदया नीहारमिव गोपति: ।
विधमन्तं संनिकर्षे पर्यैक्षत क इत्यसौ ॥१०॥


अस्त्र-तेज: स्व-गदया Brahmaastra's brilliance by Own mace
नीहारम्-इव गोपति: fog like by the Sun
विधमन्तम् संनिकर्षे dimming, near by (the infant)
पर्यैक्षत क: इति-असौ thought, who, thus he

विधूय तदमेयात्मा भगवान् धर्मगुप् विभु: ।
मिषतो दशमासस्य तत्रैवान्तर्दधे हरि: ॥११॥


विधूय तत्-अमेय-आत्मा (having) dispelled that (fire), the omnipotent Self,
भगवान् धर्म-गुप् विभु: Lord of virtues the protector, omnipresent,
मिषत: दश-मासस्य as looked on the ten month (old infant)
तत्र-एव-अन्तर्दधे हरि: there (in the womb) only disappeared, Shree Hari

तत: सर्वगुणोदर्के सानुकूलग्रहोदये ।
जज्ञे वंशधर: पाण्डोर्भूय: पाण्डुरिवौजसा ॥१२॥


तत: सर्व-गुण-उदर्के then, all noble traits developing
सानुकूल-ग्रह-उदये at favourable stars ascending
जज्ञे वंशधर: पाण्डो:- (was) born lineage bearing to Paandu,
भूय: पाण्डु:-इव-ओजसा again Paandu like in valour

तस्य प्रीतमना राजा विप्रैर्धौम्यकृपादिभि: ।
जातकं कारयामास वाचयित्वा च मङ्गलम् ॥१३॥


तस्य प्रीत-मना: राजा his (the child's), the happy minded king (Yudhishtthira)
विप्रै:-धौम्य-कृप-आदिभि: by Braahmanas, Dhaumya and Kripaachaarya and others
जातकम् कारयामास birth rituals got done,
वाचयित्वा च मङ्गलम् after chanting benedictory hymns

हिरण्यं गां महीं ग्रामान् हस्त्यश्वान्नृपतिर्वरान् ।
प्रादात्स्वन्नं च विप्रेभ्य: प्रजातीर्थे स तीर्थवित् ॥१४॥


हिरण्यम् गाम् महीम् gold, cows, land,
ग्रामान् हस्ति-अश्वान्- villages, elephants, horses,
नृपति:-वरान् प्रादात्- the king the best gave
सु-अन्नम् च विप्रेभ्य: good grain and to the Braahmanas
प्रजा-तीर्थे स: तीर्थवित् at the child's birth, he, the knower of the right
प्रजा-तीर्थे स: तीर्थवित् at the child's birth, he, the knower of the right time

तमूचुर्ब्राह्मणास्तुष्टा राजानं प्रश्रयान्वितम् ।
एष ह्यस्मिन् प्रजातन्तौ पुरूणां पौरवर्षभ ॥१५॥


तम्-ऊचु:-ब्राह्मणा:-तुष्टा: to him said Braahmanas satisfied
राजानम् प्रश्रय-अन्वितम् the king with humility adorned
एष हि-अस्मिन् प्रजा-तन्तौ this alone, in this race cord
पुरूणाम् पौरव-ऋषभ of the Purus, O Best of the Pauravas!

दैवेनाप्रतिघातेन शुक्ले संस्थामुपेयुषि ।
रातो वोऽनुग्रहार्थाय विष्णुना प्रभविष्णुना ॥१६॥


दैवेन-अप्रतिघातेन by Providence irretrievable
शुक्ले संस्थाम्-उपेयुषि the untainted (Purus race) extinct, inevitable (seeing)
रात: व:-अनुग्रह-अर्थाय preserved it, to you all, to bless, wanting
विष्णुना प्रभविष्णुना by Lord Vishnu, the Almighty

तस्मान्नाम्ना विष्णुरात इति लोके बृहच्छ्रवा: ।
भविष्यति न संदेहो महाभागवतो महान् ॥१७॥


तस्मात्-नाम्ना विष्णुरात: इति therefore by name, Vishnuraata thus
लोके बृहत्-श्रवा: भविष्यति in this world, well known will be
न संदेह: महा-भागवत: महान् without doubt, great devotee and noble soul
युधिष्ठिर उवाच - Yudhishtthira said -

अप्येष वंश्यान् राजर्षीन् पुण्यश्लोकान् महात्मन: ।
अनुवर्तिता स्विद्यशसा साधुवादेन सत्तमा: ॥१८॥


अपि-एष वंश्यान् राजर्षीन् also he of (his) line's royal sages
पुण्य-श्लोकान् महात्मन: of untainted repute, great souled
अनुवर्तिता स्वित्-यशसा follow, in fame
साधुवादेन सत्तमा: by applause, O great ones!
ब्रह्मणा ऊचु: - The Braahmanas said -

पार्थ प्रजाविता साक्षादिक्ष्वाकुरिव मानव: ।
ब्रह्मण्य: सत्यसंधश्च रामॊ दाशरथिर्यथा ॥१९॥


पार्थ प्रजा-अविता O Ydhishtthira! subjects' protector
साक्षात्-इक्ष्वाकु:-इव in fact Ikshwaaku like
मानव: ब्रह्मण्य: Manu's son, devoted to Braahmanas
सत्य-संध:-च truth holding and
रामॊ दाशरथि:-यथा Raama Dasharatha's son like

एष दाता शरण्यश्च यथा ह्यौशीनर: शिवि: ।
यशो वितनिता स्वानां दौष्यन्तिरिव यज्वनाम् ॥२०॥


एष: दाता शरण्य:-च he will be a giver and a shelter
यथा हि-औशीनर: शिवि: like indeed, king of Ushinara, Shivi
यश: वितनिता स्वानाम् fame extending of his lineage
दौष्यन्ति:-इव यज्वनाम् Dhushyanta's son (Bharata) like, in Yagya performers

धन्विनामग्रणीरेष तुल्यश्चार्जुनयोर्द्वयो: ।
हुताश इव दुर्धर्ष: समुद्र इव दुस्तर: ॥२१॥


धन्विनाम्-अग्रणी:-एष: among archers will lead, he
तुल्य:-च-अर्जुनयो:-द्वयो: and comparable to Arjunas, both
हुताश: इव दुर्धर्ष: fire like incompatible
समुद्र: इव दुस्तर: ocean like unconquerable

मृगेन्द्र इव विक्रान्तो निषेव्यो हिमवानिव ।
तितिक्षुर्वसुधेवासौ सहिष्णु: पितराविव ॥२२॥


मृगेन्द्र: इव विक्रान्त: lion like in valour
निषेव्य: हिमवान्-इव shelter providing Himalaya like
तितिक्षु:-वसुधा-इव- enduring earth like
असौ सहिष्णु: पितरौ-इव he, forbearing parents like

पितामहसम: साम्ये प्रसादे गिरिशोपम: ।
आश्रय: सर्वभूतानां यथा देवो रमाश्रय: ॥२३॥


पितामह-सम: साम्ये Brahmaa like even minded
प्रसादे गिरिश-उपम: in wish granting Shiva like
आश्रय: सर्व-भूतानाम् resort for all beings
यथा देव: रमा-आश्रय: just as Lord (Vishnu) Rama's abode

सर्वसद्गुणमाहात्म्ये एष कृष्णमनुव्रत: ।
रन्तिदेव इवोदारो ययातिरिव धार्मिक: ॥२४॥


सर्व-सद्-गुण-माहात्म्ये in all high virtues, in excellence
एष: कृष्णम्-अनुव्रत: this (child) Krishna's follower (will be)
रन्तिदेव: इव-उदार: Rantideva like generous
ययाति:-इव धार्मिक: (and) Yayaati like pious

धृत्या बलिसम: कृष्णे प्रह्लाद इव सद्ग्रह: ।
आहर्तैषोऽश्वमेधानां वृद्धानां पर्युपासक: ॥२५॥


धृत्या बलि-सम: in firmness (king) Bali like
कृष्णे प्रह्लाद: इव सद्ग्रह: in Krishna, Prahlaada like unflinching
आहर्ता-एष:-अश्वमेधानाम् performer, this (child), of Ashwamedhaas
वृद्धानाम् पर्युपासक: of aged service rendering

राजर्षीणां जनयिता शास्ता चोत्पथगामिनाम् ।
निग्रहीता कलेरेष भुवो धर्मस्य कारणात् ॥२६॥


राजर्षीणाम् जनयिता of royal sages, progenitor
शास्ता च-उत्पथ-गामिनाम् punisher, and of (from virtuous) path straying
निग्रहीता कले:-एष: will subdue Kali (Yuga) this (child)
भुव: धर्मस्य कारणात् (for) earth and righteousness sake

तक्षकादात्मनो मृत्युं द्विजपुत्रोपसर्जितात् ।
प्रपत्स्यत उपश्रुत्य मुक्तसङ्ग: पदं हरे: ॥२७॥


तक्षकात्-आत्मन: मृत्युम् by Takshaka, own death
द्विज-पुत्र-उपसर्जितात् Braahmana's son sent curse
प्रपत्स्यते उपश्रुत्य will take refuge, in hearing
मुक्त-सङ्ग: पदम् हरे: free of bondages, of feet of Shree Hari

जिज्ञासितात्मयाथात्म्यो मुनेर्व्याससुतादसौ ।
हित्वेदं नृप गङ्गायां यास्यत्यद्धाकुतोभयम् ॥२८॥


जिज्ञासित-आत्म- (having) inquired (about) self
याथा-आत्म्य: as the (true) self
मुने:-व्यास-सुतात्-असौ of sages Vyaasa's son from, this (child)
हित्वा-इदम् नृप casting away this, O king
गङ्गायाम् यास्यति- in Gangaa will attain
अद्धा-अकुत:-भयम् indeed from nowhere fear (fearlessness)

इति राज्ञ उपादिश्य विप्रा जातककोविदा: ।
लब्धापचितय: सर्वे प्रतिजग्मु: स्वकान् गृहान् ॥२९॥


इति राज्ञे उपादिश्य thus to the king saying
विप्रा: जातक-कोविदा: the Braahmanas, astrology knowers
लब्ध-अपचितय: सर्वे receiving fees, all
प्रतिजग्मु: स्वकान् गृहान् went away to their houses

स एष लोके विख्यात: परीक्षिदिति यत्प्रभु: ।
गर्भे दृष्टमनुध्यायन् परीक्षेत नरेष्विह ॥३०॥


स: एष: लोके विख्यात: that this, in this world well known
परीक्षित्-इति यत्-प्रभु: Pareekshita thus, because, capable
गर्भे दृष्टम्-अनुध्यायन् in the womb, seen and reflecting on
परीक्षेत नरेषु-इह judged (among) the men here

स राजपुत्रो ववृधे आशु शुक्ल इवोडुप: ।
आपूर्यमाण: पितृभि: काष्ठाभिरिव सोऽन्वहम् ॥३१॥


स: राजपुत्र: ववृधे आशु that prince (Pareekshita) grew soon
शुक्ले इव-उडुप: in the bright (fortnight) like the moon
आपूर्यमाण: पितृभि: being nurtured by parents
काष्ठाभि:-इव स:-अन्वहम् by waxing in degrees like, he everyday

यक्ष्यमाणोऽश्वमेधेन ज्ञातिद्रोहजिहासया ।
राजालब्धधनो दध्यावन्यत्र करदण्डयो: ॥३२॥


यक्ष्यमाण:-अश्वमेधेन wanting to perform Yagya Ashvamedha
ज्ञाति-द्रोह-जिहासया kith and kin's hostility, to atone
राजा-अलब्ध-धन: the king (Yudhishtthira) not having wealth
दध्यौ-अन्यत्र कर-दण्डयो: was thoughtful, except for taxes and fines

तदभिप्रेतमालक्ष्य भ्रातरोऽच्युतचोदिता: ।
धनं प्रहीणमाजह्रुरुदीच्यां दिशि भूरिश: ॥३३॥


तत्-अभिप्रेतम्-आलक्ष्य his wish understanding
भ्रातर:-अच्युत-चोदिता: the brothers by Achyuta (Lord Krishna) encouraged
धनम् प्रहीणम्-आजह्रु:- wealth abandoned brought back,
उदीच्याम् दिशि भूरिश: in the north direction much

तेन सम्भृतसम्भारो धर्मपुत्रो युधिष्ठिर: ।
वाजिमेधैस्त्रिभिर्भीतो यज्ञै: समयजत् हरिम् ॥३४॥


तेन सम्भृत-सम्भार: by that (wealth) gathered material
धर्मपुत्र: युधिष्ठिर: Dharma's son Yudhishtthira
वाजिमेधै:-त्रिभि:-भीत: by Ashwamedhaas three, afraid of (sin)
यज्ञै: समयजत् हरिम् by Yagya propitiated Shree Hari

आहूतो भगवान् राज्ञा याजयित्वा द्विजैर्नृपम् ।
उवास कतिचिन्मासान् सुहृदां प्रियकाम्यया ॥३५॥


आहूत: भगवान् राज्ञा invited, The Lord, by the king
याजयित्वा द्विजै:-नृपम् getting Yagya performed, by Brahmanas, of the king
उवास कतिचित्-मासान् stayed back, for some months
सुहृदाम् प्रिय-काम्यया for the friend's good wishing

ततो राज्ञाभ्यनुज्ञात: कृष्णया सह बन्धुभि: ।
ययौ द्वारवतीं ब्रह्मन् सार्जुनो यदुभिर्वृत: ॥३६॥


तत: राज्ञा-अभ्यनुज्ञात: then by king's permission
कृष्णया सह बन्धुभि: Draupadi with and other brothers
ययौ द्वारवतीम् ब्रह्मन् went to Dwaarakaa, O Shaunaka!
सार्जुन: यदुभि:-वृत: with Arjuna and surrounded by Yadu's
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंश्यां संहितायां प्रथमस्कन्धे नैमिषीयोपाख्याने
प्अरीक्षिज्जन्माद्युत्कर्षो नाम द्वादश: अध्याय: ॥१२॥ Thus ends the twelfth discourse entitled 'The Glory of birth etc., of

त्रयोदश: अध्याय:

सूत उवाच - Soota said -

विदुरस्तीर्थयात्रायां मैत्रेयादात्मनो गतिम् ।
ज्ञात्वागाद्-हास्तिनपुरं तयावाप्तविवित्सित: ॥१॥


विदुर:-तीर्थ-यात्रायाम् Vidura, on pilgrimage
मैत्रेयात्-आत्मन: गतिम् from Maitreya of the Self ultimate course
ज्ञात्वा-अगात्-हास्तिनपुरम् after knowing went to Hastinaapura
तया-अवाप्त-विवित्सित: by that, he got (his) desire to know (fulfilled)

यावत: कृतवान् प्रश्नान् क्षत्ता कौषारवाग्रत: ।
जातैकभक्तिर्गोविन्दे तेभ्यश्चोपरराम् ह ॥२॥


यावत: कृतवान् प्रश्नान् as many placed questions
क्षत्ता कौषारव-अग्रत: by Vidura in Kaushaarava (Maitreya) front
जात-ऐक-भक्ति:-गोविन्दे (having) born singular devotion in Krishna
तेभ्य:-च-उपरराम् ह from them, and refrained (for answers) indeed

तं बन्धुमागतं दृष्ट्वा धर्मपुत्र: सहानुज: ।
धृतराष्ट्रो युयुत्सुश्च सूत: शार्द्वत: पृथा ॥३॥


तम् बन्धुम्-आगतम् दृष्ट्वा him, the brother having come seeing
धर्मपुत्र: सह-अनुज: Yudhishtthira with younger brothers
धृतराष्ट्र: युयुत्सु:-च Dhritaraashtra Yuyutsu and
सूत: शार्द्वत: पृथा Sanjaya, Kripaachaarya and Kunti

गान्धारी द्रौपदी ब्रह्मन् सुभद्रा चोत्तरा कृपी ।
अन्याश्च जामय: पाण्डोर्ज्ञातय: ससुता: स्त्रिय: ॥४॥


गान्धारी द्रौपदी ब्रह्मन् Gaandhaaree, Draupadee, O Shaunaka!
सुभद्रा च-उत्तरा कृपी Subhadraa and Uttaraa, Kripi
अन्या:-च जामय: पाण्डो:- and other daughter-in-laws Paandu's
ज्ञातय: ससुता: स्त्रिय: relatives, with (their) sons the ladies

प्रत्यज्जग्मु: प्रहर्षेण प्राणं तन्व इवागतम् ।
अभिसंगम्य विधिवत् परिष्वङ्गाभिवादनै: ॥५॥


प्रत्यज्जग्मु: प्रहर्षेण went forward with pleasure
प्राणम् तन्वे इव-आगतम् life in organs, just as comes
अभिसंगम्य विधिवत् meeting (Him), as per proper
परिष्वङ्ग-अभिवादनै: embracing and greeting

मुमुचु: प्रेमवाष्पौघं विरहौत्कण्ठ्यकातरा: ।
राजा तमर्हयाञ्चक्रे कृतासनपरिग्रहम् ॥६॥


मुमुचु: प्रेम-वाष्प-औघम् shed love (born) tears copious
विरह-औत्कण्ठ्य-कातरा: by separation anxiety tormented
राजा तम्-अर्हयान्-चक्रे king (Yudhishtthira) His worship performed
कृत-आसन-परिग्रहम् having seat given

तं भुक्तवन्तं विश्रान्तमासीनं सुखमासने ।
प्रश्रयावनतो राजा प्राह तेषां च शृण्वताम् ॥७॥


तम् भुक्तवन्तम् विश्रान्तम्- him having eaten, rested
आसीनम् सुखम्-आसने sitting comfortably on the seat
प्रश्रय-अवनत: राजा प्राह humbleness bowed, the king said
तेषाम् च शृण्वताम् as they and (others) heard
युधिष्ठिर उवाच - Yudhishtthira said -

अपि स्मरथ नो युष्मत्पक्षच्छायासमेधितान् ।
विपद्गणाद्विषाग्न्यादेर्मोचिता यत्समातृका: ॥८॥


अपि स्मरथ न: युष्मत्- also (do you) remember us, your
पक्ष-छाया-समेधितान् wings' shelter nurtured
विपद्-गणात्- from calamities hosts
विष-अग्नि-आदे:- poison fire and such
मोचिता: यत्- spared because
स-मातृका: along with (our) mother

कया वृत्त्या वर्तितं वश्चरद्भि: क्षितिमण्डलम् ।
तीर्थानि क्षेत्रमुख्यानि सेवितानीह भूतले ॥९॥


कया वृत्त्या वर्तितम् व:- by what means live did you
चरद्भि: क्षिति-मण्डलम् (while) roaming on the globe's face
तीर्थानि क्षेत्र-मुख्यानि pilgrimages (and) places principal
सेवितानि-इह् भूतले visited on this land

भवद्विधा भागवतास्तीर्थभूता: स्वयं विभो ।
तीर्थीकुर्वन्ति तीर्थानि गदाभृता ॥१०॥


भवत्-विधा: भागवता: Yours like devotees
तीर्थभूता: स्वयम् विभो are pilgrimage yourself O Vidura!
तीर्थी-कुर्वन्ति तीर्थानि sanctify do sacred places
स्वान्त:स्थेन गदाभृता by inside residing The Mace Holder (Lord Vishnu)

अपि न: सुहृदस्तात बान्धवा: कृष्णदेवता: ।
दृष्टा: श्रुता वा यदव: स्वपुर्यां सुखमासते ॥११॥


अपि न: सुहृद: तात are our friends, O Uncle!
बान्धवा: कृष्ण-देवता: relatives, Krishna as the deity
दृष्टा: श्रुता: वा यदव: seen or heard of (by you) the Yaadavaas
स्व-पुर्याम् सुखम्-आसते in their town (Dwaarakaa) happily living

इत्युक्तो धर्मराजेन सर्वं तत् समवर्णयत् ।
यथानुभूतं क्रमशो विना यदुकुलक्षयम् ॥१२॥


इति-उक्त: धर्मराजेन thus asked by Yudhishtthira
सर्वम् तत् समवर्णयत् all that well narrated
यथा-अनुभूतम् क्रमश: as was experienced in order
विना यदु-कुल-क्षयम् except Yadu's clan's extermination

नन्वप्रियं दुर्विषहं नृणां स्वयमुपस्थितम् ।
नावेदयत् सकरुणो दु:खितान् द्रष्टुमक्षम: ॥१३॥


ननु-अप्रियम् दुर्विषहम् नृणाम् certainly the unpleasant, unbearable by people
स्वयम्-उपस्थितम् occurring of its own
न-अवेदयत् सकरुण: did not relate, the compassionate one
दु:खितान् द्रष्टुम्-अक्षम: in distress to see unable

कञ्चित्कालमथावत्सीत्सत्कृतो देववत्सुखम् ।
भ्रातुर्ज्येष्ठस्य श्रेयस्कृत्सर्वेषां प्रीतिमावहन् ॥१४॥


कञ्चित्-कालम्-अथ-अवत्सीत्- for some time then, lived
सत्कृत: देव-वत्-सुखम् honoured, in god like comfort
भ्रातु:-ज्येष्ठस्य श्रेय:-कृत्- elder brother's well wisher,
सर्वेषाम् प्रीतिम्-आवहन् of everyone's love gaining

अविभ्रदर्यमा दण्डं यथावदघकारिषु ।
यावद्दधार शूद्रत्वं शापाद्वर्षशतं यम: ॥१५॥


अविभ्रत्-अर्यमा दण्डम् took on the Sun the duty of
यथावत्-अघ-कारिषु according to sin committers (punishment)
यावत्-दधार शूद्रत्वम् until had taken the (body of) shoodra,
शापात्-वर्ष-शतम् यम: by curse for hundred years Yama (god of justice)

युधिष्ठिरो लब्धराज्यो दृष्ट्वा पौत्रं कुलंधरम् ।
भ्रातृभिर्लोकपालाभैर्मुमुदे परया श्रिया ॥१६॥


युधिष्ठिर: लब्ध-राज्य: Yudhishtthira regaining the kingdom
दृष्ट्वा पौत्रम् कुलम्-धरम् seeing grandson capable of leading the family
भ्रातृभि:-लोकपाल-आभै:- with the brothers, guardians of the worlds like
मुमुदे परया श्रिया rejoiced with supreme splendour

एवं गृहेषु सक्तानां प्रमत्तानां तदीहया ।
अत्यक्रामदविज्ञात: काल: परमदुस्तर: ॥१७॥


एवम् गृहेषु सक्तानाम् in this manner, in household attached
प्रमत्तानाम् तत्-ईहया forgetful by these (worldly) activities
अत्यक्रामत्-अविज्ञात: came to pass unnoticed
काल: परम-दुस्तर: Time utterly uncontrollable

विदुरस्तदभिप्रेत्य धृतराष्ट्रमभाषत ।
राजन्निर्गम्यतां शीघ्रं पश्येदं भयमागतम् ॥१८॥


विदुर:-तत्-अभिप्रेत्य Vidura that perceiving
धृतराष्ट्रम्-अभाषत to Dhritaraashtra said
राजन्-निर्गम्यताम् शीघ्रम् O King! get away soon
पश्य-इदम् भयम्-आगतम् see this fearful (Time) has come

प्रतिक्रिया न यस्येह कुतश्चित्कर्हिचित्प्रभो ।
स एव भगवान् काल: सर्वेषां न: समागत: ॥१९॥


प्रतिक्रिया न यस्य-इह to avert which, not (is) here (in this world)
कुतश्चित्-कर्हिचित्-प्रभो any how and at all, O lord!
स: एव भगवान् काल: that same, the god Time,
सर्वेषां न: समागत: for all of us has come

येन चैवाभिपन्नोऽयं प्राणै: प्रियतमैरपि ।
जन: सद्यो वियुज्येत किमुतान्यैर्धनादिभि: ॥२०॥


येन च-एव-अभिपन्न:- and by which alone overtaken,
अयम् प्राणै: प्रियतमै:-अपि this (person) by life dear most also
जन: सद्य: वियुज्येत a person immediately broken (apart)
किमुत-अन्यै:-धन-आदिभि: what of other (things), wealth and others

पितृभ्रातृसुहृत्पुत्रा हतास्ते विगतं वय: ।
आत्मा च जरया ग्रस्त: परगेहमुपाससे ॥२१॥


पितृ-भ्रातृ-सुहृत्-पुत्रा: uncles, brothers, friends
हता:-ते विगतम् वय: sons are killed yours, passed your age
आत्मा च जरया ग्रस्त: and you by old age are overcome
पर-गेहम्-उपाससे (in) other's house are living

अहो महीयसी जन्तोर्जीविताशा यया भवान् ।
भीमापवर्जितं पिण्डमादत्ते गृहपालवत् ॥२२॥


अहो महीयसी जन्तो:- O strong is a being's
जीवित-आशा यया भवान् living desire, by which you
भीम-अपवर्जितम् पिण्डम्- by Bheema thrown morsels
आदत्ते गृह-पालवत् accept, house pet like

अग्निर्निसृष्टो दत्तश्च गरो दाराश्च दूषिता: ।
हृतं क्षेत्रं धनं येषां तद्दत्तैरसुभि: कियत् ॥२३॥


अग्नि:-निसृष्ट: in fire burnt
दत्त:-च गर: and given poison
दारा:-च दूषिता: wives and insulted
हृतम् क्षेत्रम् snatched kingdom
धनम् येषाम् and wealth whose
तत्-दत्तै:-असुभि: by them given food
कियत् what

तस्यापि तव देहोऽयं कृपणस्य जिजीविषो: ।
परैत्यनिच्छतो जीर्णो जरया वाससी इव ॥२४॥


तस्य-अपि तव देह:-अयम् then even, your body this
कृपणस्य जिजीविषो: miserable, wanting to live on
परैति-अनिच्छत: जीर्ण: जरया withers, undesired, tattered by age
वाससी इव clothes like

गतस्वार्थमिमं देहं विरक्तो मुक्तबन्धन: ।
अविर्ज्ञातगतिर्जह्यात् स वै धीर उदाहृत: ॥२५॥


गत-स्वार्थम्-इमम् देहम् devoid of attachments, this body
विरक्त: मुक्त-बन्धन: the dispassionate giving up ties
अविर्ज्ञात-गति:-जह्यात् not knowing of death, drops
स: वै धीर: उदाहृत: he indeed is wise said to be

य: स्वकात्परतो वेह जातनिर्वेद आत्मवान् ।
हृदि कृत्वा हरिं गेहात्प्रव्रजेत्स नरोत्तम: ॥२६॥


य: स्वकात्-परत: वा-इह (he) who by himself, or by others, here
जात-निर्वेद: आत्मवान् becomes dispassionate, and unattached
हृदि कृत्वा हरिम् in heart placing Hari
गेहात्-प्रव्रजेत्- from home leaves
स: नर-उत्तम: he is best of men

अथोदीचीं दिशं यातु स्वैरज्ञातगतिर्भवान् ।
इतोऽर्वाक् प्रायश: काल: पुंसां गुणविकर्षण: ॥२७॥


अथ-उदीचीम् दिशम् यातु now to north direction, to go
स्वै:-अज्ञात-गति:-भवान् by own people not knowing, going you
इत:-अर्वाक् प्रायश: काल: from now on, almost the time
पुंसाम् गुण-विकर्षण: people's virtues (will) take away

एवं राजा विदुरेणानुजेन प्रज्ञाचक्षुर्बोधित आजमीढ:।
छित्वा स्वेषु स्नेहपाशान्द्रडिम्नो निश्चक्राम भ्रातृसंदर्शिताध्वा ॥२८॥


एवम् राजा विदुरेण-अनुजेन thus the king, by Vidura, the younger brother
प्रज्ञा-चक्षु:-बोधित: mind's eyes opened
आजमीढ: छित्वा Ajmer's ruler breaking
स्वेषु स्नेह-पाशान्-द्रडिम्न: in own (peoples') affection ties strong
निश्चक्राम भ्रातृ-संदर्शित-अध्वा went away by brother shown path

पतिं प्रयान्तं सुबलस्य पुत्री पतिव्रता चानुजगाम साध्वी ।
हिमालयं न्यस्तदण्डप्रहर्षं मनस्विनामिव सत्सम्प्रहार: ॥२९॥


पतिम् प्रयान्तम् husband ready to go seeing
सुबलस्य पुत्री पतिव्रता Subala's daughter, husband as master
च-अनुजगाम साध्वी and followed the virtuous
हिमालयम् to Himalayas
न्यस्त-दण्ड-प्रहर्षम् withdrawn from inflicting wounds, pleased by
मनस्विनाम्-इव philosophers like
सत्-सम्प्रहार: (pleased by) the right strike

अजातशत्रु: कृतमैत्रो हुताग्निर्विप्रान् नत्वा तिलगोभूमिरुक्मै: ।
गृहं प्रविष्टो गुरुवन्दनाय न चापश्यत्पितरौ सौबलीं च ॥३०॥


अजातशत्रु: कृत-मैत्र: Yudhishtthira, having done Sandhyaa (prayer)
हुत-अग्नि:-विप्रान् नत्वा and sacrifices in fire, Braahmanas greeting
तिल-गो-भूमि-रुक्मै: with sesame, cows land and gold
गृहम् प्रविष्ट: (his) apartment entered
गुरु-वन्दनाय to elders to bow down
न च-अपश्यत्-पितरौ and did not see both uncles
सौबलीम् च and Saubalee (Gaandhaari)

तत्र सञ्जयमासीनं पप्रच्छोद्विग्नमानस: ।
गावल्गणे क्व नस्तातो वृद्धो हीनश्च नेत्रयो: ॥३१॥


तत्र सञ्जयम्-आसीनम् there to Sanjaya, seated
पप्रच्छ-उद्विग्न-मानस: asked anxious minded
गावल्गणे क्व न:-तात: O son of Gaalwagna! where is our father
वृद्ध: हीन:-च नेत्रयो: old and devoid of eyes

अम्बा च हृतपुत्राऽऽर्ता पितृव्य: क्व गत: सुहृत् ।

अपि मय्यकृतप्रज्ञे हतबन्धु: स भार्यया ।
आशंसमान: शमलं गङ्गायां दु:खितोऽपतत् ॥३२॥


अम्बा च हृत-पुत्रा-आर्ता mother and dead sons tormented
पितृव्य: क्व गत: सुहृत् uncle, where has gone, well-wisher
अपि मयि-अकृत-प्रज्ञे is it, in me dim witted
हत-बन्धु: स: भार्यया killed own people, he with wife
आशंसमान: शमलम् apprehending ill treatment
गङ्गायाम् दु:खित:-अपतत् in Gangaa saddened fallen

पितर्युपरते पाण्डौ सर्वान् न: सुहृद: शिशून् ।
अरक्षतां व्यसनत: पितृव्यौ क्व गतावित: ॥३३॥


पितरि-उपरते पाण्डौ (after) father's death Paandu
सर्वान् न: सुहृद: शिशून् of all us, brothers (still) children
अरक्षताम् व्यसनत: protected from calamities
पितृव्यौ क्व गतौ-इत: both uncles, where have they gone from here
सूत उवाच - Soota said -

कृपया स्नेहवैक्लव्यात् सूतो विरहकर्शित: ।
आत्मेश्वरमचक्षाणो न प्रत्याहातिपीडित: ॥३४॥


कृपया स्नेह-वैक्लव्यात् by sorrow, by love overwhelmed
सूत: विरह-कर्शित: Soota (Sanjaya) by separation desperate
आत्म-ईश्वरम्-अचक्षाण: (his) own master/lord, not seeing
न प्रत्याह-अति-पीडित: did not say anything, very hurt

विमृज्याश्रूणि पाणिभ्यां विष्टभ्यात्मानमात्मना ।
अजातशत्रुं प्रत्यूचे प्रभो: पादावनुस्मरन् ॥३५॥


विमृज्य-अश्रूणि पाणिभ्याम् wiping tears with both hands
विष्टभ्य-आत्मानम्-आत्मना steadying his heart by the mind
अजातशत्रुम् प्रत्यूचे to Yudhishtthira replied
प्रभो: पादौ-अनुस्मरन् master's feet remembering
संजय उवाच - Sanjaya said -

नाहं वेद व्यवसितं पित्रोर्व: कुलनन्दन ।
गान्धार्या वा महाबाहो मुषितोऽस्मि महात्मभि: ॥३६॥


न-अहम् वेद व्यवसितम् do not I know of decision
पित्रो:-व: कुलनन्दन of uncles yours O delight of your race!
गान्धार्या: वा महाबाहो or of Gaandhaaree, O mighty armed one!
मुषित:-अस्मि महात्मभि: have been deceived I by the noble souls

अथाजगाम भगवान्नारद: सहतुम्बुरु: ।
प्रत्युत्थायाभिवाद्याह सानुजोऽभ्यर्चयन्निव ॥३७॥


अथ-आजगाम भगवान्- then came divine
नारद: सह-तुम्बुरु: Naarada with Tumburu
प्रत्युत्थाय-अभिवाद्य- getting up (to receive) and greeting
आह स-अनुज:-अभ्यर्चयन्-इव said with brothers, in reverence like
युधिष्ठिर उवाच - Yudhishtthira said -

नाहं वेद गतिं पित्रोर्भगवन् क्व गतावित: ।
अम्बा वा हतपुत्राऽऽर्ता क्व गता च तपस्विनी ॥३८॥


न-अहम् वेद गतिम् पित्रो:- do not I know whereabouts, of my uncles,
भगवन् क्व गतौ-इत: O divine sage! where went from here
अम्बा वा हत-पुत्रा:-आर्ता aunt or, killed son's distressed
क्व गता च तपस्विनी where (has) gone and the righteous one

कर्णधार इवापारे भगवान् पारदर्शक: ।
अथाबभाषे भगवान्नारदो मुनिसत्तम: ॥३९॥


कर्णधार इव-अपारे pilot like (in this) endless (ocean)
भगवान् पारदर्शक: your holiness is (the only) guide
अथ-आबभाषे भगवान्- then spoke divine
नारद: मुनि-सत्तम: Naarada, the highest in the sages

मा कंचन शुचो राजन् यदीश्वरवशं जगत् ।

लोका: सपाला यस्येमे वहन्ति बलिमीशितु: ।
स संयुनक्ति भूतानि स एव वियुनक्ति च ॥४०॥


मा कंचन शुच: राजन् do not at all grieve, O king!
यत्-ईश्वर-वशम् जगत् because in Lord's control is the world
लोका: सपाला: यस्य-इमे the (14) worlds, (along with) their guardians, Whose
लोका: सपाला: यस्य-इमे the (14) worlds, (along with) their guardians, Whose here
वहन्ति बलिम्-ईशितु: carryout, orders of The Lord
स: संयुनक्ति He unites beings
स: एव वियुनक्ति च He alone parts them and

यथा गावो नसि प्रोतास्तन्त्यां बद्धा: स्वदामभि: ।
वाक्तन्त्यां नामभिर्बद्धा वहन्ति बलिमीशितु: ॥४१॥


यथा गाव: नसि प्रोता:- just as oxen, in the nostrils threaded
तन्त्याम् बद्धा:स्व-दामभि: by rope, tied by their own ropes
वाक्-तन्त्याम् नामभि:-बद्धा: by Vedas' ropes, by own names tied
वहन्ति बलिम्-ईशितु: carry out orders of the Lord

यथा क्रीडोपस्कराणां संयोगविगमाविह ।
इच्छया क्रीडितु: स्यातां तथैवेशेच्छया नृणाम् ॥४२॥


यथा क्रीडा-उपस्कराणाम् just as play things
संयोग-विगमौ-इह (brought) together and kept away, here
इच्छया क्रीडितु: स्याताम् by the will of the players depends
तथा-एव-ईश-इच्छया नृणाम् like that only by God's will of men

यन्मन्यसे ध्रुवं लोकमध्रुवं वा न चोभयम् ।
सर्वथा न हि शोच्यास्ते स्नेहादन्यत्र मोहजात् ॥४३॥


यत्-मन्यसे ध्रुवम् लोकम्- if (you) believe eternal human beings,
अध्रुवम् वा न च-उभयम् non eternal or not and even both
सर्वथा न हि शोच्या:-ते altogether not indeed, to be grieved are they
स्नेहात्-अन्यत्र मोहजात् by affection other than, (born of) attachment

तस्माज्जह्यङ्ग वैक्लव्यमज्ञानकृतमात्मन: ।
कथं त्वनाथा: कृपणा वर्तेरंस्ते च मां विना ॥४४॥


तस्मात्-जहि-अङ्ग वैक्लव्यम्- therefore give up O Dear! Anxiety
अज्ञान-कृतम्-आत्मन: by ignorance created of mind
कथम् तु-अनाथा: कृपणा: how indeed shelter less helpless
वर्तेरन्-ते च माम् विना faring they are and without me

कालकर्मगुणाधीनो देहोऽयं पाञ्चभौतिक: ।
कथमन्यांस्तु गोपायेत्सर्पग्रस्तो यथा परम् ॥४५॥


काल-कर्म-गुण-अधीन: death, fate, and (three) gunas
देह:-अयम् पाञ्चभौतिक: controlled body this
कथम्-अन्यान्-तु गोपायेत्- how can others indeed protect
सर्प-ग्रस्त: यथा परम् by snake bitten like another

अहस्तानि सहस्तानामपदानि चतुष्पदाम् ।
फल्गूनि तत्र महतां जीवो जीवस्य जीवनम् ॥४६॥


अ-हस्तानि स-हस्तानाम्- without hands, for the with hands
अपदानि चतुष्पदाम् feet-less, of the with feet
फल्गूनि तत्र महताम् small (ones) there, of the big
जीव: जीवस्य जीवनम् being is a being's life

तदिदं भगवान् राजन्नेक आत्माऽत्मनां स्वदृक् ।
अन्तरोऽनन्तरो भाति पश्य तं माययोरुधा ॥४७॥


तत्-इदम् भगवान् राजन्- That This Lord, O King!
एक आत्मा-आत्मनाम् is One, The Self of souls
स्वदृक् अन्तर:-अनन्तर: self effulgent, inside and outside
भाति पश्य तम् shines, see Him
मायया-उरुधा by Maaya (in) many forms

सोऽयमद्य महाराज भगवान् भूतभावन: ।
कालरूपोऽवतीर्णोऽस्यामभावाय सुरद्विषाम् ॥४८॥


स:-अयम्-अद्य महाराज He This now Your Majesty!
भगवान् भूत-भावन: Lord in beings, life giving
काल-रूप:-अवतीर्ण:-अस्याम्- (in) Time form, ascended on this (earth)
अभावाय सुर-द्विषाम् for extermination of god's enemies

निष्पादितं देवकृत्यमवशेषं प्रतीक्षते ।
तावद् यूयमवेक्षध्वं भवेद् यावदिहेश्वर: ॥४९॥


निष्पादितम् देव-कृत्यम्- accomplished (is) the god's work
अवशेषम् प्रतीक्षते remaining awaits (to be done)
तावद् यूयम्-अवेक्षध्वम् till then you all wait
भवेद् यावत्-इह-ईश्वर: is (present) until here is The Lord

धृतराष्ट्र: सह भ्रात्रा गान्धार्या च स्वभार्यया ।
दक्षिणेन हिमवत ऋषीणामाश्रमं गत: ॥५०॥


धृतराष्ट्र: सह भ्रात्रा Dhritaraashtra with brother
गान्धार्या च स्व-भार्यया Gaandhaaree and his wife
दक्षिणेन हिमवत: toward south of Himalayas
ऋषीणाम्-आश्रमम् गत: to the sage's hermitage has gone

स्रोतोभि: सप्तभिर्या वै स्वर्धुनी सप्तधा व्यधात् ।
सप्तानां प्रीतये नाना सप्तस्रोत: प्रचक्षते ॥५१॥


स्रोतोभि: सप्तभि:-या वै streams in seven who indeed
स्वर्धुनी सप्तधा व्यधात् Gangaa into seven splitting
सप्तानाम् प्रीतये नाना for the seven (sage's) pleasure, in different
सप्तस्रोत: प्रचक्षते Saptasrota is called

स्नात्वानुसवनं तस्मिन्हुत्वा चाग्नीन्यथाविधि ।
अब्भक्ष उपशान्तात्मा स आस्ते विगतैषण: ॥५२॥


स्नात्वा-अनुसवनम् तस्मिन्- bathing three times (a day), in it (Gangaa),
हुत्वा च-अग्नीन्-यथा-विधि giving sacrifice, and to the fires as per system
अब्भक्ष उपशान्त-आत्मा non-eating, peaceful souled
स: आस्ते विगत-एषण: he is devoid of attachments

जितासनो जितश्वास: प्रत्याहृतषडिन्द्रिय: ।
हरिभावनया ध्वस्तरज:सत्त्वतमोमल: ॥५३॥


जित-आसन: जित-श्वास: controlled (his) pose, controlled (his) breath
प्रत्याहृत-षडिन्द्रिय: taking away the six senses
हरि-भावनया ध्वस्त- by Hari's contemplation, broken
रज:-सत्त्व-तम:-मल: Rajas, Sattva and Tamasic impurities

विज्ञानात्मनि संयोज्य क्षेत्रज्ञे प्रविलाप्य तम् ।
ब्रह्मण्यात्मानमाधारे घटाम्बरमिवाम्बरे ॥५४॥


विज्ञान-आत्मनि संयोज्य ego in intelligence engaging
क्षेत्रज्ञे प्रविलाप्य तम् that into the soul merging, that into
ब्रह्मणि-आत्मानम्-आधारे Brahman, his being, in the substratum,
घट-अम्बरम्-इव-अम्बरे the pot space, like in the space

ध्वस्तमायागुणोदर्को निरुद्धकरणाशय: ।

निवर्तिताखिलाहार आस्ते स्थाणुरिवाचल: ।
तस्यान्तरायो मैवाभू: संन्यस्ताखिलकर्मण: ॥५५॥


ध्वस्त-माया-गुण-उदर्क: breaking Maaya gunas born
निरुद्ध-करण-आशय: withdrawing senses from objects
निवर्तित-अखिल-आहार: giving up all food
आस्ते स्थाणु:-इव-अचल: (he) is bamboo like stationary
तस्य-अन्तराय: मा-एव-अभू: his path may not be (obstructing)
संन्यस्त-अखिल-कर्मण: reclused from all duties

स वा अद्यतनाद् राजन् परत: पञ्चमेऽहनि ।
कलेवरं हास्यति स्वं तच्च भस्मीभविष्यति ॥५६॥


स: वा अद्यतनात् राजन् he will from today, O King!
परत: पञ्चमे-अहनि on the next fifth day
कलेवरम् हास्यति स्वम् body will cast off himself
तत्-च भस्मी-भविष्यति and that, to ashes will be (reduced)

दह्यमानेऽग्निभिर्देहे पत्यु: पत्नी सहोटजे ।
बहि: स्थिता पतिं साध्वी तमग्निमनुवेक्ष्यति ॥५७॥


दह्यमाने-अग्निभि:-देहे- burning by fires the body
पत्यु: पत्नी सह-उटजे of (her) husband, the wife with the hut
बहि: स्थिता पतिम् साध्वी outside standing, husband (following) the virtuous
बहि: स्थिता पतिम् साध्वी outside standing, husband (following) the virtuous one
तम्-अग्निम्-अनुवेक्ष्यति that fire will enter

विदुरस्तु तदाश्चर्यं निशाम्य कुरुनन्दन ।
हर्षशोकयुतस्तस्माद् गन्ता तीर्थनिषेवक: ॥५८॥


विदुर:-तु तत्-आश्चर्यम् Vidura, certainly, that wonder
निशाम्य कुरुनन्दन witnessing, O Kurunandana!
हर्ष-शोक-युत:-तस्माद् joy and grief with, from there
गन्ता तीर्थ-निषेवक: will go to holy places for pilgrimage

इत्युक्त्वाथारुहत् स्वर्गं नारद: सहतुम्बुरु: ।
युधिष्ठिरो वचस्तस्य हृदि कृत्वाजहाच्छुच: ॥५९॥


इति-उक्त्वा-अथ- this saying then
आरुहत् स्वर्गम् ascended to heaven
नारद: सह-तुम्बुरु: Naarada with Tumburu
युधिष्ठिर: वच:तस्य Yudhishtthira, words his
हृदि कृत्वा-अजहात्-शुच: in heart keeping, gave up mourning
इतिश्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां प्रथमस्कन्धे
नैमिषीयोपाख्याने त्रयोदश: अध्याय: ॥१३॥ Thus ends the thirteenth discourse, forming part of the story of the

चतुर्दश: अध्याय:

सूत उवाच - Soota said -

सम्प्रस्थिते द्वारकायां जिष्णौ बन्धुदिदृक्षया ।
ज्ञातुं च पुण्यश्लोकस्य कृष्णस्य च विचेष्टितम् ॥१॥


सम्प्रस्थिते द्वारकायाम् embarked for Dwaarakaa,
जिष्णौ बन्धु-दिदृक्षया (when) Arjuna, friends to see
ज्ञातुम् च पुण्यश्लोकस्य to know and of sacred renowned
कृष्णस्य च विचेष्टितम् Krishna's and doings

व्यतीता कतिचिन्मासास्तदा नायात्ततोऽर्जुन: ।
ददर्श घोररूपाणि निमित्तानि कुरूद्वह: ॥२॥


व्यतीता कतिचित्-मासा:- passed many months
तदा न-आयात्-तत:-अर्जुन: then (too) did not return from there Arjuna
ददर्श घोर-रूपाणि saw fearful forms
निमित्तानि कुरूद्वह: of dreams, the Kurus' leader

कालस्य च गतिं रौद्रां विपर्यस्तर्तुधर्मिण: ।
पापीयसीं नृणां वार्तां क्रोधलोभानृतात्मनाम् ॥३॥


कालस्य च गतिम् रौद्राम् of time and pace frightening
विपर्यस्त ऋतु-धर्मिण: changing of seasons' characteristics
पापीयसीम् नृणाम् वार्ताम् sinful peoples ways
क्रोध-लोभ-अनृत-आत्मनाम् anger, greed, falsehood natured

जिह्मप्रायं व्यवहृतं शाठ्यमिश्रं च सौहृदम् ।
पितृमातृसुहृद्भ्रातृदम्पतीनां च कल्कनम् ॥४॥


जिह्म-प्रायम् व्यवहृतम् deceitful is interaction
शाठ्य-मिश्रम् च सौहृदम् crookedness mixed is and friendship
पितृ-मातृ-सुहृत्-भ्रातृ- father, mother, friend, brothers
दम्पतीनाम् च कल्कनम् and couples is discord

निमित्तान्यत्यरिष्टानि काले त्वनुगते नृणाम् ।
लोभाद्यधर्मप्रकृतिं दृष्ट्वोवाचानुजं नृप: ॥५॥


निमित्तानि-अति-अरिष्टानि (bad) omens very inauspicious
काले तु-अनुगते नृणाम् time indeed having come of people
लोभ-आदि-अधर्म प्रकृतिम् greed and other evils in nature
दृष्ट्वा-उवाच-अनुजम् नृप: seeing, said to younger brother, the king
युधिष्ठिर उवाच - Yudhishtthira said -

सम्प्रेषितो द्वारकायां जिष्णुर्बन्धुदिदृक्षया ।
ज्ञातुं च पुण्यश्लोकस्य कृष्णस्य च विचेष्टितम् ॥६॥


सम्प्रेषित: द्वारकायाम् was sent to Dwaarakaa
जिष्णु:-बन्धु-दिदृक्षया Arjuna, friends to meet
ज्ञातुम् च पुण्यश्लोकस्य and to know the sacred renowned
कृष्णस्य च विचेष्टितम् Krishna's and activities

गता: सप्ताधुना मासा भीमसेन तवानुज: ।
नायाति कस्य वा हेतोर्नाहं वेदेदमञ्जसा ॥७॥


गता: सप्त-अधुना मासा: have passed, seven now months
भीमसेन तव-अनुज: Bheemsena, your younger brother
न-आयाति कस्य वा हेतो:- does not return, by what reason or
न-अहम् वेद-इदम्-अञ्जसा not I understand this, easily

अपि देवर्षिणाऽऽदिष्ट: स कालोऽयमुपस्थित: ।
यदाऽऽत्मनोऽङ्गमाक्रीडं भगवानुत्सिसृक्षति ॥८॥


अपि देव-ऋषिणा-आदिष्ट: is it, by the holy sage predicted
स: काल:-अयम्-उपस्थित: that time, this has arrived
यदा-आत्मन:-अङ्गम्- when His own body
आक्रीडम् भगवान्- for the sport (assumed), The Lord
उत्सिसृक्षति will cast off

यस्मान्न: सम्पदो राज्यं दारा: प्राणा: कुलं प्रजा: ।
आसन् सपत्नविजयो लोकाश्च यदनुग्रहात् ॥९॥


यस्मात्-न: सम्पद: राज्यम् from whom our wealth, kingdom,
दारा: प्राणा: कुलम् प्रजा: wives, lives, families and subjects
आसन् सपत्न-विजय: (we) got victory over enemies
लोका:-च यत्-अनुग्रहात् and (higher) worlds by whose grace

पश्योत्पातान्नरव्याघ्र दिव्यान् भौमान् सदैहिकान् ।
दारुणाञ्शंसतोऽदूराद्भयं नो बुद्धिमोहनम् ॥१०॥


पश्य-उत्पातान्-नर-व्याघ्र look, calamities, O Tiger among men!
दिव्यान् भौमान् स-दैहिकान् heavenly, earthly, and with physical
दारुणान्-शंसत:-अदूरात्- sever talking of them, at hand (is)
भयम् न: बुद्धि-मोहनम् fear our mind blowing

ऊर्वक्षिबाहवो मह्यं स्फुरन्त्यङ्ग पुन: पुन: ।
वेपथुश्चापि हृदये आराद्दास्यन्ति विप्रियम् ॥११॥


ऊरु-अक्षि-बाहव: मह्यम् thigh, eye and arm, mine
स्फुरन्ति-अङ्ग पुन: पुन: quiver limbs again and again
वेपथु:-च-अपि हृदये trembles and even heart
आरात्-दास्यन्ति विप्रियम् soon, will give unpleasant (news)

शिवैषोद्यन्तमादित्यमभि रौत्यनलानना ।
मामङ्ग सारमेयोऽयमभिरेभत्यभीरुवत् ॥१२॥


शिव-एषा-उद्यन्तम-आदित्यम्- she jackal this, rising Sun
अभि रौति-अनल-आनना towards howls, fire faced
माम्-अङ्ग me, O Dear!
सारमेय:-अयम्- dog this
अभिरेभति-अभीरुवत् barks fearlessly

शस्ता: कुर्वन्ति मां सव्यं दक्षिणं पशवोऽपरे ।
वाहांश्व पुरुषव्याघ्र लक्षये रुदतो मम ॥१३॥


शस्ता: कुर्वन्ति माम् सव्यम् auspicious animals (like cows), to my left
दक्षिणम् पशव:-अपरे to the right animals others
वाहान्-च पुरुष-व्याघ्र horses and, O among men tiger!
लक्षये रुदत: मम (I) see weeping towards me

मृत्युदूत: कपोतोऽयमुलूक: कम्पयन् मन: ।
प्रत्युलूकश्च कुह्वानैरनिद्रौ शून्यमिच्छत: ॥१४॥


मृत्यु-दूत: कपोत:-अयम्- death's messenger dove this
उलूक: कम्पयन् मन: owl, shuddering the heart
प्रत्युलूक:-च कुह्वानै:- enemy of owl (crow) and by shrill cries,
अनिद्रौ शून्यम्-इच्छत: in sleep-less night, vacant (the world) wanting

धूम्रा दिश: परिधय: कम्पते भू: सहाद्रिभि: ।
निर्घातश्च महांस्तात साकं च स्तनयित्नुभि: ॥१५॥


धूम्रा: दिश: परिधय: कम्पते smoky quarters, orbs (of Sun and Moon), quiver
भू: सह-अद्रिभि: earth with the mountains
निर्घात:च महान्-तात loud sound and great, Dear brother!
साकम् च स्तनयित्नुभि: with and lightening clouds

वायुर्वाति खरस्पर्शो रजसा विसृजंस्तम: ।
असृग् वर्षन्ति जलदा बीभत्समिव सर्वत: ॥१६॥


वायु:-वाति खर-स्पर्श: wind blows piercing to feel
रजसा विसृजन्-तम: (and) by dust spreading darkness
असृग् वर्षन्ति जलदा blood rain the clouds
बीभत्सम्-इव सर्वत: ghastly like everywhere

सूर्यं हतप्रभं पश्य ग्रहमर्दं मिथो दिवि ।
ससंकुलैर्भूतगणैर्ज्वलिते इव रोदसी ॥१७॥


सूर्यम् हतप्रभम् पश्य the Sun lustre-less look
ग्रह-मर्दम् मिथ: दिवि planets bumping into each other in the heavens
ससंकुलै:-भूत-गणै:- by the gathering of ghosts groups
ज्वलिते इव रोदसी enflamed like are earth and sky.

नद्यो नदाश्च क्षुभिता: सरांसि च मनांसि च ।
न ज्वलत्यग्निराज्येन कालोऽयं किं विधास्यति ॥१८॥


नद्य: नदा:-च क्षुभिता: rivers, big rivers and agitated
सरांसि च मनांसि च and lakes and minds
न ज्वलति-अग्नि:-आज्येन does not light fire by butter (ghee)
काल:-अयम् किम् विधास्यति time this what will conspire

न पिबन्ति स्तनं वत्सा न दुह्यन्ति च मातर: ।
रुदन्त्यश्रुमुखा गावो न हृष्यन्त्यृषभा व्रजे ॥१९॥


न पिबन्ति स्तनम् वत्सा: do not drink udders calves
न दुह्यन्ति च मातर: do not mulch, and mothers (cows)
रुदन्ति-अश्रु-मुखा: गाव: weep, tear faced cows
न हृष्यन्ति-ऋषभा: व्रजे do not rejoice bulls in the sheds

दैवतानि रुदन्तीव स्विद्यन्ति ह्युच्चलन्ति च ।

इमे जनपदा ग्रामा: पुरोद्यानाकराश्रमा: ।
भ्रष्टश्रियो निरानन्दा: किमघं दर्शयन्ति न: ॥२०॥


दैवतानि रुदन्ति-इव the images weep as if
स्विद्यन्ति हि-उच्चलन्ति च perspire, also move and
इमे जनपदा: ग्रामा: these districts, villages,
पुर-उद्यान-आकर-आश्रमा: cities, gardens mines and hermitages
भ्रष्ट-श्रिय: निरानन्दा: have lost splendour (and are) cheerless
किम्-अघम् दर्शयन्ति न: what suffering will come to us

मन्य एतैर्महोत्पातैर्नूनं भगवत: पदै: ।
अनन्यपुरुषश्रीभिर्हीना भूर्हतसौभगा ॥२१॥


मन्ये एतै:-महा-उत्पातै:- I believe, by these serious mishappenings
नूनं भगवत: पदै: surely Lord's feet
अनन्य-पुरुष- any other person's
श्रीभि:-हीना splendour deprived
भू:-हत-सौभगा earth is devoid of charm

इति चिन्तयस्तस्य दृष्टारिष्टेन चेतसा ।
राज्ञ: प्रत्यागमद् ब्रह्मन् यदुपुर्या: कपिध्वज: ॥२२॥


इति चिन्तय:-तस्य thus worrying his
दृष्ट-अरिष्टेन चेतसा foreseeing bad omens, minded
राज्ञ: प्रत्यागमद् ब्रह्मन् in King's front retuned, O Brahman Shaunaka!
यदुपुर्या: कपिध्वज: from Dwaarakaa Arjuna

तं पादयोर्निपतितमयथापूर्वमातुरम् ।
अधोवदनमब्बिन्दून् सृजन्तं नयनाब्जयो: ॥२३॥


तम् पादयो:-निपतितम्- him at his feet fallen
अयथा-पूर्वम्-आतुरम् unlike before, distressed
अधोवदनम्- cast (down) face
अप्-बिन्दून् सृजन्तम् tear drops flowing
नय-अब्जयो: (from) eye lotuses

विलोक्योद्विग्नहृदय: विच्छायमनुजं नृप: ।
पृच्छतिस्म सुहृन्मध्ये संस्मरन् नारदेरितम् ॥२४॥


विलोक्य-उद्विग्न-हृदय: seeing trouble minded
विच्छायम्-अनुजम् नृप: and lustreless younger brother, the king
पृच्छति-स्म सुहृत्-मध्ये asked, in the midst of the kinsmen
संस्मरन् नारद-ईरितम् remembering Naarada's words
युधिष्ठिर उवाच - Yudhishtthira said -

कच्चिदानर्तपुर्यां न: स्वजना: सुखमासते ।
मधुभोजदशार्हार्हसात्वतान्धकवृष्णय: ॥२५॥


कच्चित्-आनर्त-पुर्याम् is it in Dwaarakaa
न: स्वजना: सुखम्-आसते our relatives, happily living
मधु-भोज-दशार्ह-अर्ह- Madhu, Bhoja, Dashaarha, Arha,
सात्वत-अन्धक-वृष्णय: Saatvata, Andhaka and the Vrishnees

शूरो मातामह: कच्चित्स्वस्त्यास्ते वाथ मारिष: ।
मातुल: सानुज: कच्चित्कुशल्यानकदुन्दुभि: ॥२६॥


शूर: मातामह: कच्चित्- Shoorasena
स्वस्ति-आस्ते वा-अथ मारिष: is it well living
मातुल: स-अनुज: कच्चित्- maternal uncle with younger brother, is he
कुशली-आनकदुन्दुभि: doing well, Vasudeva

सप्त स्वसारस्तत्पत्न्यो मातुलान्य: सहात्मजा: ।
आसते सस्नुषा: क्षेमं देवकीप्रमुखा: स्वयम् ॥२७॥


सप्त स्वसार:-तत्-पत्न्य: seven sisters, his (Vasudeva's) wives
मातुलान्य: सह-आत्मजा: maternal aunts with their sons
आसते सस्नुषा: क्षेमम् are with their daughter-in-laws, all right,
देवकी-प्रमुखा: स्वयम् Devaki mainly, themselves

कच्चिद्राजाऽऽहुको जीवत्यसत्पुत्रोऽस्य चानुज: ।
हृदीक: ससुतोऽक्रूरो जयन्तगदसारणा: ॥२८॥


कच्चित्-राजा-आहुक: जीवति- is king Aahuka (Ugrasena), living
असत्-पुत्र:-अस्य च-अनुज: notorious son his and younger brother
हृदीक: ससुत:-अक्रूर: Hrideeka, with son, Akroora
जयन्त-गद-सारणा: Jayanta, Gada, Saarana

आसते कुशलं कच्चिद्ये च शत्रुजिदादय: ।
कच्चिदास्ते सुखं रामो भगवान् सात्वतां प्रभु: ॥२९॥


आसते कुशलम् कच्चित्- are living happily, is it
ये च शत्रुजित्-आदय: those and Shatrujit and others
कच्चित्-आस्ते सुखम् राम: is it are well in comfort Raama
भगवान् सात्वताम् प्रभु: The Lord, of the Saatvatas head

प्रद्युम्न: सर्ववृष्णीनां सुखमास्ते महारथ: ।
गम्भीररयोऽनिरुद्धो वर्धते भगवानुत ॥३०॥


प्रद्युम्न: सर्व-वृष्णीनाम् Pradyumna, of all the Vrishnees
सुखम्-आस्ते महारथ: happily is, the warrior
गम्भीर-रयो:-अनिरुद्ध: of great valour Aniruddha
वर्धते भगवान्-उत prospers divine also

सुषेणश्चारुदेष्णश्च साम्बो जाम्बवती सुत: ।
अन्ये च कार्ष्णिप्रवरा: सपुत्रा ऋषभादय: ॥३१॥


सुषेण:-चारुदेष्ण:-च Sushena, Chaarudeshna and
साम्ब: जाम्बवती सुत: Saamba Jaambavatee's son
अन्ये च कार्ष्णि:-प्रवरा: and others, Yaadava's distinguished
सपुत्रा: ऋषभ:-आदय: with their sons Rishabha etc.,

तथैवानुचरा: शौरे: श्रुतदेवोद्धवादय: ।
सुनन्दनन्दशीर्षण्या ये चान्ये सात्वतर्षभा: ॥३२॥


तथा-एव-अनुचरा: शौरे: and also attendants of Lord Krishna
श्रुतदेव-उद्धव-आदय: Shrutadeva, Uddhava and others
सुनन्द-नन्द-शीर्षण्या: Sunanda, Nanda the heads
ये च-अन्ये सात्वत-ऋषभा: those and others, of the Yaadavaas exalted

अपि स्वस्त्यासते सर्वे रामकृष्ण भुजाश्रया: ।
अपि स्मरन्ति कुशलमस्माकं बद्धसौहृदा: ॥३३॥


अपि स्वस्ति-आसते सर्वे is it well, are they all
राम-कृष्ण भुज-आश्रया: By Raama's and Krishna's arms protected
अपि स्मरन्ति कुशलम्- do (they) remember welfare
अस्माकम् बद्ध-सौहृदा: ours, tied by affection

भगवानपि गोविन्दो ब्रह्मण्यो भक्तवत्सल: ।
कच्चित्पुरे सुधर्मायां सुखमास्ते सुहृद् वृत: ॥३४॥


भगवान्-अपि गोविन्द: Lord also Krishna
ब्रह्मण्य: भक्त-वत्सल: (devoted) to Braahmanas, and lover of devotees
कच्चित्-पुरे सुधर्मायाम् is it in the city, (Dwaarakaa), in the council of
कच्चित्-पुरे सुधर्मायाम् is it in the city, (Dwaarakaa), in the council of Sudharmas
सुखम्-आस्ते सुहृद् वृत: happily lives, by kith and kin surrounded

मङ्गलाय च लोकानां क्षेमाय च भवाय च ।
आस्ते यदुकुलाम्भोधावाद्योऽनन्तसख: पुमान् ॥३५॥


मङ्गलाय च लोकानाम् for the well being of the people
क्षेमाय च भवाय च for (their) protection and prosperity
आस्ते यदु-कुल-अम्भोधौ- is present, in Yadu's race ocean
आद्य:-अनन्त-सख: पुमान् constant Balaraama as friend The Primal Person

यद्बाहुदण्डगुप्तायां स्वपुर्यां यदवोऽर्चिता: ।
क्रीडन्ति परमानन्दं महापौरुषिका इव ॥३६॥


यत्-बाहु-दण्ड-गुप्तायाम् So that, arms like staffs protected
स्व-पुर्याम् यदव:-अर्चिता: in their own city, by Yadus respected
क्रीडन्ति परमानन्दम् revel in ultimate joy
महा-पौरुषिका इव attendants of Vishnu like

यत्पादशुश्रूषणमुख्यकर्मणा सत्यादयो द्व्यष्टसहस्रयोषित: ।
निर्जित्य संख्ये त्रिदशांस्तदाशिषो हरन्ति वज्रायुधवल्लभोचिता: ॥३७॥


यत्-पाद-शुश्रूषण- (by) whose feet service
मुख्य-कर्मणा prime duty
सत्य-आदय: Satyabhaamaa and other
द्वि-अष्ट-सहस्र-योषित: sixteen thousand wives
निर्जित्य संख्ये conquering in battle
त्रिदशान्-तत्-आशिष: the gods, those objects
हरन्ति वज्रायुध- take away, the wielder of thunderbolt (Indra's)
वल्लभ-उचिता: beloveds' worth

यद्बाहुदण्डाभ्युदयानुजीविनो यदुप्रवीरा ह्यकुतोभया मुहु: ।
अधिक्रमन्त्यङ्घ्रिभिराहृतां बलात् सभां सुधर्मां सुरसत्तमोचिताम् ॥३८॥


यत्-बाहु-दण्ड-अभ्युदय- Whose arm staff's might
अनुजीविन: यदु-प्रवीरा: supported the Yaadava warriors
हि-अकुतोभया: मुहु: indeed fearlessly again and again
अधिक्रमन्ति-अङ्घ्रिभि:- trample (tread) by feet,
आहृताम् बलात् सभाम् snatched forcefully, the council-hall,
सुधर्माम् सुर-सत्तम-उचिताम् Sudharmaa, of leading gods' worthy

कच्चित्तेऽनामयं तात भ्रष्टतेजा विभासि मे ।
अलब्धमानोऽवज्ञात: किं वा तात चिरोषित: ॥३९॥


कच्चित्-ते-अनामयम् तात is it, you healthy, O Brother!
भ्रष्टतेजा विभासि मे list less, (you) look to me
अलब्ध-मान:-अवज्ञात: (were you) not respected, not recognized
किम् वा तात चिर-उषित: or is it, brother, by long stay

कच्चिन्नाभिहतोऽभावै: शब्दादिभिरमङ्गलै: ।
न दत्तमुक्तमर्थिभ्य आशया यत्प्रतिश्रुतम् ॥४०॥


कच्चित्-न-अभिहत:-अभावै: is it not hurt by insulting
शब्द-आदिभि:-अमङ्गलै: words and others inauspicious
न दत्तम्-उक्तम्-अर्थिभ्य: not given said (thing) to seekers
आशया यत्-प्रतिश्रुतम् with hope (to give) which (you) promised

कच्चित्त्वं ब्राह्मणं बालं गां वृद्धं रोगिणं स्त्रियम् ।
शरणोपसृतं सत्त्वं नात्याक्षी: शरणप्रद: ॥४१॥


कच्चित्-त्वम् ब्राह्मणम् is it (that) you Braahmana,
बालम् गाम् वृद्धम् child, cow, aged (person),
रोगिणम् स्त्रियम् ailing (person), woman
शरण-उपसृतम् सत्त्वम् shelter seeking being,
न-अत्याक्षी: शरण-प्रद: did not abandon, (you) the shelter giving one

कच्चित्त्वं नागमोऽगम्यां गम्यां वासत्कृतां स्त्रियम् ।
पराजितो वाथ भवान्नोत्तमैर्नासमै: पथि ॥४२॥


कच्चित्-त्वम् न-अगम:- is it you, did not sleep
अगम्याम् गम्याम् वा- with unworthy, a worthy or
असत्कृताम् स्त्रियम् insult woman
पराजित: वा-अथ भवान्- did loose or then, you
न-उत्तमै: वा-असमै: पथि not to inferior or to equals on the way

अपि स्वित्पर्यभुङ्क्थास्त्वं सम्भोज्यान् वृद्धबालकान् ।
जुगुप्सितं कर्म किंचित्कृतवान्न यदक्षमम् ॥४३॥


अपि स्वित्-पर्यभुङ्क्था:-त्वम् is it that, eaten have you
सम्भोज्यान् वृद्ध-बालकान् edibles, (meant) for elderly, children
जुगुप्सितम् कर्म किंचित्- dishonouring work any
कृतवान्-न यत्-अक्षमम् did (you) not, which is not suited (to you)

कच्चित् प्रेष्ठतमेनाथ हृदयेनात्मबन्धुना ।
शून्योऽस्मि रहितो नित्यं मन्यसे तेऽन्यथा न रुक् ॥४४॥


कच्चित् प्रेष्ठतमेन-अथ is it by most dear and
हृदयेन-आत्म-बन्धुना by heart intimate friend
शून्य:-अस्मि रहित: नित्यम् desolate am I without, always
मन्यसे ते-अन्यथा न रुक् (you) are thinking, your other (than this) is no agony
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां प्रथमस्कन्धे
युधिष्ठिरवितर्को नाम चतुर्दश: यध्याय: ॥१४॥ Thus ends the fourteenth discourse entitled 'Yudhishthira's Doubt', in

पञ्चदश: अध्याय:

सूत उवाच - Soota said -

एवं कृष्णसख: कृष्णो भ्रात्रा राज्ञाऽऽविकल्पित: ।
नानाशङ्कास्पदं रूपं कृष्णविश्लेषकर्शित: ॥१॥


एवम् कृष्ण-सख: कृष्ण: thus to Krishna's friend, Arjuna
भ्रात्रा राज्ञा-आविकल्पित: by brother, the king asked
नाना-शङ्का-आस्पदम् रूपम् many doubts raising appearance
कृष्ण-विश्लेष-कर्शित: (caused by) Krishna's separation weakened

शोकेन शुष्यद्वदनहृत्सरोजो हतप्रभ: ।
विभुं तमेवानुध्यायन्नाशक्नोत्प्रतिभाषितुम् ॥२॥


शोकेन शुष्यत्-वदन- by grief wilting face
हृत्-सरोज: हत-प्रभ: and heart lotus lost brightness
विभुम् तम्-एव-अनुध्यायन्- The Almighty, Him only thinking of
न-अशक्नोत्-प्रतिभाषितुम् was not able to answer

कृच्छ्रेण संस्तभ्य शुच: पाणिनाऽऽमृज्य नेत्रयो: ।
परोक्षेण समुन्नद्धप्रणयौत्कण्ठ्यकातर: ॥३॥


कृच्छ्रेण संस्तभ्य शुच: with difficulty holding his pain
पाणिना-आमृज्य नेत्रयो: by hand wiping the eyes
परोक्षेण समुन्नद्ध-प्रणय:- by absence swelling love
औत्कण्ठ्य-कातर: with anxiety tormented

सख्यं मैत्रीं सौहृदं च सारथ्यादिषु संस्मरन् ।
नृपमग्रजमित्याह बाष्पगद्गदया गिरा ॥४॥


सख्यम् मैत्रीम् सौहृदम् च friendship, companionship and sweet heartedness
सारथ्य-आदिषु संस्मरन् as charioteer etc. remembering
नृपम्-अग्रजम्-इति-आह to the king, the elder brother, this said
बाष्प-गद्गदया गिरा by tears overwhelmed speech
अर्जुन उवाच - Arjuna said -

वञ्चितोऽहं महाराज हरिणा बन्धुरूपिणा ।
येन मेऽहपहृतं तेजो देवविस्मापनं महत् ॥५॥


वञ्चित:-अहम् महाराज cheated (am) I, O Great King!
हरिणा बन्धु-रूपिणा by Hari as a friend
येन मे-अहपहृतम् तेज: by Whom my robbed is valour
देव-विस्मापनम् महत् of gods envy great

यस्य क्षणवियोगेन लोको ह्यप्रियदर्शन: ।
उक्थेन रहितो ह्येष मृतक: प्रोच्यते यथा ॥६॥


यस्य क्षण-वियोगेन by Whose, a moments separation
लोक: हि-अप्रिय-दर्शन: the world, indeed unpleasant sight
उक्थेन रहित: हि-एष: by life bereft, as this
मृतक: प्रोच्यते यथा dead is called like

यत्संश्रयाद् द्रुपदगेहमुपागतानाम् राज्ञां स्वयंवरमुखे स्मरदुर्मदानाम् ।
तेजो हृतं खलु मयाभिहतश्च मत्स्य: सज्जीकृतेन धनुषाधिगता च कृष्णा ॥७॥


यत्-संश्रयाद् द्रुपद-गेहम्- by Whose support, in Drupada's house
उपागतानाम् राज्ञाम् assembled kings
स्वयंवर-मुखे during the 'Swayambara'
स्मर-दुर्मदानाम् by love intoxicated
तेज: हृतम् खलु मया- valour robbed indeed by me
अभिहत:-च मत्स्य: pierced and the fish
सज्जीकृतेन धनुषा- by the decorated bow
अधिगता च कृष्णा and won Draupadee

यत्संन्निधावहमु खाण्डवमग्नयेऽदामिन्द्रं च सामरगणं तरसा विजित्य ।
लब्धा सभा मयकृताद्भुतशिल्पमाया दिग्भ्योऽहरन्नृपतयो बलिमध्वरे ते ॥८॥


यत्-संन्निधौ-अहम्-उ in Whose company I alone
खाण्डवम्-अग्नये-अदाम्- Khaandava forest to fire gave
इन्द्रम् च स-अमरगणम् and Indra along with the hosts of gods
तरसा विजित्य quickly conquered
लब्धा सभा मयकृता- acquired the council hall, made by Maya
अद्भुत-शिल्प-माया wonderful craftsmanship and surprising devices
दिग्भ्य:-अहरन्-नृपतय: from all quarters collected, from the kings
बलिम्-अध्वरे ते presents in the sacrifice (conducted by) you

यत्तेजसा नृपशिरोऽङ्घ्रिमहन्मखार्थे आर्योऽनुजस्तव गजायुतसत्त्ववीर्य: ।
तेनाहृता: प्रमथनाथमखाय भूपा यन्मोचितास्तदनयन् बलिमध्वरे ते ॥९॥


यत्-तेजसा नृप-शिर:-अङ्घ्रिम्- by Whose might, on kings' heads (placing) feet (him)
अहत्-मख-अर्थे (Jaraasandha) killed for the sacrifice's sake
आर्य:-अनुज:-तव revered younger brother your (Bheema)
गज-आयुत-सत्त्व-वीर्य: elephants ten thousand strength and vigour
तेन-आहृता: by him made captive
प्रमथ-नाथ-मखाय for ghosts' chief (Shiva's) sacrifice
भूपा: यत्-मोचिता: the kings who were released
तत्-अनयन् बलिम्- they brought presents
अध्वरे ते for the sacrifice your

पत्न्यास्तवाधिमखकॢप्तमहाभिषेक श्लाघिष्ठचारुकबरं कितवै: सभायाम् ।
स्पृष्टं विकीर्य पदयो: पतिताश्रुमुख्या यस्तत्स्त्रियोऽकृत हतेशविमुक्तकेशा: ॥१०॥


पत्न्या:-तव-अधिमख-कॢप्त- of wife's your during the sacrifice, done
महा-अभिषेक-श्लाघिष्ठ- royal sprinkling of (holy) water sacred
चारु-कबरम् कितवै: सभायाम् and praiseworthy braid, by evil minded in assembly
स्पृष्टम् विकीर्य पदयो: पतिता- touched and opened in feet fell
अश्रु-मुख्या य:-तत्-स्त्रिय:- with tears on face, Who (Krishna) their women
अकृत हत-ईश-विमुक्त-केशा: made master less (husband less), loosened haired

यो नो जुगोप वनमेत्य दुरन्तकृच्छ्रात् दुर्वाससोऽरिरचितादयुताग्रभुग्य: ।
शाकान्नशिष्टमुपयुज्य यतस्त्रिलोकीं तृप्ताममंस्त सलिले विनिमग्नसङ्घ: ॥११॥


य: न: जुगोप वनम्-एत्य Who us saved in the forest by coming
दुरन्त-कृच्छ्रात् दुर्वासस:-अरि- from great trouble, by Durvaasaa, the enemies'
रचितात्-अयुत-अग्रभुग्-य: conspired, ten thousand together eating, Who
शाक-अन्न-शिष्टम्-उपयुज्य यत:- vegetable and rice left over ate, by which
त्रिलोकीम् तृप्तान्-अमंस्त the three worlds satiated felt
सलिले विनिमग्न-सङ्घ: in water immersed, with the student group

यत्तेजसाथ भगवान् युधि शूलपाणि: विस्मापित: सगिरिजोऽस्त्रमदान्निजं मे ।
अन्येऽपि चाहममुनैव कलेवरेण प्राप्तो महेन्द्रभवने महदासनार्धम् ॥१२॥


यत्-तेजसा-अथ भगवान् युधि by Whose might again, Lord, in a battle
शूलपाणि: विस्मापित: सगिरिज:- Shiva was amazed, with Paarvati
अस्त्रम्-अदात्-निजम् मे weapon gave his own to me
अन्ये-अपि च-अहम्- others also (did so) and I
अमुना-एव कलेवरेण with this alone body
प्राप्त: महेन्द्र-भवने reached Indra's palace (and)
महत्-आसन-अर्धम् the exalted throne (Indra's) half part

तत्रैव मे विहरतो भुजदण्डयुग्मं गाण्डीवलक्षणमरातिवधाय देवा: ।
सेन्द्रा: श्रिता यदनुभावितमाजमीढ तेनाहमद्य मुषित: पुरुषेण भूम्ना ॥१३॥


तत्र-एव मे विहरत: there itself, as I was holidaying
भुज-दण्ड-युग्मम् (my) arms long two
गाण्डीव-लक्षणम्- Gaandeeva carrying
अराति-वधाय देवा: enemies' for destruction the gods
स-इन्द्रा: श्रिता with Indra depended
यत्-अनुभावितम्- who (on me) by Whose grace
आजमीढ तेन-अहम्-अद्य O King of Ajaameedha! by Him I am today
मुषित: पुरुषेण भूम्ना cheated, The Person Primal

यद्बान्धव: कुरुबलाब्धिमनन्तपारम् एको रथेन ततरेऽहमतार्यसत्त्वम् ।
प्रत्याहृतं बहुधनं च मया परेषां तेजास्पदं मणिमयं च हृतं शिरोभ्य: ॥१४॥


यत्-बान्धव: कुरु-बल-अब्धिम्- Whose friend (being), Kuru armies' ocean
अनन्त-पारम् एक: रथेन endless, by one chariot
ततरे-अहम्-अतार्य-सत्त्वम् swam across I, huge creatures (within)
प्रत्याहृतम् बहु-धनम् च मया brought back great wealth and by me
परेषाम् तेज-आस्पदम् of the enemies, resplendence spreading
मणिमयम् च हृतम् शिरोभ्य: gem stones studded, and snatched crowns

यो भीष्मकर्णगुरुशल्यचमूष्वदभ्र-राजन्यवर्यरथमण्डलमण्डितासु ।
अग्रेचरो मम विभो रथयूथपानाम् आयुर्मनांसि च दृशा सह ओज आर्च्छत् ॥१५॥


य: भीष्म-कर्ण-गुरु-शल्य- Who, Bheeshma, Karna, Dronaachaarya, Shalya
चमूषु-अदभ्र-राजन्य-वर्य- armies countless kings great
रथ-मण्डल-मण्डितासु chariots groups surrounded
अग्रेचर: मम विभो leading me, O Lord!
रथ-यूथपानाम् आयु:-मनांसि च the charioted warriors' age, intellect and
दृशा सह ओज: आर्च्छत् by a glance, valour took away

यद्दोष्षु मा प्रणिहितं गुरुभीष्मकर्ण-नप्तृत्रिगर्तशलसैन्धवबाह्लीकाद्यै: ।
अस्त्राण्यमोघमहिमानि निरूपितानि नो पस्पृशुर्नृहरिदासमिवासुराणि ॥१६॥


यत्-दोष्षु मा प्रणिहितम् (on) Whose arms I, sheltered
गुरु-भीष्म-कर्ण- Dronaachaarya, Bheeshma, Karna,
नप्तृ-त्रिगर्त-शल- Bhoorishravaa, Susharmaa, Shalya
सैन्धव-बाह्लीक-आद्यै: Jayadratha, Baalheeks and others
अस्त्राणि-अमोघ-महिमानि weapons unfailing (very) powerful
निरूपितानि नो पस्पृशु:- applied, did not touch (me)
नृहरि-दासम्-इव-असुराणि Narahari's devotee (Prahlaada) like demons'

सौत्ये वृत: कुमतिनाऽऽत्मद ईश्वरो मे यत्पादपद्ममभवाय भजन्ति भव्या: ।
मां श्रान्तवाहमरयो रथिनो भुविष्ठं न प्राहरन् यदनुभावनिरस्तचित्त: ॥१७॥


सौत्ये वृत: कुमतिना- in charioteer-hood by stupid minded,
आत्मद: ईश्वर: मे giving Himself, The Lord, to me
यत्-पाद-पद्मम्- Whose feet lotuses
अभवाय भजन्ति भव्या: for exemption adore, noble (souls)
माम् श्रान्त-वाहम्- to me, exhausted horses whose
अरय: रथिन: the enemies chariot warriors
भुविष्ठम् न प्राहरन् on this earth did not strike
यत्-अनुभाव-निरस्त-चित्त: by Whose grace, failed intellect

नर्माण्युदाररुचिरस्मितशोभितानि हे पार्थ हेऽर्जुन सखे कुरुनन्दनेति ।
संजल्पितानि नरदेव हृदि स्पृशानि स्मर्तुर्लुठन्ति हृदयं मम माधवस्य ॥१८॥


नर्माणि-उदार-रुचिर-स्मित- jovial, clear, sweet, smiling
शोभितानि हे पार्थ हे-अर्जुन pleasant (calling) O Paarth, O Arjuna
सखे कुरुनन्दन-इति O Friend, Kurunandana, and such
संजल्पितानि नर-देव endearing names, O King!
हृदि स्पृशानि स्मर्तु:-लुठन्ति heart touching, by remembering stir
हृदयं मम माधवस्य my heart, of Maadhava,

शय्यासनाटनविकत्थनभोजनादिष्वैक्याद्वयस्य ऋतवानिति विप्रलब्ध: ।
सख्यु: सखेव पितृवत्तनयस्य सर्वं सेहे महान्महितया कुमतेरघं मे ॥१९॥


शय्या-आसन-अटन-विकत्थन- in sleeping, sitting, roaming, conversing,
भोजन-आदिषु-ऐक्यात्-वयस्य eating etc., by being of same age
ऋतवान्-इति विप्रलब्ध: 'Truth' thus, taunted
ऋतवान्-इति विप्रलब्ध:
सख्यु: सखेव पितृवत्- in friendship friend like, father like
तनयस्य सर्वम् सेहे महान्- son's everything endured The noble One,
महितया कुमते:-अघम् मे with nobleness, foolish (me) misdeeds mine

सोऽहं नृपेन्द्र रहित: पुरुषोत्तमेन सख्या प्रियेण सुहृदा हृदयेन शून्य: ।
अध्वन्युरुक्रमपरिग्रहमङ्ग रक्षन् गोपैरसद्भिरबलेव विनिर्जितोऽस्मि ॥२०॥


स:-अहम् नृपेन्द्र रहित: that me O King! without
पुरुषोत्तमेन सख्या प्रियेण The Primal Person, companion, beloved,
सुहृदा हृदयेन शून्य: and friend, by heart am emptied
अध्वनि-उरुक्रम-परिग्रहम्-अङ्ग in the way, The Lords wives, O Dear!
रक्षन् गोपै:-असद्भि:- guarding, by the cowherd rogues,
अबला-इव विनिर्जित:-अस्मि a woman like, won over am I

तद्वै धनुस्त इषव: स रथो हयास्ते सोऽहं रथी नृपतयो यत आनमन्ति ।
सर्वं क्षणेन तदभूदसदीशरिक्तं भस्मन् हुतं कुहकराद्धमिवोप्तमूष्याम् ॥२१॥


तत्-वै धनु:-ते इषव: that only (is) the bow, they the arrows
स: रथ: हया:-ते that chariot, horses those,
स:-अहम् रथी that me charioteer,
नृपतय: यत: आनमन्ति the kings where bow down,
सर्वम् क्षणेन तत्-अभूत्- all in a moment that became
असत्-ईश-रिक्तम् meaningless, God devoid
भस्मन् हुतम् in ashes sacrifices
कुहक-राद्धम्- false service
इव-उप्तम्-ऊष्याम् like (sowing of) seed in barren (land)

राजंस्त्वयाभिपृष्टानां सुहृदां न: सुहृत्पुरे ।
विप्रशापविमूढानां निघ्नतां मुष्टिभिर्मिथ: ॥२२॥


राजन्-त्वया-अभिपृष्टानाम् O King! By you, asked about
सुहृदाम् न: सुहृत्-पुरे friends ours in Dwaarakaa
विप्र-शाप विमूढानाम् by a Braahmana's curse numbed
निघ्नताम् मुष्टिभि:-मिथ: hit (and killed) by fists each other

वारुणीं मदिरां पीत्वा मदोन्मथितचेतसाम् ।
अजानतामिवान्योन्यं चतु:पञ्चावशेषिता: ॥२३॥


वारुणीम् मदिराम् पीत्वा by Vaarunee wine drinking
मद-उन्मथित-चेतसाम् intoxicated and unbalanced minded
अजानताम्-इव-अन्योन्यम् not knowing like, each other
चतु:पञ्च-अवशेषिता: four or five remained

प्रायेणैतद्भगवत ईश्वरस्य विचेष्टितम् ।
मिथो निघ्नन्ति भूतानि भावयन्ति च यन्मिथ: ॥२४॥


प्रायेण-एतत्-भगवत: mostly this Almighty
ईश्वरस्य विचेष्टितम् Lord's sport (is)
मिथ: निघ्नन्ति भूतानि (that) one another kill, living beings
भावयन्ति च यत्-मिथ: and foster that one another

जलौकसां जले यद्वन्महान्तोऽदन्त्यणीयस: ।
दुर्बलान् बलिनो राजन् महान्तो बलिनो मिथ: ॥२५॥


जल-औकसाम् जले यत्-वत्- the aquatic among in water, just like,
महान्त:-अदन्ति-अणीयस: larger eat the smaller
दुर्बलान् बलिन: राजन् the weaker by stronger, O King!
महान्त: बलिन: मिथ: greater and stronger each other

एवं बलिष्ठैर्यदुभिर्महद्भिरितरान् विभु: ।
यदून् यदुभिरन्योन्यं भूभारान् संजहार ह ॥२६॥


एवम् बलिष्ठै:-यदुभि:- so, by powerful Yadus
महद्भि:-इतरान् विभु: great other (kings), The Lord
यदून् यदुभि:-अन्योन्यम् Yadus by Yadus, each other,
भूभारान् संजहार ह of earth the burden, got killed indeed

देशकालार्थयुक्तानि हृत्तापोपशमानि च ।
हरन्ति स्मरतश्चित्तं गोविन्दाभिहितानि मे ॥२७॥


देश-काल-अर्थ-युक्तानि place time and object, appropriate (to)
हृत्-ताप-उपशमानि च heart's distress soothed and
हरन्ति स्मरत:-चित्तम् taken away by remembering mind
गोविन्द-अभिहितानि मे Govinda's (Krishna's) sayings my
सूत उवाच - Soota said -

एवं चिन्तयतो जिष्णो: कृष्णपादसरोरुहम् ।
सौहार्देनातिगाढेन शान्ताऽऽसीद् विमला मति: ॥२८॥


एवम् चिन्तयत: जिष्णो: thus, (as was) contemplating Arjuna
कृष्ण-पाद-सरोरुहम् Krishna's feet lotuses
सौहार्देन-अति-गाढेन with devotion very deep
शान्त-आसीत् विमला मति: peaceful became, passionless (his) mind

वासुदेवाङ्घ्र्यनुध्यानपरिबृंहितरंहसा ।
भक्त्या निर्मथिताशेषकषायधिषणोऽर्जुन: ॥२९॥


वासुदेव-अङ्घ्रि-अनुध्यान- Krishna's feet contemplating
परिबृंहित-रंहसा by the forceful flow of devotion
भक्त्या निर्मथित-अशेष- washed away all
कषाय धिषण:-अर्जुन: impurities of mind of Arjuna

गीतं भगवता ज्ञानं यत्तत्संग्राममूर्धनि ।
कालकर्मतमोरुद्धं पुनरध्यगमद् विभु: ॥३०॥


गीतम् भगवता ज्ञानम् sung by The Lord, the wisdom
यत्-तत्-संग्राम-मूर्धनि that which, in the battle front
काल-कर्म-तम:-रुद्धम् (by) time, and activities' darkness obscured
पुन:-अध्यगमद् विभु: again recollected the mighty one (Arjuna)

विशोको ब्रह्मसम्पत्त्या संछिन्नद्वैतसंशय: ।
लीनप्रकृतिनैर्गुण्यादलिङ्गत्वादसम्भव: ॥३१॥


विशोक: ब्रह्म-सम्पत्त्या sorrow less, by the Brahman wealth (of knowledge)
संछिन्न-द्वैत-संशय: broken, duality doubt
लीन-प्रकृति-नैर्गुण्यात्- immersed Prakriti and non Gunas
अलिङ्गत्वात्-असम्भव: devoid of astral body, freed from rebirth

निशम्यभगवन्मार्गं संस्थां यदुकुलस्य च ।
स्व:पथाय मतिं चक्रे निभृतात्मा युधिष्ठिर: ॥३२॥


निशम्य भगवत्-मार्गम् hearing Lord's departure
संस्थाम् यदुकुलस्य च and extinction of Yaadavas
स्व:-पथाय मतिम् चक्रे for the heaven's path, mind made up
निभृत-आत्मा युधिष्ठिर: peaceful minded Yudhishtthira

पृथाप्यनुश्रुत्य धनंजयोदितं नाशं यदूनां भगवद्गतिं च ताम् ।
एकान्तभक्त्या भगवत्यधोक्षजे निवेशितात्मोपरराम् संसृते: ॥३३॥


पृथा-अपि-अनुश्रुत्य Prithaa (Kunti) also hearing
धनंजय-उदितम् by Arjuna said
नाशम् यदूनाम् destruction of Yaadavas
भगवत्-गतिम् च ताम् and Lord's departure that
एकान्त-भक्त्या (with) one pointed devotion
भगवति-अधोक्षजे in Krishna the lotus eyed
निवेशित-आत्मा- placing her mind
उपरराम् संसृते: gave up this world

ययाहरद् भुवो भारं तां तनुं विजहावज: ।
कण्टकं कण्टकेनेव द्वयं चापीशितु: समम् ॥३४॥


यया-अहरत् भुव:- भारम् by which took away the earth burden
ताम् तनुम् विजहौ-अज: that body gave up The Unborn (Lord)
कण्टकम् कण्टकेन-एव thorn by thorn (extracted) like
द्वयम् च-अपि-इशितु: समम् and both also, for God are the same

यथा मत्स्यादिरूपाणि धत्ते जह्याद् यथा नट: ।
भूभार: क्षपितो येन जहौ तच्च कलेवरम् ॥३५॥


यथा मत्स्य-आदि-रूपाणि just as fish etc., forms
धत्ते जह्यात् यथा नट: takes over and casts off, as an actor
भू-भार: क्षपित: येन earth's burden thrown away, by which,
जहौ तत्-च कलेवरम् cast off and that body

यदा मुकुन्दो भगवानिमां महीं जहौ स्वतन्वा श्रवणीयसत्कथ: ।
तदाहरेवाप्रतिबुद्धचेतसामधर्महेतु: कलिरन्ववर्तत ॥३६॥


यदा मुकुन्द: भगवान्- when Krishna, The Lord
इमाम् महीम् जहौ this earth left
स्व-तन्वा श्रवणीय-सत्-कथ: by His body, worth hearing charming stories
तदा-अह:-एव-अप्रतिबुद्ध-चेतसाम्- that day only, (for) unawakened minded (people)
अधर्म-हेतु: कलि:-अन्ववर्तत unrighteousness causing, Kali (yuga) entered

युधिष्ठिरस्तत्परिसर्पणं बुध: पुरे च राष्ट्रे च गृहे तथाऽऽत्मनि ।
विभाव्य लोभानृतजिह्महिंसनाद्यधर्मचक्रं गमनाय पर्यधात् ॥३७॥


युधिष्ठिर:-तत्-परिसर्पणम् Yudhishtthira, its advancement
बुध: पुरे च राष्ट्रे च गृहे the wise, in the city and country, and in the houses
तथा-आत्मनि विभाव्य and in himself knowing
लोभ-अनृत-जिह्म-हिंसन- greed, falsehood deceit crime etc.,
अधर्म-चक्रम् गमनाय पर्यधात् vices galore, to go away, decided

स्वराट् पौत्रं विनयिनमात्मन: सुसमं गुणै: ।
तोयनीव्या: पतिं भूमेरभ्यषिञ्चद् गजाह्वये ॥३८॥


स्वराट् पौत्रम् विनयिनम्- the emperor, the grandson, the humble
आत्मन: सुसमम् गुणै: like himself and equal in virtues
तोय-नीव्या: पतिम् भूमे:- by waters girdled (surrounded), the master of earth
अभ्यषिञ्चद् गजाह्वये crowned in Hastinaapura

मथुरायां तथा वज्रं शूरसेनपतिं तत: ।
प्राजापत्यां निरूप्येष्टिमग्नीनपिबदीश्वर: ॥३९॥


मथुरायाम् तथा वज्रम् in Mathura and Vajra,
शूरसेन-पतिम् तत: Shoorasenas lordship then
प्राजापत्याम् निरूप्य- Prajaapatya conducting,
इष्टिम्-अग्नीन्-अपिबत्-ईश्वर: the sacrifice, the fires quenched the lord

विसृज्य तत्र तत्सर्वं दुकूलवलयादिकम् ।
निर्ममो निरहंकार: संछिन्नाशेषबन्धन: ॥४०॥


विसृज्य तत्र तत्-सर्वम् leaving there, that all
दुकूल-वलय-आदिकम् fine clothes, bangles etc.,
निर्मम: निरहंकार: unpossesive and egoless
संछिन्न-अशेष-बन्धन: broke off all ties

वाचं जुहाव मनसि तत्प्राण इतरे च तम् ।
मृत्यावपानं सोत्सर्गं तं पञ्चत्वे ह्यजोहवीत् ॥४१॥


वाचम् जुहाव मनसि speech merged into mind
तत्-प्राण इतरे च तम् that into life force (Parana), and others, senses into
तत्-प्राण इतरे च तम् that into life force (Parana), and others, senses into that,
मृत्यौ-अपानम् स्-उत्सर्गम् in death the lower breath, with the action (of lower
मृत्यौ-अपानम् स्-उत्सर्गम् in death the lower breath, with the action (of lower breath)
तम् पञ्चत्वे हि-अजोहवीत् that, into the five elements and merged

त्रित्वे हुत्वाथ पञ्चत्वं तच्चैकत्वेऽजुहोन्मुनि: ।
सर्वमात्मन्यजुहवीद् ब्रह्मण्यात्मानमव्यये ॥४२॥


त्रित्वे हुत्वा-अथ पञ्चत्वम् in the three Gunas merged then the five elements
तत्-च-एकत्वे-अजुहोत्-मुनि: and that, in the one Prakriti merged, the sage
सर्वम्-आत्मनि-अजुहवीत् all into the soul merged
ब्रह्मणि-आत्मानम्-अव्यये and in Brahman the soul imperishable

चीरवासा निराहारो बद्धवाङ् मुक्तमूर्धज: ।
दर्शयन्नात्मनो रूपं जडोन्मत्तपिशाचवत् ॥४३॥


चीर-वासा: निराहार: rags wearing, not eating (food)
बद्ध-वाक् मुक्तम्-मूर्धज: holding back speech, astray haired
दर्शयन्-आत्मन: रूपम् projecting his own form
जड-उन्मत्त-पिशाच-वत् as dumb, mad fiend like

अनपेक्षमाणो निरगादशृण्वन् बधिरो यथा ।

उदीचीं प्रविवेशाशां गतपूर्वां महात्मभि: ।
हृदि ब्रह्म परं ध्यायन्नावर्तेत यतो गत: ॥४४॥


अनपेक्षमाण: निरगात्- unexpecting set out,
अशृण्वन् बधिर: यथा not hearing, deaf like
उदीचीम् प्रविवेश-आशाम् to North entered direction
गत-पूर्वाम् महात्मभि: went in the past by the exalted souls
हृदि ब्रह्म परम् ध्यायन्- in the heart Brahman Supreme contemplating
न-आवर्तेत यत: गत: does not return where gone

सर्वे तमनु निर्जग्मुर्भ्रातर: कृतनिश्चया: ।
कलिनाधर्ममित्रेण दृष्ट्वा स्पृष्टा: प्रजा भुवि ॥४५॥


सर्वे तम्-अनु निर्जग्मु:- all of them followed and set forth
भ्रातर: कृत-निश्चया: brothers making decisions
कलिना-अधर्म-मित्रेण by Kali unrighteousness's friend
दृष्ट्वा स्पृष्टा: प्रजा: भुवि finding effected the people on earth

ते साधुकृतसर्वार्था ज्ञात्वाऽऽत्यन्तिकमात्मन:।
मनसा धारयामासुर्वैकुण्ठचरणाम्बुजम् ॥४६॥


ते साधु-कृत-सर्व-अर्था: they well experienced, in all the goals (of life)
ज्ञात्वा-आत्यन्तिकम्-आत्मन: knowing final benefit conducting, for themselves
मनसा धारयामासु mentally stuck to
र्वैकुण्ठ-चरण-अम्बुजम् Vaikuntha (Vishnu's) feet lotuses

तद्ध्यानोद्रिक्तया भक्त्या विशुद्धधिषणा: परे ।
तस्मिन्नारायणपदे एकान्तमतयो गतिम् ॥४७॥


तद्-ध्यान-उद्रिक्तया भक्त्या by that concentration, enhanced devotion
विशुद्ध-धिषणा: परे purified intellect in the Real
तस्मिन्-नारायण-पदे That Naaraayana feet
एकान्त-मतय: गतिम् one pointed minded abode (attained)

अवापुर्दुरवापां ते असद्भिर्विषयात्मभि: ।
विधूतकल्मषास्थाने विरजेनात्मनैव हि ॥४८॥


अवापु:-दुरवापाम् ते attained, unattainable they
असद्भि:-विषय-आत्मभि: by the unrighteous, in sensually minded
विधूत-कल्मष-आस्थाने devoid of sins, it is proper
विरजेन-आत्मना-एव हि by the gunas bereft, by themselves only

विदुरोऽपि परित्यज्य प्रभासे देहमात्मवान् ।
कृष्णावेशेन तच्चित्त: पितृभि: स्वक्षयं यायौ ॥४९॥


विदुर:-अपि परित्यज्य Vidura also cast off
प्रभासे देहम्-आत्मवान् in Prabhaasa body, the knower of self
कृष्ण-आवेशेन तत्-चित्त: by Krishna besieged his mind,

द्रौपदी च तदाऽऽज्ञाय पतीनामनपेक्षताम् ।
वासुदेवे भगवति ह्येकान्तमतिराप तम् ॥५०॥


द्रौपदी च तत्-आज्ञाय Draupadee and then knowing
पतीनाम्-अनपेक्षताम् her husbands' indifference
वासुदेवे भगवति हि- in Vaasudeva Lord (Krishna), indeed
एकान्त-मति:-आप तम् concentrating mind, attained Him

य: श्रद्धयैतद् भगवत्प्रियाणां पाण्डो: सुतानामिति सम्प्रयाणम् ।
शृणोत्यलं स्वस्त्ययनं पवित्रं लब्ध्वा हरौ भक्तिमुपैति सिद्धिम् ॥५१॥


य: श्रद्धया-एतद् whoever with reverence this
भगवत्-प्रियाणाम् of Lord's beloveds'
पाण्डो: सुतानाम्- Paandu's sons'
इति सम्प्रयाणम् this departure
शृणोति-अलम् listens to fully
स्वस्ति-अयनम् पवित्रम् blessings' house, pure
लब्ध्वा हरौ भक्तिम्- gaining in the Lord devotion,
उपैति सिद्धिम् attains final beatitude
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां प्रथमस्कन्धे
पाण्डवस्वर्गारोहणं नाम पञ्चदश: अध्याय: ॥१५॥ Thus ends the fifteenth discourse entitled the 'Ascent of the Paandavas
 षोडश: अध्याय;
सूत उवाच - Soota said -

तत: परीक्षिद् द्विजवर्यशिक्षया महीं महाभागवत: शशास ह ।
यथा हि सूत्यामभिजातकोविदा: समादिशन् विप्र महद्गुणस्तथा ॥१॥


तत: परीक्षित् द्विज-वर्य- then, Pareekshit, by Braahmanas of high order
शिक्षया महीम् महा-भागवत: teachings, the earth, the great devotee
शशास ह यथा हि ruled, indeed, as had
सूत्याम्-अभिजात-कोविदा: at time of birth, astrologers of repute
समादिशन् विप्र had indicated, O Shaunaka!
महद्-गुण:-तथा of great virtues like that

स उत्तरस्य तनयामुपयेम इरावतीम् ।
जनमेजयादींश्चतुरस्तस्यामुत्पादयत् सुतान् ॥२॥


स: उत्तरस्य तनयाम्- he Uttaraa's daughter
उपयेमे इरावतीम् married Iraavattee
जनमेजय-आदीन् चतुर:- Janamejaya and other four
तस्याम्-उत्पादयत् सुतान् in her, gave birth to sons

आजहाराश्वमेधांस्त्रीन् गङ्गायां भूरि दक्षिणान् ।
शारद्वतं गुरुं कृत्वा देवा यत्राक्षिगोचरा: ॥३॥


आजहार-अश्वमेधान्-त्रीन् performed Ashwamedha three
गङ्गायाम् भूरि दक्षिणान् on Gangaa, liberally paid
शारद्वतम् गुरुम् कृत्वा Sharadvaana (Kripaachaarya) guide as
देवा: यत्र-अक्षि-गोचरा: gods where by eyes were seen

निजग्राहौजसा वीर: कलिं दिग्विजये क्वचित् ।
नृपलिङ्गधरं शूद्रं घ्नन्तं गोमिथुनं पदा ॥४॥


निजग्राह-ओजसा वीर: subdued (by his) might the brave one
कलिम् दिग्विजये क्वचित् Kali, during the conquest, sometime
नृप-लिङ्ग-धरम् a prince form assuming
शूद्रम् घ्नन्तम् Shudra, hitting
गो-मिथुनम् पदा a cow couple by foot
शौनक उवाच - Shaunaka said -

कस्य हेतोर्निजग्राह कलिं दिग्विजये नृप: ।
नृदेवचिह्नधृक् शूद्रकोऽसौ गां य: पदाहनत् ॥


तत्कथ्यतां महाभाग यदि कृष्णकथाश्रयम् ॥५॥


कस्य हेतो:-निजग्राह by what reason punished
कलिम् दिग्विजये नृप: Kali, while conquering, the king
नृदेव-चिह्न-धृक् शूद्रक:-असौ prince form assuming, Shudra this
गाम् य: पदा-अहनत् cow who by foot hit
तत्-कथ्यताम् महाभाग that (story) do tell, O exalted One!
यदि कृष्ण-कथा-आश्रयम् If, to Krishna story is connected
अथवास्य पदाम्भोजमकरन्दलिहाम् सताम्
किमन्यैरसदालापैरायुषो यदसद्व्यय: ॥६॥


अथवा-अस्य पद-अम्भोज- otherwise, His feet lotuses'
मकरन्द-लिहाम् सताम् honey tasting saints
किम्-अन्यै:-असत्-आलापै:- what (use) other idle talking
आयुष: यत्-असद्-व्यय: age by which meaninglessly is spent

क्षुद्रायुषां नृणामङ्ग मर्त्यानामृतमिच्छताम् ।
इहोपहूतो भगवान् मृत्यु: शामित्रकर्मणी ॥७॥


क्षुद्र-आयुषाम् नृणाम्-अङ्ग short lived peoples, O dear!
मर्त्यानाम्-अमृतम्-इच्छताम् mortals liberation seeking
इह-उपहूत: भगवान् मृत्यु: here invited (is) Lord Death
शामित्र-कर्मणी (for) propitiatory rites

न कश्चिन्म्रियते तावत् यावदास्त इहान्तक: ।
एतदर्थं हि भगवानाहूत: परमर्षिभि: ॥


अहो नृलोके पीयेत हरिलीलामृतं वच: ॥८॥


न कश्चित्-म्रियते तावत् not anyone will die till then,
यावत्-आस्त इह-अन्तक: when is present here Yama (Lord of Death)
एतत्-अर्थम् हि this reason only
भगवान्-आहूत: the Lord was invited
परम-ऋषिभि: by great sages
अहो नृलोके पीयेत Oh! In mortal world, may drink
हरि-लीला-अमृतम् वच: Hari's sporting ambrosial discourses

मन्दस्य मन्दप्रज्ञस्य वयो मन्दायुषश्च वै ।
निद्रया ह्रियते नक्तं दिवा च व्यर्थकर्मभि: ॥९॥


मन्दस्य मन्द-प्रज्ञस्य of the unfortunate, dull minded
वय: मन्द-आयुष:-च वै by age short lived and also
निद्रया ह्रियते नक्तम् in sleep is lost the night
दिवा च व्यर्थ-कर्मभि: and the day in baseless pursuits
स्ऊत उवाच - Soota said -

यदा परीक्षित् कुरुजाङ्गलेऽशृणोत् कलिं प्रविष्टं निजचक्रवर्तिते ।
निशम्य वार्तामनतिप्रियां तत: शरासनं संयुगशौण्डिराददे ॥१०॥


यदा परीक्षित् कुरुजाङ्गले- when Pareekshit, in Kurujaangaala
अशृणोत् कलिम् प्रविष्टम् heard of Kali's entry
निज-चक्रवर्तिते निशम्य in his empire, hearing
वार्ताम्-अनति-प्रियाम् the message, not very pleasing
तत: शरासनम् संयुग-शौण्डि:-आददे then bow, for battle the warrior took up

स्वलंकृतं श्यामतुरङ्गयोजितं रथं मृगेन्द्रध्वजमाश्रित: पुरात् ।
वृतो रथाश्वद्विपपत्तियुक्तया स्वसेनया दिग्विजयाय निर्गत: ॥११॥


सु-अलंकृतम् well decorated
श्याम-तुरङ्ग-योजितम् रथम् dark horses driven chariot
मृगेन्द्र-ध्वजम्-आश्रित: lion (emblem) flagged, riding,
पुरात् वृत: रथ-अश्व- from the city, surrounded by chariots, horses,
द्विप-पत्ति-युक्तया स्व-सेनया elephants, foot soldiers, accompanied by his own
द्विप-पत्ति-युक्तया स्व-सेनया elephants, foot soldiers, accompanied by his own army
दिग्विजयाय निर्गत: to conquer (the world) set out

भद्राश्वं केतुमालं च भारतं चोत्तरान् कुरून् ।
किम्पुरुषादीनि वर्षाणि विजित्य जगृहे बलिम् ॥१२॥


भद्राश्वम् केतुमालम् च Bhadraashva, and Ketumaala
भारतम् च-उत्तरान् कुरून् Bhaarata and northern Kurus
किम्पुरुष-आदीनि वर्षाणि Kimpurush etc., countries
विजित्य जगृहे बलिम् conquered and received tributes

तत्र तत्रोपशृण्वान: स्वपूर्वेषां महात्मनाम् ।
प्रगीयमाणं च यश: कृष्णमाहात्म्यसूचकम् ॥१३॥


तत्र तत्र-उपशृण्वान: there and there, (he) heard
स्व-पूर्वेषाम् महात्मनाम् his own ancestors', the great soled
प्रगीयमाणम् च यश: being sung and fame
कृष्ण-माहात्म्य-सूचकम् Krishna's grace indicating

आत्मानं च परित्रातमश्वत्थाम्नोऽस्त्रतेजस: ।
स्नेहं च वृष्णिपार्थानां तेषां भक्तिं च केशवे ॥१४॥


आत्मानम् च परित्रातम्- and his own deliverance
अश्वत्थाम्न: अस्त्र-तेजस: from Ashvatthaamaa's missile fire
स्नेहम् च वृष्णि-पार्थानाम् affection and Vrishnees' and Paandavas
तेषाम् भक्तिम् च केशवे and their devotion to Krishna

तेभ्य: परमसंतुष्ट: प्रीत्युज्जृम्भितलोचन: ।
महाधनानि वासांसि ददौ हारान् महामना: ॥१५॥


तेभ्य: परम-संतुष्ट: by them greatly satisfied
प्रीति-उज्जृम्भित-लोचन: with pleasure wide eyes
महा-धनानि वासांसि great wealth garments
ददौ हारान् महामना: gave necklaces, noble minded

सारथ्यपारषदसेवनसख्यदौत्यवीरासनानुगमनस्तवनप्रणामान् ।
स्निग्धेषु पाण्डुषु जगत्प्रणतिं च विष्णोर्भक्तिं करोति नृपतिश्चरणारविन्दे ॥१६॥


सारथ्य-पारषद-सेवन-सख्य- charioteer, councillor, attendant, friend
दौत्य-वीरासन-अनुगमन-स्तवन- ambassador, waiter, follower, praising
प्रणामान् स्निग्धेषु पाण्डुषु greetings to loving Paandavas
जगत्-प्रणतिम् च by the world causing and
विष्णो:-भक्तिम् करोति to Krishna devotion increased
नृपति:-चरण-अरविन्दे of the king feet lotuses

तस्यैवं वर्तमानस्य पूर्वेषां वृत्तिमन्वहम् ।
नातिदूरे किलाश्चर्यं यदासीत् तन्निबोध मे ॥१७॥


तस्य-एवम् वर्तमानस्य his like this, living
पूर्वेषाम् वृत्तम्-अन्वहम् of ancestors example following
न-अतिदूरे किल-आश्चर्यम् not very far, indeed a surprise
यत्-आसीत् तत्-निबोध मे which happened, that hear from me

धर्म: पदैकेन चरन् विच्छायामुपलभ्य गाम् ।
पृच्छति स्माश्रुवदनां विवत्सामिव मातरम् ॥१८॥


धर्म: पदा-एकेन चरन् Dharma (righteousness) by foot one trotting
विच्छायाम्-उपलभ्य गाम् lustreless seeing the cow
पृच्छति स्म-अश्रु-वदनाम् asked her tears on face
विवत्साम्-इव मातरम् lost her child, like a mother
धर्म उवाच - Dharma said -

कच्चिद्भद्रेऽनामयमात्मनस्ते विच्छायासि म्लायतेषन्मुखेन ।
आलक्षये भवतीमन्तराधिं दूरे बन्धुं शोचसि कञ्चनाम्ब ॥१९॥


कच्चित्-भद्रे-अनामयम- is it good lady, keeping well,
आत्मन:-ते विच्छाया-असि own your, paled are you
म्लायत-ईषत्-मुखेन dull somewhat face
आलक्षये भवतीम्-अन्तर- see you internally
आधिम् दूरे बन्धुम् disturbed, afar dear one
शोचसि कञ्चन-अम्ब thinking, some one O Mother!

पादैर्न्यूनं शोचसि मैकपादमात्मानं वा वृषलैर्भोक्ष्यमाणम् ।
अहो सुरादीन् हृतयज्ञभागान् प्रजा उत स्विन्मघवत्यवर्षति ॥२०॥


पादै:-न्यूनम् शोचसि by feet deprived, grieved
मा-एक-पादम्-आत्मानम् वा for me one legged, self or
वृषलै:-भोक्ष्यमाणम् by Shudra's will be ruled
अहो सुरादीन् हृत-यज्ञ-भागान् Alas for gods deprived of Yagya share
प्रजा उत स्वित्- (or for) people, indeed, is it
मघवति-अवर्षति Indra not pouring rains

अरक्ष्यमाणा: स्त्रिय उर्वि बालान् शोचस्यथो पुरुषादैरिवार्तान् ।
वाचं देवीं ब्रह्मकुले कुकर्मण्यब्रह्मण्ये राजकुले कुलाग्र्यान् ॥२१॥


अरक्ष्यमाणा: स्त्रिय: उर्वि unprotected women, O Earth!
बालान् शोचसि-अथ: children grieve or then
पुरुषादै:-इव-आर्तान् by demon like (men) tormented
वाचम् देवीम् ब्रह्म-कुले Speech Goddess (Saraswati) in Brahma's houses
कुकर्मणि-अब्रह्मण्ये in unbecoming activities, not proper for Braahmanas,
राजकुले कुल-अग्र्यान् royal houses, the high ones

किं क्षत्रबन्धून् कलिनोपसृष्टान् राष्ट्राणि वा तैरवरोपितानि ।
इतस्ततो वाशनपानवास: स्नानव्यवायोन्मुखजीवलोकम् ॥२२॥


किम् क्षत्रबन्धून् is it the Kshatriyas fallen
कलिना-उपसृष्टान् by Kali obsessed
राष्ट्राणि वा तै:-अवरोपितानि or nations, by them destructed
इत:-तत: वा-अशन-पान-वास: here and there, or, eating drinking living
स्नान-व्यवाय- bathing and sexually
उन्मुख-जीव-लोकम् engaged human beings

यद्वाम्ब ते भूरिभरावतारकृतावतारस्य हरेर्धरित्रि ।
अन्तर्हितस्य स्मरती विसृष्टा कर्माणि निर्वाणविलम्बितानि ॥२३॥


यद्-वा-अम्ब ते is it or O Mother! your
भूरि-भर-अवतार-कृत- great burden (to) relieve, took
अवतारस्य हरे:-धरित्रि incarnation Hari, O Earth!
अन्तर्हितस्य स्मरती having vanished, remembering
विसृष्टा कर्माणि deserted, (His) exploits
निर्वाण-विलम्बितानि liberation granting

इदं ममाचक्ष्व तवाधिमूलं वसुन्धरे येन विकर्शितासि ।
कालेन वा ते बलिनां बलीयसा सुरार्चितं किं हृतमम्ब सौभगम् ॥२४॥


इदम् मम-आचक्ष्व this to me say
तव-आधि-मूलम् your agony's cause
वसुन्धरे येन विकर्शिता-असि O Storehouse of all riches! by which drained are
वसुन्धरे येन विकर्शिता-असि O Storehouse of all riches! by which drained are you
कालेन वा ते by Time or your
बलिनाम् बलीयसा of the strongest strong
सुर-अर्चितम् किम् हृतम्- by the gods extolled is it stolen
अम्ब सौभगम् O Mother! Good fortune
धरण्युवाच - Earth said -

भवान् हि वेद तत्सर्वं यन्मां धर्मानुपृच्छसि ।
चतुर्भिर्वर्त॔से येन पादैर्लोकसुखावहै: ॥२५॥


भवान् हि वेद तत्-सर्वम् you indeed know that all
यत्-माम् धर्म-अनुपृच्छसि which (to) me, O Dharma! are asking
चतुर्भि:-वर्त॔से येन by four were present, by Whose (grace)
पादै:-लोक-सुख-आवहै: legs, to the world happiness bringing

सत्यं शौचं दया क्षान्तिस्त्याग: सन्तोष आर्जवम् ।
शमो दमस्तप: साम्यं तितिक्षोपरति: श्रुतम् ॥२६॥


सत्यम् शौचम् दया क्षान्ति:- truthfulness, purity, compassion, forgivingness,
त्याग: सन्तोष: आर्जवम् liberality, contentment, simplicity,
शम: दम:-तप: peacefulness, sense control, perseverance, equality,
साम्यम् तितिक्षा-उपरति: श्रुतम् forbearance, unattachment, spiritual
साम्यम् तितिक्षा-उपरति: श्रुतम् forbearance, unattachment, spiritual knowledge,

ज्ञानं विरक्तिरैश्वर्यं शौर्यं तेजो बलं स्मृति: ।
स्वातन्त्र्यं कौशलं कान्तिर्धैर्यं मार्दवमेव च ॥२७॥


ज्ञानम् विरक्ति:- self realization, dispassion,
ऐश्वर्यम् शौर्यम् तेज: affluence, heroism, splendour,
बलम् स्मृति: strength, memory,
स्वातन्त्र्यम् कौशलम् independence, aptitude,
कान्ति:-धैर्यम् brilliance, patience,
मार्दवम्-एव च softness also and

प्रागल्भ्यं प्रश्रय: शीलं सह ओजो बलं भग: ।
गाम्भीर्यं स्थैर्यमास्तिक्यं कीर्तिर्मानोऽनहंकृति: ॥२८॥


प्रागल्भ्यम् प्रश्रय: शीलम् boldness, dependability, modesty,
सह: ओजो बलम् भग: amiability, valour, bravery, dignity,
गाम्भीर्यम् स्थैर्यम्-आस्तिक्यम् solemn, tenacity, reverence,
कीर्ति:-मान:-अनहंकृति: good reputation, honour, non-egoless,

एते चान्ये च भगवन्नित्या यत्र महागुणा: ।
प्रार्थ्या महत्त्वमिच्छद्भिर्न वियन्ति स्म कर्हिचित् ॥२९॥


एते च-अन्ये च भगवन्- these and other and O Dharma!
नित्या: यत्र महागुणा: ever present, Where (in Him) great virtues
प्रार्थ्या: महत्त्वम्-इच्छद्भि:- sought by greatness aspiring,
न वियन्ति स्म कर्हिचित् never decline what-so-ever

तेनाहं गुणपात्रेण श्रीनिवासेन साम्प्रतम् ।
शोचामि रहितं लोकं पाप्मना कलिनेक्षितम् ॥३०॥


तेन-अहम् गुण-पात्रेण by Him, I, the repository of virtues
श्रीनिवासेन साम्प्रतम् the abode of Shree (wealth), just now
शोचामि रहितम् लोकम् grieve, deprived world
पाप्मना कलिना-ईक्षितम् by the evil minded Kali eyed

आत्मानं चानुशोचामि भवन्तं चामरोत्तमम् ।
देवान् पितृनृषीन् साधून् सर्वान् वर्णांस्तथाऽऽश्रमान् ॥३१॥


आत्मानम् च-अनुशोचामि myself and concerned of
भवन्तम् च-अमर-उत्तमम् yourself and of gods the leader
देवान् पितृन्-ऋषीन् साधून् the deities, manes, sages holy men
सर्वान् वर्णान्-तथा-आश्रमान् all casts and aashramas

ब्रह्मादयो बहुतिथं यदपाङ्गमोक्षकामास्तप: समचरन् भगवत्प्रपन्ना: ।
सा श्री: स्ववासमरविन्दवनं विहाय यत्पादसौभगमलं भजतेऽनुरक्ता ॥३२॥


ब्रह्म-आदय: बहु-तिथम् Brahmaa and others, for many days
यत्-अपाङ्ग-मोक्ष-कामा:- that glance liberation seeking
तप: समचरन् भगवत्-प्रपन्ना: austerities practice, to The Lord devoted
सा श्री: स्व-वासम्- that Shree (herself) own abode
अरविन्द-वनम् विहाय lotus garden leaving
यत्-पाद-सौभगम्- Whose feet fragrance
अमलम् भजते-अनुरक्ता excessively experiences, full of love

तस्याहमब्जकुलिशाङ्कुशकेतुकेतै: श्रीमत्पदैर्भगवत: समलंकृताङ्गी ।
त्रीनत्यरोच उपलभ्य ततो विभूतिं लोकान् स मां व्यसृजदुत्स्मयतीं तदन्ते ॥३३॥


तस्य-अहम्-अब्ज-कुलिश- His I, lotus, thunderbolt,
अङ्कुश-केतु-केतै: goad and flag marks
श्रीमत्-पदै:-भगवत: (bearing) divine feet of The Lord
समलंकृत-अङ्गी adorned limbed
त्रीन्-अत्यरोचे उपलभ्य three (worlds) outshone, gaining
तत: विभूतिम् लोकान् from their splendour, the worlds
स: माम् व्यसृजत्- He, me forsook
उत्स्मयतीम् तत्-अन्ते my pride to kill

यो वै ममातिभरमासुरवंशराज्ञामक्षौहिणीशतमुपानुददात्मतन्त्र: ।
त्वां दु:स्थमूनपदमात्मनि पौरुषेण सम्पादयन् यदुषु रम्यमविभ्रदङ्गम् ॥३४॥


य: वै मम-अतिभरम्- Who, indeed, my immense weight
आसुर-वंश-राज्ञाम्-अक्षौहिणी- of Asura clan kings' Akshauhinee
शतम्-अपानुदत्-आत्मतन्त्र: hundred removed (fully) Independent
त्वाम् दु:स्थम्-ऊन-पदम्- you, grieved with lost feet
आत्मनि पौरुषेण सम्पादयन् by His Own might, accomplishing,
यदुषु रम्यम्-अविभ्रत्-अङ्गम् in the Yadus, charming assumed personality

का वा सहेत विरहं पुरुषोत्तमस्य प्रेमावलोकरुचिरस्मितवल्गुजल्पै: ।
स्थैर्यं समानमहरन्मधुमानिनीनां रोमोत्सवो मम यदङ्घ्रिविटङ्किताया: ॥३५॥


का वा सहेत विरहम् who or bear separation
पुरुषोत्तमस्य प्रेम-अवलोक from The Supreme Person's loving glances
रुचिर-स्मित वल्गु-जल्पै: beautiful smiles, and endearing words
स्थैर्यम् समानम्-अहरत्- patience along with pride stole
मधु-मानिनीनाम् of beautiful proud ladies
रोम-उत्सव: मम hair on end to me happened
यत्-अङ्घ्रि-विटङ्किताया: by Whose feet touching

तयोरेवंकथयतो: पृथिवीधर्मयोस्तदा ।
परीक्षिन्नाम राजर्षि: प्राप्त: प्राचीं सरस्वतीम् ॥३६॥


तयो:-एवम्-कथयतो: the two thus talking
पृथिवी-धर्मयो:-तदा Earth and Dharma, then
परीक्षित्-नाम राजर्षि: Pareekshit named royal sage
प्राप्त: प्राचीम् सरस्वतीम् reached east to Saraswati (river)
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां प्रथमस्कन्धे
पृथ्वीधर्मसंवादो नाम षोडश: अद्याय: ॥१६॥ Thus ends the sixteenth discourse entitles 'The Dialogue between goddess
श्रीमद्भागवतम्

सप्तदश: अध्याय:

सूत उवाच - Soota said -

तत्र गोमिथुनं राजा हन्यमानमनाथवत् ।
दण्डहस्तं च वृषलं ददृशे नृपलाञ्छनम् ॥१॥


तत्र गो-मिथुनम् राजा there, a cow and bull, the king
हन्यमानम्-अनाथवत् being beaten, unprotected
दण्ड-हस्तम् च वृषलम् baton in hand, and the Shudra (Kali)
ददृशे नृप-लाञ्छनम् saw in a king's garb

वृषं मृणालधवलं मेहन्तमिव बिभ्यतम् ।
वेपमानं पदैकेन सीदन्तं शूद्रताडितम् ॥२॥


वृषम् मृणाल-धवलम् bull, lotus stalk (like) white
मेहन्तम्-इव बिभ्यतम् urinating as if frightened
वेपमानम् पद-एकेन trembling, by one leg
सीदन्तम् शूद्र-ताडितम् pained, by Shudra beaten

गां च धर्मदुधां दीनां भृशं शूद्रपदाहताम् ।
विवत्सां साश्रुवदनां क्षामां यवसमिच्छतीम् ॥३॥


गाम् च धर्म-दुधाम् दीनाम् and the cow, righteousness producing, miserable
भृशम् शूद्र-पद-आहताम् very much, by the Shudra's feet hit
विवत्साम् साश्रुवदनाम् without (her) calf, with face covered with tears
क्षामाम् यवसम्-इच्छतीम् lean and thin, grass longing for

पप्रच्छ रथमारूढ: कार्तस्वरपरिच्छदम् ।
मेघगम्भीरया वाचा समारोपितकार्मुक: ॥४॥


पप्रच्छ रथम्-आरूढ: asked on the chariot mounted
कार्तस्वर-परिच्छदम् by gold plated
मेघ-गम्भीरया वाचा cloud like deep voiced
समारोपित-कार्मुक: with strung bow

कस्त्वं मच्छरणे लोके बलाद्धंस्यबलान् बली ।
नरदेवोऽसि वेषेण नटवत्कर्मणाद्विज: ॥५॥


क:-त्वम् मत्-शरणे लोके who are you, in my protected world
बलात्-हंसि-अबलान् बली (to) forcefully strike, the weak, being powerful
नरदेव:-असि वेषेण king (you) are by attire
नटवत्-कर्मणा-अद्विज: like an actor, by action a Shudra

यस्त्वं कृष्णे गते दूरं सह गाण्डीवधन्वना ।
शोच्योऽस्यशोच्यान् रहसि प्रहरन् वधमर्हसि ॥६॥


य:-त्वम् कृष्णे गते दूरम् that you, Krishna having gone far
सह गाण्डीव-धन्वना with Gaandeeva (bearing) Arjuna
शोच्य:-असि-अशोच्यान् offender are harmless
रहसि प्रहरन् वधम्-अर्हसि in private striking, (to be) slain deserve

त्वं वा मृणालधवल: पादैर्न्यून: पदा चरन् ।
वृषरूपेण किं कश्चिद् देवो न: परिखेदयन् ॥७॥


त्वम् वा मृणाल-धवल: you or, lotus stalk like white
पादै:-न्यून: पदा चरन् by legs lessened, by (one) leg moving
वृष-रूपेण किम् कश्चिद् in a bull's form, is it some
देव: न: परिखेदयन् deity, us (causing) sorrow

न जातु पौरवेन्द्राणां दोर्दण्डपरिरम्भिते ।
भूतलेऽनुपतन्त्यस्मिन् विना ते प्राणिनां शुच: ॥८॥


न जातु पौरव-इन्द्राणाम् never happened, by Paurava kings'
दोर्दण्ड-परिरम्भिते mighty arms protected
भूतले-अनुपतन्ति-अस्मिन् on (this) land, fall in this
विना ते प्राणिनाम् शुच: except you, creatures misery

मा सौरभेयानुशुचो व्येतु ते वृषलाद्भयम् ।
मा रोदीरम्ब भद्रं ते खलानां मयि शास्तरि ॥९॥


मा सौरभेय-अनुशुच: do not, O Bull! grieve,
व्येतु ते वृषलात्-भयम् ends your, from the Shudra fear
मा रोदी:-अम्ब भद्रम् ते do not weep O Mother! good be to you
खलानाम् मयि शास्तरि of the evil beings by my punishing

यस्य राष्ट्रे प्रजा: सर्वास्त्रस्यन्ते साध्व्यसाधुभि: ।
तस्य मत्तस्य नश्यन्ति कीर्तिरायुर्भगो गति: ॥१०॥


यस्य राष्ट्रे प्रजा: सर्वा:- in whose kingdom, the public all
त्रस्यन्ते साध्वि-असाधुभि: are oppressed, O Virtuous One! By the wicked
तस्य मत्तस्य नश्यन्ति his wild (king's) are ruined
कीर्तिरायुर्भगो गति: fame, age, wealth and other world's prospects

एष राज्ञां परो धर्मो ह्यार्तानामार्तिनिग्रह: ।
अत एनं वधिष्यामि भूतद्रुहमसत्तमम् ॥११॥


एष राज्ञाम् पर: धर्म: this (is) kings highest duty
हि-आर्तानाम्-आर्ति-निग्रह: indeed of the oppressed, sorrow to remove
अत: एनम् वधिष्यामि therefore him, will kill
भूत-द्रुहम्-असत्तमम् creatures' enemy wicked

कोऽवृश्चत् तव पादांस्त्रीन् सौरभेय चतुष्पद ।
मा भूवंस्त्वादृशा राष्ट्रे राज्ञां कृष्णानुवर्तिनाम् ॥१२॥


क:-अवृश्चत् who cut off
तव पादान्-त्रीन् your legs three
सौरभेय चतुष्पद O Bull, quadruped
मा भूवन्-त्वादृशा: may not be like you (afflicted)
राष्ट्रे राज्ञाम् in the kingdom of the kings
कृष्ण-अनुवर्तिनाम् Krishna's followers

आख्याहि वृष भद्रं व: साधूनामकृतागसाम् ।
आत्मवैरूप्यकर्तारं पार्थानां कीर्तिदूषणम् ॥१३॥


आख्याहि वृष भद्रम् व: Pray, say O Bull! good be to you
साधूनाम्-अकृत-आगसाम् all saints, not committers of sins
आत्म-वैरूप्य-कर्तारम् self distortion causing
पार्थानाम् कीर्ति-दूषणम् of Paandavas fame blemisher

जनेऽनागस्यघं युञ्जन् सर्वतोऽस्य च मद्भयम् ।
साधूनां भद्रमेव स्यादसाधुदमने कृते ॥१४॥


जने-अनागस्य-अघम् युञ्जन् to innocent people, evil doers
सर्वत:-अस्य च मत्-भयम् from every where, his and from me is danger
साधूनाम् भद्रम्-एव स्यात्- of the saintly, benefit only happens
असाधु-दमने कृते by evil (peoples') destruction causing

अनागस्स्विह भूतेषु य आगस्कृन्निरङ्कुश: ।
आहर्तास्मि भुजं साक्षादमर्त्यस्यापि साङ्गदम् ॥१५॥


अनागस्सु-इह भूतेषु on harmless here creatures
य: आगस्कृत्-निरङ्कुश: who-so-ever causes harm, unbridled
आहर्ता-अस्मि भुजम् साक्षात्- snapper am I, arm veritable
अमर्त्यस्य-अपि स-अङ्गदम् god may be, along with armlet

राज्ञो हि परमो धर्म: स्वधर्मस्थानुपालनम् ।
शासतोऽन्यान् यथाशास्त्रमनापद्युत्पथानिह ॥१६॥


राज्ञ: हि परम: धर्म: of kings indeed (is) foremost duty
स्व-धर्मस्थ-अनुपालनम् in own duties placed, to protect
शासत:-अन्यान् यथा-शास्त्रम्- punishing others, according to scriptures
अनापदि-उत्पथान्-इह without adversity, having strayed
धर्म उवाच - Dharma said -

एतद्व: पाण्डवेयानां युक्तमार्ताभयं वच: ।
येषां गुणगणै: कृष्णो दौत्यादौ भगवान् कृत: ॥१७॥


एतत्-व: पाण्डवेयानाम् this of you all Paandavas
युक्तम्-आर्त-अभयम् वच: appropriate, to the distressed, fearless speech
येषाम् गुण-गणै: कृष्ण: whose virtue groups, Krishna
दौत्य-आदौ भगवान् कृत: messenger etc., The Lord did

न वयं क्लेशबीजानि यत: स्यु: पुरुषर्षभ ।
पुरुषं तं विजानीमो वाक्यभेदविमोहिता: ॥१८॥


न वयम् क्लेश-बीजानि do not we, suffering's seed (cause)
यत: स्यु: पुरुष-ऋषभ from where occur, O of men the highest!
पुरुषम् तम् विजानीम: man that, know
वाक्य-भेद-विमोहिता: speech different confused

केचिद् विकल्पवसना आहुरात्मानमात्मन: ।
दैवमन्ये परे कर्म स्वभावमपरे प्रभुम् ॥१९॥


केचित् विकल्प-वसना: some, controversies taking on
आहु:-आत्मानम्-आत्मन: say self is one self's (suffering)
दैवम्-अन्ये परे कर्म fate (say) others, (and yet) others actions
स्वभावम्-अपरे प्रभुम् nature others, and God

अप्रतर्क्यादनिर्देश्यादिति केष्वपि निश्चय: ।
अत्रानुरूपं राजर्षे विमृश स्वमनीषया ॥२०॥


अप्रतर्क्यात्-अनिर्देश्यात्- beyond discussion, beyond speech
इति केषु-अपि निश्चय: this is by some also is established
अत्र-अनुरूपम् राजर्षे here according to, O divine King
विमृश स्व-मनीषया decide by your own intellect
सूत उवाच - Soota said -

एवं धर्मे प्रवदति स सम्राड् द्विजसत्तम ।
समाहितेन मनसा विखेद: पर्यचष्ट तम् ॥२१॥


एवम् धर्मे प्रवदति thus (when) Dharma said
स: सम्राट् द्विजसत्तम that emperor, O Shaunaka!
समाहितेन मनसा with composed mind
विखेद: पर्यचष्ट तम् sorrow less, asked him
राजा-उवाच - The king said -

धर्मं ब्रवीषि धर्मज्ञ धर्मोऽसि वृषरूपधृक् ।
यदधर्मकृत: स्थानं सूचकस्यापि तद् भवेत् ॥२२॥


धर्मम् ब्रवीषि धर्मज्ञ right you are saying, knower of righteousness,
धर्म:-असि वृष-रूप-धृक् you are righteousness, bull form taking
यत्-अधर्म-कृत: स्थानम् that of evil doer place
सूचकस्य-अपि तत् भवेत् that of informer also, that only happens

अथवा देवमायाया नूनं गतिरगोचरा ।
चेतसो वचसश्चापि भूतानामिति निश्चय: ॥२३॥


अथवा देव-मायाया or, of the divine Maaya
नूनम् गति:-अगोचरा surely, ways are beyond sight
चेतस: वचस:-च-अपि of mind, of speech, and also
भूतानाम्-इति निश्चय: of human beings, definitely

तप: शौचं दया सत्यमिति पादा: कृते कृता: ।
अधर्मांशैस्त्रयो भग्ना: स्मयसङ्गमदैस्तव ॥२४॥


तप: शौचम् दया सत्यम्- austerity, purity, compassion, truthfulness,
इति पादा: कृते कृता: these, legs in Krita (age) were there
अधर्म-अंशै:-त्रय: भग्ना: by the unrighteousness portions, three (legs) are
अधर्म-अंशै:-त्रय: भग्ना: by the unrighteousness portions, three (legs) are broken
स्मय-सङ्ग-मदै:-तव pride, attachment, audacity of yours

इदानीं धर्मपादस्ते सत्यं निर्वर्तयेद् यत: ।
तं जिघृक्षत्यधर्मोऽयमनृतेनैधित: कलि: ॥२५॥


इदानीम् धर्म-पाद:-ते just now, O Dharma! Leg your
सत्यम् निर्वर्तयेत् यत: by truth is supported, because of which
तम् जिघृक्षति-अधर्म:- it to break wanting, unrighteous
अयम्-अनृतेन-एधित: कलि: this, by falsehood fed Kali

इयं च भूर्भगवता न्यासितोरुभरा सती।
श्रीमद्भिस्तत्पदन्यासै: सर्वत: कृतकौतुका ॥२६॥


इयम् च भू:-भगवता न्यासित:- this and earth, by The Lord relieved
उरु-भरा सती (from) great burden, being,
श्रीमद्भि:-तत्-पद-न्यासै: glorious, by Lordship's foot prints
सर्वत: कृत-कौतुका every where adorned celebrates

शोचत्यश्रुकला साध्वी दुर्भगेवोज्झिताधुना ।
अब्रह्मण्या नृपव्याजा: शूद्रा भोक्ष्यन्ति मामिति ॥२७॥


शोचति-अश्रु-कला साध्वी worries tearful, lady
दुर्भगा-इव-उज्झिता-अधुना destitute like, forsaken now
अब्रह्मण्या नृपव्याजा: शूद्रा non-Braahmanas, king posing Shudras
भोक्ष्यन्ति माम्-इति will rule me, thus

इति धर्मं महीं चैव सान्त्वयित्वा महारथ: ।
निशातमाददे खड्गं कलयेऽधर्महेतवे ॥२८॥


इति धर्मम् महीम् च-एव thus Dharma, Earth and also
सान्त्वयित्वा महारथ: consoling, the great charioteer
निशातम्-आददे खड्गम् sharp edged drew sward
कलये-अधर्म-हेतवे (for) Kali the unrighteousness cause

तं जिघांसुमभिप्रेत्य विहाय नृपलाञ्छनम् ।
तत्पादमूलं शिरसा समगाद् भयविह्वल: ॥२९॥


तम् जिघांसुम्-अभिप्रेत्य him desirous to kill, knowing,
विहाय नृप-लाञ्छनम् throwing kings attire
तत्-पाद-मूलम् शिरसा in his feet root, with head
समगाद् भय-विह्वल: bowed, fear tormented

पतितं पादयोर्वीर: कृपया दीनवत्सल: ।
शरण्यो नावधीच्छ्लोक्य आह चेदं हसन्निव ॥३०॥


पतितम् पादयो:-वीर: fallen at feet the mighty
कृपया दीन-वत्सल: by kindness the protector of the meek
शरण्य: न-अवधीत्-श्लोक्य: kind to refuge seeking, did not kill, the
शरण्य: न-अवधीत्-श्लोक्य: kind to refuge seeking, did not kill, the praiseworthy
आह च-इदम् हसन्-इव said and this, smiling as if
राजोवाच - The king said -

न ते गुडाकेशयशोधराणां बद्धाञ्जलेर्वै भयमस्ति किंचित् ।
न वर्तितव्यं भवता कथंचन क्षेत्रे मदीये त्वमधर्मबन्धु:॥३१॥


न ते गुडाकेश-यशोधराणाम् not your, of Arjuna's fame bearing,
बद्ध-अञ्जले:-वै folded hands, surely
भयम्-अस्ति किंचित् fear is somewhat,
न वर्तितव्यम् भवता कथंचन should not stay, by you at all
क्षेत्रे मदीये त्वम्-अधर्म-बन्धु: in territory mine, you of unrighteousness
क्षेत्रे मदीये त्वम्-अधर्म-बन्धु: in territory mine, you of unrighteousness companion

त्वां वर्तमानं नरदेवदेहेष्वनुप्रवृत्तोऽयमधर्मपूग: ।
लोभोऽनृतं चौर्यमनार्यमंहो ज्येष्ठा च माया कलहश्च दम्भ: ॥३२॥


त्वाम् वर्तमानम् your presence
नरदेव-देहेषु-अनुप्रवृत्त:- in the king's bodies, has entered
अयम्-अधर्म-पूग: this unrighteousness hosts
लोभ:-अनृतम् चौर्यम्- greed, falsehood, stealing,
अनार्यम्-अंह: ज्येष्ठा च wickedness, sinning, poverty and
माया कलह:-च दम्भ: wile, quarrelling and hypocrisy

न वर्तितव्यं तदधर्मबन्धो धर्मेण सत्येन च वर्तितव्ये ।
ब्रह्मावर्ते यत्र यजन्ति यज्ञैर्यज्ञेश्वरं यज्ञवितानविज्ञा:॥३३॥


न वर्तितव्यम् तत्- not should stay, therefore,
अधर्म-बन्धो of unrighteousness companion
धर्मेण सत्येन च वर्तितव्ये for piety and truth, and fit to live
ब्रह्मावर्ते यत्र यजन्ति in Brahmaavarta, where perform
यज्ञै:-यज्ञेश्वरम् by sacrifices to the Lord of Sacrifice
यज्ञ-वितान-विज्ञा: by sacrificial rituals knowing (Braahmanas)

यस्मिन् हरिर्भगवानिज्यमान इज्यामूर्तिर्यजतां शं तनोति ।
कामानमोघान् स्थिरजङ्गमानामन्तर्बहिर्वायुरिवैष आत्मा ॥३४॥


यस्मिन् हरि:-भगवान्- where Shree Hari the Lord
इज्यमान: इज्या-मूर्ति:- being (pleased by) Yagya, Yagya personified
यजताम् शम् तनोति the performers' blesses, grants
कामान्-अमोघान् desires many
स्थिर-जङ्गमानाम्- of animate and inanimate
अन्त:-बहि:-वायु:- inside and outside air,
इव-एष आत्मा like He is Ataman (the soul)
सूत उवाच - Soota said -

परीक्षितैवमादिष्ट: स कलिर्जातवेपथु: ।
तमुद्यतासिमाहेदं दण्डपाणिमिवोद्यतम् ॥३५॥


परीक्षिता-एवम्-आदिष्ट: by Pareekshit, thus commanded
स: कलि:-जात-वेपथु: that Kali began to shiver
तम्-उद्यत-असिम- him ready with sward,
आह-इदम् दण्ड-पाणिम्- said this, rod holding (Yama)
इव-उद्यतम् like, ready (to strike)
कलिरुवाच - Kali said -

यत्र क्वचन वत्स्यामि सार्वभौम तवाज्ञया ।
लक्षये तत्र तत्रापि त्वामात्तेषुशरासनम् ॥३६॥


यत्र क्वचन वत्स्यामि where ever I live
सार्वभौम O Emperor!
तव-आज्ञया लक्षये by your command, (I) see
तत्र तत्र-अपि त्वाम्- there there also you
आत्त-इषु-शरासनम् holding arrow and bow

तन्मे धर्मभृतां श्रेष्ठ स्थानं निर्देष्टुमर्हसि ।
यत्रैव नियतो वत्स्य आतिष्ठंस्तेऽनुशासनम् ॥३७॥


तत्-मे धर्मभृताम् श्रेष्ठ therefore to me, O the foremost of the pious!
स्थानम् निर्देष्टुम्-अर्हसि place to direct, are capable
यत्र-एव नियत: वत्स्य where only, permanently living
आतिष्ठन्-ते-अनुशासनम् following your command
सूत उवाच - Soota said -

अभ्यर्थितस्तदा तस्मै स्थानानि कलये ददौ ।
द्यूतं पानं स्त्रिय: सूना यत्राधर्मश्चतुर्विध: ॥३८॥


अभ्यर्थित:-तदा तस्मै asked for then, to him
स्थानानि कलये ददौ places to Kali allocated
द्यूतम् पानम् स्त्रिय: सूना: dice, wine, woman and shambles
यत्र-अधर्म:-चतु:-विध: where evils of four kinds

पुनश्च याचमानाय जातरूपमदात्प्रभु: ।
ततोऽनृतं मदं कामं रजो वैरं च पञ्चमम् ॥३९॥


पुन:-च याचमानाय again and demanding (to him)
जातरूपम्-अदात्-प्रभु: gold gave, the king
तत:-अनृतम् मदम् from that, falsehood, intoxication, passion,
कामम् रज: वैरम् च पञ्चमम् slaughter, animosity and fifth

अमूनि पञ्चस्थानानि ह्यधर्मप्रभव: कलि: ।
औत्तरेयेण दत्तानि न्यवसत्तन्निदेशकृत् ॥४०॥


अमूनि पञ्च-स्थानानि these five places
हि-अधर्म-प्रभव: कलि: surely of unrighteousness breeding Kali
औत्तरेयेण दत्तानि by Uttaraa's son, (Pareekshit), allotted
न्यवसत्-तत्-निदेशकृत् resided, his direction given

अथैतानि न सेवेत बुभूषु: पुरुष: क्वचित् ।
विशेषतो धर्मशीलो राजा लोकपतिर्गुरु: ॥४१॥


अथ-एतानि न सेवेत therefore, these must not be resorted to
बुभूषु: पुरुष: क्वचित् by welfare seeking people, never
विशेषत: धर्मशील: राजा particularly by pious monarch
लोकपति:-गुरु: leader of the public, and a preceptor

वृषस्य नष्टांस्त्रीन् पादान् तप: शौचं दयामिति ।
प्रतिसंदध आश्वास्य महीं च समवर्धयत् ॥४२॥


वृषस्य नष्टान् त्रीन् पादान् the bull's destroyed three legs
तप: शौचम् दयाम्-इति austerities, purity, compassion, these
प्रतिसंदधे आश्वास्य restored, reassuring
महीम् च समवर्धयत् earth and comforted (her)

स एष एतर्ह्यध्यास्त आसनं पार्थिवोचितम् ।
पितामहेनोपन्यस्तं राज्ञारण्यं विविक्षता ॥४३॥


स: एष: एतर्हि-अध्यास्ते that this, right now, is seated
आसनम् पार्थिव-उचितम् on the throne, for kings fit
पितामहेन-उपन्यस्तम् by grand-uncle bequeathed
राज्ञा अरण्यम् विविक्षता king (Yudhishtthira), to the forest retiring

आस्तेऽधुना स राजर्षि: कौरवेन्द्रश्रियोल्लसन् ।
गजाह्वये महाभागश्चक्रवर्ती बृहच्छ्रवा: ॥४४॥


आस्ते-अधुना स: राजर्षि: is present now, that royal sage
कौरवेन्द्र-श्रिया-उल्लसन् by the Kaurava kings' glory shining
गजाह्वये महाभाग:- in Hastinaapura, blessed
चक्रवर्ती बृहत्-श्रवा: the emperor of extensive fame

इत्थम्भूतानुभावोऽयमभिमन्युसुतो नृप: ।
यस्य पालयत: क्षोणीं यूयं सत्राय दीक्षिता: ॥४५॥


इत्थम्भूत-अनुभाव: अयम्- such impact is of this
अभिमन्यु-सुत: नृप: Abhimanyu's son, the king
यस्य पालयत: क्षोणीम् (during) whose rule of the Earth
यूयम् सत्राय दीक्षिता: you all for this ceremony have vowed
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां प्रथमस्कन्धे
कलिनिग्रहो नाम सप्तदश: अध्याय: ॥१७॥ Thus ends the seventh discourse entitled 'The Subjugation of Kali', in

अष्टादश: अध्याय:

सूत उवाच - Soota said -

यो वै द्रौण्यस्त्रविप्लुष्टो न मातुरुदरे मृत: ।
अनुग्रहाद् भगवत: कृष्णस्याद्भुतकर्मण: ॥१॥


य: वै द्रौणि-अस्त्र विप्लुष्ट: who indeed, by Drona's son (Ashvatthaamaa's)
य: वै द्रौणि-अस्त्र विप्लुष्ट: who indeed, by Drona's son (Ashvatthaamaa's) missile, burnt
न मातु:-उदरे मृत: not, in mother's womb died
अनुग्रहात् भगवत: कृष्णस्य- by the grace of Lord Krishna
अद्भुत-कर्मण: of marvellous deeds

ब्रह्मकोपोत्थिताद् यस्तु तक्षकात्प्राणविप्लवात् ।
न सम्मुमोहोरुभयाद् भगवत्यर्पिताशय: ॥२॥


ब्रह्म-कोप-उत्थितात् य:-तु by the anger of a Braahmana arisen, who indeed
तक्षकात्-प्राण-विप्लवात् by Takshaka life taking
न सम्मुमोह-उरु-भयात् did not panic by the great fear
भगवति-अर्पित-आशय: in Lord placed (his) soul

उत्सृज्य सर्वत: सङ्गं विज्ञाताजितसंस्थिति: ।
वैयासकेर्जहौ शिष्यो गङ्गायां स्वं कलेवरम् ॥३॥


उत्सृज्य सर्वत: सङ्गम् giving up every where attachments
विज्ञात-अजित-संस्थिति: realising the Invincible Lord's Truth
वैयासके:-जहौ शिष्य: of Vyaasa's son's, cast off, the disciple
गङ्गायाम् स्वम् कलेवरम् in Gangaa own body

नोत्तमश्लोकवार्तानां जुषतां तत्कथामृतम् ।
स्यात्संभ्रमोऽन्तकालेऽपि स्मरतां तत्पदाम्बुजम् ॥४॥


न-उत्तम-श्लोक-वार्तानाम् not, of highly renowned, relating
जुषताम् तत्-कथा-अमृतम् imbibing, His (Krishna's) tales nectar like
स्यात्-संभ्रम:-अन्त-काले-अपि may be delusion, at the time of death also
स्मरताम् तत्-पद-अम्बुजम् of those remembering His feet lotus like

तावत्कलिर्न प्रभवेत् प्रविष्टोऽपीह सर्वत: ।
यावदीशो महानुर्व्यामाभिमन्यव एकराट् ॥५॥


तावत्-कलि:-न प्रभवेत् till then Kali could not effect
प्रविष्ट:-अपि इह सर्वत: entering also here from all directions
यावत्-ईश: महान्-उर्व्याम्- till the lord great, on earth
अभिमन्यव: एकराट् Abhimanyu's son was emperor

यस्मिन्नहनि यर्ह्येव भगवानुत्ससर्ज गाम् ।
तदैवेहानुवृत्तोऽसावधर्मप्रभव: कलि: ॥६॥


यस्मिन्-अहनि यर्हि-एव in that day, in which only
भगवान्-उत्ससर्ज गाम् the Lord gave up this earth
तदा-एव-इह-अनुवृत्त:- then only, here, had come
असौ-अधर्म-प्रभव: कलि: this, unrighteous progenitor Kali

नानुद्वेष्टि कलिं सम्राट् सारङ्ग इव सारभुक् ।
कुशलान्याशु सिद्ध्यन्ति नेतराणि कृतानि यत् ॥७॥


न-अनुद्वेष्टि कलिम् सम्राट् did not grudge Kali, the emperor
सारङ्ग इव सार-भुक् bee like, essence drawer
कुशलानि-आशु सिद्ध्यन्ति meritorious soon bear fruit
न-इतराणि कृतानि यत् not other deeds because

किं नु बालेषु शूरेण कलिना धीरभीरुणा ।
अप्रमत्त: प्रमत्तेषु यो वृको नृषु वर्तते ॥८॥


किम् नु बालेषु शूरेण what of (Kali) to the innocent, valorous
कलिना धीर-भीरुणा by Kali, of the wise cowardice
अप्रमत्त: प्रमत्तेषु alert, to the in alert
य: वृक: नृषु वर्तते who like a wolf, among men behaves

उपवर्णितमेतद्व: पुण्यं पारीक्षितं पुण्यं मया ।
वासुदेवकथोपेतमाख्यानं यदपृच्छत ॥९॥


उपवर्णितम्-एतत्-व: related this, to you all
पुण्यम् पारीक्षितम् मया glorious life tale of Pareekshit, by me
वासुदेव-कथा-उपेतम्- Vaasudeva's story, connected to
आख्यानम् यत्-अपृच्छत् the account, which as asked

या या: कथा भगवत: कथनीयोरुकर्मण: ।
गुणकर्माश्रया: पुम्भि: संसेव्यास्ता बुभूषुभि: ॥१०॥


या: या: कथा: भगवत: those all stories of the Lord
कथनीय-उरु-कर्मण: should be related, of The Mighty renowned
गुण-कर्म-आश्रया: पुम्भि: virtues and deeds, depending on by people
संसेव्या:-ता: बुभूषुभि: resorted to, by those, seeking blessedness,
ऋषय ऊचु: - The sages said -

सूत जीव समा: सौम्य शाश्वतीर्विशदं यश: ।
यस्त्वं शंससि कृष्णस्य मर्त्यानाममृतं हि न: ॥११॥


सूत जीव समा: सौम्य Soota! May you live for years, O soft natured!
शाश्वती:-विशदम् यश: endless and unblemished fame
य:-त्वम् शंससि कृष्णस्य which you recounted of Krishna
मर्त्यानाम्-अमृतम् हि न: for the mortals, nectar is indeed for us

कर्मण्यस्मिन्ननाश्वासे धूमधूम्रात्मनां भवान् ।

आपाययति गोविन्दपादपद्मासवं मधु ॥१२।
कर्मणि-अस्मिन्-अनाश्वासे in the performance of this, indefinite (results)
धूम-धूम्र-आत्मनाम् भवान् smoke (covered) blurred selves (to us) you
आपाययति गोविन्द- made to drink Govinda's
पाद-पद्म-आसवम् मधु feet lotus ambrosia sweet

तुलयाम लवेनापि न स्वर्गं नापुनर्भवम् ।
भगवत्सङ्गिसङ्गस्य मर्त्यानां किमुताशिष: ॥१३॥


तुलयाम लवेन-अपि comparable by fraction even
न स्वर्गम् न-अपुन:-भवम् (is) not heaven, not liberation
भगवत्-सङ्गि-सङ्गस्य (to) Lord's devotee's fellowship
मर्त्यानाम् किम्-उत-आशिष: for the mortals, what of worldly desires

को नाम तृप्येद् रसविद्कथायां महत्तमैकान्तपरायणस्य ।
नान्तं गुणानामगुणस्य जग्मुर्योगेश्वरा ये भवपाद्ममुख्या: ॥१४॥


क: नाम तृप्येत् रसवित्- Who, to name, would tire (a person of) good taste, in
कथायाम् महत्तम- in the stories of the exalted (people's)
एकान्त-परायणस्य soul resort
न-अन्तम् गुणानाम् not, the end of virtues of the
अगुणस्य जग्मु:-योगेश्वरा: One beyond the gunas, reached, the leaders in yoga
ये भव-पाद्म-मुख्या: they (too) Shiva, Brahmaa the main ones

तन्नो भवान् वै भगवत्प्रधानो महत्तमैकान्तपरायणस्य ।
हरेरुदारं चरितं विशुद्धं शुश्रूषतां नो वितनोतु विद्वन् ॥१५॥


तत्-न: भवान् वै so, (among) us, (for)you only
भगवत्-प्रधान: Lord is the utmost
महत्तम्-एकान्त-परायणस्य excellence and sole retreat
हरे:-उदारम् चरितम् विशुद्धम् of the Lord's extensive doings holy
शुश्रूषताम् न: वितनोतु विद्वन् eager to hear, to us, do tell, O learned Soot!

स वै महाभागवत: परीक्षिद् येनापवर्गाख्यमदभ्रबुद्धि: ।
ज्ञानेन वैयासकिशब्दितेन भेजे खगेन्द्रध्वजपादमूलम् ॥१६॥


स: वै महा-भागवत: परीक्षित् he indeed, the great devotee Pareekshit,
येन अपवर्गा-आख्यम् by whom, the final beatitude, which is named
अदभ्र-बुद्धि: ज्ञानेन by the sharp witted wisdom
वैयासकि-शब्दितेन भेजे by Shuka worded achieved
खगेन्द्र-ध्वज पाद-मूलम् Gadua on whose flag, (Vishnu's) feet level

तन्न: परं पुण्यमसंवृतार्थमाख्यानमत्यद्भुतयोगनिष्ठम् ।
आख्याह्यनन्ताचरितोपपन्नं पारीक्षितं भागवताभिरामम् ॥१७॥


तत्-न: परम् पुण्यम्- that, to us, the highly sacred
असंवृत-अर्थम्-आख्यानम्- of unhidden truth, the story
अति-अद्भुत-योग-निष्ठम् most wonderful, to Yoga related
आख्याहि-अनन्त-आचरित- relate, (which is) Ananta's (Hari's) sports
उपपन्नम्-पारीक्षितम् imparted to Pareekshit
भागवत-अभिरामम् Bhaagavatam, delightful

अहो वयं जन्मभृतोऽद्य हास्म वृद्धानुवृत्त्यापि विलोमजाता: ।
दौष्कुल्यमाधिं विघुनोति शीघ्रं महत्तमानामभिधानयोग: ॥१८॥


अहो वयम् जन्म-भृत:- Oh! my birth taking
अद्य हास्म वृद्ध-अनुवृत्त्या- today is fulfilled, by elder's serving
अपि विलोम-जाता: though of low descent,
दौष्कुल्यम्-आधिं of the low descent
विघुनोति शीघ्रम् agony erases quickly
महत्तमानाम्-अभिधान-योग: of the noble soul's, in conversation partaking

कुत: पुनर्गृणतो नाम तस्य महत्तमैकान्तपरायणस्य ।
योऽनन्तशक्तिर्भगवाननन्तो मह्द्गुणत्वाद् यमनन्तमाहु: ॥१९॥


कुत: पुन:-गृणत: नाम तस्य what again (of those) taking names His
महत्तम-एकान्त-परायणस्य of noble souls' only resort
य:-अनन्त-शक्ति:- who infinite powerful
भगवान्-अनन्त: Lord Krishna
महद्-गुणत्वात् by most high virtues
यम्-अनन्तम्-आहु: who 'Ananta' is called

एतावतालं ननु सूचितेन गुणैरसाम्यानतिशायनस्य ।
हित्वेतरान् प्रार्थयतो विभूतिर्यस्याङ्घ्रिरेणुं जुषतेऽनभीप्सो: ॥२०॥


एतावत-अलम् ननु सूचितेन this suffice, indeed saying
गुणै:-असाम्यान्-अतिशायनस्य by virtues unequalled, unsurpassed of The Lord
हित्वा-इतरान् प्रार्थयत: rejecting others, seeking
विभूति:-यस्य-अङ्घ्रि-रेणुम् (Goddess) Laxmi, Whose feet's dust
जुषते-अनभीप्सो: loves undesired

अथापि यत्पादनखावसृष्टं जगद् विरिञ्चोपहृतार्हणाम्भ: ।
सेशं पुनात्यन्यतमो मुकुन्दात् को नाम लोके भगवत्पदार्थ: ॥२१॥


अथ-अपि यत्-पाद-नख- moreover, (on) Whose toe nail
अवसृष्टम् जगत् offered the world
विरिञ्च-उपहृत-अर्हण-अम्भ: by Brahmaa offered, worshipful water
सेशम् पुनाति- Shiva sanctifies
अन्यतम: मुकुन्दात् other than Lord Krishna
क: नाम लोके who other in the world
भगवत्-पद-अर्थ: 'Bhagavat' word's intonation
भगवत्-पद-अर्थ:

यत्रानुरक्ता: सहसैव धीरा व्यपोह्य देहादिषु सङ्गमूढम् ।
व्रजन्ति तत्पारमहंस्यमन्त्यं यस्मिन्नहिंसोपशम: स्वधर्म: ॥२२॥


यत्र-अनुरक्ता: सहसा-एव where (in Whom) enamoured, abruptly only t
धीरा: व्यपोह्य देह-आदिषु he wise, shedding body and other
सङ्ग-मूढम् व्रजन्ति attachment foolish, reach
तत्-पारमहंस्यम्-अन्त्यम् that recluse (Paramhansa) state last
यस्मिन्-अहिंसा- in which, non-violence
उपशम: स्व-धर्म: and control are ones duties

अहं हि पृष्टोऽर्यमणो भवद्भिराचक्ष आत्मावगमोऽत्र यावान् ।
नभ: पतन्त्यात्मसमं पतत्त्रिणस्तथा समं विष्णुगतिं विपश्चित: ॥२३॥


अहम् हि पृष्ट: I alone was asked
अर्यमण: भवद्भि:- by lustrous you all
आचक्षे आत्म-अवगम: will say by self knowledge
अत्र यावान् नभ: पतन्ति- in this as much, in the sky fly
आत्म-समम् पतत्त्रिण: with self capacity winged creatures
तथा समम् विष्णु-गतिम् like that only, Lord Vishnu's attributes
विपश्चित: the learned

एकदा धनुरुद्यम्य विचरन् मृगयां वने ।
मृगाननुगत: श्रान्त: क्षुधितस्तृषितो भृशम् ॥२४॥


एकदा धनु:-उद्यम्य once, bow taking up
विचरन् मृगयाम् वने roaming, to hunt in the forest
मृगाम्-अनुगत: श्रान्त: deer following, fatigued and
क्षुधित:-तृषित: भृशम् hungry thirsty very much

जलाशयमचक्षाण: प्रविवेश तमाश्रमम् ।
ददर्श मुनिमासीनं शान्तं मीलितलोचनम् ॥२५॥


जल-आशयम्-अचक्षाण: water-body not seeing
प्रविवेश तम्-आश्रमम् entered that hermitage
ददर्श मुनिम्-आसीनम् saw the sage sitting
शान्तम् मीलित-लोचनम् peacefully with closed eyes

प्रतिरुद्धेन्द्रियप्राणमनोबुद्धिमुपारतम् ।
स्थानत्रयात्परं प्राप्तं ब्रह्मभूतमविक्रियम् ॥२६॥


प्रतिरुद्ध-इन्द्रिय-प्राण- controlling (his) senses, breath,
मन:-बुद्धिम्-उपारतम् mind, intellect, withdrawing
स्थान-त्रयात्-परम् प्राप्तम् from the three states, high (state) reaching
ब्रह्म-भूतम्-अविक्रियम् Brahman becoming, immutable

विप्रकीर्णजटाच्छन्नं रौरवेणाजिनेन च ।
विशुष्यत्तालुरुदकं तथाभूतमयाचत ॥२७॥


विप्रकीर्ण-जटा-आच्छन्नम् dishevelled, matted hair covered
रौरवे-अजिनेन च and with dark deer skin
विशुष्यत्-तालु:-उदकम् parched tongued, water
तथा-भूतम्-अयाचत in that state asked for

अलब्धतृणभूम्यादिरसम्प्राप्तार्घ्यसूनृत: ।
अवज्ञातमिवात्मानं मन्यमानश्चुकोप ह ॥२८॥


अलब्ध-तृण-भूमि-आदि:- not receiving mat, ground etc.,
असम्प्राप्त-अर्घ्य-सूनृत: denied water (to wash), and welcoming words
अवज्ञातम्-इव-आत्मानम् insulted like himself
मन्यमान:-चुकोप ह feeling, and became angry

अभूतपूर्व: सहसा क्षुत्तृड्भ्यामर्दितात्मन: ।
ब्राह्मणं प्रत्यभूद् ब्रह्मन् मत्सरो मन्युरेव च ॥२९॥


अभूत-पूर्व: सहसा क्षुत्- unhappened before, suddenly, (by) hunger
तृङ्भ्याम्-अर्दित-आत्मन: and thirst tormented self
ब्राह्मणम् प्रत्यभूत् ब्रह्मन् (towards) the Braahmana, arose, O Brahman!
मत्सर: मन्यु:-एव च enmity anger also and

स तु ब्रह्मऋषेरंसे गतासुमुरगं रुषा ।
विनिर्गच्छन्धनुष्कोट्या निधाय पुरमागमत् ॥३०॥


स: तु ब्रह्मऋषे:-अंसे he then, on the Braahmana sage's shoulder
गत-असुम्-उरगम् रुषा gone life (of,) snake, in anger
विनिर्गच्छन्-धनुष्कोट्या going out by the bow's end
निधाय पुरम-आगमत् put, to city returned

एष किं निभृताशेषकरणो मीलितेक्षण: ।
मृषा समाधिराहोस्वित्किं नु स्यात् क्षत्रबन्धुभि: ॥३१॥


एष: किम् this, is it
निभृत-अशेष-करण: detached from all sense objects
मीलित-ईक्षण: of closed eyes
मृषा समाधि:- (in) false meditation
आहोस्वित्-किम् नु स्यात् or is it, that what use will be
क्षत्र-बन्धुभि: Kshatriya kings

तस्यपुत्रोऽतितेजस्वी विहरन् बालकोऽर्भकै: ।
राज्ञाघं प्रापितं तातं श्रुत्वा तत्रेदमब्रवीत् ॥३२॥


तस्य-पुत्र:-अति-तेजस्वी his son, very spiritual
विहरन् बालक:-अर्भकै: playing the lad, with children
राज्ञा-अघम् प्रापितम् तातम् by the king, sin inflicted on father
श्रुत्वा तत्र-इदम्-अब्रवीत् hearing, there, this said

अहो अधर्म: पालानां पीव्नां बलिभुजामिव ।
स्वामिन्यघं यद् दासानां द्वारपानां शुनामिव ॥३३॥


अहो अधर्म: पालानाम् Oh! the unvirtuous kings'
पीव्नाम् बलिभुजाम्-इव fattened crows like
स्वामिनि-अघम् towards masters sinful
यत् दासानाम् as servants
द्वारपानाम् शुनाम्-इव guarding the door dogs like

ब्राह्मणै: क्षत्रबन्धुर्हि द्वारपालो निरूपित: ।
सकथं तद्गृहे द्वा:स्थ: सभाण्डं भोक्तुमर्हति ॥३४॥


ब्राह्मणै: क्षत्र-बन्धु:-हि by Braahmanas Kshatriya kings only
द्वारपाल: निरूपित: gatekeepers appointed
स:-कथम् तत्-गृहे he how, in that house
द्वा:-स्थ: स-भाण्डम् on gate standing, in that pot
भोक्तुम्-अर्हति to eat is wanting

कृष्णे गते भगवति शास्तर्युत्पथगामिनाम् ।
तद्भिन्नसेतूनद्याहं शास्मि पश्यत मे बलम् ॥३५॥


कृष्णे गते भगवति (when) Krishna had departed, The Lord
शास्तरि-उत्पथ-गामिनाम् the discipliner, of the wayward goers
तद्-भिन्न-सेतून्-अद्य-अहम् from that different decorum, today I
शास्मि पश्यत मे बलम् will punish, watch my power

इत्युक्त्वा रोषताम्राक्षो वयस्यानृषिबालक: ।
कौशिक्याप उपस्पृश्य वाग्वज्रं विससर्ज ह ॥३६॥


इति-उक्त्वा रोष-ताम्र-अक्ष: thus saying, by anger red eyed
वयस्यान्-ऋषि-बालक: to the companions, the sage's son
कौशिकी-आप उपस्पृश्य Kaushika (river's) water touched
वाग्-वज्रम् विससर्ज ह speech thunderbolt (curse), hurled indeed

इति लङ्घितमर्यादं तक्षक: सप्तमेऽहनि ।
दङ्क्ष्यति स्म कुलाङ्गारं चोदितो मे ततद्रुहम् ॥३७॥


इति लङ्घित-मर्यादम् thus violating the conduct
तक्षक: सप्तमे-अहनि Takshaka (snake), (on) seventh day
दङ्क्ष्यति स्म कुल-अङ्गारम् will bite, the race betrayer
चोदित: मे तत-द्रुहम् inspired by me, father's offender

ततोऽभ्येत्याश्रमं बालो गले सर्पकलेवरम् ।
पितरं वीक्ष्य दु:खार्तो मुक्तकण्ठो रुरोद ह ॥३८॥


तत:-अभ्येत्य-आश्रमम् then reaching the hermitage
बाल: गले सर्प-कलेवरम् the boy, in the neck snake on the body
पितरम् वीक्ष्य दु:ख-आर्त: of father seeing, by remorse tormented
मुक्त-कण्ठ: रुरोद ह with full throat, cried indeed

स वा आङ्गिरसो ब्रह्मन् श्रुत्वा सुतविलापनम् ।
उन्मील्य शनकैर्नेत्रे दृष्ट्वा स्वांसे मृतोरगम् ॥३९॥


स: वा आङ्गिरस: ब्रह्मन् he and (sage), son of Angirasa, O Shaunaka!
श्रुत्वा सुत-विलापनम् hearing, son's lamenting
उन्मील्य शनकै:-नेत्रे opening slowly (his) eyes
दृष्ट्वा स्व-अंसे मृत-उरगम् saw on his own shoulders, dead snake

विसृज्य पुत्रं पप्रच्छ वत्स कस्माद्धि रोदिषि ।
केन वा तेऽपकृतमित्युक्त: स न्यवेदयत् ॥४०॥


विसृज्य पुत्रम् पप्रच्छ throwing away (the snake), to the son asked
वत्स कस्मात्-हि रोदिषि son why indeed are you crying'
केन वा ते-अपकृतम्- by whom or your offence done
इति-उक्त: स: न्यवेदयत् thus said, he related

निशम्य शप्तमतदर्हं नरेन्द्रं स ब्राह्मणो नात्मजमभ्यनन्दत।
अहो बतांहो महदज्ञ ते कृतमल्पीयसि द्रोह उरुर्दमो धृत: ॥४१॥


निशम्य शप्तम्-अतत्-अर्हम् hearing cursed, of it not worthy,
नरेन्द्रम् स: ब्राह्मण: the king, that Braahmana
न-आत्मजम्-अभ्यनन्दत did not his son support
अहो बत-अंह: महत्- Alas! Indeed, wrong major
अज्ञ ते कृतम्- O Fool! By you is done
अल्पीयसि द्रोह for minor fault
उरु:-दम: धृत: great punishment have given

न वै नृभिर्नरदेवं पराख्यं सम्मातुमर्हस्यविपक्वबुद्धे ।
यत्तेजसा दुर्विषहेण गुप्ता विन्दन्ति भद्राण्यकुतोभया: प्रजा: ॥४२॥


न वै नृभि:-नर-देवम् not indeed with people, kings
पराख्यम् सम्मातुम्-अर्हसि- godly, compare worthy
अविपक्व-बुद्धे O immature minded!
यत्-तेजसा दुर्विषहेण by whose valour, unparallel
गुप्ता: विन्दन्ति भद्राणि- secure blessings and welfare
अकुतोभया: प्रजा: fearlessly the public

अलक्ष्यमाणे नरदेवनाम्नि रथाङ्गपाणावयमङ्ग लोक: ।
तदा हि चौरप्रचुरो विनङ्क्ष्यत्यरक्ष्यमाणोऽविवरूथवत् क्षणात् ॥४३॥


अलक्ष्यमाणे नरदेव-नाम्नि being invisible, in the king's name
रथाङ्ग-पाणौ-अयम्-अङ्ग लोक: discus holder (Vishnu), this, O Son! The world
तदा हि चौर-प्रचुर: then itself, by thieves innumerable
विनङ्क्ष्यति-अरक्ष्यमाण:- will perish, unprotected
अवि-वरूथ-वत् क्षणात् sheep flock like, in a moment

तदद्य न: पापमुपैत्यनन्वयं यन्नष्टनाथस्य वसोर्विलुम्पकात् ।
परस्परं घ्नन्ति शपन्ति वृञ्जते पशून् स्त्रियोऽर्थान् पुरुदस्यवो जना: ॥४४॥


तत्-अद्य न: पापम्-उपैति- so now, on us, evil will befall
अन्वयम् यत्-नष्ट-नाथस्य (though) unconnected, because, (when) dead is the
अन्वयम् यत्-नष्ट-नाथस्य (though) unconnected, because, (when) dead is the ruler
वसो:-विलुम्पकात् (while) wealth plundering
परस्परम् घ्नन्ति शपन्ति each other kill, abuse
वृञ्जते पशून् स्त्रिय:- and snatch cattle and women
अर्थान् पुरु-दस्यव: जना: and wealth, many thieving people

तदाऽऽर्यधर्मश्च विलीयते नृणां वर्णाश्रमाचारयुतस्त्रयीमय:।
ततोऽर्थकामाभिनिवेशितात्मनां शुनां कपीनामिव वर्णसंकर: ॥४५॥


तदा-आर्य-धर्म:-च then, noble religion also
विलीयते नृणाम् disappears of the people
वर्ण-आश्रम- caste status
आचारयुत:-त्रयीमय: and conduct including pertaining to (the Vedas)
तत:-अर्थ-काम- therefore, in wealth and sense gratification
अभिनिवेशित-आत्मनाम् engrossed minded, themselves,
शुनाम् कपीनाम्-इव dogs and monkeys like
वर्णसंकर: caste confusion

धर्मपालो नरपति: स तु सम्राड् बृहच्छ्रवा: ।

साक्षान्महाभागवतो राजर्षिहयमेधयाट् ।
क्षुत्तृट्श्रमयुतो दीनो नैवास्मच्छापमर्हति ॥४६॥


धर्म-पाल: नरपति: supporter of righteousness, the king (Pareekshit)
स: तु सम्राड् बृहत्-श्रवा: he indeed the emperor, widely renowned
साक्षात्-महाभागवत: राजर्षि:- evidently a great devotee, and royal sage
हय-मेध-याट् horse sacrifices performer
क्षुत्-तृट्-श्रम-युत: with hunger, thirst and fatigue inclined
दीन: न-एव-अस्मत्- and tormented, not even our
शापम्-अर्हति curse deserves

अपापेषु स्वकृत्येषु बालेनापक्वबुद्धिना ।
पापं कृतं तद् भगवान् सर्वात्मा क्षन्तुमर्हति ॥४७॥


अपापेषु स्व-कृत्येषु to the innocent, by his deeds
बालेन-अपक्व-बुद्धिना by the child of immature mind
पापम् कृतम् तत् sin committed, that,
भगवान् सर्व-आत्मा The Lord Universal Soul
क्षन्तुम्-अर्हति to pardon may be pleased

तिरस्कृता विप्रलब्धा: शप्ता: क्षिप्ता हता अपि ।
नास्य तत् प्रतिकुर्वन्ति तद्भक्ता: प्रभवोऽपि हि ॥४८॥


तिरस्कृता: विप्रलब्धा: insulted, deceived,
शप्ता: क्षिप्ता हता: अपि abused, scolded, hit even
न-अस्य तत् प्रतिकुर्वन्ति not of this, that react
तत्-भक्ता: प्रभव:-अपि हि His devotees, capable even if

इति पुत्रकृताघेन सोऽनुतप्तो महामुनि: ।
स्वयं विप्रकृतो राज्ञा नैवाघं तदचिन्तयत् ॥४९॥


इति पुत्र-कृत-अघेन this, by son committed sin
स:-अनुतप्त: महामुनि: he, tormented the great sage
स्वयम् विप्रकृत: himself insulted
राज्ञा न-एव-अघम् by the king, did not wrong
तत्-अचिन्तयत् that understand

प्रायश: साधवो लोके परैर्द्वन्द्वेषु योजिता: ।
न व्यथन्ति न हृष्यन्ति यत आत्मागुणाश्रय: ॥५०॥


प्रायश: साधव: लोके usually, holy people, in this world
परै:-द्वन्द्वेषु योजिता: by others in strife, involved
न व्यथन्ति न हृष्यन्ति do not grieve, do not rejoice
यत: आत्मा-अगुण-आश्रय: because, the soul in non-guna (state) depends
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां प्रथमस्कन्धे
विप्रशापोपलम्भनं नाम अष्टादश: अध्याय: ॥१८॥ Thus ends the eighteenth discourse entitled 'The Braahmana's Curse', in
श्रीमद्भगवतमहापुराणम्

एकोनविंश: अध्याय:

सूत उवाच - Soota said -

महीपतिस्त्वथ तत्कर्म गर्ह्यं विचिन्तयन्नात्मकृतं सुदुर्मना: ।
अहो मया नीचमनार्यवत्कृतं निरागसि ब्रह्मणि गूढतेजसि ॥१॥


महीपति:-तु-अथ तत्-कर्म the king indeed, then, his deed
गर्ह्यम् विचिन्तयन्- demeaning, thinking
आत्म-कृतम् सुदुर्मना: by himself done, very sad
अहो मया नीचम्-अनार्य- 'Alas by me lowly, un-noble
वत्-कृतम् निरागसि like done, to the unattached
ब्रह्मणि गूढ-तेजसि Braahmana of hidden spirituality

ध्रुवं ततो मे कृतदेवहेलनाद् दुरत्ययं व्यसनं नातिदीर्घात् ।
तदस्तु कामं त्वघनिष्कृताय मे यथा न कुर्यां पुनरेवमद्धा ॥२॥


ध्रुवम् तत: मे कृत certainly, as a result, by me done
देव-हेलनात् दुरत्ययम् व्यसनम् Lord's dishonour, a great calamity
न-अति-दीर्घात् not very late (soon)
तत्-अस्तु कामम् that should happen desireably
तु-अघ-निष्कृताय मे indeed for sin to atone mine
यथा न कुर्याम् so that not will do
पुन:-एवम्-अद्धा again like this surely

अद्यैव राज्यं बलमृद्धकोशं प्रकोपितब्रह्मकुलानलो मे ।
दहत्वभद्रस्य पुनर्न मेऽभूत् पापीयसी धीर्द्विजदेवगोभ्य: ॥३॥


अद्य-एव राज्यम् बलम्- today itself, kingdom, army
ऋद्ध-कोशम् the rich treasury
प्रकोपित-ब्रह्म-कुल- by the angered Braahmana race
अनल: मे दहतु- fire my may burn
अभद्रस्य पुन:-न मे-अभूत् of the wretched, again not to me may be
पापीयसी धी:- sinful desire
द्विज-देव-गोभ्य: (towards) Braahmana, gods and cows

सचिन्तयन्नित्थमथाशृणोद् यथा मुने: सुतोक्तो निर्ऋतिस्तक्षकाख्य: ।
स साधु मेने नचिरेण तक्षकानलं प्रसक्तस्य विरक्तिकारणम् ॥४॥


स:-चिन्तयन्-इत्थम्- he pondering thus
अथ-अशृणोत् यथा then heard that
मुने: सुत-उक्त: the sage's son said
निर्ऋति:-तक्षक-आख्य: punishment Takshaka named
स: साधु मेने न-चिरेण he as good took it, soon
तक्षक-अनलम् प्रसक्तस्य Takshaka's fire, his passionate selves’
विरक्ति-कारणम् dispassion cause

अथो विहायेमममुं च लोकं विमर्शितो हेयतया पुरस्तात् ।
कृष्णाङ्घ्रिसेवामधिमन्यमान उपाविशत् प्रायममर्त्यनद्याम् ॥५॥


अथो विहाय-इमम्- Hence giving up this
अमुम् च लोकम् and the other world's
विमर्शित: हेयतया पुरस्तात् concluding inferior before only
कृष्ण-अङ्घ्रि-सेवाम्- Krishna's feet adoration
अधिमन्यमान उपाविशत् supreme recognizing, sat
प्रायम्-अमर्त्य-नद्याम् to fast (till death) on gods' river (Gangaa)

या वै लसच्छ्रीतुलसीविमिश्रकृष्णाङ्घ्रिरेण्वभ्यधिकाम्बुनेत्री ।
पुनाति लोकानुभयत्र सेशान् कस्तां न सेवेत मरिष्यमाण: ॥६॥


या वै लसत्- who indeed beautiful
श्री-तुलसी-विमिश्र- holy Tulasi mixed
कृष्ण-अङ्घ्रि-रेणु- Krishna's feet's' dust
अभ्यधिक-अम्बु-नेत्री most pure water carries
पुनाति लोकान्- purifies the worlds
उभयत्र स-ईशान् both with the guardians
क:-तां न सेवेत who her would not resort to
मरिष्यमाण: when dying

इति व्यवच्छिद्य स पाण्डवेय: प्रायोपवेशं प्रतिविष्णुपद्याम् ।
दध्यौ मुकुन्दाङ्घ्रिमनन्यभावो मुनिव्रतो मुक्तसमस्तसङ्ग:॥७॥


इति व्यवच्छिद्य स this deciding he,
पाण्डवेय: प्रायोपवेशम् of Paandavas lineage, fast until death, to,
प्रति-विष्णु-पद्याम् on (banks of) from Vishnu's feet flowing (Gangaa)
दध्यौ मुकुन्द-अङ्घ्रिम्- meditated, on Krishna's feet
अनन्यभाव: मुनि-व्रत: with unshaken attitude, like a sage's vow
मुक्त-समस्त-सङ्ग: free from all attachments

तत्रोपजग्मुर्भुवनं पुनाना महानुभावा मुनय: सशिष्या: ।
प्रायेण तीर्थाभिगमापदेशै: स्वयं हि तीर्थानि पुनन्ति सन्त: ॥८॥


तत्र-उपजग्मु:-भुवनम् पुनाना there reached, the world sanctifying
महानुभावा: मुनय: स-शिष्या: highly spiritual sages with their pupils
प्रायेण तीर्थ-अभिगम- often to holy places, the coming,
अपदेशै: स्वयम् हि is a pretexts, themselves indeed
तीर्थानि पुनन्ति सन्त: the holy places sanctify the sages

अत्रिर्वसिष्ठश्च्यवन: शरद्वानरिष्टनेमिर्भृगुरङ्गिराश्च ।
पराशरो गाधिसुतोऽथ राम उतथ्य इन्द्र्प्रमदेध्मवाहौ ॥९॥


अत्रि:-वसिष्ठ:-च्यवन: Atri, Vasishtha, Chyavana,
शरद्वान्-अरिष्टनेमि:- Sharadvaana, Arishtanemee,
भृगु:-अङ्गिरा:-च Bhrigu, Angiraa and
पराशर: गाधिसुत:-अथ Paraashara, Gaadhee's son (Vishwaamitra), and then
राम: उतथ्य: Raama, Utathya,
इन्द्र्प्रमद-इध्मवाहौ Indrapramada and Idhmavaaha

मेधातिथिर्देवल आर्ष्टिषेणो भारद्वाजो गौतम: पिप्पलाद: ।
मैत्रेय: और्व: कवष: कुम्भयोनिर्द्वैपायनो भगवान्नारदश्च ॥१०॥


मेधातिथि:-देवल: Medhaatithi, Devala,
आर्ष्टिषेण: भारद्वाज: Aarshtishena, Bhaaradvaaja:,
गौतम: पिप्पलाद: Gautama, Pippalaada,
मैत्रेय: और्व: कवष: Maitreya, Aurva, Kavasha,
कुम्भयोनि:-द्वैपायन: Kumbhayoni, Dwaipaayana,
भगवान्-नारद:-च and Bhagavaan Naarada

अन्ये च देवर्षिब्रह्मर्षिवर्या राजर्षिवर्या अरुणादयश्च ।
नानार्षेयप्रवरान् समेतानभ्यर्च्य राजा शिरसा ववन्दे ॥११॥


अन्ये च देवर्षि-ब्रह्मर्षि-वर्या: and others celestial sages, Braahmana sages
राजर्षि-वर्या: अरुण-आदय:-च royal sages distinguished, Aruna and others
नाना-आर्षेय प्रवरान् various Rishis leading,
समेतान्-अभ्यर्च्य राजा assembled, greeting, the king
शिरसा ववन्दे by (his) head honoured

सुखोपविष्टेष्वथ तेषु भूय: कृतप्रणाम: स्वचिकीर्षितं यत् ।
विज्ञापयामास विविक्तचेता उपस्थितोऽग्रेऽभिगृहीतपाणि: ॥१२॥


सुख-उपविष्टेषु-अथ तेषु comfortably seated then, they were,
भूय: कृत-प्रणाम: again, doing pranaama
स्व-चिकीर्षितम् यत् self intention what
विज्ञापयामास विविक्त-चेता: let known, with pure mind
उपस्थित:-अग्रे- standing in front
अभिगृहीत-पाणि: joining palms
राजोवाच - The King said -

अहो वयं धन्यतमा नृपाणां महत्तमानुग्रहणीयशीला: ।
राज्ञां कुलं ब्राह्मणपादशौचाद् दूराद् विसृष्टं बत गर्ह्यकर्म ॥१३॥


अहो वयम् धन्यतमा नृपाणाम् Oh! We are most blessed, of the kings
महत्तम-अनुग्रहणीय-शीला: of noble souls' grace deserving
राज्ञाम् कुलम् of the kings' race
ब्राह्मण-पाद-शौचात् of the Braahmanas' feet sanctified (water)
दूरात् विसृष्टम् far flung
बत गर्ह्य-कर्म alas! (due to) reproachful deeds

तस्यैव मेऽघस्य परावरेशो व्यासक्तचित्तस्य गृहेष्वभीक्ष्णम् ।
निर्वेदमूलो द्विजशापरूपो यत्र प्रसक्तो भयमाशु धत्ते ॥१४॥


तस्य-एव of that also
मे-अघस्य my sin
पर-अवर-ईश: that and this Lord
व्यासक्त-चित्तस्य of attached minded
गृहेषु-अभीक्ष्णम् in the world always
निर्वेद-मूल: unattachment
द्विज-शाप-रूप: Braahmana's curse form
यत्र प्रसक्त: where attached (people)
भयम्-आशु धत्ते fear soon grips

तं मोपयातं प्रतियन्तु विप्रा गङ्गा च देवी धृतचित्तमीशे ।
द्विजोपसृष्ट: कुहकस्तक्षकॊ वा दशत्वलं गायत विष्णुगाथा: ॥१५॥


तम् मा-उपयातम् that to me, having come
प्रतियन्तु विप्रा: bless the Braahmana's
गङ्गा च देवी and Ganges Devi
धृत-चित्तम्-ईशे fixed mind in the Lord
द्विज-उपसृष्ट: by the Braahmana's (son) flung
कुहक:-तक्षक: वा fake or (real) Takshaka
दशतु-अलम् bite may be
गायत विष्णु-गाथा: sing Vishnu's tale

पुनश्च भूयाद्भगवत्यनन्ते रति: प्रसङ्गश्च तदाश्रयेषु ।
महत्सु यां यामुपयामि सृष्टिं मैत्र्यस्तु सर्वत्र नमो द्विजेभ्य: ॥१६॥


पुन:-च भूयात्- again and may be
भगवति-अनन्ते रति: in the Lord Vishnu devotion
प्रसङ्ग:-च तत्-आश्रयेषु company and of His devotees
महत्सु याम् याम्-उपयामि सृष्टिम् of the noble, in which ever attain birth
मैत्रि-अस्तु सर्वत्र friendship may be with all
नम: द्विजेभ्य: (I) bow to the Braahmanas

इति स्म राजाध्यवसाययुक्त: प्राचीनमूलेषु कुशेषु धीर: ।
उदङ्गमुखो दक्षिणकूल आस्ते समुद्रपत्न्या: स्वसुतन्यस्तभार: ॥१७॥


इति स्म राजा- thus was the king
अध्यवसाय-युक्त: with determination holding
प्राचीन-मूलेषु कुशेषु in east the roots of Kusha (grass)
धीर: उदङ्ग-मुख: the composed, north facing
दक्षिण-कूले आस्ते on the southern bank, sat
समुद्र-पत्न्या: of the ocean's wife (Gangaa)
स्व-सुत-न्यस्त-भार: on his own son placing the responsibilities

एवं च तस्मिन्नरदेवदेवे प्रायोपविष्टे दिवि देवसङ्घा: ।
प्रशस्य भूमौ व्यकिरन् प्रसूनैर्मुदा मुहुर्दुन्दुभयश्च नेदु: ॥१८॥


एवम् च तस्मिन्-नरदेव- thus and that of the kings'
देवे प्राय-उपविष्टे the king, to fast until death, seated
दिवि देव-सङ्घा: in heaven the gods in hosts
प्रशस्य भूमौ व्यकिरन् praising, on the earth showering
प्रसूनै:-मुदा मुहु:- flowers, happily, again and again
दुन्दुभय:-च नेदु: trumpets and blew

महर्षयो वै समुपागता ये प्रशस्य साध्वित्यनुमोदमाना: ।
ऊचु: प्रजानुग्रहशीलसारा यदुत्तमश्लोकगुणाभिरूपम् ॥१९॥


महर्षय: वै समुपागता: ये the great sages, indeed, (who) had come, they
प्रशस्य साधु-इति-अनुमोदमाना: praising, 'good', thus applauding
ऊचु: प्रजा-अनुग्रह-शील-सारा: spoke, on the public benevolent natured,
यत्-उत्तम-श्लोक गुण-अभिरूपम् that well renowned, (Lord's) accordingly

न वा इदं राजर्षिवर्य चित्रं भवत्सु कृष्णं समनुव्रतेषु ।
येऽध्यासनं राजकिरीटजुष्टं सद्यो जहुर्भगवत्पार्श्वकामा: ॥२०॥


न वा इदम् राजर्षि-वर्य not but this, for the royal sages supreme
चित्रम् भवत्सु strange, in you
कृष्णम् समनुव्रतेषु in Krishna devoted
ये-अध्यासनम् who the throne
राज-किरीट-जुष्टम् royal crown comprising
सद्य: जहु:- soon gave up
भगवत्-पार्श्व-कामा: Lord's proximity desiring

सर्वे वयं तावदिहास्महेऽद्य कलेवरं यावदसौ विहाय ।
लोकं परं विरजस्कं विशोकं यास्यत्ययं भागवतप्रधान: ॥२१॥


सर्वे वयम् तावत्- all of us till then
इह-आस्महे-अद्य here will stay, now
कलेवरम् यावत्- body, till when
असौ विहाय he (the king) giving up
लोकम् परम् the world highest
विरजस्कम् विशोकम् without blemish and without sorrow
यास्यति-अयम् goes this
भागवत-प्रधान: the Lord's main devotee

आश्रुत्य तदृषिगणवच: परीक्षित् समं मधुच्युद् गुरु चाव्यलीकम् ।
आभाषतैनानभिनन्द्य युक्तान् शुश्रुषमाणश्चरितानि विष्णो: ॥२२॥


आश्रुत्य तत्-ऋषि-गण-वच: hearing that, the sages' group statement
परीक्षित् समम् मधुच्युद् Pareekshit impartial, sweet
गुरु च-अव्यलीकम् great and true
आभाषत-एनान्- said to them
अभिनन्द्य युक्तान् greeting (them) in yoga (established)
शुश्रुषमाण:-च- and eager to hear
चरितानि विष्णो: the stories of Vishnu

समागता: सर्वत एव सर्वे वेदा यथा मूर्तिधरास्त्रिपृष्ठे ।
नेहाथवामुत्र च कश्चनार्थ ऋते परानुग्रहमात्मशीलम् ॥२३॥


समागता: सर्वत: एव सर्वे assembled, from everywhere only all (of you)
वेदा यथा मूर्ति-धरा:-त्रिपृष्ठे Vedas like, in physical form in Satyaloka
न-इह-अथवा-अमुत्र neither here nor elsewhere
च कश्चन-अर्थ: and any purpose
ऋते परानुग्रहम्- besides others' benefit
आत्म-शीलम् by own nature

ततश्च व: पृच्छ्यमिमं विपृच्छे विश्रभ्य विप्रा इतिकृत्यतायाम् ।
सर्वात्मना म्रियमाणैश्च कृत्यं शुद्धं च तत्रामृशताभियुक्ता: ॥२४॥


तत:-च व: पृच्छ्यम्- therefore and, to you, worth asking
इमम् विपृच्छे विश्रभ्य विप्रा: this (I) ask, (having) faith , O Braahmanas
इति-कृत्यतायाम् this towards duty
सर्व-आत्मना म्रियमाणै:- by all creatures about to die
च कृत्यम् शुद्धम् च and duty pure and
तत्र-अमृशत-अभियुक्ता: in this considering, (you) the learned

तत्राभवद्भगवान् व्यासपुत्रो यदृच्छया गामटमानोऽनपेक्ष: ।
अलक्ष्यलिङ्गो निजलाभतुष्टो वृतश्च बालैरवधूतवेष: ॥२५॥


तत्र-अभवत्-भगवान् व्यास-पुत्र: there happened (to come)Bhagavaan Vyaasa's son
यदृच्छया गाम्-अटमान:- at will, earth roaming
अनपेक्ष: अलक्ष्य-लिङ्ग: indifferent, non visible of any mark
निज-लाभ-तुष्ट: in self achievement contended
वृत:-च बालै:-अवधूत-वेष: surrounded by children, in an ascetic's form

तं द्व्यष्टवर्षं सुकुमारपाद करोरुबाह्वंसकपोलगात्रम् ।
चार्वायताक्षोन्नसतुल्यकर्ण सुभ्र्वाननं कम्बुसुजातकण्ठम् ॥२६॥


तम् द्वि-अष्ट-वर्षम् him, two eight (sixteen) years (of age)
सुकुमार-पाद कर-उरु- tender feet, hands, thighs,
बाहु-अंस-कपोल-गात्रम् arms, shoulders, cheeks and body
चारु-आयत-अक्ष- beautiful and big eyes
उन्नस-तुल्य-कर्ण shapely nose, even ears
सुभ्रु-आननम् beautiful eyebrows and face
कम्बु-सुजात-कण्ठम् conch shaped neck

निगूढजत्रुं पृथुतुङ्गवक्षसमावर्तनाभिं वलिवल्गूदरं च ।
दिगम्बरं वक्त्रविकीर्णकेशं प्रलम्बबाहुं स्वमरोत्तमाभम् ॥२७॥


निगूढ-जत्रुम् hidden collar bone
पृथु-तुङ्ग-वक्ष- broad and prominent chest
समावर्त-नाभिम् spiral (like) naval
वलि-वल्गु-उदरम् च three folded charming belly and
दिगम्बरम् unclothed
वक्त्र-विकीर्ण-केशम् on face scattered hair
प्रलम्ब-बाहुम् long arms
सु-अमर-उत्तम-आभम् high gods' supreme lustre

श्यामं सदापीच्यवयोऽङ्गलक्ष्म्या स्त्रीणां मनोज्ञं रुचिरस्मितेन ।
प्रत्युत्थितास्ते मुनय: स्वासनेभ्यस्तल्लक्षणज्ञा अपि गूढवर्चसम् ॥२८॥


श्यामम् सदा-अपीच्य-वय:- dark, always of charming age
अङ्ग-लक्ष्म्या स्त्रीणाम् मनोज्ञम् by limbs' beauty, to the women attractive
रुचिर-स्मितेन प्रत्युत्थिता:- a winsome smile, arose
ते मुनय: स्व-आसनेभ्य:- they, the sages, from their seats
तत्-लक्षणज्ञा: his characteristics knowing
अपि गूढ-वर्चसम् though concealed glory

स विष्णुरातोऽऽतिथय आगताय तस्मै सपर्यां शिरसाऽऽजहार ।
ततो निवृत्ता ह्यबुधा: स्त्रियोऽर्भका महासने सोपविवेश पूजित: ॥२९॥


स: विष्णुरात:-अतिथये He, the Vishnu protected, (Pareekshit)to the guest,
आगताय तस्मै सपर्याम् who had come, to him, homage
शिरसा-आजहार by head performed
तत: निवृत्ता: हि-अबुधा: from there went away, indeed the ignorant
स्त्रिय:-अर्भका: women and children
महासने स:-उपविवेश पूजित: on the exalted seat, he sat, worshipped by all

स संवृतस्तत्र महान् महीयसां ब्रह्मर्षिराजर्षिदेवर्षिसङ्घै: ।
व्यरोचतालं भगवान् यथेन्दुर्ग्रहर्क्षतारानिकरै: परीत: ॥३०॥


स: संवृत:-तत्र he, (Shuka) surrounded there
महान् महीयसाम् the most great, by the great
ब्रह्मर्षि-राजर्षि- Braahmana sages, royal sages
देवर्षि-सङ्घै: celestial sages' hosts
व्यरोचत-अलम् (looked) splendid incessantly
भगवान् यथा-इन्दु:- the Lord, like moon
ग्रह-ऋक्ष-तारा- planets, constellations, stars
निकरै: परीत: clusters, surrounded

प्रशान्तमासीनमकुण्ठमेधसं मुनिं नृपो भागवतोऽभ्युपेत्य ।
प्रणम्य मूर्ध्नावहित: कृताञ्जलिर्नत्वा गिरा सूनृतयान्वपृच्छत् ॥३१॥


प्रशान्तम्-आसीनम् well composed seated
अकुण्ठ-मेधसम् मुनिम् of unfailing wisdom to the sage
नृप: भागवत:-अभ्युपेत्य the king devoted to the Lord, coming near
प्रणम्य मूर्ध्ना-अवहित: bowing down his head, carefully
कृताञ्जलि:-नत्वा folding his hands, greeting
गिरा सूनृतया-अन्वपृच्छत् in a voice soft, asked
परीक्षित्-उवाच- Pareekshit said -

अहो अद्य वयं ब्रह्मन् सत्सेव्या: क्षत्रबन्धव: ।
कृपयातिथिरूपेण भवद्भिस्तीर्थका: कृता: ॥३२॥


अहो अद्य वयं Oh! today we,
ब्रह्मन् सत्-सेव्या: O Brahman! of sages serving worthy
क्षत्र-बन्धव: (we the) vile Kshatriyas
कृपया-अतिथि-रूपेण gracefully, in guest form
भवद्भि:-तीर्थका: कृता: by yourself, sanctified are

येषां संस्मरणात् पुंसां सद्य: शुद्ध्यन्ति वै गृहा: ।
किं पुनर्दर्शनस्पर्शपादशौचासनादिभि: ॥३३॥


येषाम् संस्मरणात् पुंसाम् by whose remembering, of people
सद्य: शुद्ध्यन्ति वै गृहा: soon purified are homes
किम् पुन:-दर्शन-स्पर्श- what again, by sight, touch,
पाद-शौच-आसन-आदिभि: feet washing, seat (offering) etc.

सांनिध्यात्ते महायोगिन् पातकानि महान्त्यपि ।
सद्यो नश्यन्ति वै पुंसां विष्णोरिव सुरेतरा: ॥३४॥


सांनिध्यात्-ते महायोगिन् by presence of you, O great Yogi!
पातकानि महान्ति-अपि sins, severe also
सद्य: नश्यन्ति वै पुंसाम् soon are destroyed, indeed of people
विष्णो:-इव सुर-इतरा: by Vishnu's like, demons

अपि मे भगवान् प्रीत: कृष्ण: पाण्डुसुतप्रिय: ।
पैतृष्वसेयप्रीत्यर्थं तद्गोत्रस्यात्तबान्धव: ॥३५॥


अपि मे भगवान् प्रीत: surely with me, Lord is pleased
कृष्ण: पाण्डु-सुत-प्रिय: Krishna, of the Paandavas beloved
पैतृष्वसेय-प्रीति-अर्थम् for His cousin's pleasure inclined
तत्-गोत्रस्य-आत्त-बान्धव: in his clan born, has taken as a friend

अन्यथा तेऽव्यक्तगतेर्दर्शनं न: कथं नृणाम् ।
नितरां म्रियमाणानां संसिद्धस्य वनीयस: ॥३६॥


अन्यथा ते-अव्यक्त-गते:- otherwise, your of undisclosed movement
दर्शनम् न: कथम् नृणाम् meeting to us how, people
नितराम् म्रियमाणानम् almost to die
संसिद्धस्य वनीयस: of one who has realized, one who lives in a forest

अत: पृच्छामि संसिद्धिं योगिनां परमं गुरुम् ।
पुरुषस्येह यत्कार्यं म्रियमाणस्य सर्वथा ॥३७॥


अत: पृच्छामि संसिद्धिम् therefore, I ask for that tried means
योगिनाम् परमम् गुरुम् to the Yogis', highest teacher
पुरुषस्य-इह यत्-कार्यम् of a man here, that duty
म्रियमाणस्य सर्वथा of about to die altogether

यच्छ्रोतव्यमथो जप्यं यत्कर्तव्यं नृभि: प्रभो ।
स्मर्तव्यं भजनीयं वा ब्रूहि यद्वा विपर्ययम् ॥३८॥


यत्-श्रोतव्यम्- that which is to be heard
अथ: जप्यम् and that which should be repeated
यत्-कर्तव्यम् that which should be done
नृभि: प्रभो by people, my lord
स्मर्तव्यम् remembered
भजनीयम् वा or what should be resorted to
ब्रूहि यत्-वा do say that or
विपर्ययम् which should be avoided

नूनं भगवतो ब्रह्मन् गृहेषु गृहमेधिनाम् ।
न लक्ष्यते ह्यवस्थानमपि गोदोहनं क्वचित् ॥३९॥


नूनम् भगवत: ब्रह्मन् surely, of (you) O divine sage!
गृहेषु गृहमेधिनाम् in the houses of the householders
न लक्ष्यते हि-अवस्थानम्- is not seen indeed (your) halting
अपि गो-दोहनम् क्वचित् also, cow's milking (time) at all

एवमाभाषित: पृष्ट: स राज्ञा श्लक्ष्णया गिरा ।
प्रत्यभाषत धर्मज्ञो भगवान् बादरायणि: ॥४०॥


एवम्-आभाषित: thus spoken to
पृष्ट: स राज्ञा asked by the king
श्लक्ष्णया गिरा in soft voice
प्रत्यभाषत धर्मज्ञ: answered the righteous
भगवान् बादरायणि: Lord the son of Baadaraayana
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे वैयासिक्याम् अष्टादशसाहस्र्यां पारमहंस्यां संहितायां प्रथमस्कन्धे
शुकागमनं नाम एकोनविंश: अध्याय: ॥१९॥ Thus ends the nineteenth discourse entitled 'The visit of Shuka', in