श्रीमद्भागवतमहापुराणम्

प्रथम: अध्याय:

श्री शुक उवाच - Shri Shuka said -

एवमेतत् पुरा पृष्टो मैत्रेयो भगवान् किल ।
क्षत्त्रा वनं प्रविष्टेन त्यक्त्वा स्वगृहमृद्धिमत् ॥१॥


एवम्-एतत् पुरा पृष्ट: thus this, in the past, asked
मैत्रेय: भगवान् किल to divine Maitreya, indeed
क्षत्त्रा वनम् प्रविष्टेन Vidura, when (he had) entered the forest
त्यक्त्वा स्व-गृहम्-ऋद्धिमत् quitting his own house prosperous

यद्वा अयं मन्त्रकृद्वो भगवानखिलेश्वर: ।
पौरवेन्द्रगृहं हित्वा प्रविवेशात्मसात्कृतम् ॥२॥


यत्-वा अयम् when or, This
मन्त्र-कृत्-व: message bearer of yours
भगवान्-अखिल-ईश्वर: The Lord of the universe Protector
पौरवेन्द्र-गृहम् the ruler of the Paurava's (Duryodhana) house
हित्वा प्रविवेश- refusing entered
आत्मसात्-कृतम् much as his own making
राजा-उवाच - The king said -

कुत्र क्षत्तुर्भगवता मैत्रेयेणास सङ्गम: ।
कदा वा सह संवाद एतद्वर्णय न: प्रभो ॥३॥


कुत्र क्षत्तु:-भगवता मैत्रेयेण- where Vidura's with divine Maitreya
आस सङ्गम: happenned meeting
कदा वा सह संवाद: when or mutual conversation
एतत्-वर्णय न: प्रभो this describe to us, my lord

न ह्यल्पार्थोदयस्तस्य विदुरस्यामलात्मन: ।
तस्मिन् वरीयसि प्रश्न: साधुवादोपबृंहित: ॥४॥


न हि-अल्प-अर्थ-उदय:- not indeed, of small bearings
तस्य विदुरस्य- his Vidura's
अमल-आत्मन: of pure hearted
तस्मिन् वरीयसि more-over, in the noble (sage Maitreya)
प्रश्न: साधुवाद-उपबृंहित: the question applaud generates
सूत उवाच - Soota said -

स एवमृषिवर्योऽयं पृष्टो राज्ञा परीक्षिता ।
प्रत्याह तं सुबहुवित्प्रीतात्मा श्रूयतामिति ॥५॥


स: एवम्-ऋषिवर्य:-अयम् he, thus, the highest of sages, this
पृष्ट: राज्ञा परीक्षिता asked by the king Pareekshita
प्रत्याह तम् सुबहुवित्- replied to him, the all-wise
प्रीत-आत्मा श्रूयताम्-इति pleased at heart, 'listen' thus

यदा तु राजा स्वसुतानासाधून् पुष्णन्नधर्मेण विनष्टदृष्टि: ।
भ्रातुर्यविष्ठस्य सुतान् विबन्धून् प्रवेश्य लाक्षाभवने ददाह ॥६॥


यदा तु राजा when, indeed, the king (Dhritaraashtra)
स्व-सुतान्-असाधून् own sons wicked
पुष्णन्-अधर्मेण supporting unrighteous
विनष्ट-दृष्टि: (with) lost eyes
भ्रातु:-यविष्ठस्य brother's younger
सुतान् विबन्धून् sons fatherless
प्रवेश्य लाक्षा-भवने lodged in a lac house
ददाह set on fire

यदा सभायां कुरुदेवदेव्या: केशाभिमर्शं सुतकर्म गर्ह्यम् ।
न वारयामास नृप: स्नुषाया: स्वास्रैर्हरन्त्या: कुचकुङ्कुमानि ॥७॥


यदा सभायाम् when in the assembly
कुरु-देव-देव्या: the Kuru king's (Yudhishtthira) queen (Draupadi)
केश-अभिमर्शम् hair being pulled
सुत-कर्म गर्ह्यम् son's act abominable
न वारयामास did not reprimand
नृप: स्नुषाया: the king (Dhritaraashtra), daughter-in-laws's
स्व-अस्रै:-हरन्त्या: by her own tears washing
कुच-कुङ्कुमानि (her) bosom's saffron

द्यूते त्वधर्मेण जितस्य साधो: सत्यावलम्बस्य वनागतस्य ।
न याचतोऽदात्समयेन दायं तमो जुषाणो यदजातशत्रो: ॥८॥


द्यूते तु-अधर्मेण जितस्य in gambling, indeed by unfair means winning
साधो: सत्य-अवलम्बस्य of the guileless depending on truth
वन-आगतस्य from the forest returning
न याचत:- did not, being asked to
अदात्-समयेन दायम् gave back by agreement to be given
तम: जुषाण: blinded by greed
यत्-अजातशत्रो: that of Yudhishtthira

यदा च पार्थप्रहित: सभायां जगद्गुरुर्यानि जगाद कृष्ण: ।
न तानि पुंसाममृतायनानि राजोरु मेने क्षतपुण्यलेश: ॥९॥


यदा च पार्थ-प्रहित: when and by Yudhishtthira sent
सभायाम् जगत्-गुरु:- to the court the universal Preceptor
यानि जगाद कृष्ण: what said Krishna
न तानि पुंसाम्- did not those
अमृत-आयनानि to the people nectre saturated
राजा-उरु मेने the king at all regard
क्षत-पुण्य-लेश: (because of) exhausting merit's remains

यदोपहूतो भवनं प्रविष्टो मन्त्राय पृष्ट: किल पूर्वजेन ।
अथाह तन्मन्त्रदृशां वरीयान् यन्मन्त्रिणो वैदुरिकं वदन्ति ॥१०॥


यदा-उपहूत: भवनम् प्रविष्ट: when invited, chamber entered
मन्त्राय पृष्ट: किल पूर्वजेन advice asked for, indeed by elder brother (Dhritaraashtra)
अथ-आह तत्- then said that,
मन्त्र-दृशाम् वरीयान् of the advisers foremost (Vidura)
यत्-मन्त्रिण: which the wise
वैदुरिकम् वदन्ति 'Vidurneeti' speak of as
वैदुरिकम् वदन्ति

अजातशत्रो: प्रतियच्छदायं तितिक्षतो दुर्विषहं तवाग: ।
सहानुजो यत्र वृकोदराहि: श्वसन् रुषा यत्त्वमलं बिभेषि ॥११॥


अजातशत्रो: one who has no enemies (Yudhishtthira) his
प्रतियच्छ-दायम् return the share
तितिक्ष: दुर्विषहम् tolerating the intolerable
तव-आग: your wrong doings
सह-अनुज: along with his younger brothers
यत्र वृकोदर-अहि: where Bheema (as a) serpent
श्वसन् रुषा hissing in anger
यत्-त्वम्-अलम् बिभेषि from whom you are very much afraid

पार्थांस्तु देवो भगवान् मुकुन्दो गृहीतवान् सक्षितिदेवदेव: ।
आस्ते स्वपुर्यां यदुदेवदेवो विनिर्जिताशेषनृदेवदेव: ॥१२॥


पार्थान्-तु the Paandavas indeed
देव: भगवान् मुकुन्द: Lord Shri Krishna, Mukunda
गृहीतवान् has adopted
स-क्षितिदेव-देव: along with the Braahmanas and gods
आस्ते स्व-पुर्याम् is staying in His own capital
यदु-देव-देव: the Yadu's God The Lord
विनिर्जित- having conquered
अशेष-नृदेव-देव: all the sovereigns and gods

स एष दोष: पुरुषद्विडास्ते गृहान् प्रविष्टो यमपत्यमत्या ।
पुष्णासि कृष्णाद् विमुखो गतश्रीस्त्यजाश्वशैवं कुलकौशलाय ॥१३॥


स: एष: दोष: he this sinner
पुरुष-द्विड्-आस्ते mankind's foe is present
गृहान् प्रविष्ट: in the house having entered
यम्-अपत्य-मत्या whom son owning as
पुष्णासि (you) are fostering
कृष्णात् विमुख: from Krishna is adverse
गत-श्री:- (your) gone is the splendour
त्यज-अश्व-शैवम् abandon this horse stupid
कुल-कौशलाय for the race benefit

इत्यूचिवांस्तत्र सुयोधनेन प्रवृद्धकोपस्फुरिताधरेण ।
असत्कृत: सत्स्पृहणीयशील: क्षत्ता सकर्णानुजसौबलेन ॥१४॥


इति-ऊचिवान्-तत्र this said there,
सुयोधनेन प्रवृद्ध-कोप- by Duryodhana, in flared anger
स्फुरित-अधरेण असत्कृत: with quivering lower lip, was insulted
सत्-स्पृहणीय-शील: क्षत्ता by the saints coveted disposition, Vidura
स-कर्ण-अनुज-सौबलेन along with Karna, younger brother, and Shakuni

क एनमत्रोपजुहाव जिह्मं दास्या: सुतं यद्बलिनैव पुष्ट: ।
तस्मिन् प्रतीप: परकृत्य आस्ते निर्वास्यतामाशु पुराच्छ्वसान: ॥१५॥


क: एनम् अत्र-उपजुहाव who this here (has) called
जिह्मम् दास्या: सुतम् wicked maid's son
यत्-बलिना-एव पुष्ट: whose bread only fattened
तस्मिन् प्रतीप: in him going against
परकृत्ये आस्ते for enemy's benefit stays
निर्वास्यताम्-आशु throw him out soon
पुरात्-श्वसान: from the city till he breathes

स इत्थमत्युल्बणकर्णबाणैर्भ्रातु: पुरो मर्मसु ताडितोऽपि ।
स्वयं धनुर्द्वारि निधाय मायां गतव्यथोऽयादुरु मानयान: ॥१६॥


स: इत्थम्-अति-उल्बण- he (Vidura) thus, very harsh
कर्ण-बाणै:-भ्रातु: पुर: for the ears arrows, in brother's presence
मर्मसु ताडित:-अपि स्वयम् in the heart hurt even himself
धनु:-द्वारि निधाय bow on the gate placing
मायाम् गत-व्यथ:- Maayaa, foregoing hurt
अयात्-उरु मानयान: went away, very much respecting

स निर्गत: कौरवपुण्यलब्धो गजाह्वयात्तीर्थपद: पदानि ।
अन्वाक्रमत् पुण्यचिकीर्षयोर्व्याम् स्वधिष्ठितो यानि सहस्रमूर्ति: ॥१७॥


स निर्गत: कौरव- he departed, (who) to the Kauravaas
पुण्य-लब्ध: गजाह्वयात्- was a meritorious acquisition, from Hastinaapura
तीर्थ-पद: पदानि the holy places, the feet (of The Lord)
अन्वाक्रमत् undertaking pilgrimage
पुण्य-चिकीर्षया- religious merit to acquire
उर्व्याम् स्वधिष्ठित: on the earth, resides
यानि सहस्र-मूर्ति: where (The Lord) in thousands of forms

पुरेषु पुण्योपवनाद्रिकुञ्जेष्वपङ्कतोयेषु सरित्सर:सु ।
अनन्तलिङ्गै: समलंकृतेषु चचार तीर्थायतनेष्वनन्य: ॥१८॥


पुरेषु पुण्य-उपवन-अद्रि- in cities, sacred groves, mountains,
कुञ्जेषु-अपङ्क-तोयेषु gardens, clear watered
सरित्-सर:सु rivers and lakes
अनन्त-लिङ्गै: समलंकृतेषु many images graced by
चचार तीर्थ-आयतनेषु- roamed about in holy places and temples
अनन्य: all alone

गां पर्यटन् मेध्यविविक्तवृत्ति: सदाप्लुतोऽध:शयनोऽवधूत: ।
अलक्षित: स्वैरवधूतवेषो व्रतानि चेरे हरितोषणानि ॥१९॥


गाम् पर्यटन् the earth roaming
मेध्य-विविक्त-वृत्ति: pure simple food (habits)
सदा-आप्लुत:- always bathing (in holy waters)
अध:-शयन:-अवधूत: on the floor sleeping, carefree
अलक्षित: स्वै:-अवधूत-वेष: unrecognizable, by own (people) in an unkempt
अलक्षित: स्वै:-अवधूत-वेष: unrecognizable, by own (people) in an unkempt manner
व्रतानि चेरे vows undertook
हरि-तोषणानि for Shree Hari's pleasure

इत्थं व्रजन् भारतमेव वर्षं कालेन यावद्-गतवान् प्रभासम् ।
तावच्छशास क्षितिमेकचक्रामेकातपत्रामजितेन पार्थ: ॥२०॥


इत्थम् व्रजन् in this manner, travelling
भारतम्-एव वर्षम् over Bhaarata Varsha
कालेन यावद्-गतवान् in time when (he) reached
प्रभासम् तावत्-शशास Prabhaasa then, ruled
क्षितिम्-एक-चक्राम्- the globe, as one sovereign
एक-आतपत्राम्- one undisputed
अजितेन पार्थ: with Krishna, Paarth (Yudhishtthira)

तत्राथ शुश्राव सुहृद्विनष्टिं वनं यथा वेणुजवह्निसंश्रयम् ।
संस्पर्धया दग्धमथानुशोचन् सरस्वतीं प्रत्यगियाय तूष्णीम् ॥२१॥


तत्र-अथ शुश्राव there, then heard
सुहृद्-विनष्टिम् (of) the kinsmen's' destruction (due to internal jealousy)
वनम् यथा वेणुज वह्नि the forest just as of bamboos born fire
संश्रयम् संस्पर्धया दग्धम्- supported, by friction burns,
अथ-अनुशोचयन् after that, grieving
सरस्वतीम् प्रत्यग्- the (river) Sarasvati going to
इयाय तूष्णीम् resorted silently

तस्यां त्रितस्योशनसो मनोश्च पृथोरथाग्नेरसितस्य वायो: ।
तीर्थं सुदासस्य गवां गुहस्य यच्छ्राद्धदेवस्य स आसिषेवे ॥२२॥


तस्याम् त्रितस्य-उशनस: on her (bank) of Trita, Ushana,
मनो:-च पृथो:-अथ- Manu, and Prithu, then
अग्ने:-असितस्य वायो: Agni, Asit, of Vaayu
तीर्थम् सुदासस्य the sacred places of Sudaas,
गवाम् गुहस्य the cows, Guha
यत्-श्राद्धदेवस्य those of Shraadhadeva
स: आसिषेवे he visited and stayed there

अन्यानि चेह द्विजदेवदेवै: कृतानि नानायतनानि विष्णो: ।
प्रत्यङ्गमुख्याङ्कितमन्दिराणि यद्दर्शनात् कृष्णमनुस्मरन्ति ॥२३॥


अन्यानि च-इह others and here
द्विजदेव-देवै: कृतानि by holy sages and gods built
नाना-आयतनानि विष्णो: various abodes of Vishnu
प्रति-अङ्ग-मुख्य- (on) each, disc, the leading, (Sudarshana)
अङ्कित-मन्दिराणि marked temples
यत्-दर्शनात् by which seeing
कृष्णम्-अनुस्मरन्ति Krishna is remembered

ततस्त्वतिव्रज्य सुराष्ट्रमृद्धं सौवीरमत्स्यान् कुरुजाङ्गलांश्च ।
कालेन तावद्यमुनामुपेत्य तत्रोद्धवं भागवतं ददर्श ॥२४||
तत:-तु-अतिव्रज्य then, indeed journeying
सुराष्ट्रम्-ऋद्धम् Sauraashtra prosperous,
सौवीर-मत्स्यान् Sauveera, Matsya,
कुरु-जाङ्गलान्-च Kuru, Jaangala and
कालेन तावत्- in due course, then
यमुनाम्-उपेत्य to Yamuna reaching
तत्र-उद्धवम् there, Uddhava
भागवतम् ददर्श the devotee, saw

स वासुदेवानुचरं प्रशान्तं बृहस्पते: प्राक् तनयं प्रतीतम् ।
आलिङ्ग्य गाढं प्रणयेन भद्रं स्वानामपृच्छद् भगवत्प्रजानाम् ॥२५॥


स: वासुदेव-अनुचरम् he, (Vidura) Vasudeva's son (Krishna's) servant
प्रशान्तम् बृहस्पते: प्राक् the peaceful, of Brihaspati, formerly
तनयम् प्रतीतम् pupil, well known (Uddhava)
आलिङ्ग्य गाढम् प्रणयेन embracing closely with love
भद्रम् स्वानाम्-अपृच्छद् well being of own people asked
भगवत्-प्रजानाम् of The Lord's protégés

कच्चित्पुराणौ पुरुषौ स्वनाभ्यपाद्मानुवृत्त्येह किलावतीर्णौ ।
आसात उर्व्या: कुशलं विधाय कृतक्षणौ कुशलं शूरगेहे ॥२६॥


कच्चित्-पुराणौ पुरुषौ is it that, the Primal Persons (Sri Balaraama and Sri
कच्चित्-पुराणौ पुरुषौ is it that, the Primal Persons (Sri Balaraama and Sri Krishna)
स्व-नाभ्य-पाद्म- from their own navel lotus,(appeared)
अनुवृत्त्या-इह by (Brahma's) prayer, here,
किल-अवतीर्णौ indeed descended
आसाते उर्व्या: and are on the earth
कुशलम् विधाय wellness bringing
कृत-क्षणौ bringing delight (they two)
कुशलम् शूर-गेहे are well in Shoorasena's house

कच्चित्कुरूणां परम: सुहृन्नो भाम: स आस्ते सुखमङ्ग शौरि: ।
यो वै स्वसृणां पितृवद्ददाति वरान् वदान्यो वरतर्पणेन ॥२७॥


कच्चित्-कुरूणाम् is it that of the Kuru clan
परम: सुहृत्-न: great friend, our
भाम: स: आस्ते adorable he is
सुखम्-अङ्ग शौरि: happy, O Dear! Vasudeva
य: वै स्वसृणाम् who indeed his sisters'
पितृवत्-ददाति like a father, gives
वरान् वदान्य: gifts, the large hearted one
वर-तर्पणेन by pleasing their husbands

कच्चिद्वरूथाधिपतिर्यदूनां प्रद्युम्न आस्ते सुखमङ्ग वीर: ।
यं रुक्मिणी भगवतोऽभिलेभे आराध्य विप्रान् स्मरमादिसर्गे ॥२८॥


कच्चित्-वरूथ-अधिपति:- is it that
यदूनाम् प्रद्युम्न: of the Yadus, Pradyumna
आस्ते सुखम्-अङ्ग वीर: is well, O Dear! The heroic
यम् रुक्मिणी whom Rukmini
भगवत:-अभिलेभे from The Lord secured
आराध्य विप्रान् by propitiating the Braahmanas
स्मरम्-आदि-सर्गे (who) was Cupid in the previous incarnation

कच्चित्सुखं सात्वतवृष्णिभोजदाशार्हकाणामधिप: स आस्ते ।
यमभ्यषिञ्चच्छतपत्रनेत्रो नृपासनाशां परिहृत्य दूरात् ॥२९॥


कच्चित्-सुखम् is it that, is well
सात्वत-वृष्णि-भोज- of the Saatvata, Vrishni, Bhoja and
दाशार्हकाणाम्-अधिप: स: Daashaarha's ruler he,
आस्ते यम्-अभ्यषिञ्चत्- (Ugrasena) is, whom coronated
शतपत्रनेत्र: नृप-आसन- the lotus-eyed Lord, on ruler's throne
आशाम् परिहृत्य दूरात् hope giving up far back

कच्चिद्-हरे: सौम्य सुत: सदृक्ष आस्तेऽग्रणी रथिनां साधु साम्ब: ।
असूत यं जाम्बवती व्रताढ्या देवं गुहं योऽम्बिकया धृतोऽग्रे ॥३०॥


कच्चिद्-हरे: सौम्य is it that, The Lord's, O Dear (Uddhava)
सुत: सदृक्ष the son like (his father, Krishna)
आस्ते-अग्रणी: रथिनाम् is there, the foremost of charioteers'
साधु साम्ब: असूत यम् faring well, Saamba, bore whom
जाम्बवती व्रत-आढ्या Jaambavatee, (following) religious observances
देवम् गुहम् य:- god Guha, who
अम्बिकया धृत:-अग्रे by Ambika (Paarvati) was born earlier

क्षेमं स कच्चिद्युयुधान आस्ते य: फाल्गुनाल्लब्धधनूरहस्य: ।
लेभेऽञ्जसाधोक्षजसेवयैव गतिं तदीयां यतिभिर्दुरापाम् ॥३१॥


क्षेमम् स: कच्चित्- well he, is it
युयुधान: आस्ते Yuyudhaana (Saatyaki) remains
य: फाल्गुनात्- who, from Arjuna
लब्ध-धनू-रहस्य: received bowman ship, with (its) secrets
लेभे-अञ्जसा (and also) attained easily
अधोक्षज-सेवया-एव by Krishna's service alone
गतिम् तदीयाम् the status of His devotee
यतिभि:-दुरापाम् by ascetics is difficult to achieve

कच्चिद् बुध: स्वस्त्यनमीव आस्ते श्वफल्कपुत्रो भगवत्प्रपन्न: ।
य: कृष्णपादाङ्कितमार्गपांसुष्वचेष्टत प्रेमविभिन्नधैर्य: ॥३२॥


कच्चिद् बुध: is it that the wise (Akroora)
स्वस्ति-अनमीव: आस्ते well and healthy remains
श्वफल्क-पुत्र: the son of Shvaphalka
भगवत्–प्रपन्न: to the Lord devoted
य: कृष्ण-पाद- who (in) Krishna's feet
अङ्कित-मार्ग- prints marked path's
पांसुषु-अवचेष्टत sand rolled
प्रेम-विभिन्न-धैर्य: overcome with love and losing his calm

कच्चिच्छिवं देवकभोजपुत्र्या विष्णुप्रजाया इव देवमातु: ।
या वै स्वगर्भेण दधार देवं त्रयी यथा यज्ञवितानमर्थम् ॥३३॥


कच्चित्-शिवम् देवक- is it (that) all is well (for) Devaka,
भोज-पुत्र्या: (the chief of) the Bhojas's daughter (Devaki)
विष्णु-प्रजाया: to Vishnu (who) gave birth
इव देव-मातु: like the gods' mother (Aditi)
या वै स्व-गर्भेण who indeed in her womb
दधार देवम् त्रयी यथा held The Lord, the Vedas just as
यज्ञ-वितानम्-अर्थम् the sacrifices and their extensive rituals

अपिस्विदास्ते भगवान् सुखं वो य: सात्वतां कामदुधोऽनिरुद्ध: ।
यमामनन्ति स्म ह शब्दयोनिं मनोमयं सत्त्वतुरीयतत्त्वम् ॥३४॥


अपि-स्वित्-आस्ते is in comfort is present
भगवान् सुखम् The Lord in happiness
व: य: सात्वताम् of ours, Who, for the devotees
काम-दुध:-अनिरुद्ध: is wish fulfilling, Aniruddha
यम्-आमनन्ति स्म whom, declare do
ह शब्द-योनिम् indeed of the Vedas' source
मनोमयम् (who is the deity of) the mind
सत्त्व-तुरीय-तत्त्वम् of the Sattva beyond essence

अपिस्विदन्ये च निजात्मदैवमनन्यवृत्या समनुव्रता ये ।
हृदीकसत्यात्मजचारुदेष्णगदादय: स्वस्ति चरन्ति सौम्य॥३५॥


अपि-स्वित्-अन्ये च also it is so (that) others and
निज-आत्म-दैवम्- (to) their own Lord
अनन्य-वृत्या समनुव्रता ये unfailingly devoted, followers who
हृदीक सत्य-आत्मज (such as) Hrideeka Satybhaama's son
चारुदेष्ण गद-आदय: Chaarodeshna, Gada and others
स्वस्ति चरन्ति सौम्य well living, O Gentle One!

अपि स्वदोर्भ्यां विजयाच्युताभ्यां धर्मेण धर्म: परिपाति सेतुम् ।
दुर्योधनोऽतप्यत यत्सभायां साम्राज्यलक्ष्म्या विजयानुवृत्त्या ॥३६॥


अपि स्व-दोर्भ्याम् is it, by his two arms
विजय-अच्युताभ्याम् Arjuna and Krishna
धर्मेण धर्म: righteously, virtue personified (Yudhishtthira)
परिपाति सेतुम् protects the bridge (of law)
दुर्योधन:-अतप्यत Duryodhana was jealous
यत्-सभायाम् in which assembly
साम्राज्य-लक्ष्म्या of imperial fortune
विजय-अनुवृत्त्या and glory attending

किं वा कृताघेश्वघमत्यमर्षी भीमोऽहिवद्दीर्घतमं व्यमुञ्चत् ।
यस्याङ्घ्रिपातं रणभूर्न सेहे मार्गं गदायाश्चरतो विचित्रम् ॥३७॥


किम् वा कृत्-अघेषु- is it or, (towards) those who have wronged,
अघम्-अति-अमर्षी angry and very unforgiving
भीम:-अहि-वत्- Bheema like a snake
दीर्घतमम् व्यमुञ्चत् the long drawn has given up
यस्य-अङ्घ्रि-पातम् whose foot steps
रण-भू:-न सेहे battle field did not bear
मार्गम् गदाया: in the way by (his) mace
चरत: विचित्रम् revolved strangely

कच्चिद्यशोधा रथयूथपानां गाण्डीवधन्वोपरतारिरास्ते ।
अलक्षितो यच्छरकूटगूढो मायाकिरातो गिरिशस्तुतोष ॥३८॥


कच्चित्-यशोधा: is it the renowned
रथ-यूथपानाम् of the charioteers
गाण्डीव-धन्व: the Gaandeeva wielder
उपरत-अरि:-आस्ते having subdued the enemies is living
अलक्षित: यत्-शर-कूट-गूढ: unseen, who (was) by arrows net intense
माया-किरात: by the illusory Kiraata
गिरिश:-तुतोष Lord Shiva was pleased

यमावुतस्वित्तनयौ पृथाया: पार्थैर्वृतौ पक्ष्मभिरक्षिणीव ।
रेमात उद्दाय मृधे स्वरिक्थं परात्सुपर्णाविव वज्रिवक्त्रात् ॥३९॥


यमौ-उत-स्वित्-तनयौ the twins indeed is it the sons
पृथाया: पार्थै:-वृतौ of Prithaa (Kunti), by sons protection
पक्ष्मभि:-अक्षिणी-इव by the lashes the eyes like
रेमाते उद्दाय मृधे rejoice, taking over in war
स्व-रिक्थम् their own share (of kingdom)
परात्-सुपर्णौ-इव from others, Gaduda like
वज्रि-वक्त्रात् Indra's mouth (nectar)

अहो पृथापि ध्रियतेऽर्भकार्थे राजर्षिवर्येण विनापि तेन ।
यस्त्वेकवीरोऽधिरथो विजिग्ये धनुर्द्वितीय: ककुभश्चतस्र: ॥४०॥


अहो पृथा-अपि Oh! Prithaa also
ध्रियते-अर्भक-अर्थे is living for children's' sake
राजर्षि-वर्येण by the royal sage foremost
विना-अपि तेन bereaved by him (Paandu)
य:-तु-एकवीर:- who indeed (was) a hero
अधिरथ: विजिग्ये and charioteer had won
धनु:-द्वितीय: by bow alone
ककुभ:-चतस्र: the directions, four

सौम्यानुशोचे तमध:पतन्तं भ्रात्रे परेताय विदुद्रुहे य: ।
निर्यापितो येन सुहृत्स्वपुर्या अहं स्वपुत्रान् समनुव्रतेन ॥४१॥


सौम्य-अनुशोचे O Gentle One! I grieve
तम्-अध:-पतन्तम् him going a downfall (Dhritaraashtra)
भ्रात्रे परेताय (towards) the brother deceased (Paandu)
विदुद्रुहे य: निर्यापित: येन wronged who, banished by whom
सुहृत्-स्व-पुर्या: अहम् the well wisher, from his capital, I
स्व-पुत्रान् समनुव्रतेन his own sons following

सोऽहं हरेर्मर्त्यविडम्बनेन दृशो नृणां चालयतो विधातु: ।
नान्योपलक्ष्य: पदवीं प्रसादाच्चरामि पश्यन् गतविस्मयोऽत्र ॥४२॥


स:-अहम् हरे:- that I, of Shree Hari,
मर्त्य-विडम्बनेन of the mortals' bewildered
दृश: नृणाम् चालयत: mind of the people motivates
विधातु: of the world's creator, not by any one seen
पदवीम् प्रसादात्- (His) glory, by (His) grace
चरामि पश्यन् roam about seeing
गत-विस्मय:-अत्र bereft of all surprises, here

नूनं नृपाणां त्रिमदोत्पथानां महीं मुहुश्चालयतां चमूभि: ।
वधात्प्रपन्नार्तिजिहीर्षयेशोऽप्युपैक्षताघं भगवान् कुरूणाम् ॥४३॥


नूनम् नृपाणाम् surely, of the kings
त्रि-मद-उत्पथानाम् threefold pride creating
महीम् मुहु:- the earth again and again
चालयताम् चमूभि: shaking by the armies
वधात्-प्रपन्न-आर्ति by killing, shelter seeking (devotee's) troubles
जिहीर्षया-ईश:-अपि- wanting to destroy
उपैक्षत-अघम् the Lord also overlooked the sins
भगवान् कुरूणाम् Lord Krishna, of the Kauravaas

अजस्य जन्मोत्पथनाशनाय कर्माण्यकर्तुर्ग्रहणाय पुंसाम् ।
नन्वन्यथा कोऽर्हति देहयोगं परो गुणानामुत कर्मतन्त्रम् ॥४४॥


अजस्य जन्म- of the birth less, (Lord) birth
उत्पथ-नाशनाय (is for) the wrong doers extermination
कर्माणि-अकर्तु:- the actions of the actionless (Lord)
ग्रहणाय पुंसाम् to attract the people
ननु-अन्यथा क:-अर्हति surely otherwise, who wants
देह-योगम् पर: गुणानाम- body association, beyond the three gunas
उत कर्म-तन्त्रम् or the course of action

तस्य प्रपन्नाखिललोकपानामवस्थितानामनुशासने स्वे ।
अर्थाय जातस्य यदुष्वजस्य वार्तां सखे कीर्तय तीर्थकीर्ते: ॥४५॥


तस्य प्रपन्न-अखिल- His (to whom) are surrendered all
लोकपानाम्-अवस्थितानाम्- the guardians of the spheres present (always)
अनुशासने स्वे in obedience His own
अर्थाय जातस्य for them, born
यदुषु-अजस्य वार्ताम् in the Yadu's, The birth less One, the news
सखे कीर्तय तीर्थकीर्ते: O Friend! Do relate, of The sacred renowned
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारहंस्यां संहितायां तृतीयस्कन्धे विदुरोद्धवसंवादे प्रथम:
अध्याय: ॥१॥


इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारहंस्यां संहितायां तृतीयस्कन्धे विदुरोद्धवसंवादे प्रथम:
अध्याय: ॥१॥ Thus ends the first discourse in Book Three, consisting of a dialogue

द्वितीय: अध्याय:

श्री शुक उवाच - Shri Shuka said -

इति भागवत: पृष्ट: क्षत्त्रा वार्तां प्रियाश्रयाम् ।
प्रतिवक्तुं न चोत्सेह औतकण्ठ्यात्स्मारितेश्वर: ॥१॥


इति भागवत: पृष्ट: thus, the devotee (Uddhava) asked
क्षत्त्रा वार्ताम् प्रिय-आश्रयाम् by Vidura, news of beloved (Krishna's) related
प्रतिवक्तुम् न च-उत्सेह to answer was not able and
औतकण्ठ्यात्- overwhelmed
स्मारित-ईश्वर: by being reminded of The Lord

य: पञ्चहायनो मात्रा प्रातराशाय याचित: ।
तन्नैच्छद्रचयन् यस्य सपर्यां बाललीलया ॥२॥


य: पञ्च-हायन: who (Uddhava) in five years (age)
मात्रा प्रात:-आशाय याचित: by mother for breakfast called
तत्-न-ऐच्छत्- that did not desire
रचयन् यस्य सपर्याम् performing Whose service
बाल-लीलया by children's' play

स कथं सेवया तस्य कालेन जरसं गत: ।
पृष्टो वार्तां प्रतिब्रूयाद्भर्तु: पादावनुस्मरन् ॥३॥


स: कथम् सेवया तस्य He, (Uddhava), how could, in His service
कालेन जरसम् गत: in time, old age got
पृष्ट: वार्ताम् प्रतिब्रूयात्- asked of news, answer (how could)
भर्तु: पदौ-अनुस्मरन् master's feet remembering

स मुहूर्तमभूत्तूष्णीं कृष्णाङ्घ्रिसुधया भृशम् ।
तीव्रेण भक्ति योगेन निमग्न: साधु निर्वृत: ॥४॥


स: मुहूर्तम्-अभूत्-तूष्णीम् He, Uddhava, for a moment, became silent
कृष्ण-अङ्घ्रि-सुधया भृशम् in Krishna's feet's nectar immensely
तीव्रेण भक्ति योगेन in intense devotion yoga
निमग्न: साधु निर्वृत: immersed, was well blissful

पुलकोद्भिन्नसर्वाङ्गो मुञ्चन्मीलद्दृशा शुच: ।
पूर्णार्थो लक्षितस्तेन स्नेहप्रसरसम्प्लुत: ॥५॥


पुलक-उद्भिन्न-सर्व-अङ्ग: horripilation arising on all body
मुञ्चत्-मीलत्-दृशा शुच: flowing from closed eyes tears
पूर्ण-अर्थ: लक्षित:-तेन total achievement was seen by him (Vidura)
स्नेह-प्रसर-सम्प्लुत: in love's flood immersed

शनकैर्भगवल्लोकान्नृलोकं पुनरागत: ।
विमृज्य नेत्रे विदुरं प्रत्याहोद्धव उत्स्मयन् ॥६॥


शनकै:-भगवत्-लोकात्- gradually, from the divine realm
नृलोकम् पुन:-आगत: to the mortal world again came
विमृज्य नेत्रे विदुरम् wiping the two eyes, to Vidura
प्रत्याह-उद्धव: उत्-स्मयन् answered Uddhava indeed, in wonder
उद्धव उवाच - Uddhava said -

कृष्णद्युमणिनिम्लोचे गीर्णेष्वजगरेण ह ।
किं तु न: कुशलं ब्रूयां गतश्रीषु गृहेष्वहम् ॥७॥


कृष्ण-द्युमणि-निम्लोचे (The) Krishna Sun having set
गीर्णेषु-अजगरेण ह swallowed by the python (Time) Alas!
किम् तु न: कुशलम् ब्रूयाम् what then, our welfare (should I) say
गत-श्रीषु गृहेषु-अहम् lost splendour of (our) home, I

दुर्भगो बत लोकोऽयं यदवो नितरामपि ।
ये संवसन्तो न विदुर्हरिं मीना इवोडुपम् ॥८॥


दुर्भग: बत लोक:-अयम् unfortunate alas!
यदव: नितराम्-अपि the Yaadavaas
ये संवसन्त: न विदु:-हरिम् who living together (with Krishna)
मीना इव-उडुपम् fishes as the moon

इङ्गितज्ञा: पुरुप्रौढा एकारामाश्च सात्वता: ।
सात्वतामृषभं सर्वे भूतावासममंसत ॥९॥


इङ्गितज्ञा: पुरु-प्रौढा: gestures knower's, very intelligent
एक-आरामा:-च सात्वता: as one sporting and the Yaadavaas
सात्वताम्-ऋषभम् सर्वे of the Yadu's foremost, all
भूत-आवासम्-अमंसत of all beings the Abode, understood as

देवस्य मायया स्पृष्टा ये चान्यदसदाश्रिता: ।
भ्राम्यते धीर्न तद्वाक्यैरात्मन्युप्तात्मनो हरौ ॥१०॥


देवस्य मायया स्पृष्टा: ये by The Lord's Maayaa touched who
च-अन्यत्-असत्-आश्रिता: and those others, on untruth rely
भ्राम्यते धी:-न misguided mind is not
तत्-वाक्यै:-आत्मनि- by those words, in self
उप्त-आत्मन: हरौ placed, in the self of Hari

प्रदर्श्यातप्ततपसामवितृप्तदृशां नृणाम् ।
आदाय अन्तरधात् स्वबिम्बं लोकलोचनम् ॥११॥


प्रदर्श्य-अतप्त-तपसाम्- showing to those, who had not done penance
अवितृप्त-दृशाम् नृणाम् with unsatisfied eyes the people
आदाय अन्तरधात् withdrawing screened (Himself)
स्व-बिम्बम् लोक-लोचनम् His own form, the worlds sight

यन्मर्त्यलीलौपयिकं स्वयोग मायाबलं दर्शयता गृहीतम् ।
विस्मापनं स्वस्य च सौभगर्द्धे: परं पदं भूषणभूषणाङ्गम् ॥१२॥


यत्-मर्त्य-लीला-औपयिकम् which (form) (for) man-like actions suited
स्व-योग माया-बलम् by His own Yoga Maayaa, and divine power
दर्शयता गृहीतम् presenting, was taken
विस्मापनम् स्वस्य च by surprise Himself also
सौभग-ऋद्धे: (which was) auspicious and of divine beauty
परम् पदम् that ultimate form
भूषण-भूषण-अङ्गम् was an ornament to the ornaments of the body

यद्धर्मसूनोर्बत राजसूये निरीक्ष्य दृक्स्वस्त्ययनं त्रिलोक: ।
कार्त्स्न्येन चाद्येह गतं विधातुरर्वाक्सृतौ कौशलमित्यमन्यत ॥१३॥


यत्- which (form)
धर्मसूनो:-बत of Dharma's son, Yudhishtthira, indeed
राजसूये निरीक्ष्य (during) the Raajasooya Yagya, beholding
दृक्-स्वस्ति-अयनम् for the eyes was benediction holding
त्रिलोक: the three worlds (thought)
कार्त्स्न्येन च-अद्य-इह (surely) in entirety, and today, here,
गतम् विधातु:- is exhausted Brahma's
अर्वाक्-सृतौ कौशलम्- in this form creating excellence
इति-अमन्यत thus thought

यस्यानुरागप्लुतहासरासलीलावलोकप्रतिलब्धमाना: ।
व्रजस्त्रियो दृग्भिरनुप्रवृत्तधियोऽवतस्थु: किल कृत्यशेषा: ॥१४॥


यस्य-अनुराग-प्लुत- Whose affection laden
हास-रास-लीला-अवलोक- smile, love and sportive glances
प्रतिलब्ध-माना: व्रज-स्त्रिय: feeling honoured, Vraja's women
दृग्भि:-अनुप्रवृत्त-धिय:- with (their) eyes, following with mind
अवतस्थु: किल कृत्य-शेषा: stood still, indeed, work abandoning

स्वशान्तरूपेष्वितरै: स्वरूपैरभ्यर्द्यमानेष्वनुकम्पितात्मा ।
परावरेशो महदंशयुक्तो ह्यजोऽपि जातो भगवान् यथाग्नि: ॥१५॥


स्व-शान्त-रूपेषु- in His own gentle forms (Vasudeva and others)
इतरै: स्वरूपै:- by otherwise (non gentle) forms (Kansa etc.)
अभ्यर्द्यमानेषु- being persecuted,
अनुकम्पित-आत्मा compassion minded
परावर-ईश: of Prakriti and creation the Ruler
महत्-अंश-युक्त: glorious part along (Balaraama) with
हि-अज:-अपि indeed birth less also
जात: भगवान् was born the Lord
यथा-अग्नि: just as fire

मां खेदयत्येतदजस्य जन्म विडम्बनं यद्वसुदेवगेहे ।
व्रजे च वासोऽरिभयादिवस्वयं पुराद् व्यवात्सीद् यदनन्तवीर्य: ॥१६॥


माम् खेदयति-एतत्- me (it) pains this,
अजस्य जन्म-विडम्बनम् the birth less one's being born, mocking
यत्-वसुदेव-गेहे व्रजे च that in Vasudeva's house, in Vraja and
वास:-अरि-भयात्-इव living, (as if) enemies fear for
स्वयम् पुरात् व्यवात्सीत् (from) own city (Mathura) fleeing
यत्-अनन्त-वीर्य: that of infinite power

दुनोति चेत: स्मरतो ममैतद् यदाह पादावभिवन्द्य पित्रो: ।
ताताम्ब कंसादुरुशङ्कितानां प्रसीदतं नोऽकृतनिष्कृतीनाम् ॥१७॥


दुनोति चेत: agonizes (my) mind
स्मरत: मम-एतत् remembering, my this
यत्-आह पादौ- what said (He) in feet
अभिवन्द्य पित्रो: saluting of parents
तात-अम्ब 'Father! Mother!'
तात-अम्ब
कंसात्-उरु-शङ्कितानाम् by Kansa greatly afraid
प्रसीदतम्-न: be pleased, towards we two (Balaraama and Me),
अकृत-निष्कृतीनाम् having failed to do our duty

को वा अमुष्याङ्घ्रिसरोजरेणुं विस्मर्तुमीशीत पुमान् विजिघ्रन् ।
यो विस्फुरद्भ्रूविटपेन भूमेर्भारं कृतान्तेन तिरश्चकार ॥१८॥


क: वा अमुष्य- who or (can), His
अङ्घ्रि-सरोज-रेणुम् feet lotus dust
विस्मर्तुम्-ईशीत to forget is capable
पुमान् विजिघ्रन् a person having smelt
य: विस्फुरत्- Who by the quiver of
भ्रू-विटपेन the eyebrows' play
भूमे:-भारम् the earth's burden
कृतान्तेन तिरश्चकार like the death god, cut off

दृष्टा भवद्भिर्ननु राजसूये चेद्यस्य कृष्णं द्विषतोऽपि सिद्धि: ।
यां योगिन: संस्पृहयन्ति सम्यग् योगेन कस्तद्विरहं सहेत ॥१९॥


दृष्टा भवद्भि:-ननु राजसूये was seen definitely, in the Raajasooya (Yagya)
चेद्यस्य कृष्णं द्विषत:-अपि Chedee's (towards) Krishna (holding) animosity even
सिद्धि: याम् the consummation (oneness with The Lord), which
योगिन: संस्पृहयन्ति ascetics long for
सम्यग् योगेन by intense yoga
क:-तत्-विरहम् सहेत who that separation (from The Lord) will bear

तथैव चान्ये नरलोकवीरा य आहवे कृष्णमुखारविन्दम् ।
नेत्रै: पिबन्तो नयनाभिरामं पार्थास्त्रपूता: पदमापुरस्य॥२०॥


तथा-एव च-अन्ये like that and others,
नर-लोक-वीरा: ये आहवे mortal world's heroes, who in the battle
कृष्ण-मुख-अरविन्दम् Shri Krishna's face lotus
नेत्रै: पिबन्त: by eyes drinking
नयन-अभिरामम् the eye ravishing (beauty)
पार्थ-अस्त्र-पूता: by Arjuna's weapons purified
पदम्-आपु:अस्य Abode attained His

स्वयं त्वसाम्यातिशयस्त्र्यधीश: स्वाराज्यलक्ष्म्याप्तसमस्तकाम: ।
बलिं हरद्भिश्चिरलोकपालै: किरीटकोट्येडितपादपीठ: ॥२१॥


स्वयम् तु असाम्य- Himself of course, unequalled,
अतिशय:-त्रि-अधीश: unexcelled, the three (world's) Ruler
स्वाराज्य-लक्ष्म्या- by His own sovereign lordliness
आप्त-समस्त-काम: attaining all desires
बलिम् हरद्भि:- offerings bringing
चिर-लोकपालै: all the eternal guardians
किरीट-कोट्या- crowns' crest
ईडित-पाद-पीठ: adored foot stool

तत्तस्य कैङ्कर्यमलं भृतान्नो विग्लापयत्यङ्ग यदुग्रसेनम् ।
तिष्ठन्निषण्णं परमेष्ठिधिष्ण्ये न्यबोधयद्देव निधारयेति ॥२२॥


तत्-तस्य कैङ्कर्यम्-अलम् that His service great
भृतान्-न: विग्लापयति- servants us, pains
अङ्ग यत्-उग्रसेनम् O Dear! that to Ugrasena
तिष्ठन्-निषण्णम् standing (before him) seated
परमेष्ठि-धिष्ण्ये on the royal throne
न्यबोधयत्-देव submitted ' My Lord!
निधारय-इति listen '(to my prayer) thus

अहो बकी यं स्तनकालकूटं जिघांसयापाययदप्यसाध्वी ।
लेभे गतिं धात्र्युचितां ततोऽन्यं कं वा दयालुं शरणं व्रजेम ॥२३॥


अहो बकी यम् Aha! Baki (Pootanaa) Whom
स्तन-काल-कूटम् breast (with) deadly poison
जिघांसया-अपाययत्- to kill, suckled
अपि-असाध्वी लेभे गतिम् though impious, received status
धात्री-उचिताम् of a foster mother's worth
तत:-अन्यम् कम् वा therefore, other whom or
दयालुम् शरणम् व्रजेम merciful for protection should surrender

मन्येऽसुरान् भागवतांस्त्र्यधीशे संरम्भमार्गाभिनिविष्टचित्तान् ।
ये संयुगेऽचक्षत तार्क्ष्यपुत्रमंसे सुनाभायुधमापतन्तम् ॥२४॥


मन्ये-असुरान् भागवतान्- I consider the demons as devotees
त्रि-अधीशे संरम्भ-मार्ग- (who) on the three worlds' Lord, (by) anger's path
अभिनिविष्ट-चित्तान् having fixed minds
ये संयुगे-अचक्षत who in the battle watched
तार्क्ष्यपुत्रम्-अंसे on Gaduda's shoulder
सुनाभ-आयुधम्- Sudershana weapon
आपतन्तम् charging (Vishnu)

वसुदेवस्य देवक्यां जातो भोजेन्द्रबन्धने ।
चिकीर्षुर्भगवानस्या: शमजेनाभियाचित: ॥२५॥


वसुदेवस्य देवक्याम् जात: of Vasudeva, in Devaki was born
भोजेन्द्र-बन्धने in Bhojendra's (Kansa's) prison
चिकीर्षु:-भगवान्- wanting to do the Lord
अस्या: शम्- her (the earth's) peace
अजेन-अभियाचित: by Brahmaa (the unborn) prayed

ततो नन्दव्रजमित: पित्रा कंसाद्विबिभ्यता ।
एकादश समास्तत्र गूढार्चि: सबलोऽवसत् ॥२६॥


तत: नन्द-व्रजम्-इत: then, to Nanda's Vraja, from here
पित्रा कंसात्-विबिभ्यता by father (Vasudeva), by Kansa being afraid
एकादश समा:- eleven years
तत्र गूढा-अर्चि: there concealing glory
स-बल:-अवसत् with Balaraama lived

परीतो वत्सपैर्वत्सांश्चारयन् व्यहरद्विभु: ।
यमुनोपवने कूजद् द्विजसंकुलिताङ्घ्रिपे ॥२७॥


परीत: वत्सपै:- surrounded by cowherd boys
वत्सान्-च-चारयन् calves and grazing
व्यहरत्-विभु: sported the Lord
यमुना-उपवने in the Yamuna groves
कूजत् द्विज- (where) cooing birds
संकुलित-अङ्घ्रिपे gathered on the trees

कौमारीं दर्शयंश्चेष्टां प्रेक्षणीयां व्रजौकसाम् ।
रुदन्निव हसन्मुग्धबालसिंहावलोकन: ॥२८॥


कौमारीम् दर्शयन्-चेष्टाम् childish, showing gestures
प्रेक्षणीयाम् व्रज-औकसाम् pleasing to watch for the Vraja residents
रुदन्-इव हसन्-मुग्ध- crying like, laughing (like) innocent
बाल-सिंह-अवलोकन: (like) a cub of lion gazing

स एव गोधनं लक्ष्म्या निकेतं सितगोवृषम् ।
चारयन्ननुगान् गोपान् रणद्वेणुर्रीरमत् ॥२९॥


स: एव गोधनम् He only, the cattle wealth
लक्ष्म्या निकेतम् of splendour the abode
सित-गोवृषम् चारयन्- white bulls grazing
अनुगान् गोपान् to the following cowherd boys
रणत्-वेणु:-अरीरमत् playing the flute, entertained (them)

प्रयुक्तान् भोजराजेन मायिन: कामरूपिण: ।
लीलया व्यनुदत्तांस्तान् बाल: क्रीडनकानिव ॥३०॥


प्रयुक्तान् भोज-राजेन employed by Bhoja-raaja, (Kansa)
मायिन: कामरूपिण: the deceiving, (skilled in ) taking different forms
लीलया व्यनुदत्- in play destroyed
तान्-तान् बाल: them all, a child
क्रीडनकान्-इव toys as

विपन्नान् विषपानेन निगृह्य भुजगाधिपम् ।
उत्थाप्यापाययद्गावस्तत्तोयं प्रकृतिस्थितम् ॥३१॥


विपन्नान् विष-पानेन fallen dead by poison (water) drinking
निगृह्य भुजग-अधिपम् tamed the serpent leader (Kaaliya)
उत्थाप्य-अपाययत्-गाव:- reviving (them) made (them) drink the cows
तत्-तोयम् प्रकृति-स्थितम् that water in pure form brought

अयाजयद्गोसवेन गोपराजं द्विजोत्तमै: ।
वित्तस्य चोरुभारस्य चिकीर्षन् सद्व्ययं विभु: ॥३२॥


अयाजयत्-गोसवेन (made to) perform, by cows' worship (Yagya)
गोप-राजम् the cowherd leader (Nanda)
द्विज-उत्तमै: by Braahmanas, the best
वित्तस्य च-उरु-भारस्य wealth and greatly abundant
चिकीर्षन् सद्-व्ययम् wanting to well spend
विभु: The Lord

वर्षतीन्द्रे व्रज: कोपाद्भग्नमानोऽतिविह्वल: ।
गोत्रलीलातपत्रेण त्रातो भद्रानुगृह्लता ॥३३॥


वर्षति-इन्द्रे व्रज: (when) rained Indra on Vraja
कोपात्-भग्न-मान: by anger hurt ego
अति-विह्वल: very agitated
गोत्र-लीला-आतपत्रेण the mountain (Govardhana), sportingly like an umbrella
त्रात: भद्र- saved O Blessed One!
अनुगृह-लता the compassion creeper (The Lord)

शरच्छशिकरैर्मृष्टं मानयन् रजनीमुखम् ।
गायन् कलपदं रेमे स्त्रीणां मण्डलमण्डन: ॥३४॥


शरत्-शशि-करै:-मृष्टम् by autumn moon's rays brightened
मानयन् रजनी-मुखम् honouring the evening
गायन् कल-पदम् रेमे singing melodious songs, revelled
स्त्रीणाम् मण्डल-मण्डन: of the women's groups The Grace
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां तृतीयस्कन्धे विदुरोद्धवसंवादे द्वितीय:
अध्याय: ॥२॥


इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां तृतीयस्कन्धे विदुरोद्धवसंवादे द्वितीय:
अध्याय: ॥२॥ Thus ends the second discourse in Book Three, consisting of a dialogue

तृतीय: अध्याय:

उद्धव उवाच - Uddhava said -

तत: स आगत्य पुरं स्वपित्रोष्चिकीर्षया शं बलदेवसंयुत:।
निपात्य तुङ्गाद्रिपुयूथनाथं हतं व्यकर्षद् व्यसुमोजसोर्व्याम् ॥१॥


तत: स: आगत्य then He coming
पुरम् स्व-पित्रो: to the city of (His) own parents
चिकीर्षया शम् wanting to please (the parents)
बलदेव-संयुत: Baladeva along with
निपात्य तुङ्गात्- pulling down from the high (seat)
रिपु-यूथ-नाथम् enemies' group's leader (Kansa)
हतम् व्यकर्षत् killing, dragged
व्यसुम्-ओजसा-उर्व्याम् dead body forcefully, on the ground

सान्दीपने: सकृत्प्रोक्तं ब्रह्माधीत्य सविस्तरम् ।
तस्मै प्रादाद्वरं पुत्रं मृतं पञ्जजनोदरात् ॥२॥


सान्दीपने: सकृत्-प्रोक्तम् by Sandeepani once spoken
ब्रह्म-अधीत्य सविस्तरम् Vedas studying in detail
तस्मै प्रादात्-वरम् पुत्रम् for him gave, as fee, (his) son
मृतम् पञ्जजन-उदरात् dead from Panjajana's (the demon's), belly

समाहुता भीष्मककन्यया ये श्रिय: सवर्णेन बुभूषयैषाम् ।
गान्धर्ववृत्या मिषतां स्वभागं जह्रे पदं मूर्ध्नि दधत्सुपर्ण: ॥३॥


समाहुता भीष्मक-कन्यया invited by Bheeshmaka's daughter (Rukmini)
ये श्रिय: सवर्णेन those kings (Shishupaal and others), by brother (Rukmi)
बुभूषया-एषाम् wanting to marry her
गान्धर्व-वृत्या by the Gandharva system ( of marriage)
मिषताम् स्वभागम् जह्रे mutually (agreeing), His own share snatched away
पदम् मूर्ध्नि दधत्-सुपर्ण: feet on the heads placing like Gaduda

ककुद्मतोऽविद्धनसो दमित्वा स्वयंवरे नाग्नजितीमुवाह ।
तद्भग्नमानानपि गृध्यतोऽज्ञाञ्जघ्नेऽक्षत: शस्त्रभृत: स्वशस्त्रै: ॥४॥


ककुद्मत:-अविद्ध-नस: heavy bulls unbridled
दमित्वा स्वयंवरे taming, in the (husband choosing) ceremony
नाग्नजितीम्-उवाह the daughter of Nagnajita (Satyabhaamaa) married
तत्-भग्न-मानान्-अपि so, hurt egoed even
गृध्यत:-अज्ञान्-जघ्ने-अक्षत: wanting to snatch, the foolish, killed unhurt
शस्त्रभृत: स्व-शस्त्रै: (The Lord )wielding weapons, by His own weapons

प्रियं प्रभुर्ग्राम्य इव प्रियाया विधित्सुरार्च्छद् द्युतरुं यदर्थे ।
वज्र्याद्रवत्तं सगणो रुषान्ध: क्रीडामृगो नूनमयं वधूनाम् ॥५॥


प्रियम् प्रभु:-ग्राम्य: इव pleasure, The Lord, a hen-pecked (husband) like
प्रियाया: विधित्सु:- to His favourite (consort) to bring
आर्च्छद् द्युतरुम् brought away the celestial tree
यत्-अर्थे वज्री-आद्रवत्-तम् which for, Indra attacked Him
सगण: रुषान्ध: with army with anger blinded
क्रीडा-मृग: नूनम्- toy animal, indeed
अयम् वधूनाम् this is, of (his) wives

सुतं मृधे खं वपुषा ग्रसन्तं दृष्ट्वा सुनाभोन्मथितं धरित्र्या ।
आमन्त्रितस्तत्तनयाय शेषं दत्त्वा तदन्त:पुरमाविवेश ॥६॥


सुतम् मृधे the son, in the battle
खम् वपुषा ग्रसन्तम् the sky with (his) body swallowing
दृष्ट्वा सुनाभ- seeing Bhaumaasura
उन्मथितम् धरित्र्या killed, by the Earth
आमन्त्रित:-तत्-तनयाय prayed for her son
शेषम् दत्त्वा the rest (of the kingdom) giving,
तत्-अन्त:पुरम् आविवेश his (Bhaumaasura's) palace entered

तत्राहृतास्ता नरदेवकन्या: कुजेन दृष्ट्वा हरिमार्तबन्धुम् ।
उत्थाय सद्यो जगृहु: प्रहर्षव्रीडानुरागप्रहितावलोकै: ॥७॥


तत्र-आहृता:-ता: there, kidnapped those
नरदेव-कन्या: कुजेन kings' daughters by Bhaumaasura
दृष्ट्वा हरिम्-आर्त-बन्धुम् seeing Shree Hari, of the down-trodden The Friend
उत्थाय सद्य: जगृहु: getting up quickly accepted (Him as husband)
प्रहर्ष-व्रीडा- (with) great joy, bashfulness
अनुराग-प्रहित-अवलोकै: love inclusive looks

आसां मुहूर्त एकस्मिन्नानागारेषु योषिताम् ।
सविधं जगृहे पाणीननुरूप: स्वमायया ॥८॥


आसाम् मुहूर्ते एकस्मिन्- in those times, one and the same
नाना-आगारेषु योषिताम् in different palaces of the damsels
सविधम् जगृहे पाणीन्- with due ceremony took the hands
अनुरूप: स्व-मायया in accordance to His own Maayaa

तास्वपत्यान्यजनयदात्मतुल्यानि सर्वत: ।
एकैकस्यां दश दश प्रकृतेर्विबुभूषया ॥९॥


तासु-अपत्यान्-अजनयत्- in them sons begot
आत्म-तुल्यानि सर्वत: Self like in every way
एकैकस्याम् दश दश in each one, ten ten
प्रकृते:-विबुभूषया of His sportings to extend

कालमागधशाल्वादीननीकै रुन्धत: पुरम् ।
अजीघनत्स्वयं दिव्यं स्वपुंसां तेज आदिशत् ॥१०॥


काल-मागध-शाल्व- Kaalayavana, Jaraasandha, Shaalva and
आदीन्-अनीकै: रुन्धत: others, by army (who had) besieged
पुरम् अजीघनत्- the city (of Mathura), got them killed
स्वयम् दिव्यम् Himself divine
स्व-पुंसाम् His own people
तेज: आदिशत् power giving

शम्बरं द्विविदं बाणं मुरं बल्वलमेव च ।
अन्यांश्च दन्तवक्त्रादीनवधीत्कांश्च घातयन् ॥११॥


शम्बरम् द्विविदम् बाणम् Shambara, Dvivida, Baana,
मुरम् बल्वलम्-एव च Mura, Balwala and also
अन्यान्-च दन्तवक्त्र-आदीन्- others and Dantavaktra and others
अवधीत्-कान्-च-घातयन् killed, and others got them killed

अथ ते भ्रातृपुत्राणां पक्षयो: पतितान्नृपान् ।
चचाल भू: कुरुक्षेत्रं येषामापततां बलै: ॥१२॥


अथ ते भ्रातृ-पुत्राणाम् then, your nephews'
पक्षयो: पतितान्-नृपान् sides taking, marching kings
चचाल भू: कुरुक्षेत्रम् shook the earth of Kurukshetra
येषाम्-आपतताम् बलै: by whose coming with the army

स कर्णदुश्शासनसौबलानां कुमन्त्रपाकेन हतश्रियायुषम् ।
सुयोधनं सानुचरं शयानं भग्नोरुमुर्व्यां न ननन्द पश्यन् ।।१३॥


स: कर्णदुश्शासन He, (Krishna), by Karna, Dusshaashana
सौबलानां कुमन्त्र-पाकेन Shakuni's wicked council result
हतश्रिय-आयुषम् having lost His fortune and life
सुयोधनं सानुचरं शयानं Duryodhana, along with his followers, lying
भग्न-उरुम्-उर्व्याम् (with) broken thighs, on the earth
न ननन्द पश्यन् did not rejoice, seeing

कियान् भुवोऽयं क्षपितोरुभारो यद्द्रोणभीष्मार्जुनभीममूलै: ।
अष्टादशाक्षौहिणिको मदंशैरास्ते बलं दुर्विषहं यदूनाम् ॥१४॥


कियान् भुव:-अयम् how much of the earth this
क्षपित:-उरु-भार: destroyed great burden
यत्-द्रोण-भीष्म-अर्जुन- which by Drona, Bheeshma, Arjuna,
भीम-मूलै: अष्टादश- Bheema mainly, eighteen
अक्षौहिणिक: Akshauhinee armies
मत्-अंशै:-आस्ते by my part manifestations, are there
बलम् दुर्विषहम् यदूनाम् gang of intolerable Yadus

मिथो यदैषां भविता विवादो मध्वामदाताम्रविलोचनानाम् ।
नैषां वधोपाय इयानतोऽन्यो मय्युद्यतेऽन्तर्दधते स्वयं स्म ॥१५॥


मिथ: यदा-एषाम् भविता among (themselves), when their happens
विवाद: मधु-आमद- argument, wine intoxicated
आताम्र-विलोचनानाम् of blooded eyed
न-एषाम् वध-उपाय: not theirs (is) killing way out
इयान्-अत:-अन्य: from this any
मयि-उद्यते-अन्तर्दधते My getting ready to depart
स्वयम् स्म by themselves they (will disappear)

एवं सञ्चिन्त्य भगवान् स्वराज्ये स्थाप्य धर्मजम् ।
नन्दयामास सुहृद: साधूनां वर्त्म दर्शयन् ॥१६॥


एवम् सञ्चिन्त्य भगवान् thus reasoning, The Lord
स्व-राज्ये स्थाप्य धर्मजम् in his own kingdom placing, Dharma's son (Yudhishtthira)
नन्दयामास सुहृद: gave joy to His people
साधूनाम् वर्त्म दर्शयन् of the righteous peoples' path showing

उत्तरायां धृत: पुरोर्वंश: साध्वभिमन्युना ।
स वै द्रौण्यस्त्रसंछिन्न: पुनर्भगवता धृत: ॥१७॥


उत्तरायाम् धृत: in Uttaraa placed (the seed)
पुरो:-वंश: साधु-अभिमन्युना of Puru's line, by the righteous Abhimanyu
स: वै द्रौणि-अस्त्र- that indeed, by Drona's son's weapon (missile)
संछिन्न: पुन:- torn apart, again
भगवता धृत: by The Lord preserved

अयाजयद्धर्मसुतमश्वमेधैस्त्रिभिर्विभु: ।
सोऽपि क्ष्मामनुजै रक्षन् रेमे कृष्णमनुव्रत: ॥१८॥


अयाजयत्-धर्म-सुतम्- made (to perform) the yagyas, by Dharma's son
अश्व-मेधै:-त्रिभि:-विभु: by Ashvamedhas three, The Lord
स:-अपि क्ष्माम्-अनुजै: he also, the earth with his brothers
रक्षन् रेमे कृष्णम्-अनुव्रत: protected and lived, to Krishna devoted

भगवानपि विश्वात्मा लोकवेदपथानुग: ।
कामान् सिषेवे द्वार्वत्यामसक्त: सांख्यमास्थित: ॥१९॥


भगवान्-अपि विश्व-आत्मा The Lord also, The Universal Soul
लोक-वेद-पथ-अनुग: the world's and Veda's paths following
कामान् सिषेवे द्वार्वत्याम्- desires fulfilled in Dwaarakaa
असक्त: सांख्यम्-आस्थित: unattached, in Saankhya (philosophy) established

स्निग्धस्मितावलोकेन वाचा पीयूषकल्पया ।
चरित्रेणानवद्येन श्रीनिकेतेन चात्मना ॥२०॥


स्निग्ध-स्मित-अवलोकेन by soft smiling look
वाचा पीयूष-कल्पया by speech nectar as though,
चरित्रेण-अनवद्येन by conduct unremarkable
श्रीनिकेतेन च-आत्मना of splendour the abode, and by Himself

इमं लोकममुं चैव रमयन् सुतरां यदून् ।
रेमे क्षणदया दत्तक्षणस्त्रीक्षणसौहृद: ॥२१॥


इमम् लोकम्-अमुम् च-एव in this world, that and also
रमयन् सुतराम् यदून् delighting, specially the Yadus
रेमे क्षणदया (He) revelled in the night
दत्त-क्षण-स्त्री giving delight to the wives
क्षण सौहृद: for a moment of love

तस्यैवं रममाणस्य संवत्सरगणान् बहून् ।
गृहमेधेषु योगेषु विराग: समजायत ॥२२॥


तस्य-एवम् रममाणस्य His thus, enjoying,
संवत्सर-गणान् बहून् for years very many
गृहमेधेषु योगेषु in household practices
विराग: समजायत aversion became

दैवाधीनेषु कामेषु दैवाधीन: स्वयं पुमान् ।
को विस्रम्भेत् योगेन योगेश्वरमनुव्रत: ॥२३॥


दैव-अधीनेषु कामेषु (when) Providence under are pleasures
दैव-अधीन: स्वयम् पुमान् Providence under (are) themselves men
क: विस्रम्भेत् योगेन who (man) relies (on pleasure) by devotion
योगेश्वरम्-अनुव्रत: to Shri Krishna devoted

पुर्यां कदाचित्क्रीडद्भिर्यदुभोजकुमारकै: ।
कोपिता मुनय: शेपुर्भगवन्मतकोविदा: ॥२४॥


पुर्याम् कदाचित्-क्रीडद्भि:- in the city (of Dwaarakaa), once, while playing
यदु-भोज-कुमारकै: Yadu and Bhoja youths
कोपिता: मुनय: शेपु:- offended sages cursed (them)
भगवत्-मत-कोविदा: Lord's will knowers

तत: कतिपयैर्मासैर्वृष्णिभोजान्धकादय: ।
ययु: प्रभासं संहृष्टा रथैर्देवविमोहिता: ॥२५॥


तत: कतिपयै:-मासै:- then, after some months
वृष्णि-भोज-अन्धक-आदय: Vrishni, Bhoja, Andhaka and others
ययु: प्रभासम् संहृष्टा: went to Prabhaasa happily
रथै:-देव-विमोहिता: by chariots, by Lord's (Maayaa) deluded

तत्र स्नात्वा पितृन्देवानृषींश्चैव तदम्भसा ।
तर्पयित्वाथ विप्रेभ्यो गावो बहुगुणा ददु: ॥२६॥


तत्र स्नात्वा पितृन्- there, having bathed, to manes,
देवान्-ऋषीन्-च-एव gods, the sages and also
तत्-अम्भसा तर्पयित्वा- in that water propitiated,
अथ विप्रेभ्य: then, to the Braahmanas
गाव: बहुगुणा: ददु: cows well gifted, gave

हिरण्यं रजतं शय्यां वासांस्यजिनकम्बलान् ।
यानं रथानिभान् कन्या धरां वृत्तिकरीमपि ॥२७॥


हिरण्यम् रजतम् शय्याम् gold, silver, beds
वासांसि-अजिन-कम्बलान् clothing's, deerskin, blankets,
यानम् रथान्-इभान् palanquins, chariots, elephants
कन्या: धराम् girls, land
वृत्तिकरीम्-अपि earning sources also

अन्नं चोरुरसं तेभ्यो दत्त्वा भगवदर्पणम् ।
गोविप्रार्थासव: शूरा: प्रणेमुर्भुवि मूर्धभि: ॥२८॥


अन्नम् च-उरु-रसम् And food of great taste
तेभ्य: दत्त्वा to them gave
भगवत्-अर्पणम् to The Lord dedicating
गो-विप्र-अर्थ-असव: cow, and Braahmanas' sake, living
शूरा: प्रणेमु:- the brave ones, bowed
भुवि मूर्धभि: to the ground (touching) the heads
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां तृतीयस्कन्धे विदुरोद्धवसंवादे तृतीय:
अध्याय: ॥३॥


इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां तृतीयस्कन्धे विदुरोद्धवसंवादे तृतीय:
अध्याय: ॥३॥ Thus ends the third discourse in Book Three, consisting of the dialogue

चतुर्थ: अध्याय:

उद्धव उवाच - Uddhava said -

अथ ते तदनुज्ञाता भुक्त्वा पीत्वा च वारुणीम् ।
तया विभ्रंशितज्ञाना दुरुक्तैर्मर्म पस्पृशु: ॥१॥


अथ ते तत्-अनुज्ञाता: then they, by them (the Braahmanas) permitted
भुक्त्वापीत्वा च वारुणीम् having eaten, and (having) drunk the wine
तया विभ्रंशित-ज्ञाना: by it having lost (their) minds
दुरुक्तै:-मर्म पस्पृशु: by abuses, hearts (of each other) hurt

तेषां मैरेयदोषेण विषमीकृतचेतसाम् ।
निम्लोचति रवावासीद्वेणूनामिव मर्दनम् ॥२॥


तेषाम् मैरेय-दोषेण among them, by the wine's adverse effect
विषमीकृत-चेतसाम् (with) perverted intellects
निम्लोचति रवौ- (by the time of) setting of the Sun
आसीत्-वेणूनाम्-इव there was bamboos' like
मर्दनम् strife (killing)

भगवान् स्वात्ममायाया गतिं तामवलोक्य स: ।
सरस्वतीमुपस्पृश्य वृक्षमूलमुपाविशत् ॥३॥


भगवान् स्व-आत्म-मायाया: The Lord, by His own Maayaa
गतिम् ताम्-अवलोक्य movements them watching
स: सरस्वतीम्-उपस्पृश्य He, Sarasvati (river's water), sipping
वृक्ष-मूलम्-उपाविशत् in the tree's roots, came and sat

अहं चोक्तो भगवता प्रपन्नार्तिहरेण् ह ।
बदरीं त्वं प्रयाहीति स्वकुलं संजिहीर्षुणा ॥४॥


अहम् च-उक्त: भगवता I and was told, by The Lord
प्रपन्न-आर्ति-हरेण ह of the shelter seeking, agonies reliever, indeed
बदरीम् त्वम् प्रयाहि-इति 'to Badrika (vana), you proceed', thus
बदरीम् त्वम् प्रयाहि-इति
स्व-कुलम् संजिहीर्षुणा own race, wanting to exterminate

अथापि तदभिप्रेतं जानन्नहमरिन्दम ।
पृष्ठतोऽन्वगमं भर्तु: पादविश्लेषणाक्षम: ॥५॥


अथ-अपि then also
तत्-अभिप्रेतम् जानन्- His intentions knowing
अहम्-अरिन्दम I, O vanquisher of foes!
पृष्ठत:-अन्वगमम् at (his) back, followed
भर्तु: पाद-विश्लेषण-अक्षम: master's feet to give up unable

अद्राक्षमेकमासीनं विचिन्वन्दयितं पतिम् ।
श्रीनिकेतं सरस्वत्यां कृतकेतमकेतनम् ॥६॥


अद्राक्षम्-एकम्-आसीनम् saw, alone seated
विचिन्वन्-दयितम् पतिम् looking for, beloved Master
श्रीनिकेतम् सरस्वत्याम् The Abode of splendour, (near) Saraswati
कृत-केतम्-अकेतनम् taking support, The Shelter less One

श्यामावदातं विरजं प्रशान्तारुणलोचनम् ।
दोर्भिश्चतुर्भिर्विदितं पीतकौशाम्बरेण च ॥७॥


श्याम-अवदातम् विरजम् dark, pure, non-Raajasika
प्रशान्त-अरुण-लोचनम् peaceful red eyes
दोर्भि:-चतुर्भि:- arms four
विदितम् distinguished
पीत-कौश-अम्बरेण च (by) yellow silk clothes and

वाम ऊरावधिश्रित्य दक्षिणाङ्घ्रिसरोरुहम् ।
अपाश्रितार्भकाश्वत्थमकृशं त्यक्तपिप्पलम् ॥८॥


वाम ऊरौ अधिश्रित्य on the left thigh placed
दक्षिण-अङ्घ्रि-सरोरुहम् right foot lotus
अपाश्रित-अर्भक-अश्वत्थम्- reclining on a young Ashvattha (tree)
अकृशम् त्यक्त-पिप्पलम् unfazed, given up all pleasures

तस्मिन्महाभागवतो द्वैपायनसुहृत्सख: ।
लोकाननुचरन् सिद्ध आससाद यदृच्छया ॥९॥


तस्मिन्-महा-भागवत: at that time, the great devotee
द्वैपायन सुहृत्-सख: of Dwaipaayana (Vyaasa), co-student and friend
लोकान्-अनुचरन् the worlds roaming
सिद्ध: आससाद the enlightened (sage, Maitreya) came
यदृच्छया by chance

तस्यानुरक्तस्य मुनेर्मुकुन्द: प्रमोदभावानतकन्धरस्य ।
आशृण्वतो मामनुरागहाससमीक्षया विश्रमयन्नुवाच ॥१०॥


तस्य-अनुरक्तस्य मुने:- his devoted, sage's Maitreya's,
मुकुन्द: प्रमोद-भाव- Lord Mukunda happy and loving
आनत-कन्धरस्य आशृण्वत: bent shoulders, in hearing
माम्-अनुराग-हास- to me, with love, smile and
समीक्षया विश्रमयन्-उवाच glances, endearing said

वेदाहमन्तर्मनसीप्सितं ते ददामि यत्तद्दुरवापमन्यै: ।
सत्त्रे पुरा विश्वसृजां वसूनां मत्सिद्धिकामेन वसो त्वयेष्ट: ॥११॥


वेद-अहम्-अन्तर्मनसि- know I, in your inner heart
ईप्सितम् ते utmost desire your
ददामि यत्-तत्- will give that which
दुरवापम्-अन्यै: unattainable by others
सत्त्रे पुरा in the sacrifices, (in) previous (incarnation)
विश्वसृजाम् वसूनाम् of the Prajaapatis and the Vasus
मत्-सिद्धि-कामेन for my attaining wish
वसो त्वया-इष्ट: (as a) Vasu by you (I was) worshipped

स एष साधो चरमो भवानामासादितस्ते मदनुग्रहो यत् ।
यन्मां नृलोकान् रह उत्सृजन्तं दिष्ट्या ददृश्वान् विशदानुवृत्त्या ॥१२॥


स: एष: साधो that this, O saintly one!
चरम: भवानाम्- the last of yours
आसादित:-ते have come to you
मत्-अनुग्रह: यत् my grace because
यत्-माम् नृलोकान् that Me, the mortal worlds,
रह: उत्सृजन्तम् in seclusion renouncing
दिष्ट्या ददृश्वान् by good fortune have seen
विशद-अनुवृत्त्या by great devotion

पुरामया प्रोक्तमजाय नाभ्ये पद्मे निषण्णाय ममादिसर्गे ।
ज्ञानं परं मन्महिमावभासं यत्सूरयो भागवतं वदन्ति ॥१३॥


पुरा-मया प्रोक्तम्-अजाय formerly by Me, was told to Brahmaa
नाभ्ये पद्मे निषण्णाय in the navel lotus seated
मम-आदि-सर्गे ज्ञानम् in My the first creation, wisdom
परम् मत्-महिमन्- supreme of My glory
अवभासम् यत्-सूरय: revealing which the sages
भागवतम् वदन्ति "Bhaagavatam" call
भागवतम् वदन्ति

इत्यादृतोक्त: परमस्य पुंस; प्रतिक्षणानुग्रहभाजनोऽहम् ।
स्नेहोत्थरोमा स्खलिताक्षरस्तं मुञ्चञ्छुच: प्राञ्जलिराबभाषे ॥१४॥


इति-आदृत-उक्त: thus, politely addressed
परमस्य पुंस: by the Primal Person
प्रतिक्षण-अनुग्रह-भाजन:- constant favour recipient
अहम् स्नेह-उत्थ-रोमा I, by affection rising hair (of the body)
स्खलित-अक्षर:- (in) faltering words
तम् मुञ्चन्-शुच: to Him, with flowing tears
प्राञ्जलि:-आबभाषे folding hands, answered

कोन्वीश ते पादसरोजभाजां सुदुर्लभोऽर्थेषु चतुर्ष्वपीह ।
तथापि नाहं प्रवृणोमि भूमन् भवत्पदाम्भोजनिषेवणोत्सुक: ॥१५॥


क:-नु-ईश ते which, indeed, O Lord!
पाद-सरोज-भाजाम् to your feet lotus devoted
सुदुर्लभ:-अर्थेषु difficult to attain of the human pursuits
चतुर्षु-अपि-इह the four also here
तथा-अपि न-अहम् yet even, do not I
प्रवृणोमि भूमन् aspire, O Perfect One!
भवत्-पाद-अम्भोज Your feet lotus
निषेवण-उत्सुक: to serve eager

कर्माण्यनीहस्य भवोऽभवस्य ते दुर्गाश्रयोऽथारिभयात्पलायनम् ।
कालात्मनो यत्प्रमदायुताश्रय: स्वात्मन्-रते: खिद्यति धीर्विदामिह ॥१६॥


कर्माणि-अनीहस्य actions of the desire less
भव:-अभवस्य ते of the born and of the birth less, You
दुर्ग-आश्रय:-अथ-अरि-भयात्- in a fortress shelter (seeking) then, by enemies'
पलायनम् काल-आत्मन: fleeing, of the Destroyer, Yourself
यत्-प्रमदा-अयुत-आश्रय: that damsels' a thousands, The Support
स्वात्मन्-रते: in Your own self delighting
खिद्यति धी:-विदाम्-इह puzzles minds of the knowing (people) here

मन्त्रेषु मां वा उपहूय यत्त्वमकुण्ठिताखण्डसदात्मबोध: ।
पृच्छे: प्रभो मुग्ध इवाप्रमत्तस्तन्नो मनो मोहयतीव देव ॥१७॥


मन्त्रेषु माम् वा उपहूय for advice, me or sending for
यत्-त्वम्-अकुण्ठित-अखण्ड- that You, unimpaired, unbroken
सदा-आत्मबोध: constant self knowing
पृच्छे: प्रभो मुग्ध: इव- asking O Lord! innocent like
अप्रमत्त:-तत्-न: मन: carefully that (act), our minds
मोहयति-इव देव puzzles as if, O Glorious Lord!

ज्ञानं परं स्वात्मरह: प्रकाशं प्रोवाच कस्मै भगवान् समग्रम् ।
अपि क्षमं नो ग्रहणाय भर्तर्वदाञ्जसा यद् वृजिनं तरेम ॥१८॥


ज्ञानम् परम् knowledge supreme
स्व-आत्म-रह: Your own Being's mysteries
प्रकाशम् प्रोवाच कस्मै unfolding, imparted which to Brahmaa
भगवान् समग्रम् O Lord! Entire
अपि क्षमम् न: ग्रहणाय even (if) it is fit, for our receiving
भर्त:-वद-अञ्जसा O Master! do say, easily
यत् वृजिनम् तरेम so that, the mortal world get over

इत्यावेदितहार्दाय मह्यं स भगवान् पर: ।
आदिदेशारविन्दाक्ष आत्मन: परमां स्थितिम् ॥१९॥


इति-आवेदित हार्दाय thus requested my heart's desire,
मह्यम् स भगवान् पर: to me, He, The Lord Supreme,
आदिदेश-अरविन्द-अक्ष: instructed, The Lotus eyed
आत्मन: परमाम् स्थितिम् His own transcendent character

स एवमाराधितपादतीर्थादधीततत्त्वात्मविबोधमार्ग: ।
प्रणम्य पादौ परिवृत्य देवमिहागतोऽहं विरहातुरात्मा ॥२०॥


स एवम्-आराधित- He, thus worshipped
पाद-तीर्थात्- from The feet Holy
अधीत-तत्त्व- (I) learnt the essence
आत्म-विबोध-मार्ग: of Self Realising path
प्रणम्य पादौ bowing to His feet
परिवृत्य देवम्- and circumbulating The Lord
इह-आगत:-अहम् here came I
विरह-आतुर-आत्मा separation distressed heart

सोऽहं तद्दर्शनाह्लादवियोगार्तियुत: प्रभो ।
गमिष्ये दयितं तस्य बदर्याश्रममण्डलम् ॥२१॥


स:-अहम् तत्-दर्शन- that I, by His sight
आह्लाद-वियोग-आर्ति-युत: delighted, separation distress along with
प्रभो गमिष्ये O Gracious One! (Vidura), am going
दयितम् तस्य (to) loving His
बदरी-आश्रम-मण्डलम् Badaree Aashramas area

यत्र नारायणो देवो नरश्च भगवानृषि: ।
मृदु तीव्रं तपो दीर्घं तेपाते लोकभावनौ ॥२२॥


यत्र नारायण: देव: where, Naaraayana glorious
नर:-च भगवान्-ऋषि: Nara and worshipful sage
मृदु तीव्रम् in peaceful and austere
तप: दीर्घम् penance extended
तेपाते लोक-भावनौ perform for the world caring
श्री शुक उवाच - Shri Shuka said -

इत्युद्धवादुपाकर्ण्य सुहृदां दु:सहं वधं ।
ज्ञानेनाशमयत्क्षत्ता शोकमुत्पतितं बुध: ॥२३॥


इति-उद्धवात्-उपाकर्ण्य this from Uddhava hearing
सुहृदाम् दु:सहम् वधम् of near and dear one's unbearable killing
ज्ञानेन-अशमयत्-क्षत्ता by knowledge controlled, Vidura
शोकम्-उत्पतितम् बुध: grief unbounded, the learned

स तं महाभागवतं व्रजन्तं कौरवर्षभ: ।
विश्रम्भादभ्यधत्तेदं मुख्यं कृष्णपरिग्रहे ॥२४॥


स: तम् महा-भागवतम् he (Vidura) to him the great devotee
व्रजन्तम् कौरव-ऋषभ: proceeding to, of the Kaurava's foremost
विश्रम्भात्-अभ्यधत्त-इदम् confidentially, spoke thus
मुख्यम् कृष्ण-परिग्रहे the chief, of Krishna's servants
विदुर उवाच - Vidura said -

ज्ञानं परं स्वात्मरह: प्रकाशं यदाह योगेश्वर ईश्वरस्ते ।
वक्तुं भवान्नोऽर्हति यद्धि विष्णोर्भृत्या: स्वभृत्यार्थकृतश्चरन्ति ॥२५॥


ज्ञानम् परम् the supreme knowledge
स्व-आत्म-रह: प्रकाशम् own self mystery revealing
यत्-आह योगेश्वर which taught the Master of yoga
ईश्वर:-ते The Lord to you
वक्तुम् भवान्-अर्हति (that) to impart you, be pleased
यत्-हि विष्णो:-भृत्या: because Vishnu's servants
स्व-भृत्य-अर्थ- for His own servant's objects
कृत:-चरन्ति to accomplish, move about
उद्धव उवाच - Uddhava said -

ननु ते तत्त्वसंराध्य ऋषि: कौषारवोऽन्ति मे ।
साक्षाद्भगवताऽऽदिष्टो मर्त्यलोकं जिहासता ॥२६॥


ननु ते surely by you
तत्त्व-संराध्य: for the knowledge, is to be worshipped
ऋषि: कौषारव:-अन्ति मे sage Maitreya, in presence my
साक्षात्-भगवता-आदिष्ट: by Himself, The Lord, instructed
मर्त्य-लोकम् जिहासता (when) the mortal world leaving
श्री शुक उवाच - Shri Shuka said -

इति सह विदुरेण विश्वमूर्तेर्गुणकथया सुधया प्लावितोरुताप: ।
क्षणमिव पुलिने यमस्वसुस्तां समुषित औपगविर्निशां ततोऽगात् ॥२७॥


इति सह विदुरेण thus, with Vidura
विश्वमूर्ते:-गुण-कथया the Universal Soul's virtuous tales
सुधया प्लावित-उरु-ताप: nectar, washed the great sorrow
क्षणम्-इव पुलिने यमस्वसु:- a moment like, on the banks of Yamunaa
ताम् समुषित: औपगवि:- near staying of Uddhava
निशाम् तत:-अगात् the night, from there went away
राजा-उवाच - The king said -

निधनमुपगतेषु वृष्णिभोजेष्वधिरथयूथपयूथपेषु मुख्य: ।
स तु कथमवशिष्ट उद्धवो यद् हरिरपि तत्यज आकृति त्र्यधीश: ॥२८॥


निधनम्-उपगतेषु death having come to
वृष्णि-भोजेषु- the Vrishnees and the Bhoja
अधिरथ-यूथप- charioteers' leader's
यूथपेषु मुख्य: leader the chief
स: तु कथम्- he indeed how
अवशिष्ट उद्धव: remained Uddhava
यत् हरि:-अपि that The Lord also
तत्यज आकृतिम् gave up (His) form
त्रि-अधीश: of the three The Lord
श्री शुक उवाच - Shri Shuka said -

ब्रह्मशापापदेशेन कालेनामोघवाञ्छित: ।
संहृत्य स्वकुलं नूनं त्यक्ष्यन्देहमचिन्तयत् ॥२९॥


ब्रह्म-शाप-अपदेशेन by Braahmana's curse pretext
कालेन-अमोघ-वाञ्छित: the Time (form), fulfilled desired (Lord)
संहृत्य स्व-कुलम् exterminating (His) own race,
नूनम् त्यक्ष्यन्-देहम्- indeed, (when) leaving the body
अचिन्तयत् thought

अस्माल्लोकादुपरते मयि ज्ञानं मदाश्रयम् ।
अर्हत्युद्धव एवाद्धा सम्प्रत्यात्मवतां वर: ॥३०॥


अस्मात्-लोकात्- from this world
उपरते मयि departed (when) I am
ज्ञानम् मत्-आश्रयम् the knowledge, to Me pertaining
अर्हतु-उद्धव एव-अद्धा is qualified Uddhava, only truly
सम्प्रति-आत्मवताम् वर: at present, of the Self-Realized foremost

नोद्धवोऽण्वपि मन्न्यूनो यद् गुणैर्नार्दित: प्रभु: ।
अतो मद्वयुनं लोकं ग्राहयन्निह तिष्ठतु ॥३१॥


न-उद्धव:-अणु-अपि not Uddhava (by an) atom even
मत्-न्यून: यत् from Me is less, because
गुणै:-न-अर्दित: प्रभु: by the Gunas, is not oppressed, the wise
अत: मत्-वयुनम् therefore, My knowledge
लोकम् ग्राहयन्- the world giving
इह तिष्ठतु here, (may) remain

एवं त्रिलोकगुरुणा सन्दिष्ट: शब्दयोनिना ।
बदर्याश्रममासाद्य हरिमीजे समाधिना ॥३२॥


एवम् त्रिलोक-गुरुणा thus, by the three world's Teacher
सन्दिष्ट: शब्द-योनिना instructed, by the Veda's Generator
बदर्याश्रमम्-आसाद्य to Badrikaashrama reached
हरिम्-ईजे समाधिना Hari (I) worship, by meditation

विदुरोऽप्युद्धवाच्छ्रुत्वा कृष्णस्य परमात्मन: ।
क्रीडयोपात्तदेहस्य कर्माणि श्लाघितानि च ॥३३॥


विदुर:-अपि- Vidura also
उद्धवात्-श्रुत्वा from Uddhava heard
कृष्णस्य परमात्मन: Krishna's, The Supreme Soul's
क्रीडया-उपात्त-देहस्य as a sport taken on body
कर्माणि श्लाघितानि च doings and praiseworthy

देहन्यासं च तस्यैवं धीराणां धैर्यवर्धनम् ।
अन्येषां दुष्करतरं पशूनां विक्लवात्मनाम् ॥३४॥


देह-न्यासम् च body giving up and
तस्य-एवम् His like that
धीराणाम् धैर्य-वर्धनम् for the resolute, resolution increases
अन्येषाम् दुष्करतरम् of others, feeble minded
पशूनाम् विक्लव-आत्मनाम् beast (like), by fear afraid

आत्मानं च कुरुश्रेष्ठ कृष्णेन मनसेक्षितम् ।
ध्यायन् गते भागवते रुरोद प्रेमविह्वल: ॥३५॥


आत्मानम् च कुरु-श्रेष्ठ himself and, O Kurus foremost (Pareekshita)
कृष्णेन मनसा-ईक्षितम् by Krishna, in heart remembered
ध्यायन् गते भागवते thinking, having gone the devotee (Uddhava)
रुरोद प्रेम-विह्वल: wept with love overcome

कालिन्द्या: कतिभि: सिद्ध अहोभिर्भरतर्षभ: ।
प्रापद्यत स्व:सरितं यत्र मित्रासुतो मुनि: ॥३६॥


कालिन्द्या: कतिभि: सिद्ध: from Yamuna, in some, the enlightened
अहोभि:-भरतर्षभ: days, O Pareekshita!
प्रापद्यत स्व:-सरितम् reached the celestial river (Gangaa)
यत्र मित्रासुत: मुनि: where (lived) Maitreya sage
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां तृतीयस्कन्धे विदुरोद्धवसंवादे चतुर्थ:
अध्याय: ॥४॥


इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां तृतीयस्कन्धे विदुरोद्धवसंवादे चतुर्थ:
अध्याय: ॥४॥ Thus ends the fourth discourse in Book Three, consisting of a dialogue

पञ्चम: अध्याय:

श्री शुक उवाच - Shri Shuka said -

द्वारि द्युनद्या ऋषभ: कुरूणां मैत्रेयमासीनमगाधबोधम् ।
क्षत्तोपसृत्याच्युतभावशुद्ध: पप्रच्छ सौशील्यगुणाभितृप्त: ॥१॥


द्वारि द्युनद्या: at Haridwaara, on the Gangaa (bank)
ऋषभ: कुरूणाम् the foremost of the Kuru's (Vidura)
मैत्रेयम्-आसीनम्- Maitreya seated
अगाध-बोधम् of deep wisdom
क्षत्ता-उपसृत्य- by Vidura approached
अच्युत-भावशुद्ध: by Krishna's devotion purified
पप्रच्छ सौशील्य- asked, by (his) humbleness
गुण-अभितृप्त: and virtues gratified
विदुर उवाच - Vidura said -

सुखाय कर्माणि करोति लोको न तै: सुखं वान्यदुपारमं वा ।
विन्देत भूयस्तत एव दु:खं यदत्र युक्तं भगवान् वदेन्न: ॥२॥


सुखाय कर्माणि करोति लोक: for happiness, actions perform people
न तै: सुखम् वा-अन्यत्- not by them is happiness, or (rather) sorrow
उपारमम् वा विन्देत भूय:- ends or, undergo again (and again)
तत: एव दु:खम् from that only suffering
यत्-अत्र युक्तम् what here (in this case) is proper
भगवान् वदेत्-न: O worshipful sage! Tell us

जनस्य कृष्णाद्विमुखस्य दैवादधर्मशीलस्य सुदु:खितस्य ।
अनुग्रहायेह चरन्ति नूनं भूतानि भव्यानि जनार्दनस्य ॥३॥


जनस्य कृष्णात्-विमुखस्य of people, from Krishna facing away
दैवात्-अधर्म-शीलस्य by misfortune, unrighteousness given to
सुदु:खितस्य extremely unhappy
अनुग्रहाय-इह चरन्ति to grace them, here, move about
नूनम् भूतानि भव्यानि indeed the devotees blessed
जनार्दनस्य of Janaardana (Krishna)

तत्साधुवर्यादिश वर्त्म शं न: संराधितो भगवान् येन पुंसाम् ।
हृदि स्थितो यच्छति भक्तिपूते ज्ञानं सतत्त्वाधिगमं पुराणम् ॥४॥


तत्-साधुवर्य-आदिश so, O foremost of the sages! direct to
वर्त्म शम् न: the path blessed, us
संराधित: भगवान् (by which) propitiated, The Lord
येन पुंसाम् by which of the people
हृदि स्थित: in the hearts staying
यच्छति भक्ति-पूते gives by devotion purified
ज्ञानम् सतत्त्व- the knowledge, with the Truth
अधिगमम् पुराणम् brings ancient

करोति कर्माणि कृतावतारो यान्यात्मतन्त्रो भगवांस्त्र्यधीश: ।
यथा ससर्जाग्र इदं निरीह: संस्थाप्य वृत्तिं जगतो विधत्ते ॥५॥


करोति कर्माणि performs actions
कृत-अवतार: taking incarnation
यानि-आत्म-तन्त्र: those self imposed
भगवान्-त्रि-अधीश: The Lord of the three worlds
यथा ससर्ज-अग्रे how created at the dawn (of creation)
इदम् निरीह: this world, The Actionless
संस्थाप्य वृत्तिम् establishing livelihood
जगत: विधत्ते of the world's (people) creates

यथा पुन: स्वे ख इदं निवेश्य शेते गुहायां स निवृत्तवृत्ति: ।
योगेश्वराधीश्वर एक एतदनुप्रविष्टो बहुधा यथाऽऽसीत् ॥६॥


यथा पुन: स्वे खे how again, in (His) own (heart's) sky
इदम् निवेश्य शेते this (world) withdrawing, sleeps
गुहायाम् स: निवृत्त-वृत्ति: in His cavity, He refrains from activity
योगेश्वर-अधीश्वर Master of yoga, The Ruler
एक: एतत्-अनुप्रविष्ट: The One, in this (the world) entering
बहुधा यथा-आसीत् in many forms as becomes

क्रीडन् विधत्ते द्विजगोसुराणां क्षेमाय कर्माण्यवतारभेदै: ।
मनो न तृप्यत्यपि शृण्वतां न: सुश्लोकमौलेश्चरितामृतानि ॥७॥


क्रीडन् विधत्ते द्विज-गो- sporting, takes on for the Braahmanas, cows
सुराणाम् क्षेमाय कर्माणि- and gods' welfare, many activities
अवतार-भेदै: (according) to incarnations different
मन: न तृप्यति- (our) mind is not sated
अपि शृण्वताम् न: even (when) hearing our
सुश्लोक-मौले:- of the well renowned crest jewel
चरित-अमृतानि stories nectar-like

यैस्तत्त्वभेदैरधिलोकनाथो लोकानलोकान् सहलोकपालान् ।
अचीक्लृपद्यत्र हि सर्वसत्त्वनिकायभेदोऽधिकृत: प्रतीत: ॥८॥


यै:-तत्त्व-भेदै:- by which principles various
अधिलोक-नाथ: of Guardians' The Master
लोकान्-अलोकान् the worlds and non-worlds
सह-लोकपालान् with their guardians
अचीक्लृपत्-यत्र हि created, where indeed
सर्व-सत्त्व निकाय-भेद:- all the classes of beings groups' different
अधिकृत: प्रतीत: and duties well defined

येन प्रजानामुत आत्मकर्मरूपाभिधानां च भिदां व्यधत्त ।
नारायणो विश्वसृडात्मयोनिरेतच्च नो वर्णय विप्रवर्य ॥९॥


येन प्रजानाम्-उत (that by) which the being's
आत्म-कर्म-रूप- distinctive duties and form
अभिधानाम् च names and
भिदाम् व्यधत्त different allotted
नारायण: विश्व-सृट्- Naaraayana, The Universe Creator
आत्म-योनि: the Self -Existent
तत्-च न: that and to us
वर्णय विप्रवर्य explain O Braahmanas foremost

परावरेषां भगवन् व्रतानि श्रुतानि मे व्यासमुखादभीक्ष्णम् ।
अतृप्नुम क्षुल्लसुखावहानां तेषामृते कृष्णकथामृतौघात् ॥१०॥


परावरेषाम् of the higher lower (classes)
भगवन् व्रतानि O Worshipful sage, duties
श्रुतानि मे व्यास-मुखात्- (have) heard I, from Vyas's lips
अभीक्ष्णम् अतृप्नुम many times, am not satisfied
क्षुल्ल-सुख-आवहानाम् (by) small pleasures bringing,
तेषाम्-ऋते those other than
कृष्ण-कथा- Krishna's stories
अमृत-औघात् nectar flowing

कस्तृप्नुयात्तीर्थपदोऽभिधानात् सत्रेषु व: सूरिभिरीड्यमानात् ।
य: कर्णनाडीं पुरुषस्य यातो भयप्रदां गेहरतिं छिनत्ति ॥११॥


क:-तृप्नुयात्- who is sated
तीर्थपद:-अभिधानात् of the holy feet (Lord's) the stories sung
सत्रेषु (during) the holy assemblies
व: सूरिभि:- by you people the seers
ईड्यमानात् praiseworthy
य: कर्णनाडीम् which the ear cavity
पुरुषस्य यात: of man enters
भय-प्रदाम् (and) the fearful
गेह-रतिम् छिनत्ति home bondage cuts asunder

मुनिर्विवक्षुर्भगवद्गुणानां सखापि ते भारतमाह् कृष्ण: ।
यस्मिन्नृणां ग्राम्यसुखानुवादैर्मतिर्गृहीता नु हरे: कथायाम् ॥१२॥


मुनि:-विवक्षु:- the sage intended to speak of
भगवत्-गुणानाम् the Lord's virtues
सखा-अपि ते friend also yours
भारतम्-आह् कृष्ण: Mahaa Bhaarata composed, Krishna (Dwepaayana, Veda Vyaasa)
यस्मिन्-नृणाम् so that of the people
ग्राम्य-सुख-अनुवादै:- base pleasures, by describing
मति:-गृहीता नु (their) minds are drawn definitely to
हरे: कथायाम् Shree Hari's stories

सा श्रद्दधानस्य विवर्धमाना विरक्तिमन्यत्र करोति पुंस: ।
हरे: पदानुस्मृतिनिर्वृतस्य समस्तदु:खात्ययमाशु धत्ते ॥१३॥


सा श्रद्दधानस्य विवर्धमाना that (mind), of the devout increasing (attraction)
विरक्तिम्-अन्यत्र करोति पुंस: aversion else where does of people
हरे: पद-अनुस्मृति- of Shree Hari's feet remembering
निर्वृतस्य समस्त- the liberated person's, all
दु:ख-अत्ययम्-आशु धत्ते sorrows end soon brings about

ताञ्छोच्यशोच्यानविदोऽनुशोचे हरे: कथायां विमुखानघेन ।
क्षिणोति देवोऽनिमिषस्तु येषामायुर्वृथावादगतिस्मृतीनाम् ॥१४॥


तान्-शोच्य-शोच्यान्- those are to be pitied, (even) by the pitiable
अविद:-अनुशोचे the ignorant, I deplore
हरे: कथायाम् (who) in Shree Hari's stories
विमुखान्-अघेन are averse due to sin
क्षिणोति देव:-अनिमिष:- clips away, the Lord Time
तु येषाम्-आयु:- indeed whose life (span)
वृथा-वाद-गति-स्मृतीनाम् (engaged in) idle talk, activities and thoughts

तदस्य कौषारव शर्म दातुर्हरे: कथामेव कथासु सारम् ।
उद्धृत्य पुष्पेभ्य इवार्तबन्धो शिवाय न: कीर्तय तीर्थकीर्ते: ॥१५॥


तत्-अस्य कौषारव therefore, His, O Maitreya!
शर्म दातु:-हरे: blessings Bestower Shree Hari's
कथाम्-एव कथासु सारम् story only, of the stories essence
उद्धृत्य पुष्पेभ्य: इव- extracting from flowers like (bee)
आर्त-बन्धो O of the destitute Friend!
शिवाय न: कीर्तय for good of us relate
तीर्थ-कीर्ते: of the Abode of sacred renown

स विश्वजन्मस्थितिसंयमार्थे कृतावतार: प्रगृहीतशक्ति: ।
चकार कर्माण्यतिपूरुषाणि यानीश्वर: कीर्तय तानि मह्यम् ॥१६॥


स: विश्व-जन्म- He, the world's creation,
स्थिति-संयम-अर्थे preservation and dissolution's sake
कृत-अवतार: taking incarnations
प्रगृहीत-शक्ति: assuming (His own) energy
चकार कर्मानि- performed actions
अति-पूरुषाणि super human
यानि-ईश्वर: those, The Lord
कीर्तय तानि मह्यम् explain them to me
श्री शुक उवाच - Shri Shuka said -

स एवं भगवान् पृष्ट: क्षत्त्रा कौषारविर्मुनि: ।
पुंसां नि:श्रेयसार्थेन तमाह बहु मानयन् ॥१७॥


स: एवम् भगवान् पृष्ट: he thus, the worshipful asked
क्षत्त्रा कौषारवि:-मुनि: by Vidura, sage Kaushaaravi (Maitreya)
पुंसाम् नि:श्रेय-अर्थेन of the people supreme good
तम्-आह बहु मानयन् to him said with great honour
मैत्रेय उवाच - Maitreya said -

साधु पृष्टं त्वया साधो लोकान् साध्वनुगृह्णता ।
कीर्तिं वितन्वता लोके आत्मनोऽधोक्षजात्मन: ॥१८॥


साधु पृष्टम् त्वया साधो well asked by you O Gentle One!
लोकान् साधु-अनुगृह्णता for the people great obligation
कीर्तिम् वितन्वता लोके fame will spread in the world
आत्मन:-अधोक्षजा-आत्मन: (your) self with The Lord one

नैतच्चित्रं त्वयि क्षत्तर्बादरायणवीर्यजे ।
गृहीतोऽनन्यभावेन यत्त्वया हरिरीश्वर: ॥१९॥


न-एतत्-चित्रम् त्वयि not this is surprising, that you
क्षत्त:-बादरायण-वीर्यजे O Vidura, of Baadaraayana (Veda Vyaasa) begotten
गृहीत:-अनन्य-भावेन have taken by unwavering devotion
यत्-त्वया हरि:-ईश्वर: that by you, Shree Hari, The Lord

माण्डव्यशापाद्भगवान् प्रजासंयमनो यम: ।
भ्रातु: क्षेत्रे भुजिष्यायां जात: सत्यवतीसुतात् ॥२०॥


माण्डव्य-शापात्-भगवान् by Maandavya curse, O worshipful (you)
प्रजा-संयमन: यम: the creatures' discipliner Yama
भ्रातु: क्षेत्रे भुजिष्यायाम् from brother (Vichitra Veerya) maid and concubine
जात: सत्यवती-सुतात् were born of Satyavati's son (Veda Vyaas)

भवान् भगवतो नित्यं सम्मत: सानुगस्य च ।
यस्य ज्ञानोपदेशाय माऽऽदिशद्भगवान् व्रजन् ॥२१॥


भवान् भगवत: you are of the Lord
नित्यम् सम्मत: ever beloved
सानुगस्य च of devotees and
यस्य ज्ञान-उपदेशाय Whose knowledge to instruct
मा-आदिशत्- to me ordered
भगवान् व्रजन् The Lord, while leaving

अथ ते भगवल्लीला योगमायोपबृंहिता: ।
विश्वस्थित्युद्भवान्तार्था वर्णयाम्यनुपूर्वश: ॥२२॥


अथ ते भगवत्-लीला: therefore for you, Lord's play
योग-माया-उपबृंहिता: by Yoga-Maayaa unfolded
विश्व-स्थिति- the world's preservation,
उद्भव-अन्त-अर्था:- creation, dissolution related
वर्णयामि-अनुपूर्वश: will explain in due order

भगवानेक आसेदमग्र आत्माऽऽत्मनां विभु: ।
आत्मेच्छानुगतावात्मा नानामत्युपलक्षण: ॥२३॥


भगवान्-एक the Lord alone
आस-इदम्-अग्रे was (there) this creation before
आत्मा-आत्मनाम् The Self of the beings
विभु: आत्म-इच्छा- The Supreme Self, by His own will
अनुगतौ-आत्मा following, The Lord
नाना-मति-उपलक्षण: various ideas indicated

स वा एष तदा द्रष्टा नापश्यद् दृश्यमेकराट् ।
मेनेऽसन्तमिवात्मानं सुप्तशक्तिरसुप्तदृक् ॥२४॥


स: वा एष: तदा द्रष्टा He or This, then the onlooker
न-अपश्यत् did not see
दृश्यम्-एकराट् (any thing) to be seen, (for) He shone Himself
मेने-असन्तम्- (He) took (Himself to be) non-existent
इव-आत्मानम् like Himself
सुप्त-शक्ति:- dormant powers
असुप्त-दृक् awake awareness

सा वा एतस्य संद्रष्टु: शक्ति: सदसदात्मिका ।
माया नाम महाभाग ययेदं निर्ममे विभु: ॥२५॥


सा वा एतस्य संद्रष्टु: शक्ति: she or, His, seeing power
सत्-असत्-आत्मिका of existent and non-existent pertaining
माया नाम महाभाग Maayaa by name, O Blessed One!
यया-इदम् निर्ममे विभु: by which this (world) created The Lord

कालवृत्त्या तु मायायां गुणमय्यामधोक्षज: ।
पुरुषेणात्मभूतेन वीर्यमाधत्त वीर्यवान् ॥२६॥


काल-वृत्त्या by the Time characteristic
तु मायायाम् indeed in Maayaa
गुणमय्याम्- of the Gunas constituted
अधोक्षज: पुरुषेण- The Lord Hari, by Purusha
आत्म-भूतेन वीर्यम्- self projected, the seed
आधत्त वीर्यवान् placed The Powerful One

ततोऽभवन्महत्तत्त्वमव्यक्तात्कालचोदितात् ।
विज्ञानात्माऽऽत्मदेहस्थं विश्वं व्यञ्जंस्तमोनुद: ॥२७॥


तत:-अभवत्- from there evolved
महत्-तत्त्वम्- Mahat-tatva, (principle of cosmic intelligence)
अव्यक्तात्- from the unmanifest (Maayaa)
काल-चोदितात् by Time impelled
विज्ञान-आत्मा- of the understanding nature
आत्म-देहस्थम् (which) in its own physique existing
विश्वम् व्यञ्जन्- the world manifesting
तम:-नुद: the darkness expelled

सोऽप्यंशगुणकालात्मा भगवद्-दृष्टिगोचर: ।
आत्मानं व्यकरोदात्मा विश्वस्यास्य सिसृक्षया ॥२८॥


स:-अपि-अंश- that also, the being
गुण-काल-आत्मा the gunas and Time constituted of
भगवत्-दृष्टि-गोचर: of The Lord's vision coming into
आत्मानम् व्यकरोत्-आत्मा in itself, transformed itself
विश्वस्य-अस्य सिसृक्षया the world this wishing to create

महत्तत्त्वाद्विकुर्वाणादहंतत्त्वं व्यजायत् ।
कार्यकारणकर्त्रात्मा भूतेन्द्रियमनोमय: ॥२९॥


महत्तत्त्वात्-विकुर्वाणात्- from the Mahat-tatva, transforming
अहम्-तत्त्वम् व्यजायत् 'Aham' tatva (the ego) evolved
अहम्-तत्त्वम् व्यजायत्
कार्य-कारण-कर्तृ-आत्मा effect, cause, doer natured
भूत-इन्द्रिय- the (5) elements, the (10) senses
मनोमय: and mind causing

वैकारिकस्तैजसश्च तामसश्चेत्यहं त्रिधा ।

अहंतत्त्वाद्विकुर्वाणान्मनो वैकारिकादभूत् ।
वैकारिकाश्च ये देवा अर्थाभिव्यञ्जनं यत: ॥३०॥


वैकारिक:-तैज:-च the Saatvic, Taijasika and
तामस:-च-इति- Taamasika and these
अहम् त्रिधा 'Aham' (tatva became) three (kinds)
अहम् त्रिधा
अहम्-तत्त्वात्-विकुर्वाणात्- from Aham Tatva transformation
मन: वैकारिकात्-अभूत् mind Saatvic became
वैकारिका:-च ये देवा: Saatvic and those deities
अर्थ-अभिव्यञ्जनम् यत: the objects' projection from where (comes)

तैजसानीन्द्रियाण्येव ज्ञानकर्ममयानि च ।
तामसो भूतसूक्ष्मादिर्यत: खं लिङ्गमात्मन: ॥३१॥


तैजसानि-इन्द्रियाणि-एव the Taijasa (are) the senses
ज्ञान-कर्म-मयानि च of perception and action inclusive and
तामस: भूत- of the Taamasika, elements
सूक्ष्म-आदि: यत: खम् of subtle causing, from where the ether
लिङ्गम्-आत्मन: an indication to Brahma

कालमायांशयोगेन भगवद्वीक्षितं नभ: ।
नभसोऽनुसृतं स्पर्श विकुर्वन्निर्ममेऽनिलम ॥३२॥


काल-माया-अंश-योगेन Time, Maayaa and the Jivas together
भगवत्-वीक्षितम् नभ: by Lords glance, the ether (when)
नभस:-अनुसृतम् from ether came out
स्पर्शम् विकुर्वन्- touch, transforming (which)
निर्ममे-अनिलम was made air

अनिलोऽपि विकुर्वाणो नभसोरुबलान्वित: ।
ससर्ज रूपतन्मात्रं ज्योतिर्लोकस्य लोचनम् ॥३३॥


अनिल:-अपि विकुर्वाण: air also transforming
नभसा-उरु-बल-अन्वित: from the ether, great energy containing
ससर्ज रूप-तन्मात्रम् created colour, subtle sense
ज्योति:-लोकस्य लोचनम् (from which) fire (evolved) the world's illuminator

अनिलेनान्वितं ज्योतिर्विकुर्वत्परवीक्षितम् ।
आधत्ताम्भो रसमयं कालमायांशयोगत: ॥३४॥


अनिलेन-अन्वितम् ज्योति:- by air included fire
विकुर्वत्-पर-वीक्षितम् transforming by Lord's glance
आधत्त-अम्भ: रसमयम् became water to taste evolving
काल-माया-अंश योगत: Time Maaya and Jiva combined

ज्योतिषाम्भोऽनुसंसृष्टं विकुर्वद्ब्रह्मवीक्षितम् ।
महीं गन्धगुणामाधात्कालमायांशयोगत: ॥३५॥


ज्योतिषाम्-अम्भ:-अनुसंसृष्टम् fire water, combined
विकुर्वत्-ब्रह्म-वीक्षितम् (when) transformed by Brahma's glance
महीम् गन्ध-गुणाम्-आधात्- earth odour qualified evolved
काल-माया-अंश-योगत: (also) Time, Maayaa and Jiva combined

भूतानां नभआदीनां यद्यद्भव्यावरावरम् ।
तेषां परानुसंसर्गाद्यथासंख्यं गुणान् विदु: ॥३६॥


भूतानाम् नभ-आदीनाम् of the elements, the ether, and others
यत्-यत्-भव्य- which which (one) evolved
अवर-अवरम् one after the other
तेषाम् पर-अनुसंसर्गात्- of them of the previous one by close following
यथा-संख्यम् गुणान् विदु: as in order, the qualities should be understood

एते देवा: कला विष्णो: कालमायांशलिङ्गिन: ।
नानात्वात्स्वक्रियानीशा: प्रोचु: प्राञ्जलयो विभुम् ॥३७॥


एते देवा: कला: विष्णो: these deities
काल-माया-अंश-लिङ्गिन: Time, Maayaa and Jiva indicating
नानात्वात्-स्वक्रिय-अनीशा: by variousness, in their work unable
प्रोचु: प्राञ्जलय: विभुम् prayed with joined palms to the Almighty
देवा: ऊचु: - The gods said -

नमाम ते देव पदारविन्दं प्रपन्नतापोपशमातपत्रम् ।
यन्मूलकेता यतयोऽञ्जसोरु संसारदु:खं बहिरुत्क्षिपन्ति ॥३८॥


नमाम ते देव we bow to your, O Lord!
पद-अरविन्दम् feet lotuses
प्रपन्न-ताप-उपशम-आतपत्रम् for the surrendered, sufferings' reliever,
प्रपन्न-ताप-उपशम-आतपत्रम् for the surrendered, sufferings' reliever, umbrella
यत्-मूल-केता: because, to the soles resorting to
यतय:-अञ्जसा- striving men easily
उरु संसार-दु:खम् great worldly sorrows
बहि:-उत्क्षिपन्ति outside throw away

धातर्यदस्मिन् भव ईश जीवास्तापत्रयेणोपहता न शर्म ।
आत्मंल्लभन्ते भगवंस्तवाङ्घ्रिच्छायां सविद्यामत आश्रयेम ॥३९॥


धात:-यत्-अस्मिन् भवे O Creator! because in this world
ईश जीवा:-ताप-त्रयेण- O Lord! the beings by the three fold agonies
उपहता: न शर्म stricken, are without peace
आत्मन्-लभन्ते O Supreme Self! (they) get
भगवन्-तव-अङ्घ्रिच्छायाम् O Lord! in your feet shade
सविद्याम्-अत: आश्रयेम with wisdom, so (we) resort to

मार्गन्ति यत्ते मुखपद्मनीडैश्छन्द:सुपर्णै: ऋषयो विविक्ते ।
यस्याघमर्षोदसरिद्वराया: पदं पदं तीर्थपद: प्रपन्ना: ॥४०॥


मार्गन्ति यत्- search for which
मुख-पद्म-नीडै:- your face lotus nest (resting on)
छन्द:-सुपर्णै: by the Mantra (of the Vedas) birds
ऋषय: विविक्ते the sages in solitude
यस्य-अघ-मर्ष- whose sins wiping away
उद-सरित्-वराया: the water of the river sacred (Gangaa)
पदम् पदम् source the feet
तीर्थपद: प्रपन्ना: the sacred feet surrender to

यच्छ्रद्धया श्रुतवत्या च भक्त्या संमृज्यमाने हृदयेऽवधाय ।
ज्ञानेन वैराग्यबलेन धीरा व्रजेम तत्तेङ्घ्रिसरोजपीठम् ॥४१॥


यत्-श्रद्धया श्रुतवत्या च which, by reverence, chanting and
भक्त्या संमृज्यमाने by devotion purified
हृदये-अवधाय ज्ञानेन heart in placing, by wisdom
वैराग्य-बलेन धीरा: and power of dispassion, the wise,
व्रजेम तत्-ते- resort to, that Your
अङ्घ्रि-सरोज-पीठम् feet lotus stool

विश्वस्य जन्मस्थितिसंयमार्थे कृतावतारस्य पदाम्बुजं ते ।
व्रजेम सर्वे शरणं यदीश स्मृतं प्रयच्छत्यभयं स्वपुंसाम् ॥४२॥


विश्वस्य जन्म- the world's creation
स्थिति-संयम-अर्थे preservation and dissolution for
कृत-अवतारस्य taking on incarnation
पद-अम्बुजम् ते the feet lotus Yours
व्रजेम सर्वे शरणम् undertake all of us shelter,
यत्-ईश स्मृतम् प्रयच्छति- because The Lord! as (soon as) remembered, extends
अभयम् स्व-पुंसाम् fearlessness to own devotees

यत्सानुबन्धेऽसति देहगेहे ममाहमित्यूढदुराग्रहाणाम् ।
पुंसां सुदूरं वसतोऽपि पुर्यां भजेम तत्ते भगवन् पदाब्जम् ॥४३॥


यत्-सानुबन्धे-असति to those with connection false
देह-गेहे मम-अहम्-इति- to house and body, mine, me, thus,
ऊढ-दुराग्रहाणाम् पुंसाम् strongly and wrongly asserting people,
सुदूरम् वसत:अपि पुर्याम् (are) far away, dwelling though in (their) bodies
भजेम तत्-ते we worship those your
भगवन् पद-अब्जम् O Lord! Feet lotus

तान् वै ह्यसद्-वृत्तिभिरक्षिभिर्ये पराहृतान्तर्मनस: परेश ।
अथो न पश्यन्त्युरुगाय नूनं ये ते पदन्यासविलासलक्ष्म्या: ॥४४॥


तान् वै हि-असत्-वृत्तिभि:- them, indeed surely, by unworthy objects
अक्षिभि:-ये पराहृत- of senses those, (who have) expelled
अन्तर्मनस: परेश from their inner minds, O Primal Lord!
अथो न पश्यन्ति-उरुगाय them (the feet) do not see, Of great renown!
नूनम् ये ते पद-न्यास- definitely those your foot step
विलास-लक्ष्म्या: elegance graceful

पानेन ते देव कथासुधाया: प्रवृद्धभक्त्या विशदाशया ये ।
वैराग्यसारं प्रतिलभ्य बोधं यथाञ्जसान्वीयुरकुण्ठधिष्ण्यम् ॥४५॥


पानेन ते देव कथा-सुधाया: by imbibing, your O Lord! stories nectar
प्रवृद्ध-भक्त्या increased devotion
विशद-आशया: ये purified hearts who
वैराग्य-सारम् dispassion's essence
प्रतिलभ्य बोधम् having gained (spiritual) insight
यथा-अञ्जसा-अन्वीयु:- just as easily attain
अकुण्ठ-धिष्ण्यम् Eternal Abode

तथापरे चात्मसमाधियोगबलेन जित्वा प्रकृतिं बलिष्ठाम् ।
त्वामेव धीरा: पुरुषं विशन्ति तेषां श्रम: स्यान्न तु सेवया ते ॥४६॥


तथा-अपरे च-आत्म-समाधि- like that, the others, and by on self concentrating
योग-बलेन जित्वा प्रकृतिम् by Yoga's force, conquering Prakriti
बलिष्ठाम् त्वाम्-एव powerful, to You alone
धीरा: पुरुषम् विशन्ति wise men, The Primal Person enter
तेषाम् श्रम: स्यात्- their hardship is there
न तु सेवया ते not indeed in worshipping you

तत्ते वयं लोकसिसृक्षयाऽऽद्य त्वयानुसृष्टास्त्रिभिरात्मभि: स्म ।
सर्वे वियुक्ता: स्वविहारतन्त्रं न शक्नुमस्तत्प्रतिहर्तवे ते ॥४७॥


तत्-ते वयम् therefore, to You, we
लोक-सिसृक्षया-आद्य the world wanting to create, O Primal Lord!
त्वया-अनुसृष्टा: by You, one by one created
त्रिभि:-आत्मभि: स्म by three (gunas), by nature are
सर्वे वियुक्ता: all different
स्व-विहार-तन्त्रम् (Your) own sporting devise
न शक्नुम:- are not able
तत्-प्रतिहर्तवे ते that present to You

यावद् बलिं तेऽज हराम काले यथा वयं चान्नमदाम यत्र ।
यथोभयेषां त इमे हि लोका बलिं हरन्तोऽन्नमदन्त्यनूहा: ॥४८॥


यावद् बलिम् ते-अज till then offerings, for You, O Unborn One!
हराम काले यथा वयम् may bring timely, so that we
च-अन्नम्-अदाम यत्र and food may eat, where
यथा-उभयेषाम् so that both (You and us)
ते इमे हि लोका: those these indeed beings
बलिम् हरन्त:- offerings bringing
अन्नम्-अदन्ति-अनूहा: food may eat, unrestricted

त्वं न: सुराणामसि सान्वयानां कूटस्थ आद्य: पुरुष: पुराण: ।
त्वं देव शक्त्यां गुणकर्मयोनौ रेतस्त्वजायां कविमादधेऽज: ॥४९॥


त्वम् न: सुराणाम्-असि You of us gods are
सान्वयानाम् कूटस्थ and of all the activities, prime cause
आद्य: पुरुष: पुराण: O Ancient Person Prime!
त्वम् देव You O Lord!
शक्त्याम् in the energy (Maayaa)
गुण-कर्म-योनौ the Gunas and the actions producer
रेत:-तु-अजायाम् seed indeed into Maayaa
कविम्-आदधे- conscious Jiva placed
अज: O Unborn One!

ततो वयं सत्प्रमुखा यदर्थे बभूविमात्मन् करवाम किं ते ।
त्वं न: स्वचक्षु: परिदेहि शक्त्या देव क्रियार्थे यदनुग्रहाणाम् ॥५०॥


तत: वयम् सत्-प्रमुखा: because of that, we, the Mahat-tatva presiding over
यत्-अर्थे बभूविम-आत्मन् for which purpose, we were born, O Supreme Spirit!
करवाम किम् ते should do what (for) you
त्वम् न: स्वचक्षु: परिदेहि You to us Your insight do confer
शक्त्या देव along with energy, O Lord!
क्रिया-अर्थे to accomplish (the creation)
यत्-अनुग्रहाणाम् for which (we depend for Your) grace
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां तृतीयस्कन्धे पञ्चम: अध्याय: ॥५॥ Thus ends the fifthe discourse in Book Three of the great and glorious

षष्ठ: अध्याय:

ऋषि: उवाच - The sage Maitreya said -

इति तासां स्वशक्तीनां सतीनामसमेत्य स: ।
प्रसुप्तलोकतन्त्राणां निशाम्य गतिमीश्वर: ॥१॥


इति तासाम् thus, of them
स्व-शक्तीनाम् His own energies
सतीनाम्-असमेत्य being inharmonious
स: प्रसुप्त-लोक- He, dormant world
तन्त्राणाम् निशाम्य (creating) devise, realizing
गतिम्-ईश्वर: the state the Lord!

कालसंज्ञां तदा देवीं बिभ्रच्छक्तिमुरुक्रम: ।
त्रयोविंशतितत्त्वानां गणं युगपदाविशत् ॥२॥


काल-संज्ञाम् तदा देवीम् Time, known as, then, the goddess
बिभ्रत्-शक्तिम्-उरुक्रम: divine energy, of large steps (Vishnu)
त्रयोविंशति-तत्त्वानाम् गणम् thirty two tatva group
युगपत्-आविशत् simultaneously entered

सोऽनुप्रविष्टो भगवांश्चेष्टारूपेण तं गणम् ।
भिन्नं संयोजयामास सुप्तं कर्म प्रबोधयन् ॥३॥


स:-अनुप्रविष्ट: भगवान्- He entered, The Lord
चेष्टा-रूपेण तम् गणम् by active power, that group (of tatva)
भिन्नम् संयोजयामास diverse, united
सुप्तम् कर्म प्रबोधयन् dormant activity, stimulated

प्रबुद्धकर्मा दैवेन त्रयोविंशतिको गण: ।
प्रेरितोऽजनयत्स्वाभिर्मात्राभिरधिपूरुषम् ॥४॥


प्रबुद्ध-कर्मा दैवेन roused into activity by The Lord
त्रयोविंशतिक: गण: the thirty two's group
प्रेरित:-अजनयत्- inspired evolved
स्वाभि:-मात्राभि:-अधिपूरुषम् by their own parts, The Cosmic Body

परेण विशता स्वस्मिन्मात्रया विश्वसृग्गण: ।
चुक्षोभान्योन्यमासाद्य यस्मिंल्लोकाश्चराचरा: ॥५॥


परेण विशता by the Supreme entering
स्वस्मिन्-मात्रया into His own, in parts
विश्वसृक्-गण: the world creating group (of tatva)
चुक्षोभ-अन्योन्यम्- transformed each other
आसाद्य यस्मिन्- co-operating in which,
लोका:-चर-अचरा: the world (is) animate and inanimate

हिरण्मय: स पुरुष: सह्स्रपरिवत्सरान् ।
आण्डकोश उवासाप्सु सर्वसत्त्वोपबृंहित: ॥६॥


हिरण्मय: स: पुरुष: golden, that Person
सह्स्र-परिवत्सरान् (for) a thousand years (celestial)
आण्डकोशे उवास-अप्सु in egg shaped interior, dwelt, in the waters
सर्व-सत्त्व-उपबृंहित: all the Jivas together with

स वै विश्वसृजां गर्भो देवकर्मात्मशक्तिमान् ।
विबभाजात्मनाऽऽत्मानमेकधा दशधा त्रिधा ॥७॥


स: वै विश्व-सृजाम् गर्भ: He, indeed, the world's creators' womb
देव-कर्म-आत्म-शक्तिमान् of knowledge, activity, self power (endowed with)
विबभाज-आत्मना-आत्मानम्- branched by Himself, Himself
एकधा दशधा त्रिधा into one, ten and three

एष: ह्यशेषसत्त्वानामात्मांश: परमात्मन: ।
आद्योऽवतारो यत्रासौ भूतग्रामो विभाव्यते ॥८॥


एष: हि-अशेष-सत्त्वानाम्-आत्मा- This alone of all jivas soul
अंश: परमात्मन: and part of Paramaatma (The Lord)
आद्य:-अवतार: यत्र-असौ the prime incarnation, where, in Him
भूत-ग्राम: विभाव्यते the tatva and entire creation, emerges

साध्यात्म: साधिदैवश्च साधिभूत इति त्रिधा ।
विराट् प्राणो दशविध एकधा हृदयेन च ॥९॥


साध्यात्म: साधिदैवश्च with Adhyaatma, with Adhidaiva
साधिभूत इति त्रिधा with Adhibhoota, it is of three kinds
विराट् प्राण: दशविध: the Cosmic Being, the Praanas are ten kinds
एकधा हृदयेन च and (He is) one only as heart

स्मरन् विश्वसृजामीशो विज्ञापितमधोक्षज: ।
विराजमतपत्स्वेन तेजसैषां विवृत्तये ॥१०॥


स्मरन् विश्व-सृजाम्-ईश: remembering of the world's creators' deities
विज्ञापितम्-अधोक्षज: prayer, The Self Effulgent Lord
विराजम्-अतपत्-स्वेन The Cosmic Being, illumined by His own
तेजसा-एषाम् विवृत्तये effulgence, of his potentiality (to arouse)

अथ तस्याभितप्तस्य कति चायतनानि ह ।
निरभिद्यन्त देवानां तानि मे गदत: शृणु ॥११॥


अथ तस्य-अभितप्तस्य thereafter, His being effulgent (the Cosmic Body)
कति च-आयतनानि ह many and abodes of indeed
निरभिद्यन्त देवानाम् appeared of the deities
तानि मे गदत: शृणु those, by my saying, hear

तस्याग्निरास्यं निर्भिन्नं लोकपालोऽविशत्पदम् ।
वाचा स्वांशेन वक्तव्यं ययासौ प्रतिपद्यते ॥१२॥


तस्य-अग्नि:-आस्यम् His (cosmic Body's) fire, the mouth
निर्भिन्नम् लोकपाल:- appeared the god
अविशत्-पदम् entered the abode
वाचा स्व-अंशेन speech, by His part (power)
वक्तव्यम् यया- words, by which
असौ प्रतिपद्यते this (Jiva) speaks

निर्भिन्नं तालु वरुणो लोकपालोऽविशद् हरे: ।
जिह्वयांशेन च रसं ययासौ प्रतिपद्यते ॥१३॥


निर्भिन्नम् तालु emerged palate (in the Cosmic Body)
वरुण: लोकपाल:- Varuna the god (of water)
अविशत् हरे: entered, of the Cosmic Being
जिह्वया-अंशेन (sense of taste) tongue, as its part
च रसम् यया- and taste by which
असौ प्रतिपद्यते it (the Jiva) perceives

निर्भिन्ने अश्विनौ नासे विष्णोराविशतां पदम् ।
घ्राणेनांशेन गन्धस्य प्रतिपत्तिर्यतो भवेत् ॥१४॥


निर्भिन्ने अश्विनौ नासे emerged, twin Ashwins (celestial physicians), in
निर्भिन्ने अश्विनौ नासे emerged, twin Ashwins (celestial physicians), in nostrils
विष्णो:-आविशताम् पदम् (in body) of Vishnu (Cosmic Being), entering the
विष्णो:-आविशताम् पदम् (in body) of Vishnu (Cosmic Being), entering the abode
घ्राणेन-अंशेन गन्धस्य with the olfactory power, odour
प्रतिपत्ति:-यत: भवेत् perception from which is

निर्भिन्ने अक्षिणी त्वष्टा लोकपालोऽविशद्विभो: ।
चक्षुषांशेन रूपाणां प्रतिपत्तिर्यतो भवेत् ॥१५॥


निर्भिन्ने अक्षिणी emerging, a pair of eyes
त्वष्टा लोकपाल:- Sun god
अविशत्-विभो: entered, of the Cosmic Being
चक्षुषा-अंशेन with sight power
रूपाणाम् प्रतिपत्ति:- of colours’ perception
यत: भवेत् from which happens

निर्भिन्नान्यस्य चर्माणि लोकपालोऽनिलोऽविशत् ।
प्राणेनांशेन संस्पर्शं येनासौ प्रतिपद्यते ॥१६॥


निर्भिन्नानि-अस्य चर्माणि emerged, on His (body) skin
लोकपाल:-अनिल:-अविशत् the god wind, entered
प्राणेन-अंशेन with the vital air power
संस्पर्शम् येन- touch, by which
असौ प्रतिपद्यते this (Jiva) experiences

कर्णावस्य विनिर्भिन्नौ धिष्ण्यं स्वं विविशुर्दिश: ।
श्रोत्रेणांशेन शब्दस्य सिद्धिं येन प्रपद्यते ॥१७॥


कर्णौ-अस्य विनिर्भिन्नौ a pair of ears, on His (body) appeared
धिष्ण्यम् स्वम् in shelter their own
विविशु:-दिश: entered the quarters
श्रोत्रेण-अंशेन by the (sense of) auditory power
शब्दस्य सिद्धिम् of sound's proof
येन प्रपद्यते by which is experienced

त्वचमस्य विनिर्भिन्नां विविशुर्धिष्ण्यमोषधी: ।
अंशेन रोमभि: कण्डूं यैरसौ प्रतिपद्यते ॥१८॥


त्वचम्-अस्य विनिर्भिन्नाम् skin his emerged
विविशु:-धिष्ण्यम्- entered the abode
ओषधी: अंशेन रोमभि: herbs, along with the hair
कण्डूम् यै:-असौ itching by which this
प्रतिपद्यते experiences

मेढ्रं तस्य विनिर्भिन्नं स्वधिष्ण्यं क उपाविशत् ।
रेतसांशेन येनासावानन्दं प्रतिपद्यते ॥१९॥


मेढ्रम् तस्य विनिर्भिन्नम् penis His appeared
क: उपाविशत् Prajaapati (the god of creation) entered
रेतसा-अंशेन with the creating power
येन-असौ- by which this (Jiva)
आनन्दम् प्रतिपद्यते joy experiences

गुदं पुसो विनिर्भिन्नं मित्रो लोकेश आविशत् ।
पायुनांशेन येनासौ विसर्गं प्रतिपद्यते ॥२०॥


गुदम् पुस: विनिर्भिन्नम् anus of the Person appeared
मित्र: लोकेश: आविशत् Mitra the presiding god entered
पायुना-अंशेन येन- with the power of defection, by which
असौ विसर्गम् प्रतिपद्यते this to evacuate experiences

हस्तावस्य विनिर्भिन्नाविन्द्र: स्वर्पतिराविशत् ।
वार्तयांशेन पुरुषो यया वृत्तिं प्रपद्यते ॥२१॥


हस्तौ-अस्य विनिर्भिन्नौ- two hands His, when emerged,
इन्द्र: स्वर्पति:-आविशत् Indra, the lord of paradise, entered
वार्तया-अंशेन पुरुष: by give and take capacity, the Jiva
यया वृत्तिम् प्रपद्यते by which livelihood undertakes

पादावस्य विनिर्भिन्नौ लोकेशो विष्णुराविशत् ।
गत्या स्वांशेन पुरुषो यया प्राप्यं प्रपद्यते ॥२२॥


पादौ-अस्य विनिर्भिन्नौ a pair of feet, His appeared
लोकेश: विष्णु:-आविशत् The Lord of the world, Vishnu, entered
गत्या स्वांशेन पुरुष: with locomotion His own power, Jiva,
यया प्राप्यम् प्रपद्यते by which (the place) to reach, reaches

बुद्धिं चास्य विनिर्भिन्नां वागीशो धिष्ण्यमाविशत् ।
बोधेनांशेन बोद्धव्यप्रतिपत्तिर्यतो भवेत् ॥२३॥


बुद्धिम् च-अस्य intellect and His
विनिर्भिन्नाम् वागीश: appeared, of speech (Sarasvati) lord (Brahmaa)
धिष्ण्यम्-आविशत् this abode entered
बोधेन-अंशेन with understanding faculty
बोद्धव्य प्रतिपत्ति:- to be known means (to know)
यत: भवेत् from where happens

हृदयं चास्य निर्भिन्नं चन्द्रमा धिष्ण्यमाविशत् ।
मनसांशेन येनसौ विक्रियां प्रतिपद्यते ॥२४॥


हृदयम् च-अस्य निर्भिन्नम् heart and His emerged
चन्द्रमा धिष्ण्यम्-आविशत् moon, in the abode entered
मनसा-अंशेन येन-असौ with mind the power, by which this
विक्रियाम् प्रतिपद्यते thoughts creates

आत्मानं चास्य निर्भिन्नमभिमानोऽविशत्पदम् ।
कर्मणांशेन येनसौ कर्तव्यं प्रतिपद्यते ॥२५॥


आत्मानम् च-अस्य निर्भिन्नम्- ego and His having emerged
अभिमान:-अविशत्-पदम् the god Rudra entered the abode
कर्मणा-अंशेन येन- by the egotism power, by which
असौ कर्तव्यम् प्रतिपद्यते this Jivas duty entertains

सत्त्वं चास्य विनिर्भिन्नं महान्धिष्ण्यमुपाविशत् ।
चित्तेनांशेन येनसौ विज्ञानं प्रतिपद्यते ॥२६॥


सत्त्वम् च-अस्य विनिर्भिन्नम् Sattva and His appeared
महान्-धिष्ण्यम्-उपाविशत् (presiding deity of) Mahat-tatva Brahmaa, the abode
महान्-धिष्ण्यम्-उपाविशत् (presiding deity of) Mahat-tatva Brahmaa, the abode entered
चित्तेन-अंशेन येन- with the power of Chit, (discrimination), by which
असौ विज्ञानम् प्रतिपद्यते this (Jiva) right and wrong establishes

शीर्ष्णोऽस्य द्यौर्धरा पद्भ्यां खं नाभेरुदपद्यत ।
गुणानां वृत्तयो येषु प्रतीयन्ते सुरादय: ॥२७॥


शीर्ष्ण:-अस्य द्यौ:-धरा from head His, heaven, earth
पद्भ्याम् खम् नाभे:- from feet, sky from navel
उदपद्यत गुणानाम् वृत्तय: emanated, by the Gunas' influence
येषु प्रतीयन्ते सुरादय: in which are found gods and others (men and ghosts)

आत्यन्तिकेन सत्त्वेन दिवं देवा: प्रपेदिरे ।
धरां रज:स्वभावेन पणयो ये च ताननु ॥२८॥


आत्यन्तिकेन सत्त्वेन by predominance of Sattva
दिवम् देवा: प्रपेदिरे in heaven, gods resided
धराम् रज:स्वभावेन on the earth, by Raajasika nature
पणय: ये च तान्-अनु men, those and their helpers

तार्तीयेन स्वभावेन ।
उभयोरन्तरं व्योम ये रुद्रपार्षदां गणा: ॥२९॥


तार्तीयेन स्वभावेन by Taamasika nature
भगवत्-नाभिम्-आश्रिता: The Lord's navel supported by,
उभयो:-अन्तरम् व्योम ये both, in-between sky those
रुद्र-पार्षदाम् गणा: Rudra's attendants and others

मुखतोऽवर्तत ब्रह्म पुरुषस्य कुरूद्वह ।
यस्तून्मुखत्वाद्वर्णानां मुख्योऽभूद् ब्राह्मणो गुरु: ॥३०॥


मुखत:-अवर्तत ब्रह्म from the mouth emanated the Vedas
पुरुषस्य कुरूद्वह of the Cosmic Being, O Vidura!
य:-तु-उन्मुखत्वात्- who indeed the mouth coming from
वर्णानाम् मुख्य:- of the grades foremost
अभूत् ब्राह्मण: गुरु: became Braahmanas, the teachers

बाहुभ्योऽवर्तत क्षत्रं क्षत्रियस्तदनुव्रत: ।
यो जातस्त्रायते वर्णान् पौरुष: कण्टकक्षतात् ॥३१॥


बाहुभ्य:-अवर्तत क्षत्रम् from the arms was born valour
क्षत्रिय:-तत्-अनुव्रत: the Kshatriyas and their vocation
य: जात:-त्रायते वर्णान् who being born, protects the (other) Varnas
पौरुष: कण्टक-क्षतात् of the Person, from thieves and damages

विशोऽवर्तन्त तस्योर्वोर्लोकवृत्तिकरीर्विभो: ।
वैश्यस्तदुद्भवो वार्तां नृणां य: समवर्तयत् ॥३२॥


विश:-अवर्तन्त तस्य-ऊर्वो:- industry came out, from His thighs
लोक-वृत्तिकरी:-विभो: of the people's earnings, The Lord's
वैश्य:-तत्-उद्भव: Vaishyas is the product
वार्ताम् नृणाम् occupation of people
य: समवर्तयत् who started

पद्भ्यां भगवतो जज्ञे शुश्रूषा धर्मसिद्धये ।
तस्यां जात: पुरा शूद्रो यत्-वृत्त्या तुष्यते हरि: ॥३३॥


पद्भ्याम् भगवत: जज्ञे from feet of The Lord, came into existence
शुश्रूषा धर्म सिद्धये the service order to accomplish
तस्याम् जात: पुरा शूद्र: in it was born, in the past, Shoodra
यत्-वृत्त्या तुष्यते हरि: by which occupation satisfied is Shree Hari

एते वर्णा: स्वधर्मेण यजन्ति स्वगुरुं हरिम् ।
श्रद्धयाऽऽत्मविशुद्ध्यर्थं यज्जाता: सह वृत्तिभि: ॥३४॥


एते वर्णा: स्व-धर्मेण these classes, by their duties
यजन्ति स्व-गुरुम् हरिम् pay respect to their teacher Shree Hari
श्रद्धया-आत्म-विशुद्धि-अर्थम् with reverence, for their own purity purpose
यत्-जाता: सह वृत्तिभि: who were born with their vocations

एतत्क्षत्तर्भगवतो दैवकर्मात्मरूपिण: ।
क: श्रद्दध्यादुपाकर्तुं योगमायाबलोदयम् ॥३५॥


एतत्-क्षत्त:-भगवत: this, O Vidura! of The Lord
दैव-कर्म-आत्म-रूपिण: Time, (destiny) Karma, self power projecting
क: श्रद्दध्यात्-उपाकर्तुम् who is capable of describing
योग-माया-बल-उदयम् by Yoga Maayaa's power reveals

अथापि कीर्तयाम्यङ्ग यथामति यथाश्रुतम् ।
कीर्तिं हरे: स्वां सत्कर्तुं गिरमन्याभिधासतीम् ॥३६॥


अथापि कीर्तयामि-अङ्ग then even, will sing (I), O Dear One!
यथा-मति: यथा-श्रुतम् as per my wisdom, as I have hear it
कीर्तिम् हरे: स्वम् सत्कर्तुम् glory of Shree Hari, my own to purify
गिरम्-अन्य-अभिधा-असतीम् speech (which) by other (worldly) talks is impure

एकान्तलाभं वचसो नु पुंसां सुश्लोकमौलेर्गुणवादमाहु: ।
श्रुतेश्च विद्वद्भिरुपाकृतायां कथासुधायामुपसम्प्रयोगम् ॥३७॥


एकान्त-लाभम् the sole gain
वचस: नु पुंसाम् of the speech surely of people
सुश्लोक-मौले:- of highest of the well renowned (Lord's)
गुण-वादम-आहु: praises uttering is said
श्रुते:-च विद्वद्भि:- and of the ears, by the learned
उपाकृतायाम् availed
कथा-सुधायाम्- stories' nectar
उपसम्प्रयोगम् imbibing

आत्मनोऽवसितो वत्स महिमा कविनाऽऽदिना ।
संवत्सरसहस्रान्ते धिया योगविपक्वया ॥३८॥


आत्मन:-अवसित: वत्स the (Supreme) Soul's description, O Son!
महिमा कविना-आदिना and glory, by the wise seer, the first (Brahmaa)
संवत्सर-सहस्र-अन्ते years (celestial) thousands' end
धिया योग-विपक्वया by intellect, by yoga ripened

अतो भगवतो माया मायिनामपि मोहिनी ।
यत्स्वयं चात्मवर्त्मात्मा न वेद किमुतापरे ॥३९॥


अत: भगवत: माया therefore, The Lord's Maayaa
मायिनाम्-अपि मोहिनी to the illusion creators also, is deluding
यत्-स्वयम् that Himself
च-आत्म-वर्त्म- and own ways
आत्मा न वेद the Supreme Self not knows
किम्-उत-अपरे what of others

यतोऽप्राप्य न्यवर्तन्त वाचश्च मनसा सह ।
अहं चान्य इमे देवास्तस्मै भगवते नम: ॥४०॥


यत:-अप्राप्य न्यवर्तन्त from where, not finding, return
वाच:-च मनसा सह the speech and with mind,
अहम् च-अन्य इमे देवा:- ego (Rudra) and other, these gods
तस्मै भगवते नम: to That Lord our obeisance
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां तृतीय स्कन्धे विदुरोद्ध्वसंवादे षष्ठ:
अध्याय: ॥६॥


इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां तृतीय स्कन्धे विदुरोद्ध्वसंवादे षष्ठ:
अध्याय: ॥६॥ Thus ends the sixth discourse in Book Three of the great and glorious

सप्तम: अध्याय:

श्री शुक उवाच - Shri Shuka said -

एवं ब्रुवाणं मैत्रेयं द्वैपायनसुतो बुध: ।
प्रीणयन्निव भारत्या विदुर: प्रत्यभाषत ॥१॥


एवम् ब्रुवाणम् मैत्रेयम् to the thus speaking Maitreya
द्वैपायन-सुत: बुध: Dwepaayana's son, the learned
प्रीणयन्-इव भारत्या pleasing as if, by words
विदुर: प्रत्यभाषत Vidura spoke
विदुर उवाच - Vidura said -

ब्रह्मन् कथं भगवतश्चिन्मात्रस्याविकारिण: ।
लीलया चापि युज्येरन्निर्गुणस्य गुणा: क्रिया: ॥२॥


ब्रह्मन् कथम् भगवत:- O Holy Sage! How can, The Lord's
चिन्मात्रस्य-अविकारिण: pure consciousness, unqualified (untainted)
लीलया च-अपि युज्येरन्- in sport even also, if associated (with),
निर्गुणस्य गुणा: क्रिया: (Who is) free of gunas, the gunas be the activity

क्रीडायामुद्यमोऽर्भस्य कामश्चिक्रीडिषान्यत: ।
स्वतस्तृप्तस्य च कथं निवृत्तस्य सदान्यत: ॥३॥


क्रीडायाम्-उद्यम:-अर्भस्य in play the effort of a child
काम:-चिक्रीडिषा-अन्यत: is desire of wanting to play, with others (or
काम:-चिक्रीडिषा-अन्यत: is desire of wanting to play, with others (or playthings)
स्वत:-तृप्तस्य च कथम् of the Self-satisfied and how
निवृत्तस्य सदा-अन्यत: without attachment, always to others

अस्राक्षीद्भगवान् विश्वं गुणमय्याऽऽत्ममायया ।
तथा संस्थापयत्येतद्भूय: प्रत्यपिधास्यति ॥४॥


अस्राक्षीत्-भगवान् विश्वम् created The Lord, the universe
गुणमयी-आत्म-मायया consisting of the gunas, by His own Maayaa
तथा संस्थापयति-एतत्- and sustains it (the universe)
भूय: प्रत्यपिधास्यति again, withdraws

देशत: कालतो योऽसाववस्थात: स्वतोऽन्यत: ।
अविलुप्तावबोधात्मा स युज्येताजया कथम् ॥५॥


देशत: कालत: य:-असौ- by space time, He Who
अवस्थात: स्वत:-अन्यत: (and) by circumstances, by Himself or others
अविलुप्त-अवबोध-आत्मा unobscured knowledge personified
स: युज्येत-अजया कथम् He associates with Maayaa how

भगवानेक एवैष सर्वक्षेत्रेष्ववस्थित: ।
अमुष्य दुर्भगत्वं वा क्लेशो वा कर्मभि: कुत: ॥६॥


भगवान्-एक: एव-एष: the Lord alone
सर्व-क्षेत्रेषु-अवस्थित: in all bodies, present
अमुष्य दुर्भगत्वम् वा in them misfortune either
क्लेश: वा कर्मभि: कुत: agony or by Karmas how come

एतस्मिन्मे मनो विद्वन् खिद्यतेऽज्ञानसङ्कटे ।
तन्न: पराणुद विभो कश्मलं मानसं महत् ॥७॥


एतस्मिन्-मे मन: विद्वन् in this my mind, O Wise One!
खिद्यते-अज्ञान-सङ्कटे is puzzled, in ignorance danger
तत्-न: पराणुद विभो therefore to me, remove, O lord!
कश्मलम् मानसम् महत् confusion of mind great
श्री शुक उवाच - Shri Shuka said -

स इत्थं चोदित: क्षत्त्रा तत्त्वजिज्ञासुना मुनि: ।
प्रत्याह भगवच्चित्त: स्मयन्निव गतस्मय: ॥८॥


स: इत्थम् चोदित: क्षत्त्रा he (Maitreya) thus implored, by Vidura
तत्त्व-जिज्ञासुना मुनि: the truth seeker, the sage
प्रत्याह भगवत्-चित्त: answered, Lord minded
स्मयन्-इव गत-स्मय: smiling as if free of conceit
मैत्रेय उवाच - Maitreya said -

सेयं भगवतो माया यन्नयेन विरुध्यते ।
ईश्वरस्य विमुक्तस्य कार्पण्यमुत बन्धनम् ॥९॥


सा-इयम् भगवत: माया that this (is) Lord's Maayaa
यत्-नयेन विरुध्यते which by logic is against
ईश्वरस्य विमुक्तस्य of The Lord unbondaged
कार्पण्यम्-उत बन्धनम् miserable-ness or bondage

यदर्थेन विनामुष्य पुंस आत्मविपर्यय: ।
प्रतीयत उपद्रष्टु: स्वशिरश्छेदनादिक: ॥१०॥


यत्-अर्थेन विना-अमुष्य which knowledge without, this
पुंस: आत्म-विपर्यय: man in self (experiences) contradictions
प्रतीयत उपद्रष्टु: experiences, a dreamer
स्व-शिर:-छेदन-आदिक: own head, severed and others

यथा जले चन्द्रमस: कम्पादिस्तत्कृतो गुण: ।
दृश्यतेऽसन्नपि द्रष्टुरात्मनोऽनात्मनो गुण: ॥११॥


यथा जले चन्द्रमस: just as in water, of the moon
कम्प-आदि:-तत्- trembling etc., its
कृत: गुण: दृश्यते- cause characteristics, is seen (in the same way)
असन्-अपि द्रष्टु:- not present even in the witness
आत्मन:-अनात्मन: गुण: Soul, of the body's characteristics

स वै निवृत्तिधर्मेण वासुदेवानुकम्पया ।
भगवद्भक्तियोगेन तिरोधत्ते शनैरिह ॥१२॥


स: वै निवृत्ति-धर्मेण that (identification) of course, by dispassion practice
वासुदेव-अनुकम्पया by Vaasudeva's grace
भगवत्-भक्ति-योगेन (and) by The Lord's devotion yoga
तिरोधत्ते शनै:-इह vanishes, gradually in this world

यदेन्द्रियोपरामोऽथ द्रष्ट्रात्मनि परे हरौ ।
विलीयन्ते तदा क्लेशा: संसुप्तस्येव कृत्स्नश: ॥१३॥


यदा-इन्द्रिय-उपराम:-अथ when the senses cease then
द्रष्ट्रात्मनि परे हरौ in the witness Soul, Supreme Shree Hari
विलीयन्ते तदा क्लेशा: merge then agonies
संसुप्तस्य-इव कृत्स्नश: (like of a man) in deep sleep, all of them

अशेषसंक्लेशशमं विधत्ते गुणानुवादश्रवणं मुरारे: ।
कुत: पुनस्तच्चरणारविन्दपरागसेवारतिरात्मलब्धा ॥१४॥


अशेष-संक्लेश-शमम् विधत्ते endless sufferings' end brings about
गुण-अनुवाद श्रवणम् मुरारे: glories uttering (and) hearing of Shree Krishna
कुत: पुन:-तत्-चरण- where again, His feet
अरविन्द-पराग-सेवा-रति:- lotus dust's worship fondness
आत्म-लब्धा by one achieving
विदुर उवाच - Vidura said -

संछिन्न: संशयो मह्यं तव सूक्तासिना विभो ।
उभयत्रापि भगवन्मनो मे सम्प्रधावति ॥१५॥


संछिन्न: संशय: मह्यम् cut asunder (are) doubts mine
तव सूक्त-असिना विभो by your reasoning's sword O lord!
उभयत्र-अपि भगवन्- in both (Lord's freedom and Jiva's dependence) also, O
मन: मे सम्प्रधावति mind mine well understands

साध्वेतद् व्याहृतं विद्वन्नात्ममायायनं हरे: ।
आभात्यपार्थं निर्मूलं विश्वमूलं न यद्बहि: ॥१६॥


साधु-एतद् very well this
व्याहृतम् विद्वन्- is explained O Sage!
आत्म-माया- by His own Maayaa
अयनम् हरे: the cause of Hari
आभाति-अपार्थम् appears the unreal
निर्मूलम् विश्वमूलम् baseless, world's root
न यत्-बहि: is not besides (Maayaa)

यश्च मूढतमो लोके यश्च बुद्धे: परं गत: ।
तावुभौ सुखमेधेते क्लिश्यत्यन्तरितो जन: ॥१७॥


य:-च मूढतम: लोके who and (is) most ignorant in the world
य:-च बुद्धे: परम् गत: who and mind's beyond has gone
तौ-उभौ सुखम्-एधेते they both happiness get
क्लिश्यति-अन्तरित: जन: miserable is the middle person

अर्थाभावं विनिश्चित्य प्रतीतस्यापि नात्मन: ।
तां चापि युष्मच्चरणसेवयाहं पराणुदे ॥१८॥


अर्थ-अभावम् विनिश्चित्य material (world) unreal concluding
प्रतीतस्य-अपि न-आत्मन: appearing also not truth
ताम् च-अपि युष्मत्-चरण- that and also by your feet
सेवया-अहम् पराणुदे service, I will be rid

यत्सेवया भगवत: कूटस्थस्य मधुद्विष: ।
रतिरासो भवेत्तीव्र: पादयोर्व्यसनार्दन: ॥१९॥


यत्-सेवया भगवत: by which service, of The Lord
कूटस्थस्य मधु-द्विष: immutable, Madhu's (demon's) enemy (Krishna)
रतिरास: भवेत्-तीव्र: devotion will be intense
पादयो: व्यसन-अर्दन: in the feet birth and death ending

दुरापा ह्यल्पतपस: सेवा वैकुण्ठवर्त्मसु ।
यत्रोपगीयते नित्यं देवदेवो जनार्दन: ॥२०॥


दुरापा हि अल्प-तपस: difficult to achieve very, of less penance (people)
सेवा वैकुण्ठ-वर्त्मसु service of Vishnu's approach
यत्र-उपगीयते नित्यम् where are sung always
देव-देव: जनार्दन: the devotee's Lord Krishna

सृष्ट्वाग्रे महदादीनि सविकाराण्यनुक्रमात् ।
तेभ्यो विराजमुद्धृत्य तमनु प्राविशद्विभु: ॥२१॥


सृष्ट्वा-अग्रे महत्-आदीनि creating in the beginning, Mahat etc. (Tatva)
सविकाराणि-अनुक्रमात् with their evolutes, in sequence
तेभ्य: विराजम्-उद्धृत्य from them Cosmic Body bringing forth
तम्-अनु प्राविशत्-विभु: in them then, entered The Almighty Lord

यमाहुराद्यं पुरुषं सहस्राङ्घ्र्यूरुबाहुकम् ।
यत्र विश्व इमे लोका: सविकासं समासते ॥२२॥


यम्-आहु:-आद्यम् पुरुषम् whom called (the Vedas), The Primal Person
सहस्र-अङ्घ्रि-ऊरु-बाहुकम् thousands of feet thighs (and) arms (having)
यत्र विश्वे इमे लोका: where, the entire these worlds
सविकासम् समासते with their expanse abide

यस्मिन् दशविध: प्राण: सेन्द्रियार्थेन्द्रियस्त्रिवृत् ।
त्वयेरितो यतो वर्णास्तद्विभूतीर्वदस्व न: ॥२३॥


यस्मिन् दशविध: प्राण: in which (Primal Person), ten types of (vital) airs
स-इन्द्रिय-अर्थ- with the senses, purpose
इन्द्रिय:-त्रिवृत् strength three types
त्वया-ईरित: यत: by you was described, from where
वर्णा: तत्-विभूती:- the (four) classes, His glorious manifestations
वदस्व न: tell us

यत्र पुत्रैश्च पौत्रैश्च नप्तृभि: सह: गोत्रजै: ।
प्रजा विचित्राकृतय आसन् याभिरिदं ततम् ॥२४॥


यत्र पुत्रैश्च पौत्रैश्च नप्तृभि: where, with sons
सह: गोत्रजै: with kinsmen
प्रजा विचित्राकृतय आसन् the living beings of various forms
याभि:-इदम् ततम् by whom this universe is contained

प्रजापतीनां स पतिश्चक्लृपे कान् प्रजापतीन् ।
सर्गांश्चैवानुसर्गांश्च मनून्मन्वन्तराधिपान् ॥२५॥


प्रजापतीनाम् स: पति:- of the Prajaapatis (lords of created beings)
चक्लृपे कान् प्रजापतीन् evolved which Prajaapatis
सर्गान्-च-एव- categories (of beings) and also
अनुसर्गान्-च-मनून्- further categories and the Manus
मन्वन्तर-अधिपान् of the Manvantaras presiders

एतेषामपि वशांश्च वंशानुचरितानि च ।
उपर्यधश्च ये लोका भूमेर्मित्रात्मजासते ॥२६॥


एतेषाम्-अपि वंशान्-च of their also lineage and
वंश-अनुचरितानि च the descendants' activities and
उपरि-अध:-च ये लोका: upper and lower and those spheres
भूमे: मित्रात्मज-आसते of earth, O Maitreya! Present

तेषां संस्थां प्रमाणं च भूर्लोकस्य च वर्णय ।

तिर्यङ्-मानुषदेवानां सरीसृपपतत्त्रिणाम् ।
वद न: सर्गसंव्यूहं गार्भस्वेदद्विजोद्भिदाम् ॥२७॥


तेषाम् संस्थाम् प्रमाणम् च of these, (the spheres') creation's extent and
भू:-लोकस्य च वर्णय the earth's region's and describe
तिर्यङ्-मानुष देवानाम् the beasts, man, gods,
सरीसृप-पतत्त्रिणाम् reptiles, birds
वद न: सर्ग-संव्यूहम् tell us of beings in totality
गार्भ-स्वेद- (born off) the womb, sweat,
द्विज-उद्भिदाम् eggs and sprouting

गुणावतारैर्विश्वस्य सर्गस्थित्यप्ययाश्रयम् ।
सृजत: श्रीनिवासस्य व्याचक्ष्वोदारविक्रमम् ॥२८॥


गुण-अवतारै:-विश्वस्य the prominent manifestations, of the universe
सर्ग-स्थिति-अप्यय- creation, preservation, dissolution
आश्रयम् सृजत: supporting, when creating
श्रीनिवासस्य of Vishnu, The Abode of Shree,
व्याचक्ष्व-उदार-विक्रमम् explain the glorious exploits

वर्णाश्रमविभागांश्च रूपशीलस्वभावत: ।
ऋषीणां जन्मकर्मादि वेदस्य च विकर्षणम् ॥२९॥


वर्ण-आश्रम विभागान्-च classes and stages of classification and
रूप-शील-स्वभावत: looks, conduct and temperament
ऋषीणाम् जन्म-कर्म-आदि of the sages, birth and doings etc.,
वेदस्य च विकर्षणम् and of the Vedas, details

यज्ञस्य च वितानानि योगस्य च पथ: प्रभो ।
नैष्कर्म्यस्य च सांख्यस्य तन्त्रं वा भगवत्स्मृतम् ॥३०॥


यज्ञस्य च वितानानि of the sacrifices and the details
योगस्य च पथ: प्रभो of Yoga and the path O lord!
नैष्कर्म्यस्य च सांख्यस्य dispassionate action and of Saankhya
तन्त्रम् वा भगवत्-स्मृतम् or of the Tantra, by The Lord expounded

पाखण्डपथवैषम्यं प्रतिलोमनिवेशनम् ।
जीवस्य गतयो याश्च यावतीर्गुणकर्मजा ॥३१॥


पाखण्ड-पथ-वैषम्यम् the heretic path, (causing) calamity
प्रतिलोम-निवेशनम् race born off a higher caste mother than the father,
प्रतिलोम-निवेशनम् race born off a higher caste mother than the father, standing
जीवस्य गतय: या:-च of the beings state which and
यावती:-गुण-कर्मजा how much, of Gunas and Karma born

धर्मार्थकाममोक्षाणां निमित्तान्यविरोधत: ।
वार्ताया दण्डनीतेश्च श्रुतस्य च विधिं पृथक् ॥३२॥


धर्म-अर्थ-काम-मोक्षाणाम् of religion, riches, sensuous enjoyment, and final
धर्म-अर्थ-काम-मोक्षाणाम् of religion, riches, sensuous enjoyment, and final beatitude
निमित्तानि-अविरोधत: means, (mutually) supportive
वार्ताया: दण्ड-नीते:-च of trade, justice and
श्रुतस्य च विधिम् पृथक् of Veda, method, separately

श्राद्धस्य च विधिं ब्रह्मन् पितृणां सर्गमेव च ।
ग्रहनक्षत्रताराणां कालावयवसंस्थितिंम् ॥३३॥


श्राद्धस्य च विधिम् ब्रह्मन् of Shraadha the method, O Holy Braahmana!
पितृणाम् सर्गम्-एव च of the Pitris (the manes), evolution also and
ग्रह-नक्षत्र-ताराणाम् of planets, lunar mansions, stars
काल-अवयव संस्थितिम् time division determining

दानस्य तपसो वापि यच्चेष्टापूर्तयो: फलम् ।
प्रवासस्थस्य यो धर्मो यश्च पुंस उतापदि ॥३४॥


दानस्य तपस: of charity and austerities
वा-अपि यत्-च-इष्टा or also that of and desire
पूर्तयो: फलम् of (public) welfare result
प्रवासस्थस्य य: धर्म: of (the one) living abroad, what duties
य:-च पुंस: उत-आपदि what and of people indeed in trouble

येन वा भगवांस्तुष्येद्धर्मयोनिर्जनार्दन: ।
सम्प्रसीदति वा येषामेतदाख्याहि चानघ ॥३५॥


येन वा भगवान्-तुष्येत्- by what or, The Lord is pleased
धर्म-योनि:-जनार्दन: the religion core, Janaardana, Krishna
सम्प्रसीदति वा येषाम्- is pleased or on whom
एतत्-आख्याहि च-अनघ this do say and O Sinless One!

अनुव्रतानां शिष्याणाम् पुत्राणां च द्विजोत्तम ।
अनापृष्टमपि ब्रूयुर्गुरवो दीनवत्सला: ॥३६॥


अनुव्रतानाम्-शिष्याणाम् to the obedient pupils
पुत्राणाम् च द्विजोत्तम sons and O Chief of the Braahmanas!
अनापृष्टम्-अपि ब्रूयु:- unasked also, do say
गुरव: दीन-वत्सला: the Teachers to the meek are kind

तत्त्वानां भगवंस्तेषां कतिधा प्रतिसंक्रम: ।
तत्रेमं क उपासीरन् क उ स्विदनुशेरते ॥३७॥


तत्त्वानाम् भगवन्-तेषाम् of the Tatva (Mahat etc.), O lord! Of them
कतिधा प्रतिसंक्रम: how many ways return (to their source)
तत्र-इमम् क: उपासीरन् there, Him, which ones wait on Him
क: उ स्वित् अनुशेरते which indeed also get merged

पुरुषस्य च संस्थानं स्वरूपं वा परस्य च ।
ज्ञानं च नैगमं यत्तद् गुरुशिष्यप्रयोजनम् ॥३८॥


पुरुषस्य च संस्थानम् and of the Jiva the nature
स्वरूपम् वा परस्य च or the character of the Supreme and
ज्ञानम् च नैगमम् the knowledge and of the Upanishads
यत्-तद् that which
गुरु-शिष्य-प्रयोजनम् of teacher pupil mutual use

निमित्तानि च तस्येह प्रोक्तान्यनघ सूरिभि: ।
स्वतो ज्ञानं कुत: पुंसां भक्तिर्वैराग्यमेव वा ॥३९॥


निमित्तानि च तस्य-इह means and of it (the wisdom) here
प्रोक्तानि-अनघ सूरिभि: are said O Sinless One! by the stalwarts
स्वत: ज्ञानम् कुत: पुंसाम् by itself knowledge how is (possible for) men
भक्ति:-वैराग्यम्-एव वा devotion dispassion also or

एतान्मे पृच्छत: प्रश्नान् हरे: कर्मविवित्सया ।
ब्रूहि मेऽज्ञस्य मित्रत्वादजया नष्टचक्षुष: ॥४०॥


एतान्-मे पृच्छत: प्रश्नान् these by me asked questions
हरे: कर्म-विवित्सया The Lord's exploits desiring to know
ब्रूहि मे-अज्ञस्य मित्रत्वात्- tell to me the ignorant, being friendly
अजया नष्ट-चक्षुष: by Maayaa blinded

सर्वे वेदाश्च यज्ञाश्च तपो दानानि चानघ ।
जीवाभयप्रदानस्य न कुर्वीरन् कलामपि ॥४१॥


सर्वे वेदा:-च यज्ञा:-च all the Vedas and sacrifices and
तप: दानानि च-अनघ austerities, charity and O Pure One!
जीव-अभय-प्रदानस्य for the Jiva, non fear to give
न कुर्वीरन् कलाम्-अपि does not do, (any good) one fraction also
श्री शुक उवाच - Shri Shuka said -

स इत्थमापृष्टपुराणकल्प: कुरुप्रधानेन मुनिप्रधान: ।
प्रवृद्धहर्षो भगवत्कथायां सञ्चोदितस्तं प्रहसन्निवाह ॥४२॥


स: इत्थम्-आपृष्ट he (Maitreya) was thus asked
पुराण-कल्प: to the Puraana related
कुरु-प्रधानेन by the chief of the Kurus
मुनि-प्रधान: the chief of the sages
प्रवृद्ध-हर्ष: with great delight
भगवत्-कथायाम् in the Lord's stories
सञ्चोदित:-तम् urged, him
प्रहसन्-इव-आह smilingly as if spoke
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां तृतीयस्कन्धे सप्तम: अध्याय: ॥७॥ Thus ends the seventh discourse in Book Three of the great and glorious

अष्टम: अध्याय:

मैत्रेय उवाच - Maitreya said -

सत्सेवनीयो बत पूरुवंशो यल्लोकपालो भगवत्प्रधान: ।
बभूविथेहाजितकीर्तिमालां पदे पदे नूतनयस्यभीक्ष्णम् ॥१॥


सत्-सेवनीय: by the noble adorable
बत पूरु-वंश: indeed is Puru race
यत्-लोकपाल: that Yama (god of death)
भगवत्-प्रधान: The Lord's main (devotee) (you)
बभूविथ-इह- were born here
अजित-कीर्ति-मालाम् to Shree Hari's glories garland
पदे पदे on every step
नूतनयसि-अभीक्ष्णम् newness always

सोऽहं नृणां क्षुल्लसुखाय दु:खं महद्गतानां विरमाय तस्य ।
प्रवर्तये भागवतं पुराणं यदाह् साक्षाद्भगवानृषिभ्य: ॥२॥


स:-अहम् नृणाम् that I for the people
क्षुल्ल-सुखाय (for) trivial pleasures
दु:खम् महत्-गतानाम् sorrow great go to
विरमाय तस्य प्रवर्तये to end that, commence
भागवम् पुराणम् यत्-आह् Bhaagavata Puraana, which said
साक्षात्-भगवान्-ऋषिभ्य: Himself The Lord to the sages (Sanaka and others)

आसीनमुर्व्यां भगवन्तमाद्यं सङ्कर्षणं देवमकुण्ठसत्त्वम् ।
विवित्सवस्तत्त्वमत: परस्य कुमारमुख्या मुनयोऽन्वपृच्छन् ॥३॥


आसीनम्-उर्व्याम् sitting in Paataala-loka
भगवन्तम्-आद्यम् to the god primary
सङ्कर्षणम् देवम्- Sankarshana Deva
अकुण्ठ-सत्त्वम् of unhindered knowledge
विवित्सव:-तत्त्वम्-अत: eager to know the Truth, to him
परस्य कुमार-मुख्या: of the Supreme, the Sanat Kumaaras, main
मुनय:-अन्वपृच्छन् sages asked

स्वमेव धिष्ण्यं बहु मानयन्तं यं वासुदेवाभिधमामनन्ति ।
प्रत्यग्धृताक्षाम्बुजकोशमीषदुन्मीलयन्तं विबुधोदयाय ॥४॥


स्वम्-एव धिष्ण्यम् own only substratum
बहु मानयन्तम् mentally worshipping
यम् वासुदेव- whom Vaasudeva
अभिधम-आमनन्ति by name is known
प्रत्यक्-धृत-अक्ष- (with) inward held eyes
अम्बुज-कोशम्- (as) lotus buds
ईषत्-उन्मीलयन्तम् slightly opening
विबुध-उदयाय for the wise delight

स्वर्धुन्युदार्द्रै: स्वजटाकलापैरुपस्पृशन्तश्चरणोपधानम् ।
पद्मं यदर्चन्त्यहिराजकन्या: सप्रेम नानाबलिभिर्वरार्था: ॥५॥


स्वर्धुनी-उद-आर्द्रै: by the Ganges's water wet
स्व-जटा-कलापै:- own matted locks
उपस्पृशन्त:-चरण-उपधानम् touching, the feet's support (stool)
पद्मम् यत्-अर्चन्ति- the lotus which worship
अहि-राज-कन्या: सप्रेम the serpent chief's daughters, reverently
नाना-बलिभि:-वर-अर्था: with various offerings, for desired match

मुहुर्गृणन्तो वचसानुरागस्खलत्पदेनास्य कृतानि तज्ज्ञा: ।
किरीटसाहस्रमणिप्रवेकप्रद्योतितोद्दामफणासहस्रम् ॥६॥


मुहु:-गृणन्त: repeatedly extolled
वचसा-अनुराग- by speech with affection
स्खलत्-पदेन- faltering words
अस्य कृतानि तत्-ज्ञा: His (Sankarshana's) doings, knowers of them (sages)
किरीट-साहस्र- crowns thousands
मणि-प्रवेक-प्रद्योतित्- gems' lustre illumined
उद्दाम-फणा-सहस्रम् bright, the hoods thousands

प्रोक्तं किलैतद्भगवत्तमेन निवृत्तिधर्माभिरताय तेन ।
सनत्कुमाराय स चाह् पृष्ट: सांख्यायनायाङ्ग धृतव्रताय ॥७॥


प्रोक्तम् किल-एतत्- taught indeed this (Bhaagavata)
भगवत्तमेन निवृत्ति-धर्म- by the worshipful, in renunciation order
अभिरताय तेन engaged, him (Sankarshana)
सनत्कुमाराय स च-आह् to Sanat Kumaaras, he and said,
पृष्ट: सांख्यायनाय- when asked to Saankhyaayana
अङ्ग धृत-व्रताय O Dear! (who was) upholding a vow

सांख्यायन: पारमहंस्यमुख्यो विवक्षमाणो भगवद्विभूती: ।
जगाद् सोऽस्मद्-गुरवेऽन्विताय पराशरायाथ बृहस्पतेश्च ॥८॥


सांख्यायन: Saankhyaayana
पारमहंस्य-मुख्य: of the truth realised chief
विवक्षमाण: भगवत्-विभूती: wanting to recount The Lord's glories
जगाद् स:-अस्मत्-गुरवे- told he, to our teacher
अन्विताय पराशराय- (and his) obedient pupil Paraashara
अथ बृहस्पते:-च then to Brihaspati and

प्रोवाच मह्यं स दयालुरुक्तो मुनि: पुलस्त्येन पुराणमाद्यम् ।
सोऽहं तवैतत्कथयामि वत्स श्रद्धालवे नित्यमनुव्रताय ॥९॥


प्रोवाच मह्यम् स: दयालु: related to me, he the kind,
उक्त: मुनि: पुलस्त्येन urged by sage Pulastya
पुराणम्-आद्यम् (this) Puraana Primary
स:-अहम् तव- that I to you
एतत्-कथयामि this am recounting
वत्स श्रद्धालवे O Son! (who is) reverent
नित्यम्-अनुव्रताय and always holding the vows

उदाप्लुतं विश्वमिदं तदाऽऽसीद् यन्निद्रयामीलितदृङ्न्यमीलयत् ।
अहीन्द्रतल्पेऽधिशयान एक: कृतक्षण: स्वात्मरतौ निरीह: ॥१०॥


उद्-आप्लुतम् विश्वम्-इदम् in water submerged, universe this
तदा-आसीत् यत्-निद्रया- then (before creation) was, where, in (yoga) sleep
अमीलित-दृक्-न्यमीलयत् (with) unclosed (inner) eyes, closed eyed
अहीन्द्र-तल्पे-अधिशयान: एक: on the serpent couch sleeping alone
कृतक्षण: स्वात्मरतौ निरीह: revelling in His own Self, want less

सोऽन्त:शरीरेऽर्पितभूतसूक्ष्म: कालात्मिकां शक्तिमुदीरयाण: ।
उवास तस्मिन् सलिले पदे स्वे यथानलो दारुणि रुद्धवीर्य: ॥११॥


स:-अन्त:-शरीरे- He (The Lord), inside (His) body
अर्पित-भूत-सूक्ष्म: deposited the jivas subtle (bodies)
काल-आत्मिकाम् the Time natured
शक्तिम्-उदीरयाण: potency active
उवास तस्मिन् reposed in those
सलिले पदे स्वे waters, in position His own
यथा-अनल: दारुणि like fire in wood
रुद्ध-वीर्य: holding (its) potency (of burning)

चतुर्युगानां च सहस्रमप्सु स्वपन् स्वयोदीरितया स्वशक्त्या ।
कालाख्ययाऽऽसादितकर्मतन्त्रो लोकानपीतान्ददृशे स्वदेहे ॥१२॥


चतु:-युगानाम् च सहस्रम्- four Yugas and one thousand
अप्सु स्वपन् in the waters (having) slept
स्वया-उदीरितया by Himself awakened
स्व-शक्त्या (His) own energy
काल-आख्यया-आसादित Time named, taking on
कर्म-तन्त्र: the Karma principle
लोकान्-अपीतान्- the worlds merged
ददृशे स्व-देहे saw in His own body
तस्यार्थसूक्ष्माभिनिविष्टदृष्टेरन्तगतोऽर्थो रजसा तनीयान् |
गुणेन कालानुगतेन विद्ध: सूष्यंस्तदाभिद्यत नाभिदेशात् ॥१३॥


तस्य-अर्थ His in the matter
सूक्ष्म-अभिनिविष्ट subtle placing
दृष्टे:-अन्तगत:-अर्थ: sight, inside (Himself) deposited bodies
रजसा तनीयान् गुणेन by Rajas, subtle Guna
काल-अनुगतेन by Time followed
विद्ध: सूष्यन्- impelled, roused
तदा-अभिद्यत then issued forth
नाभि-देशात् from the navel area

स पद्मकोश: सहसोदतिष्ठत् कालेन कर्मप्रतिबोधेनेन ।
स्वरोचिषा तत्सलिलं विशालं विद्योतयन्नर्क इवात्मयोनि: ॥१४॥


स: पद्म-कोश: that lotus bud
सहसा-उदतिष्ठत् suddenly sprang
कालेन by Time
कर्म-प्रतिबोधेनेन the Karmas' arouser
स्वरोचिषा by self lumination
तत्-सलिलम् that water
विशालम् vast
विद्योतयन्- illuminating
अर्क: इव- Sun like
आत्म-योनि: self-born (Vishnu)

तल्लोकपद्मं स उ एव विष्णु: प्रावीविशत्सर्वगुणावभासम् ।
तस्मिन् स्वयं वेदमयो विधाता स्वयम्भुवं यं स्म वदन्ति सोऽभूत् ॥१५॥


तत्-लोक-पद्मम् that universe (encompassing) lotus
स: उ एव विष्णु: He indeed only Vishnu
प्रावीविशत्- entered
सर्व-गुण-अवभासम् all the Gunas enlighten
तस्मिन् स्वयम् in it Himself
वेदमय: विधाता Veda personified Brahmaa
स्वयम्भुवम् यम् the Self-born whom
स्म वदन्ति स:-अभूत् we call, he appeared

तस्यां स चाम्भोरुहकर्णिकायामवस्थितो लोकमपश्यमान: ।
परिक्रमन् व्योम्नि विवृत्तनेत्रश्चत्वारि लेभेऽनुदिशं मुखानि ॥१६॥


तस्याम् स: च- in that he (Brahmaa) and
अम्भोरुह-कर्णिकायाम्- on the lotus seat
अवस्थित: लोकम्-अपश्यमान: sitting, the world not seeing
परिक्रमन् व्योम्नि turning around in the sky
विवृत्त-नेत्र:-चत्वारि लेभे- (with) extended eyes, four acquired
अनुदिशम् मुखानि on all sides faces

तस्माद्युगान्तश्वसनावघूर्णजलोर्मिचक्रात्सलिलाद्विरूढम् ।
उपाश्रित: कञ्जमु लोकतत्त्वं नात्मानमद्धाविददादिदेव: ॥१७॥


तस्मात्-युग-अन्त:-श्वसन्- from that, by the Yuga's end's wind
अवघूर्ण-जल-ऊर्मि-चक्रात्- uproarious waters, waves' circles
सलिलात्-विरूढम् उपाश्रित: from the water extended, seated
कञ्जम्-उ लोक-तत्त्वम् on the lotus though, the worlds' reality
न-आत्मानम्-अद्धा- nor (his) own (reality), even a little
अविदत्-आदिदेव: understood the Primary god

क एष योऽसावहमब्जपृष्ठ एतत्कुतो वाब्जमनन्यदप्सु ।
अस्ति ह्यधस्तादिह किञ्चनैतदधिष्ठितं यत्र सता नु भाव्यम् ॥१८॥


क: एष: य:-असौ-अहम्- who this, which this me
अब्ज-पृष्ठे एतत्-कुत: वा- the lotus upon, this (lotus) from where or
अब्जम्-अनन्यत्-अप्सु lotus baseless in the water
अस्ति हि-अधस्तात्-इह is there indeed, below this (is)
किञ्चन-एतत्-अधिष्ठितम् something, this (lotus) is placed where,
यत्र सता नु भाव्यम् by sane people, indeed can be understood

स इत्थमुद्वीक्ष्य तदब्जनालनाडीभिरन्तर्जलमाविवेश ।
नार्वाग्गतस्तत्खरनालनालनाभिं विचिन्वंस्तदविन्दताज: ॥१९॥


स: इत्थम्-उद्वीक्ष्य he, this thinking
तत्-अब्ज-नाल-नाडीभि:- that lotus stem, veins' (through)
अन्त:-जलम्-आविवेश into the water entered
न-अर्वाक्-गत:- not near going also
तत्-खरनाल-नाल- of that lotus stems'
नाभिम् विचिन्वन्- support (navel) searching
तत्-अविन्दत-अज: that find the unborn (Brahmaa)

तमस्यपारे विदुरात्मसर्गं विचिन्वतोऽभूत्सुमहांस्त्रिणेमि: ।
यो देहभाजां भयमीरयाण: परिक्षिणोत्यायुरजस्य हेति: ॥२०॥


तमसि-अपारे विदुर- in the darkness endless, O Vidura!
आत्म-सर्गम् विचिन्वत:- own source searching
अभूत्-सुमहान्-त्रिणेमि: was spent a long time
य: देह-भाजाम् which for the living beings
भयम्-ईरयाण: fear generating
परिक्षिणोति- chips away
आयु:-अजस्य हेति: age, of Brahmaa, The Time wheel

ततो निवृत्तोऽप्रतिलब्धकाम: स्वधिष्ण्यामासाद्य पुन: स देव: ।
शनैर्जितश्वासनिवृत्तचित्तो न्वषीददारूढसमाधियोग: ॥२१॥


तत: निवृत्त:- then returning
अप्रतिलब्ध-काम: without achieving (his) object
स्व-धिष्ण्याम्- on (his) own seat (the lotus)
आसाद्य पुन: स: देव: coming, again (then), that god (Brahmaa)
शनै:-जित-श्वास- gradually controlling the breath
निवृत्त-चित्तो gathering the mind
न्वषीदत्-आरूढ- sat down retiring to
समाधि-योग: meditation yoga

कालेन सोऽज: पुरुषायुषाभिप्रवृत्तयोगेन विरूढबोध: ।
स्वयं तदन्तर्हृदयेऽवभातमपश्यतापश्यत यन्न पूर्वम् ॥२२॥


कालेन स:-अज: पुरुष- in time, he Brahmaa, a man's
आयुषा-अभिप्रवृत्त-योगेन age (until), by practising yoga
विरूढ-बोध: स्वयम् achieving wisdom himself
तत्-अन्त:-हृदये- that inside his heart
अवभातम्-अपश्यत- revealed saw
अपश्यत यत्-न पूर्वम् had seen that (which) not earlier

मृणालगौरायतशेषभोगपर्यङ्क एकं पुरुषं शयानम् ।
फणातपत्रायुतमूर्धरत्नद्युभिर्हतध्वान्तयुगान्ततोये ॥२३॥


मृणाल-गौर-आयत- (like) lotus stalks white and extended
शेष-भोग-पर्यङ्के on Shesha's (serpent's) body bed
एकम् पुरुषम् शयानम् one person, lying
फण-आतपत्र- by the hoods umbrella
अयुतम्-ऊर्ध- a thousand upheld
रत्न-द्युभि:- gems' lustre
हत-ध्वान्त- dispersed darkness
युगान्त-तोये in the deluge waters

प्रेक्षां क्षिपन्तं हरितोपलाद्रे: सन्ध्याभ्रनीवेरुरुरुक्ममूर्ध्न: ।
रत्नोदधारौषधिसौमनस्य वनस्रजो वेणुभुजाङ्घ्रिपाङ्घ्रे: ॥२४॥


प्रेक्षाम् क्षिपन्तम् splendour throwing
हरित-उपल-आद्रे: of the green stone (emerald) mountain
सन्ध्या-अभ्र-नीवे:- of evening cloud (with golden hue) by (His) loin cloth
उरु-रुक्म-मूर्ध्न: of purest gold by crown
रत्न-उदधारा- of gems, waterfalls,
ओषधि-सौमनस्य herbs and flowers
वनस्रज: वेणु-भुज- by the sylvan garland, of the bamboos by the arms
अङ्घ्रिप-अङ्घ्रे: of the trees by legs

आयामतो विस्तरत: स्वमानदेहेन लोकत्रयसंग्रहेण ।
विचित्रदिव्याभरणांशुकानां कृतश्रियापाश्रितवेषदेहम् ॥२५॥


आयामत: विस्तरत: as per the length (and) width
स्व-मान-देहेन own measure of body
लोक-त्रय-संग्रहेण and the worlds three containing
विचित्र-दिव्य- wonderful and divine
आभरण-अंशुकानाम् ornaments and garments
कृत-श्रिया-अपाश्रित- giving grace, was adorned
वेष-देहम् by the attire (His) body

पुंसां स्वकामाय विविक्तमार्गैरभ्यर्चतां कामदुघाङ्घ्रिपद्मम् ।
प्रदर्शयन्तं कृपया नखेन्दुमयूखभिन्नाङ्गुलिचारुपत्रम् ॥२६॥


पुंसाम् स्व-कामाय to the people, (for their) own desires
विविक्त-मार्गै:- by different paths
अभ्यर्चताम् कामदुघ- worshipping, wish-yielding
अङ्घ्रि-पद्मम् प्रदर्शयन्तम् feet lotus, showing
कृपया नख-इन्दु graciously, by the nails' moon (like)
मयूख-भिन्न- rays distinctly
अङ्गुलि-चारु-पत्रम् the toes beautiful petals (like)

मुखेन लोकार्तिहरस्मितेन परिस्फुरत्कुण्डलमण्डितेन ।
शोणायितेनाधरबिम्बभासा प्रत्यर्हयन्तं सुनसेन सुभ्र्वा ॥२७॥


मुखेन लोक-आर्ति-हर- by (His) face, the world's agony relieving
स्मितेन परिस्फुरत्- smile, brilliant
कुण्डल-मण्डितेन ear-rings graced with
शोणायितेन-अधर-बिम्ब- reddened lips Bimba (fruit)
भासा प्रत्यर्हयन्तम् lustre, honouring (His devotees)
सुनसेन सुभ्र्वा by beautiful nose, (and) graceful eye-brows

कदम्बकिञ्जल्कपिशङ्गवाससा स्वलंकृतं मेखलया नितम्बे ।
हारेण चानन्तधनेन वत्स श्रीवत्सवक्ष:स्थलवल्लभेन ॥२८॥


कदम्ब-किञ्जल्क- the Kadamba (flower's) pollen (like)
पिशङ्ग-वाससा by yellow loin cloth
सु-अलंकृतम् मेखलया well adorned, by a girdle
नितम्बे हारेण on the buttocks, by necklace
च-अनन्त-धनेन वत्स and invaluable, O Son!
श्रीवत्स-वक्ष:स्थल- by the golden streak, Shree Vatsa, the bosom
वल्लभेन was enchanting

परार्ध्यकेयूरमणिप्रवेकपर्यस्तदोर्दण्डसहस्रशाखम् ।
अव्यक्तमूलं भुवनाङ्घ्रिपेन्द्रमहीन्द्रभोगैरधिवीतवल्शम् ॥२९॥


परार्ध्य-केयूर- precious armlets
मणि-प्रवेक- gems best
पर्यस्त-दोर्दण्ड- adorned were the two arms
सहस्र-शाखम् of thousands of branches
अव्यक्त-मूलम् of unknown root
भुवन-अङ्घ्रिपेन्द्र- the worlds', king of trees (the sandal tree)
महीन्द्र-भोगै:- by Shesha serpent's hoods
अधिवीत-वल्शम् coiled the trunk

चराचरौको भगवन्महीध्रमहीन्द्रबन्धुं सलिलोपगूढम् ।
किरीटसाहस्रहिरण्यशृङ्गमाविर्भवत्कौस्तुभरत्नगर्भम् ॥३०॥


चर-अचर-ओक: of the animate and inanimate the support
भगवन्-महीध्र- The Lord, mountain (like)
महीन्द्र-बन्धुम् of the serpent Shesha friend
सलिल-उपगूढम् by water surrounded
किरीट-साहस्र- crown thousands
हिरण्य-शृङ्गम्- golden the peaks
आविर्भवत्-कौस्तुभ- emerged the Kaustubha
रत्न-गर्भम् gem (from) inside

निवीतमाम्नायमधुव्रतश्रिया स्वकीर्तिमय्या वनमालया हरिम् ।
सूर्येन्दुवाय्वग्न्यगमं त्रिधामभि: परिक्रमत्प्राधनिकैर्दुरासदम् ॥३१॥


निवीतम्-आम्नाय- wearing, the Vedas
मधुव्रत-श्रिया by the bees 'graced
स्व-कीर्तिमय्या (His) own glory represented
वनमालया हरिम् by the sylvan (flower) garland, The Lord (saw)
सूर्य-इन्दु-वायु-अग्नि- the Sun, moon, air and fire
अगमम् त्रिधामभि: unreachable by, in the three worlds
परिक्रमत्-प्राधनिकै:- peri-ambulating, by the main (weapon)
दुरासदम् unattainable

तर्ह्येव तन्नाभिसर: सरोजमात्मानमम्भ: श्वसनं वियच्च ।
ददर्श देवो जगतो विधाता नात: परं लोकविसर्गदृष्टि: ॥३२॥


तर्हि-एव at that moment only
तत्-नाभि-सर: that navel ocean
सरोजम्-आत्मानम्- the lotus, himself
अम्भ: श्वसनम् the water, the air
वियत्-च ददर्श देव: the sky and saw the god
जगत: विधाता of the world's the creator
न-अत: परम् not besides this
लोक-विसर्ग-दृष्टि: the world's creation wanting

स कर्मबीजं रजसोपरक्त: प्रजा: सिसृक्षन्नियदेव दृष्ट्वा ।
अस्तौद्विसर्गाभिमुखस्तमीड्यमव्यक्तवर्त्मन्यभिवेशितात्मा ॥३३॥


स: कर्म-बीजम् he Brahmaa, the work material
रजसा-उपरक्त: by Rajoguna overcome
प्रजा: सिसृक्षन्- the creation wanting to evolve
इयत्-एव दृष्ट्वा this much only seeing
अस्तौत्-विसर्ग-अभिमुख:- prayed, for creation desiring
तम्-ईड्यम्- Him the most worshipful
अव्यक्त-वर्त्मनि- of unknown ways
अभिवेशित-आत्मा placing himself
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां तृतीयस्कन्धे अष्टम: अध्याय: ॥८॥ Thus ends the eighth discourse in Book Three of the great and glorious

नवम: अध्याय:

ब्रह्म-उवाच - Brahmaa said -

ज्ञातोऽसि मेऽद्य सुचिरान्ननु देहभाजां, न ज्ञायते भगवतो गतिरित्यवद्यम् ।
नान्यत्त्वदस्ति भगवन्नपि तन्न शुद्धं, मायागुणव्यतिकराद्यदुरुर्विभासि ॥१॥


ज्ञात:-असि मे-अद्य known are (You) to me today
सुचिरात्-ननु देहभाजाम् for long indeed,
न ज्ञायते भगवत: गति: are not known, the Lord's nature
इति-अवद्यम् this is unfortunate
न-अन्यत्-त्वत्-अस्ति not other than You is there
भगवन्-अपि तत्-न O Lord! even that (which seems) is not
शुद्धम् माया-गुण-व्यतिकरात्- real, by Maayaa's gunas' non-equilibrium
यत्-उरु:-विभासि that again (in them) (You only) shine

रूपं यदेतदवबोधरसोदयेन शश्वन्निवृत्ततमस: सदनुग्रहाय ।
आदौ गृहीतमवतारशतैकबीजं यन्नाभिपद्मभवनादहमाविरासम् ॥२॥


रूपम् यत्-एतत्- form that this
अवबोध-रस-उदयेन by the knowledge flowing arising
शश्वत्-निवृत्त-तमस: is ever devoid of ignorance
सत्-अनुग्रहाय for the devotee's benefit
आदौ गृहीतम्- in the beginning assumed
अवतार-शत- of incarnations hundreds
एक-बीजम् यत्- one seed that
नाभि-पद्म-भवनात्- (from) navel lotus centre
अहम्-आविरासम् I have emanated

नात: परं परम यद्भवत: स्वरूपमानन्दमात्रमविकल्पमविद्धवर्च: ।
पश्यामि विश्वसृजमेकमविश्वमात्मन् भूतेन्द्रियात्मकमदस्त उपाश्रितोस्मि ॥३॥


न-अत: परम् not from this different
परम यत्-भवत: O Supreme Spirit! That (which) Your
स्वरूपम्-आनन्द-मात्रम्- form of bliss pure
अविकल्पम्-अविद्ध-वर्च: uncontradictory, unhindered effulgence
पश्यामि विश्व-सृजम्- (I) am seeing The Creator of the world
एकम्-अविश्वम्-आत्मन् one unworldly, O Lord!
भूत-इन्द्रिय-आत्मकम्- of the elements and senses the source
अद:-ते उपाश्रित:-अस्मि this form of Yours, (take) shelter I

तद्वा इदं भुवनमङ्गल मङ्गलाय ध्याने स्म नो दर्शितं त उपासकानाम् ।
तस्मै नमो भगवतेऽनुविधेम तुभ्यं योऽनादृतो नरकभाग्भिरसत्प्रसङ्गै: ॥४॥


तत्-वा इदम् भुवनमङ्गल that or, this, O The World's Source of Blessings!
मङ्गलाय ध्याने स्म न: for the good, in meditation are to me
दर्शितम् ते उपासकानाम् revealed to Your worshippers
तस्मै नम: भगवते- to that, I prostate, The Lord
अनुविधेम तुभ्यम् extend for You
य:-अनादृत: which is disrespected
नरक:-भाग्भि:- hell deserving
असत्-प्रसङ्गै: sensuous pleasures seeking

ये तुत्वदीयचरणाम्बुजकोशगन्धं जिघ्रन्ति कर्णविवरै: श्रुतिवातनीतम् ।
भक्त्या गृहीतचरण परया च तेषां नापैषि नाथ हृदयम्बुरुहात्स्वपुंसाम् ॥५॥


ये तु-त्वदीय-चरण-अम्बुज- those (who) indeed, Your feet lotus's
कोश-गन्धम् जिघ्रन्ति कर्ण-विवरै: wealth, the scent (glory) smell by ear
कोश-गन्धम् जिघ्रन्ति कर्ण-विवरै: wealth, the scent (glory) smell by ear orifices
श्रुति-वात-नीतम् भक्त्या by the Vedas breeze wafted by devotion (Paraa)
गृहीत-चरण परया च holding on to the feet by Paraa, and
तेषाम् न-अपैषि नाथ to them do not leave, O Lord!
हृदय-अम्बुरुहात्- from the heart lotus
स्व-पुंसाम् (Your) own devotees

तावद्भयं द्रविणगेहसुहृन्निमित्तं शोक: स्पृहा परिभवो विपुलश्च लोभ: ।
तावन्ममेत्यसदवग्रह आर्तिमूलं यावन्न तेऽङ्घ्रिमभयं प्रवृणीत लोक: ॥६॥


तावत्-भयम् द्रविण-गेह- till then fear of wealth, house,
सुहृत्-निमित्तम् kinsmen related
शोक: स्पृहा परिभव: grief, want, disregard
विपुल:-च लोभ: and immense greed
तावत्-मम-इति- till then, mine, thus
असत्-अवग्रह: false obsession
आर्ति-मूलम् यावत्-न the sorrow root, unless not
ते-अङ्घ्रिम्-अभयम् Your feet's fearlessness
प्रवृणीत लोक: takes refuge man

दैवेन ते हतधियो भवत: प्रसङ्गात् सर्वाशुभोपशमनाद्विमुखेन्द्रिया ये ।
कुर्वन्ति कामसुखलेशलवाय दीना लोभाभिभूतमनसोऽकुशलानि शश्वत् ॥७॥


दैवेन ते हत-धिय: unfortunately they are devoid of good sense
भवत: प्रसङ्गात् (who) from Your subjects
सर्व-अशुभ-उपशमनात्- (which are) all misfortunes, destroying
विमुख-इन्द्रिया ये withdrawing their senses, who
कुर्वन्ति काम-सुख- keep doing for sensuous pleasures
लेश-लवाय दीना for small bits, the miserables
लोभ-अभिभूत-मनस:- greed obsessed minded
अकुशलानि शश्वत् sinful deed always

क्षुत्तृट्त्रिधातुभिरिमा मुहुरर्द्यमाना: शीतोष्णवातवर्षैरितरेतराच्च ।
कामाग्निनाच्युतरुषा च सुदुर्भरेण सम्पश्यतो मन उरुक्रम सीदते मे ॥८॥


क्षुत्-तृट्- hunger, thirst,
त्रि-धातुभि:-इमा: the three humours (flatulence, bile and phlegm) these
मुहु:-अर्द्यमाना: again and again tormented
शीत-उष्ण-वात-वर्षै:- (by) cold, heat, storm and rain,
इतरेतरात्-च by one another and
काम-अग्निना- by passion fire
अच्युत- O Immortal Lord!
रुषा च सुदुर्भरेण by anger and unbearable
सम्पश्यत: मन: seeing, mind,
उरुक्रम सीदते मे O Lord of infinite power! pains my

यावत्पृथक्त्वमिदमात्मन इन्द्रियार्थमायाबलं भगवतो जन ईश पश्येत् ।
तावन्न संसृतिरसौ प्रतिसंक्रमेत व्यर्थापि दु:खनिवहं वहती क्रियार्था ॥९॥


यावत्-पृथक्त्वम्-इदम्-आत्मन: till separation, this (his) own self
इन्द्रिय-अर्थ-माया-बलम् in senses and (their) objects, by Maayaa's effect
भगवत: जन: from the Lord, a person
ईश पश्येत् O Lord! Regards
तावत्-न संसृति:-असौ till then does not, cycle (of birth and death) he
प्रतिसंक्रमेत व्यर्थ-अपि overcome, false though
दु:ख-निवहम् वहती sorrow ensuing, brings about
क्रिया-अर्था the actions' fruits

अह्न्यापृतार्तकरणा निशि नि:शयाना नानामनोरथधिया क्षणभग्ननिद्रा: ।
दैवाहतार्थरचना ऋषयोऽपि देव युष्मत्प्रसङ्गविमुखा इह संसरन्ति ॥१०॥


अह्नि-आपृता-आर्त-करणा: days' activities, tormented minds
निशि नि:शयाना: in the night sleeping
नाना-मनोरथ-धिया various desires (in) mind
क्षण-भग्न-निद्रा: every moment (with) broken sleep
दैव-आहत-अर्थ-रचना: by providence disposed, desires (fulfilling) methods
ऋषय:-अपि देव sages also, O Lord!
युष्मत्-प्रसङ्ग-विमुखा: in Your programmes averse
इह संसरन्ति here wonder about (in the cycle of birth and death)

त्वं भावयोगपरिभावितहृत्सरोज आस्से श्रुतेक्षितपथो ननु नाथ पुंसाम् ।
यद्यद्धिया त उरुगाय विभावयन्ति तत्तद्वपु: प्रणयसे सदनुग्रहाय ॥११॥


त्वम् भाव-योग-परिभावित- You, by devotion yoga purified
हृत्-सरोज आस्से in heart lotus stay
श्रुत-ईक्षित-पथ: by the Vedas shown (in the) form
ननु नाथ पुंसाम् definitely, O Lord! to the people
यत्-यत्-धिया ते in which all (forms) in the minds they
उरुगाय विभावयन्ति O Highly Praised Lord! Think
तत्-तत्-वपु: प्रणयसे all those forms, assume,
सत्-अनुग्रहाय to devotees oblige

नातिप्रसीदति तथोपचितोपचारैराराधित: सुरगणैर्हृदि बद्धकामै: ।
यत्सर्वभूतदययासदलभ्ययैको नानाजनेष्ववहित: सुहृदन्तरात्मा ॥१२॥


न-अति-प्रसीदति not very pleased (You are)
तथा-उपचित- that much, by offerings
उपचारै:-आराधित: of many materials worshipped
सुर-गणै:- by god's groups
हृदि बद्ध-कामै: in heart holding desires
यत्-सर्व-भूत-दयया- as (for) all creatures compassion
असत्-अलभ्यया-एक: to the wicked unacquiered, only
नाना-जनेषु-अवहित: in all the beings present
सुहृद्-अन्तरात्मा friend, the very self

पुंसामतो विविधकर्मभिरध्वराद्यैर्दानेन चोग्रतपसा व्रतचर्यया च ।
आराधनं भगवतस्तव सत्क्रियार्थो धर्मोऽर्पित: कर्हिचिद् ध्रियते न यत्र ॥१३॥


पुंसाम्-अत: विविध-कर्मभि:- by the people, therefore, by various acts
अध्वर-आद्यै:-दानेन च-उग्र-तपसा sacrifice, etc, charity and severe penance
व्रत-चर्यया च आराधनम् and by vows observing, worship
भगवत:-तव सत्-क्रिया-अर्थ: of The Lord, Your, good actions' fruit
धर्म:-अर्पित: कर्हिचित् for religious pursuits, ever
ह्रियते न यत्र comes to waste not where

शश्वत्स्वरूपमहसैव निपीतभेदमोहाय बोधधिषणाय नम: परस्मै ।
विश्वोद्भवस्थितिलयेषु निमित्तलीलारासाय ते नम इदं चकृमेश्वराय ॥१४॥


शश्वत्-स्वरूप महसा-एव eternally by (Your) form's effulgence only
निपीत-भेद-मोहाय is swallowed the diversity illusion
बोध-धिषणाय wisdom's the support
नम: परस्मै (my) obeisance to The Supreme Person
विश्व-उद्भव- (for) the world's creation
स्थिति-लयेषु sustenance and dissolution
निमित्त-लीला-रासाय for the purpose sporting and enjoying
ते नम: इदम् to You this salutation this
चकृम-ईश्वराय offer to The Ruler of the World

यस्या॒वतारगुणकर्मविडम्बनानि नामानि येऽसुविगमे विवशा गृणन्ति ।
ते नैकजन्मशमलं सहसैव हित्वा संयान्त्यपावृतमृतं तमजं प्रपद्ये ॥१५॥


यस्या-अवतार-गुण-कर्म- Whose descents, virtues, exploits
विडम्बनानि नामानि describing names
ये-असु-विगमे (those) who, when life leaving (time of death)
विवशा: गृणन्ति ते unconsciously utter, they,
न-एक-जन्म-शमलम् not of one lifetime, sins,
सहसा-एव हित्वा suddenly only throwing away
संयान्ति-अपावृतम्-ऋतम् proceed to unveiled by (Maayaa) The Truth
तम्-अजम् प्रपद्ये to That Unborn (Lord) (I) take refuge

यो वा अहं च गिरिशश्च विभु: स्वयं च स्थित्युद्भवप्रलयहेतव आत्ममूलम् ।
भित्त्वा त्रिपाद्ववृध एक उरुप्ररोहस् तस्मै नमो भगवते भुवनद्रुमाय ॥१६॥


य: वा अहम् च गिरिश:-च that or I, and Lord Shiva and
विभु: स्वयम् च स्थिति- Vishnu Himself and sustenance
उद्भव-प्रलय-हेतव: creation and dissolution responsible
आत्म-मूलम् Your Self is the root
भित्त्वा त्रिपाद्-ववृधे divided in three branches expanded
एक: उरु-प्ररोह: One (only) in many branches
तस्मै नम: भगवते to Him I prostate The Lord
भुवन-द्रुमाय The Universe Tree

लोको विकर्मनिरत: कुशले प्रमत्त: कर्मण्ययं त्वदुदिते भवदर्चने स्वे ।
यस्तावदस्य बलवानिह जीविताशां सद्यश्छिनत्त्यनिमिषाय नमोस्तु तस्मै ॥१७॥


लोक: विकर्म-निरत: man in wrong deeds engaged
कुशले प्रमत्त: कर्मणि-अयम् in welfare neglecting, works this (he)
त्वत्-उदिते भवत्-अर्चने स्वे by You directed, Your worship, his
य:-तावत्-अस्य बलवान्-इह who till his is strong here
जीवित-आशाम् सद्यश्छिनत्ति- to live hope quickly cuts
अनिमिषाय to (You) The Time
नम:-अस्तु तस्मै obeisance be for Him

यस्माद्विभेम्यहमपिद्विपरार्धधिष्ण्यमध्यासित: सकललोकनमस्कृतं यत् ।
तेपे तपो बहुसवोऽवरुरुत्समानस्तस्मै नमो भगवतेऽधिमखाय तुभ्यम् ॥१८॥


यस्मात्-विभेमि-अहम्-अपि of whom (Time) afraid am I also
द्वि-परार्ध-धिष्ण्यम्-अध्यासित: for two Parardhas enduring, the lord,
सकल-लोक-नमस्कृतम् यत् by all spheres adorded, which,
तेपे तप: बहु-सव: austerities practiced for many years,
अवरुरुत्समान:-तस्मै नम: to obstruct, to Him I bow,
भगवते-अधिमखाय तुभ्यम् The Lord, of presider of sacrifices, You

तिर्यङ्मनुष्यविबुधादिषु जीवयोनिष्वात्मेच्छयाऽऽत्मकृतसेतुपरीप्सया य: ।
रेमे निरस्तरतिरप्यवरुद्धदेहस् तस्मै नमो भगवते पुरुषोत्तमाय ॥१९॥


तिर्यक्-मनुष्य-विबुध-आदिषु in birds, beasts, humans, gods and others
जीव-योनिषु-आत्म-इच्छया- in living species, by Your own will
आत्म-कृत-सेतु- by Yourself established morals
परीप्सया य: to protect Who
रेमे निरस्त-रति:- sported devoid of (sense) cravings
अपि-अवरुद्ध-देह: also assumed forms
तस्मै नम: भगवते to Him my obeisance The Lord
पुरुषोत्तमाय The Supreme Person

योऽविद्ययानुपहतोऽपि दशार्धवृत्त्या निद्रामुवाह जठरीकृतलोकयात्र: ।
अन्तर्जलेऽहिकशिपुस्पर्शानुकूलम् भीमोर्मिमालिनि जनस्य सुखं विवृण्वन् ॥२०॥


य:-अविद्यया-अनुपहत:-अपि Who by Avidya (nascence), untainted also
दश-अर्ध-वृत्त्या निद्राम्-उवाह by five ways of ignorance, sleep undertook
जठरी-कृत-लोक-यात्र: in stomach holding, the beings all
अन्त:-जले-अहि-कशिपु- in midst of water, on serpent (Shesha's) bed
स्पर्श-अनुकूलम् भीम-ऊर्मि-मालिनि to touch pleasing, by huge waves encircled
जनस्य सुखम् विवृण्वन् of the beings happiness enabling

यन्नाभिपद्मभवनादहमासमीड्य लोकत्रयोपकरणो यदनुग्रहेण ।
तस्मै नमस्त उदरस्थभवाय योगनिद्रावसानविकसन्नलिनेक्षणाय ॥२१॥


यत्-नाभि-पद्म- Whose navel lotus
भवनात्-अहम्-आसम्- midst, I came (to be)
ईड्य लोक-त्रय-उपकरण: O Praiseworthy Lord! of the Universe three, The Cause
यत्-अनुग्रहेण तस्मै नमस्ते by Whose grace, for Him my salutations
उदरस्थ-भवाय for Him in (Whose) belly is the universe
योग-निद्रा- (at the time of) Yoga-Nidraa (abstract meditation)
अवसान-विकसन्- ending, opening
नलिन-ईक्षणाय for (of) lotus eyes

सोऽयं समस्तजगतां सुहृदेक आत्मा सत्त्वेन यन्मृडयते भगवान् भगेन ।
तेनैव मे दृशमनुस्पृशताद्यथाहम् स्रक्ष्यामि पूर्ववदिदं प्रणतप्रियोऽसौ ॥२२॥


स:-अयम् समस्त-जगताम् that this, of the entire worlds'
सुहृत्-एक आत्मा Friend, One Soul
सत्त्वेन यत्-मृडयते by wisdom that delights
भगवान् भगेन The Lord, (and) by supernatural power
तेन-एव मे by that only to me
दृशम्-अनुस्पृशतात्- vision may bestow
यथा-अहम् स्रक्ष्यामि so that I may create
पूर्ववत्-इदम् like before this
प्रणत-प्रिय:-असौ of the suppliant The Lover This

एष प्रपन्नवरदो रमयाऽऽत्मशक्त्या यद्यत्करिष्यति गृहीतगुणावतार: ।
तस्मिन् स्वविक्रममिदं सृजतोऽपि चेतो युञ्जीत कर्मशमलं च यथा विजह्याम् ॥२३॥


एष प्रपन्न-वरद: This, The devotee boon Bestower
रमया-आत्म-शक्त्या with Raama, His own Energy
यत्-यत्-करिष्यति what all He does
गृहीत-गुण-अवतार: assuming the part incarnations
तस्मिन् स्व-विक्रमम्- in that (one) is my creative ability
इदम् सृजत:-अपि (while) this creating also
चेत: युञ्जीत my mind may You engage
कर्म-शमलम् च in the act (of creation) impurities and
यथा विजह्याम् so that give away

नाभिहृदादिह सतोऽम्भसि यस्य पुंसो विज्ञानशक्तिरहमासमनन्तशक्ते: ।
रूपं विचित्रमिदमस्य विवृण्वतो मे मारीरिषीष्ट निगमस्य गिरां विसर्ग: ॥२४॥


नाभि-हृदात्-इह सत:-अम्भसि from the navel ocean, here present in the waters
यस्य पुंस: विज्ञान-शक्ति:- Whose Person's by understanding power
अहम्-आसम्-अनन्त-शक्ते: I came to be of unending powers
रूपम् विचित्रम्-इदम्-अस्य form wonderful, this of His
विवृण्वत: मे मा-रीरिषीष्ट (while) extending, my may not falter
निगमस्य गिराम् विसर्ग: of Veda's voice (when) chanting

सोऽसावदभ्रकरुणो भगवान् विवृद्धप्रेमस्मितेन नयनाम्बुरुहं विजृम्भन् ।
उत्थाय विश्वविजयाय च नो विषादं माध्व्या गिरापनयतात्पुरुष: पुराण: ॥२५॥


स:-असौ-अदभ्र-करुण: भगवान् That This, infinitely compassionate Lord!
विवृद्ध-प्रेम-स्मितेन with growing loving smile
नयन-अम्बुरुहम् विजृम्भन् eye lotuses opening
उत्थाय विश्व-विजयाय rising for the worlds creation
च न: विषादम् and for our despondency
माध्व्या गिरा-अपनयतात्- by soft voice, dispelling
पुरुष: पुराण: O Ancient Person!
मैत्रेय उवाच - Maitreya said -

स्वसम्भवं निशाम्यैवं तपोविद्यासमाधिभि: ।
यावन्मनोवच: स्तुत्वा विरराम स खिन्नवत् ॥२६॥


स्व-सम्भवम् निशाम्य- own birth source having seen,
एवम् तप:-विद्या- thus, by austere penance, worship
समाधिभि: यावत्-मन:- and meditation, till (full capacity) mentally
वच: स्तुत्वा विरराम स: and verbally praying, halted he
खिन्न-वत् exhausted as if

अथाभिप्रेतमन्वीक्ष्य ब्रह्मणो मधुसूदन: ।
विषण्णचेतसं तेन कल्पव्यतिकराम्भसा ॥२७॥


अथ-अभिप्रेतम्-अन्वीक्ष्य then, intention perceiving
ब्रह्मण: मधुसूदन: of Brahmaa, Madhusoodana, (tormentor of demon Madhu)
विषण्ण-चेतसम् तेन depressed minded by that creation (period)
कल्प-व्यतिकर-अम्भसा by dissolution (causing) water

लोकसंस्थानविज्ञान आत्मन: परिखिद्यत: ।
तमाहागाधया वाचा कश्मलं शमयन्निव ॥२८॥


लोक-संस्थान-विज्ञान the universe's creation system
आत्मन: परिखिद्यत: in himself, being confused
तम्-आह-अगाधया वाचा to him said with deep voice
कश्मलम् शमयन्-इव (his) depression removing as if
श्री भगवान् उवाच - The Lord said -

मा वेदगर्भ गास्तन्द्रीं सर्ग उद्यममावह ।
तन्मयाऽऽपादितं ह्यग्रे यन्मां प्रार्थयते भवान् ॥२९॥


मा वेदगर्भ do not O Brahmaa! (Veda Repository)
गा:-तन्द्रीम् go to lassitude
सर्ग उद्यमम्-आवह universe creation take on
तत्-मया-आपादितम् that by me, is arranged
हि-अग्रे यत्-माम् indeed before, which to me
प्रार्थयते भवान् are requesting you

भूयस्त्वं तप आतिष्ठ विद्यां चैव मदाश्रयाम् ।
ताभ्यामन्तर्हृदि ब्रह्मन् लोकान् द्रक्ष्यस्यपावृतान् ॥३०॥


भूय:-त्वम् तप: आतिष्ठ again you, penance practice
विद्याम् च-एव knowledge and also
मत्-आश्रयाम् ताभ्याम्- to me related, by these two
अन्त:-हृदि ब्रह्मन् inside (your) heart O Brahman!
लोकान् द्रक्ष्यसि- the universes will see
अपावृतान् revealed

तत आत्मनि लोके च भक्तियुक्त: समाहित: ।
द्रष्टासि मां ततं ब्रह्मन् मयि लोकांस्त्वमात्मन: ॥३१॥


तत: आत्मनि लोके च then in yourself and in the universe
भक्ति-युक्त: समाहित: with devotion connected and (well) concentrated
द्रष्टासि माम् ततम् will see Me pervading
ब्रह्मन् मयि लोकान्- O Brahmaa! in Me the universe
त्वम्-आत्मन: you yourself

यदा तु सर्वभूतेषु दारुष्वग्निमिव स्थितम् ।
प्रतिचक्षीत मां लोको जह्यात्तर्ह्येव कश्मलम् ॥३२॥


यदा तु सर्व-भूतेषु when indeed in all beings
दारुषु-अग्निम्-इव in wood fire like
स्थितम् प्रतिचक्षीत present perceives
माम् लोक: जह्याति- Me a person is rid of
तर्हि-एव कश्मलम् then only infatuations

यदा रहितमात्मानं भूतेन्द्रियगुणाशयै: ।
स्वरूपेण मयोपेतं पश्यन् स्वाराज्यमृच्छति ॥३३॥


यदा रहितम्-आत्मानम् when devoid himself
भूत-इन्द्रिय-गुण-आशयै: of the elements, senses, gunas and inner sense
स्वरूपेण मया-उपेतम् by his own form, to Me identical
पश्यन् स्वाराज्यम्-ऋच्छति sees, liberation attains

नानाकर्मवितानेन प्रजा बह्वी: सिसृक्षत: ।
नात्मावसीदत्यस्मिंस्ते वर्षीयान्मदनुग्रह: ॥३४॥


नाना-कर्म-वितानेन various (past) Karmas, in accordance to
प्रजा: बह्वी: सिसृक्षत: the creatures various, desiring to evolve
न-आत्मा-अवसीदति- will not (your) mind be perplexed
अस्मिन्-ते in this (matter) (because) for you
वर्षीयान्-मत्-अनुग्रह: abundant is, My grace

ऋषिमाद्यं न बध्नाति पापीयांस्त्वां रजोगुण: ।
यन्मनो मयि निर्बद्धं प्रजा: संसृजतोऽपि ते ॥३५॥


ऋषिम्-आद्यम् न बध्नाति the seer first, will not bind
पापीयान्-त्वाम् रजोगुण: the wicked, you, Rajoguna
यत्-मन: मयि निर्बद्धम् because, mind in Me is attached
प्रजा: संसृजत:-अपि ते the creatures evolving even yours

ज्ञातोऽहं भवता त्वद्य दुर्विज्ञेयोऽपि देहिनाम् ।
यन्मां त्वं मन्यसेऽयुक्तं भूतेन्द्रियगुणात्मभि: ॥३६॥


ज्ञात:-अहम् known am I
भवता तु-अद्य by you indeed today
दुर्विज्ञेय:-अपि देहिनाम् difficult to be known even by embodied beings
यत्-माम् त्वम् because, Me, you
मन्यसे-अयुक्तम् know to be unattached to
भूत-इन्द्रिय-आत्मभि: the elements, senses, and inner sense

तुभ्यं मद्विचित्सायामात्मा मे दर्शितोऽबहि: ।
नालेन सलिले मूलं पुष्करस्य विचिन्वत: ॥३७॥


तुभ्यम् मत्-विचित्सायाम्- to you, in My being
आत्मा मे दर्शित:- Self My, revealed
अबहि: नालेन सलिले in (your) inner sense, through the stalk in water
पुष्करस्य विचिन्वत: of the lotus, searching

यच्चकर्थाङ्ग मत्स्तोत्रं मत्कथाभ्युदयाङ्कितम् ।
यद्वा तपसि ते निष्ठा स एष मदनुग्रह: ॥३८॥


यत्-चकर्थ-अङ्ग that (you) did, O Dear (Brahmaa)!
मत्-स्तोत्रम् मत्-कथा- My praises, My stories
अभ्युदय-अङ्कितम् with My glory marked
यत्-वा तपसि or that in penance
ते निष्ठा स: एष: your faith, that this
मत्-अनुग्रह: is My grace

प्रीतोऽहमस्तु भद्रं ते लोकानां विजयेच्छया ।
यदस्तौषीर्गुणमयं निर्गुणं माऽनुवर्णयन् ॥३९॥


प्रीत:-अहम्- pleased am I
अस्तु भद्रम् ते may blessed be you
लोकानाम् of the worlds'
विजय-इच्छया creation wishing
यत्-अस्तौषी:- that you extolled Me
गुणमयम् निर्गुणम् with the Gunas and devoid of Gunas
मा-अनुवर्णयन् Me (My form) describing

य एतेन पुमान्नित्यं स्तुत्वा स्तोत्रेण मां भजेत् ।
तस्याशु सम्प्रसीदेयं सर्वकामवरेश्वर: ॥४०॥


य: एतेन who-so-ever by this
पुमान्-नित्यम् person, everyday
स्तुत्वा स्तोत्रेण singing this praise
माम् भजेत् Me worships
तस्य-आशु his soon
सम्प्रसीदेयम् highly pleased
सर्व-काम-वर-ईश्वर: all desires and blessings Bestower

पूर्तेन तपसा यज्ञैर्दानैर्योगसमाधिना ।
राद्धं नि:श्रेयसं पुंसां मत्प्रीतिस्तत्त्वविन्मतम् ॥४१॥


पूर्तेन तपसा यज्ञै: by (construction of) wells, penance, sacrifices,
दानै:-योग-समाधिना by charity, Yoga and meditation
राद्धम् नि:श्रेयसम् पुंसाम् attainable, welfare of people
मत्-प्रीति:-तत्त्ववित्-मतम् is My pleasure, (it is) of wise people the opinion

अहमात्माऽऽत्मनां धात: प्रेष्ठ: सन् प्रेयसामपि ।
अतो मयि रतिं कुर्याद्देहादिर्यत्कृते प्रिय: ॥४२॥


अहम्-आत्मा-आत्मनाम् I am the Soul of all souls
धात: प्रेष्ठ: सन् O Brahmaa! The dearest being
प्रेयसाम्-अपि of all the dear ones also
अत: मयि रतिम् कुर्यात्- therefore in Me, love should place
देह-आदि:-यत्-कृते प्रिय: body etc., because of which is dear

सर्ववेदमयेनेदमात्मनाऽऽत्माऽऽत्मयोनिना ।
प्रजा: सृज यथापूर्वं याश्च मय्यनुशेरते ॥४३॥


सर्व-वेद-मयेन- by all the Vedas inclusive
इदम्-आत्मना-आत्मा- this (universe) by (your) own self
आत्म-योनिना yourself, by your own creative power
प्रजा: सृज the beings evolve
यथा-पूर्वम् या:-च just like before, those and (which)
मयि-अनुशेरते in Me are dormant
मैत्रेय उवाच - Maitreya said -

तस्मा एवं जगत्स्रष्ट्रे प्रधानपुरुषेश्वर: ।
व्यज्येदं स्वेन रूपेण कञ्जनाभस्तिरोदधे ॥४४॥


तस्मै एवम् to him thus
जगत्-सृष्ट्रे in the universe evolution
प्रधान-पुरुष-ईश्वर: The Primal Person Ruler
व्यज्य-इदम् disclosing this
स्वेन रूपेण by His own form (of Naaraayana)
कञ्जनाभ:-तिरोदधे The Lotus Naveled disappeared
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां तृतीयस्कन्धे नवम: अध्याय: ॥९॥ Thus ends the ninth discourse in Book Three of the great and glorious

दशम: अध्याय:

वदुर उवाच - Vidura said -

अन्तर्हिते भगवति ब्रह्मा लोकपितामह: ।
प्रजा: ससर्ज कतिधा दैहिकीर्मानसीर्विभु: ॥१॥


अन्तर्हिते भगवति disappeared when The Lord
ब्रह्मा लोक-पितामह: Brahmaa, the world's grandfather
प्रजा: ससर्ज कतिधा living beings created, of how many varieties
दैहिकी:-र्मानसी:-विभु: from his body or mind, The god

ये च मे भगवन् पृष्टास्त्वय्यर्था बहुवित्तम ।
तान् वदस्वानुपूर्व्येण छिन्धि न: सर्वसंशयान् ॥२॥


ये च मे भगवन् those and mine, O lord!
पृष्टा:-त्वयि-अर्था: (were) asked to you questions
बहुवित्तम O foremost of the wise!
तान् वदस्व आनुपूर्व्येण them tell, one after another
छिन्धि न: सर्व-संशयान् dispel our all doubts
सूत उवाच - Soota said -

एवं संचोदितस्तेन क्षत्त्रा कौषारवो मुनि: ।
प्रीत: प्रत्याह तान् प्रश्नान् हृदिस्थानथ भार्गव ॥३॥


एवम् संचोदित:-तेन क्षत्त्रा thus requested by him, Vidura
कौषारव: मुनि: प्रीत: प्रत्याह Kashaaru's son, the sage (Maitreya), happily
कौषारव: मुनि: प्रीत: प्रत्याह Kashaaru's son, the sage (Maitreya), happily answered
तान् प्रश्नान् हृदिस्थान्- those questions, borne in mind
अथ भार्गव then O Shaunaka!
मैत्रेय उवाच - Maitreya said -

विरिञ्चोऽपि तथा चक्रे दिव्यं वर्षशतं तप: ।
आत्मन्यात्मानमावेश्य यदाह भगवानज: ॥४॥


विरिञ्च:-अपि तथा चक्रे Brahmaa also and performed
दिव्यम् वर्ष-शतम् तप: (for) celestial years hundred, austerities
आत्मनि-आत्मानम्-आवेश्य in The Self (Naaraayana) himself (his own mind),
आत्मनि-आत्मानम्-आवेश्य in The Self (Naaraayana) himself (his own mind), fixing,
यत्-आह भगवान्-अज: which had said, The Lord Unborn

तद्विलोक्याब्जसम्भूतो वायुना यदधिष्ठित: ।
पद्ममम्भश्च तत्कालकृतवीर्येण कम्पितम् ॥५॥


तत्-विलोक्य-अब्ज-सम्भूत: that saw, The Lotus Born
वायुना यत्-अधिष्ठित: by the wind on which (he) was sitting
पद्मम्-अम्भ:-च the lotus and the water
तत्-काल-कृत-वीर्येण by that time (of deluge) enabled force
कम्पितम् (being) tossed

तपसा ह्येधमानेन विद्यया चात्मसंस्थया ।
विवृद्धविज्ञानबलो न्यपाद् वायुं सहाम्भसा ॥६॥


तपसा हि-एधमानेन by austerities, indeed increasing
विद्यया च-आत्म- knowledge and (by) himself
संस्थया विवृद्ध- (being) steady (in worship) enhanced
विज्ञान-बल: न्यपाद् creative power, drank
वायुम् सह-अम्भसा the wind, with the water

तद्विलोक्य वियद्व्यापि पुष्करं यदधिष्ठितम् ।
अनेन लोकान् प्राग्लीनान् कल्पितास्मीत्यचिन्तयत् ॥७॥


तत्-विलोक्य वियत्-व्यापि that seeing, in the sky spread out
पुष्करम् यत्-अधिष्ठितम् lotus, on which (he, Brahmaa) was sitting
अनेन लोकान् प्राक्-लीनान् by this, the worlds, before disappeared
कल्पिता-अस्मि-इति-अचिन्तयत् I will recreate, thus thought

पद्मकोशं तदाऽऽविश्य भगवत्कर्मचोदित: ।
एकं व्यभाङ्क्षीदुरुधा त्रिधा भाव्यं द्विसप्तधा ॥८॥


पद्म-कोशम् तदा-आविश्य in the lotus centre then entering
भगवत्-कर्म-चोदित: in the Lord's work, inspired
एकम् व्यभाङ्क्षीत्- that one (lotus) split
उरुधा त्रिधा (which) in many parts (could) be broken, into three parts
भाव्यम् द्वि-सप्तधा (and) could be broken into twice seven (14) parts also

एतावञ्जीवलोकस्य संस्थाभेद: समाहृत: ।
धर्मस्य ह्यनिमित्तस्य विपाक: परमेष्ठ्यसौ ॥९॥


एतावान्-जीव-लोकस्य these three are, of living beings
संस्था-भेद: समाहृत: realms divisions, declared (by scriptures)
धर्मस्य हि-अनिमित्तस्य of righteousness, indeed purposeless (practitioner)
विपाक: परमेष्ठी-असौ realms divisions, (Satya loka) Brahmaloka is this
विदुर उवाच - Vidura said -

यदात्थ बहुरूपस्य हरेरद्भुतकर्मण:।
कालाख्यां लक्षणं ब्रह्मन् यथा वर्णय न: प्रभो ॥१०॥


यत्-आत्थ that (which you) had said (about)
बहुरूपस्य हरे:- of The Many Form's, of Shree Hari,
अद्भुतकर्मण: of marvellous deeds
काल-आख्याम् लक्षणम् Time named potency,
ब्रह्मन् O Learned One!
यथा वर्णय न: प्रभो that describe, to us O lord!
मैत्रेय उवाच - Maitreya said -

गुणव्यतिकराकारो निर्विशेषोऽप्रतिष्ठित: ।
पुरुषस्तदुपादानमात्मानं लीलयासृजत् ॥११॥


गुण-व्यतिकर-आकार: by the gunas of the unchanged, form
निर्विशेष:-अप्रतिष्ठित: the formless (and) endless
पुरुष:-तत्- The (Supreme) Person That
उपादानम्-आत्मानम् (time) as support (taking), Himself
लीलया-असृजत् sportingly created (as the universe)

विश्वं वै ब्रह्मतन्मात्रं संस्थितं विष्णुमायया ।
ईश्वरेण परिच्छिन्नं कालेनाव्यक्तमूर्तिना ॥१२॥


विश्वम् वै the world indeed
ब्रह्म-तन्मात्रम् संस्थितम् in Brahmaa in subtle form was present
विष्णु-मायया ईश्वरेण by the Vishnu's Maayaa, by The Lord
परिच्छिन्नम् कालेन- in a different form revealed by Time,
अव्यक्त-मूर्तिना by the undisclosed form

यथेदानीं तथाग्रे च पश्वादप्येतदीदृशम् ।
सर्गो नवविधस्तस्य प्राकृतो वैकृतस्तु य: ॥१३॥


यथा-इदानीम् as now
तथा-अग्रे च same before and
पश्वात्-अपि- afterwards also
एतत्-ईदृशम् this (will be) like this
सर्ग: नव-विध:- the creation, of nine types,
तस्य प्राकृत: of this, pertaining to the Lord
वैकृत:-तु य: (and) pertaining to Brahmaa indeed which is

कालद्रव्यगुणैरस्य त्रिविध: प्रतिसंक्रम: ।
आद्यस्तु महत: सर्गो गुणवैषम्यमात्मन: ॥१४॥


काल-द्रव्य-गुणै:- by Time, elements, (and) gunas,
अस्य त्रिविध: प्रतिसंक्रम: is its three types of reabsorption
आद्य:-तु in the beginning of course
महत: सर्ग: of Mahat, the creation
गुण-वैषम्यम्- the Guna's misbalance
आत्मन: by Himself (The Lord)

द्वितीयस्त्वहमो यत्र द्रव्यज्ञानक्रियोदय: ।
भूतसर्गस्तृतीयस्तु तन्मात्रो द्रव्यशक्तिमान् ॥१५॥


द्वितीय:-तु-अहम: second of course is ego
यत्र द्रव्य-ज्ञान- where the elements, perception,
क्रिया-उदय: and action originate
भूत-सर्ग:-तृतीय:-तु subtle elements' creation, third indeed
तन्मात्र: द्रव्य-शक्तिमान् Tanmaatras are the elements evolving power

चतुर्थ ऐन्द्रिय: सर्गो यस्तु ज्ञानक्रियात्मक: ।
वैकारिको देवसर्ग: पञ्चमो यन्मयं मन: ॥१६॥


चतुर्थ: ऐन्द्रिय: सर्ग: य:-तु fourth is of the senses creation, which is
ज्ञान-क्रिया-आत्मक: of perception and of action natured
वैकारिक: देव-सर्ग: of Saatvic ego is the Deva creations
पञ्चम: यन्मयम् मन: is fifth, and that also includes the mind

षष्ठस्तु तमस: सर्गो यस्त्वबुद्धिकृत: प्रभो ।
षडिमे प्राकृता: सर्गा वैकृतानपि मे शृणु ॥१७॥


षष्ठ:-तु तमस: सर्ग: sixth indeed (is) Tamasa's evolution
य:-तु-अबुद्धि-कृत: which of course is of ignorance born
प्रभो षट्-इमे: O Vidura! six these
प्राकृता: सर्गा: are the Praakrita (proceeding from God) creations
वैकृतान्-अपि the Vaikrita (creations) (proceeded from Brahmaa) also
मे शृणु from me hear

रजोभाजो भगवतो लीलेयं हरिमेधस: ।
सप्तमो मुख्यसर्गस्तु षड्विधस्तस्थुषां च य: ॥१८॥


रजोभाज: भगवत: Rajas assuming, The Lord's
लीला-इयम् हरि-मेधस: a sport this is of The Ridder of sins
सप्तम: मुख्य-सर्ग:-तु the seventh, main creation indeed
षड्-विध:-तस्थुषाम् च य: six types of immobile creatures (trees etc) and
षड्-विध:-तस्थुषाम् च य: six types of immobile creatures (trees etc) and which is

वनस्पत्योषधिलतात्वक्सारा वीरुधो द्रुमा: ।
उत्स्रोतसस्तम: प्राया अन्त:स्पर्शा विशेषिण: ॥१९॥


वनस्पति-ओषधि-लता- trees, (like banyan etc.,) plants like cereals,
त्वक्सारा:-वीरुध: द्रुमा: hard bark plants, bamboos etc.,creepers growing on
त्वक्सारा:-वीरुध: द्रुमा: hard bark plants, bamboos etc.,creepers growing on ground,
उत्-स्रोतस:- draw nourishment from their roots
तम: प्राया:- unknowledgeable almost
अन्त:स्पर्शा: विशेषिण: only a sense of touch is their quality

तिरश्चामष्टम: सर्ग: सोऽष्टाविंशद्विधो मत: ।
अविदो भूरितमसो घ्राणज्ञा हृद्यवेदिन: ॥२०॥


तिरश्चाम्-अष्टम: सर्ग: of the animals, is the eighth creation
स:-अष्टाविंशत्-विध: मत: that of twenty eight types is said to be
अविद: भूरि-तमस: (which) does not know of Time, is quite unintelligent
घ्राण-ज्ञा: हृदि-अवेदिन: have olfactory sense, and are irrational

गौरजो महिष: कृष्ण: सूकरो गवयो रुरु ।
द्विशफा पशवश्चेमे अविरुष्ट्रश्च सत्तम ॥२१॥


गौ:-अज: महिष: कृष्ण: cow, goat, buffalo, black antelope,
सूकर: गवय: रुरु: swine, Neel Gaaya, Ruru deer,
द्विशफा पशव:-च-इमे the split hoofed, animals and these
अवि:-उष्ट्र:-च सत्तम sheep, camel and, O Nobel One!

खरोऽश्वोऽश्वतरो गौर: शरभश्चमरी तथा ।
एते चैकशफा: छत्त: शृणु पञ्चनखान् पशून् ॥२२॥


खर:-अश्व:-अश्वतर: the donkey, the horse, the mule,
गौर: शरभ:-चमरी तथा the white antelope, Sharabha, the yak, and
एते च-एकशफा: these and are one hoofed
छत्त: शृणु O Vidura! Listen
पञ्च-नखान् पशून् (about) the five clawed animals

श्वा सृगालो वृको व्याघ्रो मार्जार: शशशल्लकौ ।
सिंह: कपिर्गज: कूर्मो गोधा च मकरादय: ॥२३॥


श्वा सृगाल: वृक: व्याघ्र: the dog, the jackal, the wolf, the tiger,
मार्जार: शश-शल्लकौ the cat, the hare, the hedgehog,
सिंह: कपि:-गज: कूर्म: the lion, the monkey, the elephant, the tortoise,
गोधा च मकर-आदय: the iguana, and crocodile etc.

कङ्कगृध्रवटश्येनभासभल्लकबर्हिण: ।
हंससारसचक्राह्वकाकोलूकादय: खगा ॥२४॥


कङ्क-गृध्र-वट-श्येन- the heron, the vulture, the quail, the hawk,
भास-भल्लक-बर्हिण: the Bhaasa, the Bhalluka, the peacock
हंस-सारस-चक्राह्व-काक- the swan, the crane, the Chakrawaaka, the crow
उलूक-आदय: खगा the owl, and others move in the air

अर्वाक्स्रोतस्तु नवम: क्षत्तरेकविधो नृणाम् ।
रजोऽधिका: कर्मपरा दु:खे च सुखमानिन: ॥२५॥


अर्वाक्-स्रोत:-तु नवम: from above downwards drawing, indeed is the ninth
क्षत्त:-एक-विध: नृणाम् O Vidura! of one kind only of humans
रज:-अधिका: कर्म-परा: (with) Rajoguna predominant, by action led
दु:खे च सुख-मानिन: in sorrow and happiness believing

वैकृतास्त्रय एवैते देवसर्गश्च सत्तम ।
वैकारिकस्तु य: प्रोक्त: कौमारस्तूभयात्मक: ॥२६॥


वैकृता:-त्रय एव-एते Vaikrita (originating from Brahmaa), three only these
देव-सर्ग:-च सत्तम the gods' origin and O Noble One!
वैकारिक:-तु य: प्रोक्त: Vaikaarika indeed, which are explained earlier
कौमार:-तु-उभय-आत्मक: Kaumaara's indeed (are) both inclusive (Brahmaa and
कौमार:-तु-उभय-आत्मक: Kaumaara's indeed (are) both inclusive (Brahmaa and God)

देवसर्गश्चाष्टविधो विबुधा: पितरोऽसुरा: ।
गन्धर्वाप्सरस: सिद्धा यक्षरक्षांसि चारणा: ॥२७॥


देव-सर्ग:-च-अष्ट-विध: the gods' creation and (is) of eight types
विबुधा: पितर:-असुरा: the gods, the manes, the demons,
गन्धर्व-अप्सरस: सिद्धा: the Gandharvas, the Apsaras, the Siddhas,
यक्ष-रक्षांसि चारणा: the Yakshas, the Raakshasas, and the Chaaranas

भूतप्रेतपिशाचाश्च विद्याध्रा: किन्नरादय: ।
दशैते विदुराख्याता: सर्गास्ते विश्वसृक्कृता: ॥२८॥


भूत-प्रेत-पिशाचा:-च the Bhootas, the Pretas, the Pishaachaas, and
विद्याध्रा: किन्नर-आदय: the Vidyaadharas, the Kinnaras, and others
दश-एते विदुर- ten these, O Vidura!
आख्याता: सर्गा:-ते have been told to you, creations
विश्वसृक्-कृता: of the world's creator, (Brahmaa)

अत: परं प्रवक्ष्यामि वंशान्मन्वन्तराणि च ।

एवं रज:प्लुत: स्रष्टा कल्पादिष्वात्मभूर्हरि: ।
सृजत्यमोघसङ्कल्प आत्मैवात्मानमात्मना ॥२९॥


अत: परम् प्रवक्ष्यामि from here after, will tell
वंशान्-मन्वन्तराणि च of the dynasties, the Manvantaras and
एवम् रज:-प्लुत: स्रष्टा like this by Rajas overcome, the creator
कल्प-आदिषु-आत्म-भू:-हरि: in the Kalpa's beginning, Self created Lord
सृजति-अमोघ-सङ्कल्प: creates of Unfailing Resolve
आत्मा-एव-आत्मानम्- Himself only Himself
आत्मना by Himself
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां तृतीयस्कन्धे दशम: अध्याय: ॥१०॥ Thus ends the tenth discourse in Book Three of the great and glorious

एकादश: अध्याय:

मैत्रेय उवाच - Maitreya said -

चरम: सद्विशेषाणामनेकोऽसंयुत: सदा ।
परमाणु: स विज्ञेयो नृणामैक्यभ्रमो यत: ॥१॥


चरम: सत्-विशेषाणाम्- the minutest of material substances
अनेक:-असंयुत: सदा many are uncombined always
परमाणु: स: विज्ञेय: Paramaanu that should be known as
नृणाम्-ऐक्य-भ्रम: यत: for the people, of a unit illusion from which

सत एव पदार्थस्य स्वरूपावस्थितस्य यत् ।
कैवल्यं परममहानविशेषो निरन्तर: ॥२॥


सत: एव पदार्थस्य the earth only material substance
स्वरूप-अवस्थितस्य यत् in their own forms remaining, which
कैवल्यम् परम-महान्- as a whole, is the largest and biggest
अविशेष: निरन्तर: unspecified and undifferentiated

एवं कालोऽप्यनुमित: सौक्ष्म्ये स्थौल्ये च सत्तम ।
संस्थानभुक्त्या भगवानव्यक्तो व्यक्तभुग्विभु: ॥३॥


एवम् काल:-अपि-अनुमित: like this, Time also is conjectured to be
सौक्ष्म्ये स्थौल्ये short and long
च सत्तम and O Saintly One!
संस्थान-भुक्त्या by creation carrying out
भगवान्-अव्यक्त: The Lord is unmanifest,
व्यक्त-भुक्-विभु: the manifest consuming and is all pervading

स काल: परमाणुर्वै यो भुङ्क्ते परमाणुताम् ।
सतोऽवशेषभुग्यस्तु स काल: परमो महान् ॥४॥


स: काल: परमाणु:-वै that Time, Paramaanu (Time) is
य: भुङ्क्ते परमाणुताम् which is present in Paramaanu form
सत:-अवशेष-भुक्- the universe spanning extends
य:-तु स: काल: (that) which is that Time
परम: महान् is the longest and biggest (measure of time)

अणुर्द्वौ परमाणू स्यात्त्रसरेणुस्त्रय: स्मृत: ।
जालार्करश्म्यवगत: खमेवानुपतन्नगात् ॥५॥


अणु:-द्वौ परमाणू स्यात्- Anu (atom) (is of) two Paramaanus is of
त्रसरेणु:-त्रय: स्मृत: Trasrenu of three (Anus) is said to be
जाल-अर्क-रश्मि-अवगत: from a lattice hole sun's ray is seen
खम्-एव-अनुपतन्-अगात् in space only floating and moving

त्रसरेणुत्रिकं भुङ्क्ते य: काल: स त्रुटि: स्मृत: ।
शतभागस्तु वेध: स्यात्तैस्त्रिभिस्तु लव: स्मृत: ॥६॥


त्रसरेणु-त्रिकम् भुङ्क्ते the Trasrenu three consumes
य: काल: स: त्रुटि: स्मृत: as much time, that Truti is called
शतभाग:-तु वेध: स्यात्- hundreds of indeed (Truti), Vedha will be
तै:-त्रिभि:-तु लव: स्मृत: of them by three indeed, Lava is called

निमेषस्त्रिलवो ज्ञेय आम्नातस्ते त्रय: क्षण: ।
क्षणान् पञ्च विदु: काष्ठां लघु ता दश पञ्च च ॥७॥


निमेष:-त्रि-लव: ज्ञेय: Nimesha, of three Lava should be known
आम्नात:-ते त्रय: क्षण: called they (Nimesha) are three Kshanas
क्षणान् पञ्च विदु: काष्ठां Kshanas five, know as Kaashthasa
लघु ता: दश पञ्च च Laghu is, of these fifteen and

लघूनि वै समाम्नाता दश पञ्च च नाडिका ।
ते द्वे मुहूर्त: प्रहर: षड्याम: सप्त वा नृणाम् ॥८॥


लघूनि वै समाम्नाता Laghus indeed are called
दश पञ्च नाडिका of fifteen Naadikaa
ते द्वे मुहूर्त: those two are Muhurta
प्रहर: षड्याम: Prahara is of six, quarter
सप्त वा नृणाम् seven or of humans

द्वादशार्धपलोन्मानं चतुर्भिश्चतुरङ्गुलै: ।
स्वर्णमाषै: कृतच्छिद्रं यावत्प्रस्थजलप्लुतम् ॥९॥


द्वादश-अर्ध-पल-उन्मानम् twelve's half (six) Pala of measure (of copper pot)
चतुर्भि:-चतु:-अङ्गुलै: of four (Maashas), (and) four finger's
स्वर्ण-माषै: कृत-छिद्रम् golden Maashas, bored hole
यावत्-प्रस्थ-जल-प्लुतम् till when one Prastha of water flows

यामाश्चत्वारश्चत्वारो मर्त्यानामहनी उभे ।
पक्ष: पञ्चदशाहानि शुक्ल: कृष्णश्च मानद ॥१०॥


यामा:-चत्वार:-चत्वार: quarters, four, four
मर्त्यानाम्-अहनी उभे of humans day and night both
पक्ष: पञ्च-दश-अहानि Paksha, (fortnight), of fifteen days
शुक्ल: कृष्ण:-च मानद Shukla and Krishna, O Respectful One!

तयो: समुच्चयो मास: पितृणां तदहर्निशम् ।
द्वौ तावृतु: षडयनं दक्षिणं चोत्तरं दिवि ॥११॥


तयो: समुच्चय: मास: of these two (fortnights) being together, is Maasa,
पितृणाम् तत्-अह:-निशम् of the Pitris, that is day and night
द्वौ तौ-ऋतु: two of them (maasas) are Ritu (season)
षट्-अयनम् six (of them) is Ayana
दक्षिणम् च-उत्तरम् दिवि Southern and Northern for heaven (is day and night)

अयने चाहनी प्राहुर्वत्सरो द्वादश स्मृत: ।
संवत्सरशतं नृणां परमायुर्निरूपितम् ॥१२॥


अयने च-अहनी in the two Ayanas and day and night
प्राहु:-वत्सर: is said to be one year
द्वादश स्मृत: twelve (months) remember
संवत्सर-शतम् नृणाम् (make) a year, hundred (of which) of humans
परम-आयु:-निरूपितम् maximum age declared

ग्रहर्क्षताराचक्रस्थ: परमाण्वादिना जगत् ।
संवत्सरावसानेन पर्येत्यनिमिषो विभु: ॥१३॥


ग्रह-ऋक्ष-तारा-चक्रस्थ: planets, lunar mansions, stars, in midst staying
परमाणु-आदिना जगत् from the Paramaanus' beginning, the world
संवत्सर-अवसानेन पर्येति- till the Samvatsara end goes round
अनिमिष: विभु: Time form omnipresent (Sun) Lord

संवत्सर: परिवत्सर इडावत्सर एव च ।
अनुवत्सरो वत्सरश्च विदुरैवं प्रभाष्यते ॥१४॥


संवत्सर: परिवत्सर: the (year) is Samvatsara by Sun's rotation, Parivatsara
इडावत्सर: एव च Idaavatsara also and
अनुवत्सर: वत्सर:-च Anuvatsara, Vatsara
विदुर-एवम् प्रभाष्यते O Vidura! Thus are called

य: सृज्यशक्तिमुरुधोच्छ्वसयन् स्वशक्त्या पुंसोऽभ्रमाय दिवि धावति भूतभेद: ।
कालाख्यया गुणमयं क्रतुभिर्वितन्वंस्-तस्मै बलिं हरत वत्सरपञ्चकाय ॥१५॥


य: सृज्य-शक्तिम्-उरुधा- Who Sun god) germination (of seed), power by many
उच्छ्वसयन् स्व-शक्त्या originated by His own power
पुंस:-अभ्रमाय दिवि धावति of human being's illusion to expel, in the sky
पुंस:-अभ्रमाय दिवि धावति of human being's illusion to expel, in the sky goes about
भूत-भेद: काल-आख्यया in the five elements with variations, Time called
गुण-मयम् क्रतुभि:-वितन्वन्- material gains, by sacrifices yields
तस्मै बलिम् हरत to Him, with offerings worship
वत्सर-पञ्चकाय of Vatsara (years) five types
विदुर उवाच - Vidura said -

पितृदेव मनुष्याणामायु: परमिदं स्मृतम् ।
परेषां गतिमाचक्ष्व ये स्यु: कल्पाद् बहिर्विद: ॥१६॥


पितृ-देव मनुष्याणाम्- of Pitris, the gods and humans
आयु: परम्-इदम् स्मृतम् age, to the full this, (you have) said
परेषाम् गतिम्-आचक्ष्व of the others life-span say
ये स्यु: कल्पात् बहि:-विद: who are the Kalpa beyond, the enlightened ones

भगवान् वेद कालस्य गतिं भगवतो ननु ।
विश्वं विचक्षते धीरा योगराद्धेन चक्षुषा ॥१७॥


भगवान् वेद कालस्य O lord! (you) know of Time
गतिम् भगवत: ननु movement, the lord, surely
विश्वम् विचक्षते धीरा: the world see, the wise
योग-राद्धेन चक्षुषा by yoga perfected, eyes
मैत्रेय उवाच - Maitreya said -

कृतं त्रेता द्वापरं च कलिश्चेति चतुर्युगम् ।
दिव्यैर्द्वादशभिर्वर्षै: सावधानं निरूपितम् ॥१८॥


कृतम् त्रेता द्वापरम् च Krita (Satyuga), Tretaa and Dwaapara
कलि:-च-इति चतु:-युगम् and Kali yuga, these four yugas
दिव्यै:-द्वादशभि: वर्षै: by celestial twelve thousand years with
सावधानम् निरूपितम् the transition periods, are stated to be

चत्वारि त्रीणि द्वे चैकं कृतादिषु यथाक्रमम् ।
संख्यातानि सहस्राणि द्विगुणानि शतानि च ॥१९॥


चत्वारि त्रीणि द्वे च-एकम् four three two and one
कृत-आदिषु यथा-क्रमम् in Satyuga and others, one after the other
संख्यातानि सहस्राणि consist of thousand
द्विगुणानि शतानि च and a double hundred

संध्यांशयोरन्तरेण य: काल: शतसंख्ययो: ।
तमेवाहुर्युगं तज्ज्ञा यत्र धर्मो विधीयते ॥२०॥


संध्या-अंशयो:-अन्तरेण Sandhyaa and Sandhyaansha's, in between
य: काल: शत-संख्ययो: that time, is of hundred (celestial) years
तम्-एव-आहु:-युगम् तज्ज्ञा: that only is called yuga by the knowledgeable
तम्-एव-आहु:-युगम् तज्ज्ञा: that only is called yuga by the knowledgeable people
यत्र धर्म: विधीयते where in Dharma is prescribed

धर्मश्चतुष्पान्मनुजान् कृते समनुवर्तते ।
स एवान्येष्वधर्मेण व्येति पादेन वर्धता ॥२१॥


धर्म:-चतुष्पाद्-मनुजान् Dharma in four legs, men
कृते समनुवर्तते because of, remains
स: एव-अन्येषु-अधर्मेण he only, in other (yugas) by non-virtue
व्येति पादेन वर्धता looses one by one leg increasing

त्रिलोक्या युगसाहस्रं बहिराब्रह्मणो दिनम् ।
तावत्येव निशा तात यन्निमीलति विश्वसृक् ॥२२॥


त्रिलोक्या युग-साहस्रं of the three worlds, yuga of one thousand
बहि:-आब्रह्मण: दिनम् beyond till Brahmaloka, is a day
तावती-एव निशा तात as much is a night, O Dear one!
यत्-निमीलति विश्वसृक् in which sleeps, the universe's creator (Brahmaa)

निशावसान आरब्धो लोककल्पोऽनुवर्तते ।
यावद्दिनं भगवतो मनून् भुञ्जंश्चतुर्दश ॥२३॥


निशा-अवसाने आरब्ध: at night's end starts
लोक-कल्प:-अनुवर्तते the world's creation continues
यावत्-दिनम् भगवत: till the day of Brahmaa
मनून् भुञ्जन्-चतुर्दश: the Manus rule fourteen

स्वं स्वं कालं मनुर्भुङ्क्ते साधिकां ह्येकसप्ततिम् ।

मन्वन्तरेषु मनवस्तद्वंश्या ऋषय: सुरा: ।
भवन्ति चैव युगपत्सुरेशाश्चानु ये च तान् ॥२४॥


स्वम् स्वम् कालम् मनु:-भुङ्क्ते own own period, Manu holds (power)
साधिकाम् हि-एक-सप्ततिम् one more to seventy
मन्वन्तरेषु मनव:-तद्- during one Manvantara, Manus, their
वंश्या: ऋषय: सुरा: descendents, the sages and gods
भवन्ति च-एव युगपत्- become and also, along with
सुरेशा:-अनु ये च तान् the Indras, and followers to them who are

एष दैनन्दिन: सर्गो ब्राह्मस्त्रैलोक्यवर्तन: ।
तिर्यङ्नृपितृदेवानां संभवो यत्र कर्मभि: ॥२५॥


एष: दैनन्दिन: सर्ग: this (is) day -to-day creation
ब्राह्म:-त्रैलोक्य-वर्तन: of Brahmaa, to the three worlds pertaining
तिर्यङ्-नृ-पितृ-देवानाम् (where) birds, humans, manes and gods
संभव: यत्र कर्मभि: are born where (according to past) actions, Karmas

मन्वन्तरेषु भगवान् बिभ्रत्सत्त्वं स्वमूर्तिभि: ।
मन्वादिभिरिदं विश्वमवत्युदितपौरुष: ॥२६॥


मन्वन्तरेषु भगवान् in the Manvantaras, The Lord
बिभ्रत्-सत्त्वम् taking on (the quality of) Sattva
स्व-मूर्तिभि: मनु-आदिभि:- by His own forms, of Manu and all,
इदम् विश्वम्-अवति- this world protects
उदित-पौरुष: by up surging His power

तमोमात्रामुपादाय प्रतिसंरुद्धविक्रम: ।
कालेनानुगताशेष आस्ते तूष्णीं दिनात्यये ॥२७॥


तमो-मात्राम्-उपादाय Tamoguna's a bit, taking on
प्रतिसंरुद्ध-विक्रम: winding up, the creation
कालेन-अनुगत-अशेषे by Time following, Brahmaa
आस्ते तूष्णीम् दिन-अत्यये remains quiet, at the day's end

तमेवान्वपिधीयन्ते लोका भूरादयस्त्रय: ।
निशायामनुवृत्तायां निर्मुक्तशशिभास्करम् ॥२८॥


तम्-एव-अनु-अपिधीयन्ते in him later re-absorb
लोका: भू:-आदय:-त्रय: the worlds Bhu, etc (Bhu, Bhuwah, Swaha) three
निशायाम्-अनुवृत्तायाम् in the night setting in
निर्मुक्त-शशि-भास्करम् devoid of moon and sun

त्रिलोक्यां दह्यमानायां शक्त्या सङ्कर्षणाग्निना ।
यान्त्यूष्मणा महर्लोकाज्जनं भृग्वादयोऽर्दिता: ॥२९॥


त्रिलोक्याम् दह्यमानायाम् (when) the three worlds are burning
शक्त्या सङ्कर्षण-अग्निना by the power, of Shankarshana's (the serpent -god's)
शक्त्या सङ्कर्षण-अग्निना by the power, of Shankarshana's (the serpent -god's) fire
यान्ति-ऊष्मणा महर्लोकात्- go away, by the heat from Maharloka
जनम् भृगु-आदय:-अर्दिता: to Janaloka, Bhrigu and others, tormented

तावत्त्रिभुवनं सद्य: कल्पान्तैधितसिन्धव: ।
प्लावयन्त्युत्कटाटोपचण्डवातेरितोर्मय: ॥३०॥


तावत्-त्रिभुवनम् सद्य: at that time, the three worlds, soon
कल्पान्त-एधित-सिन्धव: at the universe's end, limitless seas
प्लावयन्ति-उत्कट-आटोप- submerge, by large and very high
चण्ड-वात-ईरित-उर्मय: by fierce wind tossed waves

अन्त: स तस्मिन् सलिल आस्तेऽनन्तासनो हरि: ।
योगनिद्रानिमीलाक्ष: स्तूयमानो जनालयै: ॥३१॥


अन्त: स: तस्मिन् सलिले inside He, of that water
आस्ते-अनन्त-आसन: हरि: is on Shesha's couch Shree Hari
योग-निद्रा-निमील-आक्ष: in meditational sleep closed eyed
स्तूयमान: जन-आलयै: being praised by Janaloka residents

एवंविधैरहोरात्रै: कालगत्योपलक्षितै: ।
अपक्षितमिवास्यापि परमायुर्वय: शतम् ॥३२॥


एवम्-विधै:-अहोरात्रै: in this manner, days and nights
काल-गत्या-उपलक्षितै: by Times motion deducted
अपक्षितम्-इव-अस्य-अपि seem to be spent, like his (Brahma's) also
परम-आयु:-वय: शतम् the full age years hundred

यदर्धमायुषस्तस्य परार्धमभिधीयते ।
पूर्व: परार्धोऽपक्रान्तो ह्यपरोऽद्य प्रवर्तते ॥३३॥


यत्-अर्धम्-आयुष:-तस्य that (one) half age his (Brahma's)
परार्धम्-अभिधीयते Paraardham is called
पूर्व: परार्ध:-अपक्रान्त: the first Paraardha has passed
हि-अपर:-अद्य प्रवर्तते so, the later (half) now is running

पूर्वस्यादौ परार्धस्य ब्राह्मो नाम महानभूत् ।
कल्पो यत्राभवद् ब्रह्मा शब्दब्रह्मेति यं विदु: ॥३४॥


पूर्वस्य-आदौ परार्धस्य of the first (Paraardha) beginning Paraardha
ब्राह्म: नाम महान्-अभूत् Braahma named, great happened
कल्प: यत्र-अभवद् ब्रह्मा Kalpa, where appeared Brahmaa
शब्द-ब्रह्म-इति यम् विदु: 'Shabda Brahma' thus, which is known
शब्द-ब्रह्म-इति यम् विदु:

तस्यैव चान्ते कल्पोऽभूद् यं पाद्ममभिचक्षते ।
यद्धरेर्नाभिसरस आसील्लोकसरोरुहम् ॥३५॥


तस्य-एव च-अन्ते कल्प:- of that only (Paraardham), and end, a Kalpa
अभूत् यम् पाद्मम्-अभिचक्षते happened, which Paadmam is called
यत्-हरे:-नाभि-सरस: which from shree Hari's navel pond
आसीत्-लोक-सरोरुहम् came the world lotus

अयं तु कथित: कल्पो द्वितीयस्यापि भारत ।
वाराह इति विख्यातो यत्रासीत्सूकरो हरि: ॥३६॥


अयम् तु कथित: this indeed is called
कल्प: द्वितीयस्य-अपि Kalpa of the second (Paraardha) also
भारत O Bharata!
वाराह इति विख्यात: 'Varaaha' thus is well known
वाराह इति विख्यात:
यत्र-आसीत्-सूकर: हरि: where is a boar Hari

कालोऽयं द्विपरार्धाख्यो निमेष उपचर्यते ।
अव्याकृतस्यानन्तस्य अनादेर्जगदात्मन: ॥३७॥


काल:-अयम् period this
द्वि-परार्ध-आख्य: of two Paraardha known as
निमेष: उपचर्यते Nimesha (twinkle) is called
अव्याकृतस्य-अनन्तस्य of the immutable, immortal
अनादे:-जगत्-आत्मन: beginingless, World's Soul (Lord's)

कालोऽयं परमाण्वादिर्द्विपरार्धान्त ईश्वर: ।
नैवेशितुं प्रभुर्भूम्न ईश्वरो धाममानिनाम् ॥३८॥


काल:-अयम् Time this
परमाणु-आदि:- (from) Paramaanu starting
द्वि-परार्ध-अन्त: (till) two Paraardha's end
ईश्वर: (is) all powerful
न-एव-ईशितुम् not also (has) masterliness
प्रभु:-भूम्न: on The Lord, all embracing
ईश्वर: masters only
धाम-मानिनाम् body identified people

विकारै: सहितो युक्तैर्विशेषादिभिरावृत: ।
आण्डकोशो बहिरयं पञ्चाशत्कोटिविस्तृत: ॥३९॥


विकारै: सहित: युक्तै:- causal (principles) constituted Nature,
विशेष-आदिभि:-आवृत: Mahat-tatva and others covered
आण्डकोश: बहि:-अयम् the egg-shaped universe, outside this is
पञ्चाशत्-कोटि विस्तृत: of five million yojana spreading

दशोत्तराधिकैर्यत्र प्रविष्ट: परमाणुवत् ।
लक्ष्यतेऽन्तर्गताश्चान्ये कोटिशो ह्यण्डराशय: ॥४०॥


दश-उत्तर-अधिकै:-यत्र ten, one after the other, more, where
प्रविष्ट: परमाणुवत् sheaths Paramaanu like
लक्ष्यते-अन्तर्गता:-च-अन्ये are seen present, and other
कोटिश: हि-अण्ड-राशय: myriads of indeed small egg-shaped universes

तदाहुरक्षरं ब्रह्म सर्वकारणकारणम् ।
विष्णोर्धाम परं साक्षात्पुरुषस्य महात्मन: ॥४१॥


तत्-आहु:-अक्षरम् ब्रह्म that is called, indestructible Brahma
सर्व-कारण-कारणम् of all causes, the cause
विष्णो:-धाम परम् Vishnu's abode ultimate
साक्षात्-पुरुषस्य महात्मन: the ancient Person's, the Supreme Spirit's
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां तृतीय स्कन्धे एकादश: अध्याय: ॥११॥ Thus ends the eleventh discourse in Book Three of the great and glorious

द्वादश: अध्याय:

मैत्रेय उवाच - Maitreya said -

इति ते वर्णित: क्षत्त: कालाख्य: परमात्मन: ।
महिमा वेदगर्भोऽथ यथास्राक्षीन्निबोध मे ॥१॥


इति ते वर्णित: क्षत्त: this to you explained, O Vidura!
काल-आख्य: परमात्मन: Time named, The Lord's
महिमा वेदगर्भ:-अथ glory, the Veda's repository, Brahmaa, now
यथा-अस्राक्षीत्-निबोध मे as created hear from me

ससर्जाग्रेऽन्धतामिस्रमथ तामिस्रमादिकृत् ।
महामोहं च मोहं च तमश्चाज्ञानवृत्तय: ॥२॥


ससर्ज-अग्रे-अन्ध-तामिस्रम्- created first, Andha-taamisra (looking death as
अथ तामिस्रम्-आदिकृत् then Taamisra (anger), Brahmaa
महामोहम् च Mahaamoha, craving for enjoyment
मोहम् च Moha, identification with the body
तम:-च-अज्ञान-वृत्तय: Tamah, (ignorance of self), and ignorance varieties

दृष्ट्वा पापीयसीं सृष्टिं नात्मानं बह्वमन्यत ।
भगवद् ध्यानपूतेन मनसान्यां ततोऽसृजत् ॥३॥


दृष्ट्वा पापीयसीम् सृष्टिम् seeing, the wicked creation
न-आत्मानंम् बहु-अमन्यत was not in Himself, very pleased
भगवत् ध्यान-पूतेन मनसा- by The Lord's meditation purified mind
अन्याम् तत:-असृजत् other then created

सनकं च सनन्दं च सनातनमथात्मभू: ।
सनत्कुमारं च मुनीन्निष्क्रियानूर्ध्वरेतस: ॥४॥


सनकम् च सनन्दम् च Sanakas and Sananda and
सनातनम्-अथ-आत्मभू: Sanaatana then, Brahmaa
सनत्कुमारम् च मुनीन्- Sanat-Kumaaras and the sages,
निष्क्रियान्-उर्ध्व-रेतस: non-active and celibates

तान् बभाषे स्वभू: पुत्रान् प्रजा: सृजत पुत्रका: ।
तन्नैच्छन्मोक्षधर्माणो वासुदेवपरायण: ॥५॥


तान् बभाषे स्वभू: पुत्रान् to them said Brahmaa, the sons
प्रजा: सृजत पुत्रका: off-spring beget O Sons!
तत्-न-ऐच्छत्-मोक्ष-धर्माण: that did not want (they), to liberation vowed
वासुदेव-परायण: and to Vaasudeva (their hearts) attached

सोऽवध्यात: सुतैरेवं प्रत्याख्यातानुशासनै: ।
क्रोधं दुर्विषहं जातं नियन्तुमुपचक्रमे ॥६॥


स:-अवध्यात: सुतै:-एवम् he, insulted by sons like this
प्रत्याख्या-अनुशासनै: by disregarding (his) command
क्रोधम् दुर्विषहम् जातम् anger great arose
नियन्तुम्-उपचक्रमे to control endeavoured

धिया निगृह्यमाणोऽपि भ्रुवोर्मध्यात्प्रजापते: ।
सद्योऽजायत तन्मन्यु: कुमारो नीललोहित: ॥७॥


धिया निगृह्यमाण:-अपि by reason holding also
भ्रुवो:-मध्यात्-प्रजापते: from the eyebrows' middle of Brahmaa
सद्य:-अजायत तत्-मन्यु: soon was born that anger
कुमार: नील-लोहित: as a boy, blue and red

स वै रुरोद देवानां पूर्वजो भगवान् भव: ।
नामानि कुरु मे धात: स्थानानि च जगद् गुरो ॥८॥


स: वै रुरोद देवानाम् he thus cried out, of the gods
पूर्वज: भगवान् भव: the first born, the lord Rudra
नामानि कुरु मे धात: names give me, O Creator!
स्थानानि च जगद् गुरो abodes and, O world's father

इति तस्य वच: पाद्मो भगवान् परिपालयन् ।
अभ्यधाद् भद्रया वाचा मा रोदीस्तत्करोमि ते ॥९॥


इति तस्य वच: this his words
पाद्म: भगवान् परिपालयन् Paadma Lord (Brahmaa), obeying
अभ्यधात् भद्रया वाचा said, in sweet voice
मा रोदी:-तत्-करोमि ते 'do not cry, that I will do for you'
मा रोदी:-तत्-करोमि ते

यदरोदी: सुरश्रेष्ठ सोद्वेग इव बालक: ।
ततस्त्वामभिधास्यन्ति नाम्ना रुद्र इति प्रजा: ॥१०॥


यत्-अरोदी: सुर-श्रेष्ठ 'that you cried, O chief of gods!
यत्-अरोदी: सुर-श्रेष्ठ
स-उद्वेग: इव बालक: with fear, like a child
तत:-त्वाम्-अभिधास्यन्ति therefore you will be called
नाम्ना रुद्र: इति प्रजा: by the name Rudra, like this by people'

हृदिन्द्रियाण्यसुर्व्योम वायुरग्निर्जलं मही ।
सूर्यश्चन्द्रस्तपश्चैव स्थानान्यग्रे कृतानि मे ॥११॥


हृदि-इन्द्रियाणि-असु:-व्योम the heart, the senses, the vital air, ether,
वायु:-अग्नि:-जलम् मही the air, fire, water, earth,
सूर्य:-चन्द्र:-तप:-च-एव the sun, the moon, penance and also,
स्थानानि-अग्रे कृतानि मे places before made by me

मन्युर्मनुर्महिनसो महाञ्छिव ऋतध्वज: ।
उग्ररेता भव: कालो वामदेवो धृतव्रत: ॥१२॥


मन्यु:-मनु:-महिनस: Manyu, Manu, Mahinasa,
महान्-शिव: ऋतध्वज: Mahaana, Shiva, Ritadhvaja,
उग्ररेता: भव: काल: Ugraretaa, Bhava, Kaala,
वामदेव: धृतव्रत: Vaamadeva, Dhritavrata,

धीर्वृत्तिरुशनोमा च नियुत्सर्पिरिलाम्बिका ।
इरावती सुधा दीक्षा रुद्राण्यो रुद्र ते स्त्रिय: ॥१३॥


धी:-वृत्ति:-उशना-उमा Dhee, Vritti, Ushanaa, Umaa,
च नियुत्-सर्पि:-इला-अम्बिका and Niyut, Sarpi, Ilaa, Ambikaa,
इरावती सुधा दीक्षा Iraavatee, Sudhaa, Deekshaa,
रुद्राण्य: रुद्र ते स्त्रिय: (these) Rudraanis, Rudra your wives

गृहाणैतानि नामानि स्थानानि च सयोषण: ।
एभि: सृज प्रजा बह्वी: प्रजानामसि यत्पति: ॥१४॥


गृहाण-एतानि नामानि accept these names,
स्थानानि च सयोषण: places and wives
एभि: सृज प्रजा बह्वी: with these beget, progeny huge
प्रजानाम्-असि यत्-पति: of the people you are because god

इत्यादिष्ट: स गुरुणा भगवान्नीललोहित: ।
सत्त्वाकृतिस्वभावेन ससर्जात्मसमा: प्रजा: ॥१५॥


इति-आदिष्ट: स: गुरुणा thus instructed he, by the father (Brahmaa)
भगवान्-नील-लोहित: the lord blue and red
सत्त्व-आकृति स्व-भावेन in strength, appearance himself like
ससर्ज-आत्म-समा: प्रजा: begot self resembling progeny

रद्राणां रुद्रसृष्टानां समन्ताद् ग्रसतां जगत् ।
निशाम्यासंख्यशो यूथान् प्रजापतिरशङ्कत ॥१६॥


रुद्राणाम् रुद्र-सृष्टानाम् of the Rudras, by Rudra created
समन्तात् ग्रसताम् जगत् from all sides devouring the world
निशाम्य-असंख्यश: यूथान् seeing, innumerable groups
प्रजापति:-अशङ्कत Prajaapati (Brahmaa) was alarmed

अलं प्रजाभि: सृष्टाभिरीदृशीभि: सुरोत्तम ।
मया सह दहन्तीभिर्दिशश्चक्षुर्भिरुल्बणै: ॥१७॥


अलम् प्रजाभि: सृष्टाभि:- enough of progeny begot
ईदृशीभि: सुरोत्तम of such kind, O chief of gods!
मया सह दहन्तीभि:- me including are burning
दिश:-चक्षुर्भि:-उल्बणै: the quarters, by eyes ferocious

तप आतिष्ठ भद्रं ते सर्वभूतसुखावहम् ।
तपसैव यथापूर्वं स्रष्टा विश्वमिदं भवान् ॥१८॥


तप: आतिष्ठ भद्रम् ते austere penance undertake, blessed be you
सर्वभूत-सुख-आवहम् all beings' happiness bringing
तपसा-एव यथा-पूर्वम् by penance alone, like before
स्रष्टा विश्वम्-इदम् भवान् (will) create world this you

तपसैव परं ज्योतिर्भगवन्तमधोक्षजम् ।
सर्वभूतगुहावासमञ्जसा विन्दते पुमान् ॥१९॥


तपसा-एव परम् ज्योति:- by penance alone, The Supreme Effulgent
भगवन्तम्-अधोक्षजम् The Lord, beyond sense (perception)
सर्व-भूत-गुहा-वासम्- in all being's hearts dwelling
अञ्जसा विन्दते पुमान् easily attains man
मैत्रेय उवाच - Maitreya said -

एवमात्मभुवाऽऽदिष्ट: परिक्रम्य गिरां पतिम् ।
बाढमित्यमुमामन्त्र्य विवेश तपसे वनम् ॥२०॥


एवम्-आत्मभुवा-आदिष्ट: like this, by Brahmaa instructed
परिक्रम्य गिराम् पतिम् going around, the speech lord
बाढम्-इति-अमुम्-आमन्त्र्य 'All right' this to him, taking leave
बाढम्-इति-अमुम्-आमन्त्र्य
विवेश तपसे वनम् entered for penance in the forest

अथाभिध्यायत: सर्गं दश पुत्रा: प्रजज्ञिरे ।
भगवच्छक्तियुक्तस्य लोकसन्तानहेतव: ॥२१॥


अथ-अभिध्यायत: सर्गम् then contemplating creation,
दश पुत्रा: प्रजज्ञिरे ten sons, begot
भगवत्-शक्ति युक्तस्य Lord's energy containing
लोक-सन्तान हेतव: the world progeny, means

मरीचिरत्र्यङ्गिरसौ पुलस्त्य: पुलह: क्रतु: ।
भृगुर्वशिष्ठो दक्षश्च दशमस्तत्र नारद: ॥२२॥


मरीचि:-अत्रि-अङ्गिरसौ Mareechi, Atri, Angirasa,
पुलस्त्य: पुलह: क्रतु: Pulastya, Pulaha, Kratu,
भृगु:-वशिष्ठ: दक्ष:-च Bhrigu, Vashishta, Daksha, and
दशम:-तत्र नारद: tenth there Naarada

उत्सङ्गान्नारदो जज्ञे दक्षोऽङ्गुष्ठात्स्वयम्भुव: ।
प्राणाद् वसिष्ठ: सञ्जातो भृगुस्त्वचि करात्क्रतु: ॥२३॥


उत्सङ्गात्-नारद: जज्ञे from the lap Naarada sprang up
दक्ष:-अङ्गुष्ठात्-स्वयम्भुव: Daksha from thumb of Brahmaa
प्राणाद् वसिष्ठ: सञ्जातो: from breath Vashishtha was born
भृगु:-त्वचि करात्-क्रतु: Bhrigu from skin, from hand Kratu

पुलहो नाभितो जज्ञे पुलस्त्य: कर्णयो: ऋषि: ।
अङ्गिरा मुखतोऽक्ष्णोऽत्रिर्मरीचिर्मनसोऽभवत् ॥२४॥


पुलह: नाभित: जज्ञे Pulaha from navel came out
पुलस्त्य: कर्णयो: ऋषि: Pulastya from ears, the sage
अङ्गिरा मुखत:- Angiraa from mouth
अक्ष्णो:-अत्रि:- from eyes Atri
मरीचि:-मनस:-अभवत् Mareechi from mind became

धर्म:स्तनाद्दक्षिणतो यत्र नारायण: स्वयम् ।
अधर्म: पृष्ठतो यस्मात्मृत्युर्लोकभयङ्कर: ॥२५॥


धर्म:-स्तनात्-दक्षिणत: Dharma (god of virtue) from breast right
यत्र नारायण: स्वयम् where Naaraayana Himself
अधर्म: पृष्ठत: यस्मात्- Adharma (unrighteousness) from back, from where
मृत्यु:-लोक-भयङ्कर: death, for people, terror

हृदि कामो भ्रुव: क्रोधो लोभश्चाधरदच्छदात् ।
आस्याद्वाक्सिन्धवो मेढ्रान्निर्-ऋति: पायोरघाश्रय: ॥२६॥


हृदि काम: भ्रुव: क्रोध: from heart Kaama, (love), (from) eyebrows anger
लोभ:-च-अधर-दच्छदात् greed and (from) lower lip
आस्यात्-वाक्-सिन्धव: मेढ्रात्- (from) mouth speech, oceans (from) penis
निर्-ऋति: पायो:-अघ-आश्रय: Nir-Riti (from) anus, of sins the support

छायाया: कर्दमो जज्ञे देवहूत्या: पति प्रभु: ।
मनसो देहतश्चेदं जज्ञे विश्वकृतो जगत् ॥२७॥


छायाया: कर्दम: जज्ञे from shadow, Kardama emerged
देवहूत्या: पति: प्रभु: Devahooti's husband, The Lord
मनस: देहत:-च-इदम् जज्ञे from mind and body, this evolved
विश्वकृत: जगत् of Brahmaa the world

वाचं दुहितरं तन्वीं स्वयम्भूर्हरतीं मन: ।
अकामां चकमे क्षत्त: सकाम इति न: श्रुतम् ॥२८॥


वाचम् दुहितरम् तन्वीम् speech (Saraswati) daughter beautiful
स्वयम्भू:-हरतीम् मन: Brahmaa, steeling the mind
अकामम् चकमे क्षत्त: desire less, desired O Vidura!
सकाम इति न: श्रुतम् passionately this we have heard

तमधर्मे कृतमतिं विलोक्य पितरं सुता: ।
मरीचिमुख्या मुनयो विश्रम्भात्प्रत्यबोधयन् ॥२९॥


तम्-अधर्मे कृत-मतिम् him in unrighteousness, holding mind
विलोक्य पितम् सुता: seeing father, the sons
मरीचि-मुख्या: मुनय: Mareechi mainly and the sages
विश्रम्भात्-प्रत्यबोधयन् with confidence reprimanded

नैतत्पूर्वै: कृतं त्वद्य न करिष्यन्ति चापरे ।
यत्त्वं दुहितरं गच्छेरनिगृह्याङ्गजं प्रभु: ॥३०॥


न-एतत्-पूर्वै: कृतम् तु-अद्य not this by the former done, and today also
न करिष्यन्ति च-अपरे not will do and others
यत्-त्वम् दुहितम् गच्छे:- which you daughter copulate
अनिगृह्य-अङ्गजम् प्रभु: not controlling desire, O lord!

तेजीयसामपि ह्येतन्न सुश्लोक्यं जगद्गुरो ।
यत् वृत्तमनुतिष्ठन् वै लोक: क्षेमाय कल्पते ॥३१॥


तेजीयसाम्-अपि of the honoured (people) also
हि-एतत्-न सुश्लोक्यम् of course this is not becoming
जगद्गुरो O Preceptor of the world!
यत् वृत्तम्-अनुतिष्ठन् वै because example following indeed
लोक: क्षेमाय कल्पते world happiness finds

तस्मै नमो भगवते य इदं स्वेन रोचिषा ।
आत्मस्थं व्यञ्जयामास स धर्मं पातुमर्हति ॥३२॥


तस्मै नम: भगवते य: to Him obeisance The Lord, Who
इदम् स्वेन रोचिषा this (world) by His own wisdom
आत्मस्थम् व्यञ्जयामास in Himself dormant, manifested
स: धर्मम् पातुम्-अर्हति (may) He righteousness to protect is capable

स इत्थं गृणत: पुत्रान् पुरो दृष्ट्वा प्रजापतीन् ।

प्रजापतिपतिस्तन्वं तत्याज व्रीडितस्तदा ।
तां दिशो जगृहुर्घोरां नीहारं यद्विदुस्तम: ॥३३॥


स: इत्थम् गृणत: पुत्रान् he like this, requesting sons
पुर: दृष्ट्वा प्रजापतीन् in front seeing, the Prajaapatis (lords of created
पुर: दृष्ट्वा प्रजापतीन् in front seeing, the Prajaapatis (lords of created beings)
प्रजापति-पति:-तन्वम् of the Prajaapatis, the lord (Brahmaa), body
तत्याज व्रीडित:-तदा cast off, ashamed then
ताम् दिश: जगृहु:- it (the body) the quarters took away
घोराम् नीहारम् fearful fog
यत्-विदु:-तम: which is known as darkness

कदाचिद् ध्यायत: स्रष्टुर्वेदा आसंश्चतुर्मुखात् ।
कथंस्रक्ष्याम्यहं लोकान् समवेतान् यथा पुरा ॥३४॥


कदाचिद् ध्यायत: स्रष्टु: once, pondering Brahmaa
वेदा: आसन्-चतु:-मुखात् the Vedas came from four mouths
कथम् स्रक्ष्यामि-अहम् how will create I
लोकान् समवेतान् यथा पुरा the worlds systematically, like before

चातुर्होत्रं कर्मतन्त्रमुपवेदनयै: सह ।
धर्मस्य पादाश्चत्वारस्तथैवाश्रमवृत्तय: ॥३५॥


चातु:-होत्रम् कर्म-तन्त्रम्- four sacrifices performing methods
उपवेदनयै: सह the priest along with
धर्मस्य पादा:-चत्वार:- of virtue the pillars four,
तथा-एव-आश्रम-वृत्तय: and also the (four) Aashramas, (and their) livelihood
विदुर-उवाच - Vidura said -

स वै विश्वसृजामीशो वेदादीन् मुखतोऽसृजत् ।
यद् यद् येनासृजद् देवस्तन्मे ब्रूहि तपोधन ॥३६॥


स: वै विश्वसृजाम्-ईश: he indeed, the world's creator's lord
वेद-आदीन् मुखत:-असृजत् Vedas and others from mouth created
यद् यद् येन-असृजद् देव:- that that by which (part of body) created the lord
तत्-मे ब्रूहि तपोधन that to me tell, O great ascetic!
मैत्रेय उवाच - Maitreya said -

ऋग्यजु:सामाथर्वाख्यान् वेदान् पूर्वादिभिर्मुखै: ।
शस्त्रमिज्यां स्तुतिस्तोमं प्रायश्चित्तं व्यधात्क्रमात् ॥३७॥


ऋग्-यजु: साम-अथर्व- Rig Veda, Yajur, Saama Atharva
आख्यान् वेदान् named Vedas
पूर्व-आदिभि:-मुखै: by east etc., faces
शस्त्रम्-इज्याम् Shaastra (duty of priest), Ijyaa (duty of Adhwaryu)
स्तुति:-स्तोमम् Stuti (duty of) Stoma (Udgaataa)
प्रायश्चित्तम् Praayashchitta (duty of Brahmaa)
व्यधात्-क्रमात् brought out respectively

आयुर्वेदं धनुर्वेदं गान्धर्वं वेदमात्मन: ।
स्थापत्यं चासृजद् वेदं क्रमात्पूर्वादिभिर्मुखै: ॥३८॥


आयुर्वेदम् धनुर्वेदम् Aayurved (science of medicine) Dhanurveda (science of
आयुर्वेदम् धनुर्वेदम् Aayurved (science of medicine) Dhanurveda (science of archery)
गान्धर्वम् वेदमात्मन: Gaandharvam (science of music), science from himself
स्थापत्यं च-असृजद् वेदम् Sthaapatya (architecture) and developed the science
क्रमात्-पूर्व-आदिभि:-मुखै: respectively (from) east and other faces

इतिहासपुराणानि पञ्चमं वेदमीश्वर: ।
सर्वेभ्य: एव वक्त्रेभ्य: ससृजे सर्वदर्शन: ॥३९॥


इतिहास-पुराणानि Itihaas Puraanas
पञ्चमम् वेदम्-ईश्वर: the fifth Veda, the lord
सर्वेभ्य: एव वक्त्रेभ्य: from all only faces
ससृजे सर्वदर्शन: developed, The All visionary

षोडश्युक्थौ पूर्ववक्त्रात्पुरीष्यग्निष्टुतावथ ।
आप्तोर्यामातिरात्रौ च वाजपेयं सगोसवम् ॥४०॥


षोडषी-उक्थौ पूर्ववक्त्रात्- Shodashi, and Uktha, from eastern face
पुरीषी-अग्निष्टुतौ-अथ Pureeshee Agnishtuta, then
आप्तोर्याम-अतिरात्रौ च Aaptoryaama, Atiraatra and
वाजपेयम् स-गोसवम् Vaajapeya with Gosawa

विद्या दानं तप: सत्यं धर्मस्येति पदानि च ।
आश्रमांश्च यथासंख्यमसृजत्सह वृत्तिभि: ॥४१॥


विद्या दानम् तप: सत्यम् knowledge, charity, austerity and truthfulness
धर्मस्य-इति पदानि च of righteousness these are pillars and
आश्रमान्-च यथा-संख्यम्- the Aashramas (stages of life) and as in order,
असृजत्-सह वृत्तिभि: evolved along with livelihood

सावित्रं प्राजापत्यं च ब्राह्मं चाथ बृहत्तथा ।
वार्तासञ्चयशालीनशिलोञ्छ इति वै गृहे ॥४२॥


सावित्रम् प्राजापत्यम् celibacy for three days, celibacy for a year
च ब्राह्मम् and celibacy until the study of Vedas
च-अथ बृहत्-तथा and then life-long celibacy also
वार्ता-सञ्चय- agriculture, sacrifice conducting
शालीन- living on food without asking for it
शिलोञ्छ- living on left over grains in the field
इति वै गृहे these indeed are for householders

वैखानसा बालखिल्यौदुम्बरा: फेनपा वने ।
न्यासे कुटीचक: पूर्वं बह्वोदो हंसनिष्क्रियौ ॥४३॥


वैखानसा: बालखिल्य- Vaikhaanasa, Baalakhilya,
औदुम्बरा: फेनपा वने Audumbara, Phenapaa, in Vaanaprastha (Aashrama)
न्यासे कुटीचक: in Sanyaas Aashrama, Kutichaka,
पूर्वम् बह्वोदो: likewise Bahoodaka,
हंस-निष्क्रियौ Hansa and Nishkriya

आन्वीक्षिकी त्रयी वार्ता दण्डनीतिस्तथैव च ।
एवं व्याहृतयश्चासन् प्रणवो ह्यस्य दह्रत: ॥४४॥


आन्वीक्षिकी त्रयी वार्ता Spirit, rituals, agriculture & commerce
दण्डनीति:-तथा-एव च (knowledge) of Politics, such as and
एवम् व्याहृतय:-च-आसन् likewise formulae, (Bhuh, Bhuvah, Swaha), and were
प्रणव: हि-अस्य दह्रत: Om indeed his (from) heart (flowed)

तस्योष्णिगासील्लोमभ्यो गायत्री च त्वचो विभो: ।
त्रिष्टुम्मांसात्स्नुतोऽनुष्टुब्जगत्यस्थ्न: प्रजापते: ॥४५॥


तस्य-उष्णिक्-आसीत्- (from) his (Brahma's) Ushnika came
लोमभ्य: गायत्री च त्वच: hair of the body, Gaayatri and (from) skin
विभो: of Brahmaa
त्रिष्टुप्-मांसात्- Trishtup from flesh
स्नुत:-अनुष्टुप्- from sinews Anushtup
जगती-अस्थ्न: Jagatee from bones
प्रजापते: of the lord of creation

मज्जाया: पङ्क्तिरुत्पन्ना बृहती प्राणतोऽभवत् ।
स्पर्शस्तस्याभवज्जीव: स्वरो देह उदाहृत: ॥४६॥


मज्जाया: पङ्क्ति:-उत्पन्ना from (Brahma's) marrow, Pankti meter was born
बृहती प्राणत:-अभवत् Brihatee, from breath became
स्पर्श:-तस्य-अभवत्-जीव: consonants his became consciousness
स्वर: देह उदाहृत: vowels body are called

ऊष्माणमिन्द्रियाण्याहुरन्त:स्था बलमात्मन: ।
स्वरा: सप्त विहारेण भवन्ति स्म प्रजापते: ॥४७॥


ऊष्माणम्-इन्द्रियाणि-आहु:- the Ooshma Varnas, (Sha, sha, sa, ha), senses are
अन्त:स्था: बलम्-आत्मन: Antasthas (ya, ra, la va) the strength of the self (Brahmaa)
स्वरा: सप्त विहारेण notes seven (Saa, Re, Gaa, Maa, Paa Dhaa, Nee), by
स्वरा: सप्त विहारेण notes seven (Saa, Re, Gaa, Maa, Paa Dhaa, Nee), by sport
भवन्ति स्म प्रजापते: came to be of Prajaapati

शब्दब्रह्मात्मनस्तस्य व्यक्ताव्यक्तात्मन: पर: ।
ब्रह्मावभाति विततो नानाशक्त्युपबृंहित: ॥४८॥


शब्द-ब्रह्म-आत्मन:-तस्य as Shabda Brahma (Vedas or sound) of himself, his
व्यक्त-अव्यक्त-आत्मन: पर: manifest (utterance) unmanifest (as Pranava) of
व्यक्त-अव्यक्त-आत्मन: पर: manifest (utterance) unmanifest (as Pranava) of his, beyond
ब्रह्म-अवभाति वितत: Brahma, (The Lord) shines everywhere
नाना-शक्ति-उपबृंहित: various potencies developing

ततोऽपरामुपादाय स सर्गाय मनो दधे ।
ऋषीणां भूरिवीर्याणामपि सर्गमविस्तृतम् ॥४९॥


तत:-अपराम्-उपादाय then, another (body) taking on
स: सर्गाय मन: दधे he to create, mind made up
ऋषीणाम् भूरि-वीर्याणाम्- the sages of great power
अपि सर्गम्-अविस्तृतम् also creation was undeveloped

ज्ञात्वा तद्धृदये भूयश्चिन्तयामास कौरव ।
अहो अद्भुतमेतन्मे व्यापृतस्यापि नित्यदा ॥५०॥


ज्ञात्वा तत्-हृदये भूय:- knowing that, in (his) heart again
चिन्तयामास कौरव wondered, O Vidura!
अहो अद्भुतम्-एतत्-मे 'Alas, strange, this by me
अहो अद्भुतम्-एतत्-मे
व्यापृतस्यापि नित्यदा being created every day'

न ह्येधन्ते प्रजा नूनं दैवमत्र विघातकम् ।
एवं युक्तकृतस्तस्य दैवं चावेक्षतस्तदा ॥५१॥


न हि-एधन्ते प्रजा नूनम् not indeed, develops progeny, surely
दैवम्-अत्र विघातकम् adverse fate here is obstructing
एवम् युक्त-कृत:-तस्य thus, argument doing (when) he was
दैवम् च-अवेक्षत:-तदा providences and awaited, then

कस्य रूपमभूद् द्वेधा यत्कायमभिचक्षते ।
ताभ्यां रूपविभागाभ्यां मिथुनं समपद्यत ॥५२॥


कस्य रूपम्-अभूद् द्वेधा Brahma's form strange, in two parts
यत्-कायम्-अभिचक्षते which 'Kaaya' is called
ताभ्याम् रूप-विभागाभ्याम् from them, the form's parts
मिथुनम् समपद्यत a pair emerged

यस्तु तत्र पुमान् सोऽभून्मनु: स्वायम्भुव: स्वराट् ।
स्त्री याऽऽसीच्छतरूपाख्या महीष्यस्य महात्मन: ॥५३॥


य:-तु तत्र पुमान् which indeed there male
स:-अभूत्-मनु: he became Manu
स्वायम्भुव: स्वराट् Swaayambhuva, the sovereign
स्त्री या-आसीत्- female which was there
शतरूपा-आख्या महीषी- Shataroopaa named queen
अस्य महात्मन: of this noble soul

तदा मिथुनधर्मेण प्रजा ह्येधाम्बभूविरे ।
स चापि शतरूपायां पञ्चापत्यान्यजीजनत् ॥५४॥


तदा मिथुन-धर्मेण then by copulation rule
प्रजा: हि-एधाम्बभूविरे creation of course multiplied
स: च-अपि शतरूपायाम् he and also from Shataroopaa
पञ्च-अपत्यानि-अजीजनत् five children begot

प्रियव्रतोत्तानपादौ तिस्र: कन्याश्च भारत ।
आकूतिर्देवहूतिश्च प्रसूतिरिति सत्तम ॥५५॥


प्रियव्रत-उत्तानपादौ Priyavrata, Uttaanpaada
तिस्र: कन्या:-च भारत three daughters and O Vidura!
आकूति:-देवहूति:-च Aaakooti, Devahooti, and
प्रसूति:-इति सत्तम Prasooti, thus O Pious One!

आकूतिं रुचये प्रादात्कर्दमाय तु मध्यमाम् ।
दक्षायादात्प्रसूतिं च यत् आपूरितं जगत् ॥५६॥


आकूतिम् रुचये प्रादात्- Aaakooti, to Ruchi gave (in marriage)
कर्दमाय तु मध्यमाम् to Kardama indeed, the middle (one)
दक्षाय-आदात्-प्रसूतिम् to Daksha gave Prasooti
च यत् आपूरितम् जगत् and by which was full the universe
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां तृतीयस्कन्धे द्वादश: अध्याय समाप्त ॥१२॥ Thus ends the twelfth discourse in Book Three of the great and glorious

त्रयोदश: अध्याय:

श्री शुक उवाच - Shri Shuka said -

निशम्य वाचं वदतो मुने: पुण्यतमां नृप ।
भूय: पप्रच्छ कौरव्यो वासुदेवकथादृत: ॥१॥


निशम्य वाचम् वदत: hearing the speech, told by
मुने: पुण्यतमाम् नृप the sage (Maitreya), sacred, O King!
भूय: पप्रच्छ कौरव्य: again asked Vidura
वासुदेव-कथा-आदृत: of Vaasudeva's stories, fond of

स वै स्वायम्भुव॒: सम्राट् प्रिय: पुत्र: स्वयम्भुव: ।
प्रतिलभ्य प्रियां पत्नीं किं चकार ततो मुने ॥२॥


स: वै स्वायम्भुव॒: सम्राट् he indeed, Swaayambhuva the sovereign
प्रिय: पुत्र: स्वयम्भुव: dear son of Brahmaa
प्रतिलभ्य प्रियाम् पत्नीम् after attaining the dear wife
किम् चकार तत: मुने what did, then O Sage!

चरितं तस्य राजर्षेरादिराजस्य सत्तम ।
ब्रूहि मे श्रद्दधानाय विष्वक्सेनाश्रयो ह्यसौ ॥३॥


चरितम् तस्य राजर्षे:- the story, of that royal sage
आदि-राजस्य सत्तम the first emperor, O Pious One!
ब्रूहि मे श्रद्दधानाय do say to me, full of reverence
विष्वक्सेन-आश्रय: हि-असौ to the world giving power (The Lord) refuge is his

श्रुतस्य पुंसां सुचिरश्रमस्य नन्वञ्जसा सूरिभिरीडितोऽर्थ: ।
यत्तद्गुणानुश्रवणं मुकुन्दपादारविन्दं हृदयेषु येषाम् ॥४॥


श्रुतस्य पुंसाम् सुचिर-श्रमस्य of learning by men, with long effort
ननु-अञ्जसा indeed, is said to be
सूरिभि:-ईडित:-अर्थ: by the wise highest reward
यत्-तत्-गुण-अनुश्रवणम् (is) that, of His virtues hearing
मुकुन्द-पाद-अरविन्दम् of Krishna's feet lotus
हृदयेषु येषाम् in heart of whose
श्री शुक उवाच - Shri Shuka said -

इति ब्रुवाणं विदुरं विनीतं सहस्रशीर्ष्णश्चरणोपधानम् ।
प्रहृष्टरोमा भगवत्कथायां प्रणीयमानो मुनिरभ्यचष्ट ॥५॥


इति ब्रुवाणम् विदुरम् विनीतम् thus spoken by Vidura humble
सहस्र-शीर्ष्ण:-चरण-उपधानम् thousand headed (Lord's) feet sheltered
प्रहृष्ट-रोमा भगवत्-कथायाम् with horripilation in the body hair, in Lord's
प्रहृष्ट-रोमा भगवत्-कथायाम् with horripilation in the body hair, in Lord's stories
प्रणीयमान: मुनि:-अभ्यचष्ट encouraged, the sage (Maitreya) replied
मैत्रेय उवाच - Maitreya said -

यदा स्वभार्यया साकं जात: स्वायम्भुवो मनु: ।
प्राञ्जलि: प्रणतश्चेदं वेदगर्भमभाषत ॥६॥


यदा स्वभार्यया साकम् when, along with his wife
जात: स्वायम्भु: मनु: was born Swaayambhuva Manu
प्राञ्जलि: प्रणत:-च-इदम् with folded hands, bowing and this
वेदगर्भम्-अभाषत to Brahmaa said

त्वमेक: सर्वभूतानां जन्मकृद् वृत्तद: पिता ।
अथापि न: प्रजानां ते शुश्रुषा केन वा भवेत् ॥७॥


त्वम-एक: सर्व-भूतानाम् you alone of all beings
जन्म-कृत् वृत्तद: पिता birth causing and livelihood providing father
अथ-अपि न: प्रजानाम् then also, by we children
ते शुश्रुषा केन वा भवेत् your service, how may be done

तद्विधेहि नमस्तुभ्यं कर्मस्वीड्यात्मशक्तिषु ।
यत्कृत्वेह यशो विष्वगमुत्र च भवेद् गति: ॥८॥


तत्-विधेहि नम:-तुभ्यम् that instruct, obeisance to you
कर्मसु-ईड्य-आत्म-शक्तिषु among duties desireable, by our own effort
यत्-कृत्वा-इह यश: विष्वक्- which by doing here (in this world), fame all
अमुत्र च भवेद् गति: and in the other (world), may be happy destiny
ब्रह्मा उवाच - Brahmaa said -

प्रीतस्तुभ्यमहं तात स्वस्ति स्ताद्वां क्षितीश्वर: ।
यन्निर्व्यलीकेन हृदा शाधि मेत्यात्मनार्पितम् ॥९॥


प्रीत:-तुभ्यम्-अहम् तात am pleased with you two
स्वस्ति स्तात्-वाम् क्षितीश्वर: well be with you two, O Sovereign!
यत्-निर्व्यलीकेन हृदा because, with a pure heart
शाधि मा-इति-आत्मना-अर्पितम् 'order me' thus, yourself have surrendered
शाधि मा-इति-आत्मना-अर्पितम्

एतावत्यात्मजैर्वीर कार्या ह्यपचितिर्गुरौ ।
शक्त्याप्रमत्तैर्गृह्येत सादरं गतमत्सरै: ॥१०॥


एतावती-आत्मजै:-वीर this much, by the sons, O Valiant son!
कार्या हि-अपचिति:गुरौ should be done indeed, service to the elders
शक्त्या-अप्रमत्तै:-गृह्येत as capable, carefully obey
सादरम् गत-मत्सरै: with reverence, without jealousy

सत्वमस्यामपत्यानि सदृशान्यात्मनो गुणै: ।
उत्पाद्य शास धर्मेण गां यज्ञै: पुरुषं यज ॥११॥


स:-त्वम्-अस्याम्-अपत्यानि that you, through her (Shataroopaa) issues
सदृशानि-आत्मन: गुणै: like yourself in virtues
उत्पाद्य शास धर्मेण गाम् beget, rule righteously the earth
यज्ञै: पुरुषम् यज by sacrifices, The Supreme Person worship

परं शुश्रूषणं मह्यं स्यात्प्रजारक्षया नृप ।
भगवांस्ते प्रजाभर्तुर्हृषीकेशोऽनुतुष्यति ॥१२॥


परम् शुश्रूषणम् मह्यम् greatest service to me
स्यात्-प्रजा-रक्षया नृप will be, the people by nurturing O Ruler of men!
भगवान्-ते प्रजाभर्तु:- The Lord on you, the people's caretaker
हृषीकेश:-अनुतुष्यति The Controller of the senses, will be satisfied

येषां न तुष्टो भगवान् यज्ञलिङ्गो जनार्दन: ।
तेषां श्रमो ह्यपार्थाय यदात्मा नादृत: स्वयम् ॥१३॥


येषाम् न तुष्ट: भगवान् on whom is not satisfied The Lord
यज्ञ-लिङ्ग: जनार्दन: sacrifice personified, Janaardana
तेषाम् श्रम: हि-अपार्थाय of them, labour itself is meaningless
यत्-आत्मा न-आदृत: स्वयम् because themselves, are not respected by themselves
मनु: उवाच - Manu said -

आदेशेऽहं भगवतो वर्तेयामीवसूदन ।
स्थानं त्विहानुजानीहि प्रजानां मम च प्रभो ॥१४॥


आदेशे-अहम् भगवत: in instructions of yours
वर्तेयामि-इव-सूदन will abide, O Sin Destroyer!
स्थानम् तु-इह- place indeed here
अनुजानीहि प्रजानाम् assign for the progeny
मम च प्रभो for me and O lord!

यदोक: सर्वसत्त्वानां मही मग्ना महाम्भसि ।
अस्या उद्धरणे यत्नो देव देव्या विधीयताम् ॥१५॥


यत्-ओक: सर्व-सत्त्वानाम् that which the abode of all beings
मही मग्ना महा-अम्भसि the earth is submerged in the great waters
अस्या: उद्धरणे यत्न: of her recovery effort
देव देव्या: विधीयताम् O lord! of the goddess do make
मैत्रेय उवाच - Maitreya said -

परमेष्ठी त्वपां मध्ये तथा सन्नामवेक्ष्य गाम् ।
कथमेनां समुन्नेष्य इति दध्यौ धिया चिरम् ॥१६॥


परमेष्ठी तु-अपाम् मध्ये Brahmaa, of course, waters' inside
तथा सन्नाम्-अवेक्ष्य गाम् thus submerged, seeing the earth
कथम्-एनाम् समुन्नेष्य how her lift up
इति दध्यौ धिया चिरम् thus contemplated in mind for long

सृजतो मे क्षितिर्वार्भि: प्लाव्यमाना रसां गता ।

अथात्र किमनुष्ठेयमस्माभि: सर्गयोजितै: ।
यस्याहं हृदयादासं स ईशो विदधातु मे ॥१७॥


सृजत: मे क्षिति:-वार्भि: creating (while) I was the earth by waters
प्लाव्यमाना रसाम् गता being washed to lowest depth has gone
अथ-अत्र किम्-अनुष्ठेयम्- now here, what should be done
अस्माभि: सर्ग-योजितै: by us, in creation engaged
यस्य-अहम् हृदयात्-आसम् of Whose I from heart came (to be)
स: ईश: विदधातु मे That Lord may accomplish for me

इत्यभिध्यायतो नासाविवरात्सहसानघ ।
वराहतोको निरगादङ्गुष्ठपरिमाणक: ॥१८॥


इति-अभिध्यायत: thus (as he was) thinking
नासा-विवरात्- from the nose orifice
सहसा-अनघ suddenly, O Sinless One!
वराह-तोक: निरगात्- a boar tiny boar emerged
अङ्गुष्ठ-परिमाणक: of a thumb's size

तस्याभिपश्यत: खस्थ: क्षणेन किल भारत ।
गजमात्र: प्रववृधे तदद्भुतमभून्महत् ॥१९॥


तस्य-अभिपश्यत: खस्थ: as he saw, in the sky placed
क्षणेन किल भारत in a moment indeed, O Bhaarata Vidura!
गज-मात्र: प्रववृधे elephant's size increased to
तत्-अद्भुतम्-अभूत्-महत् that wonderful happened great

मरीचिप्रमुखैर्विप्रै: कुमारैर्मुनिना सह ।
दृष्ट्वा तत्सौकरं रूपं तर्कयामास चित्रधा ॥२०॥


मरीचि-प्रमुखै:-विप्रै: Mareechi (and) the main Braahmanas,
कुमारै:-मुनिना सह the Kumaaras, sages with
दृष्ट्वा तत्-सौकरम् रूपम् seeing that boar form
तर्कयामास चित्रधा conjectured in many ways

किमेतत्सौकरव्याजं सत्वं दिव्यमवस्थितम् ।
अहो बताश्चर्यमिदं नासाया मे विनि:सृतम् ॥२१॥


किम्-एतत्-सौकर-व्याजम् what is this, in a boar's form
सत्वम् दिव्यम्-अवस्थितम् a being divine has appeared
अहो बत-आश्चर्यम्-इदम् oh indeed, strange it is
नासाया मे विनि:सृतम् from nostril mine, (it) came out

दृष्टोऽङ्गुष्ठशिरोमात्र: क्षणाद्-गण्डशिलासम: ।
अपि स्विद्भगवानेष यज्ञो मे खेदयन्मन: ॥२२॥


दृष्ट:-अङ्गुष्ठ-शिर:-मात्र: was seen a thumb's head's size only
क्षणात्-गण्ड-शिला-सम: in a moment, huge rock like
अपि स्वित्-भगवान्-एष: also is it, The Lord This
यज्ञ: मे खेदयन्-मन: Vishnu my confusing mind

इति मीमांसतस्तस्य ब्रह्मण: सह सूनुभि: ।
भगवान् यज्ञपुरुषो जगर्जागेन्द्रसन्निभ: ॥२३॥


इति मीमांसत:-तस्य thus contemplating, his
ब्रह्मण: सह सूनुभि: Brahmaa, with his sons
भगवान् यज्ञ-पुरुष: The Lord, The Sacrifice Presider
जगर्ज-अगेन्द्र-सन्निभ: roared a cloud like

ब्रह्माणं हर्षयामास हरिस्तांश्च द्विजोत्तमान् ।
स्वगर्जितेन ककुभ: प्रतिस्वनयता विभु: ॥२४॥


ब्रह्माणम् हर्षयामास हरि:- Brahmaa made happy Shree Hari
तान्-च द्विज-उत्तमान् and those Braahmanas great
स्व-गर्जितेन ककुभ: by His own roar the quarters
प्रतिस्वनयता विभु: echoed, The All-powerful

निशम्य ते घर्घरितं स्वखेदक्षयिष्णु मायामयसूकरस्य ।
जनस्तप:सत्यनिवासिनस्ते त्रिभि: पवित्रैर्मुनयोऽगृणन् स्म ॥२५॥


निशम्य ते घर्घरितम् hearing they, the roar
स्व-खेद-क्षयिष्णु their confusion clearing
मायामय-सूकरस्य the disguised boar's
जन:-तप:- of the Janaloka, Tapaloka,
सत्य-निवासिन:-ते and Satyaloka residents they
त्रिभि: पवित्रै:- by the three holy (Vedas)
मुनय:-अगृणन् स्म the sages extolled

तेषां सतां वेदवितानमूर्तिर्ब्रह्मावधार्यात्मगुणानुवादम् ।
विनद्य भूयो विबुधोदयाय गजेन्द्रलीलो जलमाविवेश ॥२६॥


तेषाम् सताम् of their holy men
वेद-वितान-मूर्ति:- in the Vedas described form
ब्रह्म-अवधार्य- Veda (only) understanding
आत्म-गुण-अनुवादम् of himself glories glorified
विनद्य भूय: roaring again
विबुध-उदयाय for the gods' interest
गजेन्द्र-लील: an elephant like behaving
जलम्-आविवेश in the water entered

उत्क्षिप्तवाल: खचर: कठोर: सटा विधून्वन् खररोमशत्वक् ।
खुराहताभ्र: सितदंष्ट्र ईक्षाज्योतिर्बभासे भगवान्महीध्र: ॥२७॥


उत्क्षिप्त-वाल: खचर: throwing up the tail, in the sky
कठोर: सटा विधून्वन् खर stiff hair of shoulder, trembling bristle (like)
रोमश-त्वक् खुर-आहत-अभ्र: haired skin, by hoofs tearing the clouds
सित-दंष्ट्र: ईक्षा-ज्योति:- white shining tusks, glance bright
बभासे भगवान्-महीध्र: shone (with glamour) The Lord, earth's saviour

घ्राणेन पृथ्व्या: पदवीं विजिघ्रन् क्रोडापदेश: स्वयमध्वराङ्ग: ।
करालदंष्ट्रोऽप्यकरालदृग्भ्यामुद्वीक्ष्य विप्रान् गृणतोऽविशत्कम् ॥२८॥


घ्राणेन पृथ्व्या: by (His) nose the earth
पदवीम् विजिघ्रन् searching and smelling
क्रोड-अपदेश: boar incarnate
स्वयम्-अध्वर-अङ्ग: Himself the Sacrifice Person
कराल-दंष्ट्र:- with fierce tusks
अपि-अकराल-दृग्भ्याम्- even (though) with soft eyes
उद्वीक्ष्य विप्रान् glancing at the sages
गृणत: (who were) singing praises
विशत्-कम् dived into the water

स वज्रकूटाङ्गनिपातवेगविशीर्णकुक्षि: स्तनयन्नुदन्वान् ।
उत्सृष्टदीर्घोर्मिभुजैरिवार्तश्चुक्रोश यज्ञेश्वर पाहि मेति ॥२९॥


स: वज्र-कूट-अङ्ग- He (the ocean), by an adamant mountain body
निपात-वेग-विशीर्ण-कुक्षि: plunged forcefully, torn the stomach
स्तनयन्-उदन्वान् उत्सृष्ट- thundered the ocean uplifting
दीर्घ-उर्मि-भुजै:- big waves' arms
इव-आर्त:-चुक्रोश like tormented shouted
यज्ञेश्वर पाहि मेति O Sacrifice Person, Lord! protect me, thus

खुरै: क्षुरप्रैर्दरयंस्तदाऽऽप उत्पारपारम् त्रिपरू रसायाम् ।
ददर्श गां तत्र सुषुप्सुरग्रे यां जीवधानीम् स्वयमभ्यधत्त ॥३०॥


खुरै: क्षुरप्रै:- by hoofs sharp as arrows
दरयन्-तदा-आप: tearing then the water
उत्पारपारम् त्रिपरू from beyond that reached
रसायाम् ददर्श गाम् तत्र in the underneath, saw the earth there
सुषुप्सु:-अग्रे while sleeping before (during the deluge)
जीवधानीम् the beings support
स्वयम्-अभ्यधत्त in Himself had absorbed

स्वदंष्ट्रयोद्धृत्य महीं निमग्नां स उत्थित: संरुरुचे रसाया: ।
तत्रापि दैत्यं गदयाऽऽपतन्तं सुनाभसंदीपिततीव्रमन्यु: ॥३१॥


स्व-दंष्ट्रय:-उद्धृत्य on Own tusks lifting
महीम् निमग्नाम् the earth submerged
स: उत्थित: He arose
संरुरुचे रसाया: resplendently from the depths (of the ocean)
तत्रापि दैत्यम् there also the demon
गदया-आपतन्तम् with a club attacking
सुनाभ-संदीपित- like (His) discus blazing
तीव्र-मन्यु: with great anger

जघान रुन्धानमसह्यविक्रमं स लीलयेभं मृगराडिवाम्भसि ।
तद्रक्तपङ्काङ्कितगण्डतुण्डो यथा गजेन्द्रो जगतीं विभिन्दन् ॥३२॥


जघान रुन्धानम्- killed (him) who was blocking
असह्य-विक्रमम् of impossible prowess
स: लीलया-इभम् He playfully, an elephant
मृगराट्-इव-अम्भसि a lion like in the water
तत्-रक्त-पङ्क- by his blood slush
अङ्कित-गण्ड-तुण्ड: stained temples and snout
यथा गजेन्द्र: just as an elephant
जगतीम् विभिन्दन् a mound of red earth upturns

तमालनीलं सितदन्तकोट्या क्ष्मामुत्क्षिपन्तं गजलीलयाङ्ग।
प्रज्ञाय बद्धाञ्जलयोऽनुवाकैर्विरिञ्चिमुख्या उपतस्थुरीशम् ॥३३॥


तमाल-नीलम् as a Tamaal (tree) dark
सित-दन्त-कोट्या white tusks' ends
क्ष्माम्-उत्क्षिपन्तम् the earth bringing out
गज-लीलया-अङ्ग (like) elephant's effort (lifting a lotus on its tusk) O
गज-लीलया-अङ्ग (like) elephant's effort (lifting a lotus on its tusk) O Dear!
प्रज्ञाय बद्ध-अञ्जलय:- knowing, with joining palms
अनुवाकै:-विरिञ्चि-मुख्या by Ved Mantras, Brahmaa and others
उपतस्थु:-ईशम् praised and waited upon The Lord
ऋषय: ऊचु: - The sages said -

जितं जितं तेऽजित यज्ञभावन त्रयीं तनुं स्वां परिधुन्वते नम: ।
यद्रोमगर्तेषु निलिल्युरध्वरास्तस्मै नम: कारणसूकराय ते ॥३४॥


जितम् जितम् ते-अजित victory, victory to You O invincible Lord!
यज्ञ-भावन of sacrifices The Promoter!
त्रयीम् तनुम् स्वाम् the Vedas embodied Your
परिधुन्वते नम: shaking, to You obeisance
यत्-रोम-गर्तेषु निलिल्यु:- that in the hair pores, lie hidden
अध्वरा:-तस्मै नम: the sacrifices, to Him obeisance's
कारण-सूकराय ते for a cause boar incarnate to You

रूपं तवैतन्ननु दुष्कृतात्मनां दुर्दर्शनं देव यदध्वरात्मकम् ।
छन्दांसि यस्य त्वचि बर्हिरोमस्वाज्यं दृशि त्वङ्घ्रिषु चातुर्होत्रम् ॥३५॥


रूपम् तव-एतत्-ननु form Yours this surely
दुष्कृत-आत्मनाम् for wrong doers (sinners)
दुर्दर्शम् देव difficult to see O Lord!
यत्-अध्वर-आत्मकम् because sacrifice comprising (it is)
छन्दांसि यस्य त्वचि the meters (Gaayatri etc.,), Whose (are) skin
बर्हि-रोमसु- Kusha is in the (body) hair
आज्यम् दृशि ghee is in Your eyes
तु-अङ्घ्रिषु चातु:-होत्रम् indeed in the legs the four functions (of the
तु-अङ्घ्रिषु चातु:-होत्रम् indeed in the legs the four functions (of the priests)

स्रुक्तुण्ड आसीत्स्रुव ईश नासयोरिडोदरे चमसा: कर्णरन्ध्रे ।
प्राशित्रमास्ये ग्रसने ग्रहास्तु ते यच्चर्वणं ते भगवन्नग्निहोत्रम् ॥३६॥


स्रुक्-तुण्ड Sruk, the long ladle is (Your) snout
आसीत्-स्रुव ईश was Sruva, the small ladle O Lord!
नासयो:-इड-उदरे in the nostrils, Idaa, is Your stomach,
चमसा: कर्ण-रन्ध्रे Chamasas, the drinking vessels, in the cavity of ears
प्राशित्रम-आस्ये Praashitra, the vessel of Brahma's share, in mouth
ग्रसने ग्रहा:-तु ते in throat, the Grahaa, indeed in Your
यत्-चर्वणम् ते that chewing of Yours
भगवन्-अग्नि-होत्रम् O Lord! Is Agni-hotra, the sacrificial oblation into the
भगवन्-अग्नि-होत्रम् O Lord! Is Agni-hotra, the sacrificial oblation into the fire

दीक्षानुजन्मोपसद: शिरोधरं त्वं प्रायणीयोदयनीयदंष्ट्र: ।
जिह्वा प्रवर्ग्यस्तव शीर्षकं क्रतो: सभ्यावसथ्यं चितयोऽसवो हि ते ॥३७॥


दीक्षा-अनुजन्म- Deekshaneeya (Ishti) is (Your) repeated ascent
उपसद: शिरोधरम् त्वम् Upasada is neck of You
प्रायणीय-उदयनीय-दंष्ट्र: Praayaneeya and Udayaneeya (Ishtis) are Your tusks
जिह्वा प्रवर्ग्य:- Your tongue is Pravargya
तव शीर्षकम् क्रतो: Your head O Sacrifice!
सभ्या-आवसथ्यम् Sabhyaa and Aavasthyam (fires)
चितय:-असव: the alter (of Sacrifice) are Your vital airs
हि ते indeed Yours

सोमस्तु रेत: सवनान्यवस्थिति: संस्थाविभेदास्तव देव धातव: ।
सत्राणि सर्वाणि शरीरसन्धिस्त्वं सर्वयज्ञक्रतुरिष्टिबन्धन: ॥३८॥


सोम:-तु रेत: Soma indeed is generative fluid
सवनानि-अवस्थिति: the three sacrifices, (are Your) sitting posture
संस्था-विभेदा:- the sacrifices different (seven)
तव देव धातव: Your O Lord! The constituents (of Your body)
सत्राणि सर्वाणि the tenure (of the sacrifices) of all
शरीर-सन्धि:- are the body's joints
त्वम् सर्व-यज्ञ-क्रतु:- You are of all the Yagyas and Kratus
इष्टि-बन्धन: the tendons binding

नमो नमस्तेऽखिलमन्त्रदेवताद्रव्याय सर्वक्रतवे क्रियात्मने ।
वैराग्यभक्त्यात्मजयानुभावितज्ञानाय विद्यागुरवे नमो नम: ॥३९॥


नम: नमस्ते- Hail! Salutations!
अखिल-मन्त्र- (to the) total Mantras
देवता-द्रव्याय the gods and materials
सर्व-क्रतवे of all the sacrifices
क्रिया-आत्मने of the activities personified (in You)
वैराग्य-भक्त्या- by dispassion, devotion
आत्म-जय-अनुभावित- and self control giving the experience
ज्ञानाय विद्या-गुरवे of the wisdom, the knowledges, The Teacher
नम: नम: Hail! Hail to You!

दंष्ट्राग्रकोट्याभगवंस्त्वया धृता विराजते भूधर भू: सभूधरा।
यथा वनान्नि:सरतो दता धृता मतङ्गजेन्द्रस्य सपत्र पद्मिनी ॥४०॥


दंष्ट्र-अग्र-कोट्या on the tusks' end point
भगवन्-त्वया O Lord! By You
धृता विराजते is held and is resplendent
भूधर भू: सभूधरा O Support of the globe! the earth with the mountains
यथा वनात्- just as from the forest
नि:सरत: दता धृता coming out on the teeth holding
मतङ्गज-इन्द्रस्य the elephant lordly
सपत्र पद्मिनी with leaves the lotus plant

त्रयीमयं रूपमिदं च सौकरं भूमण्डलेनाथ दता धृतेन ते ।
चकास्ति शृङ्गोढघनेन भूयसाकुलाचलेन्द्रस्य यथैव विभ्रम: ॥४१॥


त्रयीमयम् रूपम्-इदम् च the three (Vedas) inclusive, form this and
सौकरम् भूमण्डले-नाथ of a boar, with the earth O Lord!
दता धृतेन ते चकास्ति by the tusks held by Your, is charming
शृङ्ग-ऊढ-घनेन भूयसा on the peaks big clouds dense
कुलाचल-इन्द्रस्य of the mountain lofty
यथा-एव विभ्रम: just as the beauty

संस्थापयैनां जगतां सतस्थुषां लोकाय पत्नीमसि मातरं पिता ।
विधेम चास्यै नमसा सह त्वया यस्यां स्वतेजोऽग्निमिवारणावधा: ॥४२॥


संस्थापय-एनाम् जगताम् place her (firmly) of everyone,
सतस्थुषाम् लोकाय animate and inanimate, for habitating
पत्नीम्-असि (Your) spouse, (who) is
मातरम् पिता mother and father
विधेम च-अस्यै we perform and for her
नमसा सह त्वया obeisance with You
यस्याम् स्व-तेज:- in whom by Your own power (as seed)
अग्निम्-इव-अरणौ-अवधा: fire like in the Aranee have placed

क: श्रद्दधीतान्यतमस्तव प्रभो रसां गताया भुव उद्विबर्हणम् ।
न विस्मयोऽसौ त्वयि विश्वविस्मये यो माययेदं ससृजेऽतिविस्मयम् ॥४३॥


क: श्रद्दधीत-अन्यतम:- who, dares besides
तव प्रभो रसाम् गताया: You O Lord! in the depths sunk
भुव: उद्विबर्हणम् earth to lift up
न विस्मय:-असौ not surprising this
त्वयि विश्व-विस्मये for You the all encompassing Wonder
य: मायया-इदम् Who by Maaya this
ससृजे-अति-विस्मयम् created most astounding (world)

विधुन्वता वेदमयं निजं वपुर्जनस्तप:सत्यनिवासिनो वयम् ।
सटाशिखोद्धूतशिवाम्बुबिन्दुभिर्विमृज्यमाना भृशमीश पाविता: ॥४४॥


विधुन्वता वेद-मयम् as (you) shook, Veda inclusive
निजम् वपु:-जन:-तप:- Your own body, in the Jana, Tapa
सत्य-निवासिन: वयम् and Satya (loka) residing we (were)
सटा-शिखा-उद्धूत- from the mane's ends, splashed
शिव-अम्बु-बिन्दुभि:- by holy water drops
विमृज्यमाना भृशम्-ईश पाविता: sanctified very much O Lord! Purified

स वै बत भ्रष्टमतिस्तवैष ते य: कर्मणां पारमपारकर्मण: ।
यद्योगमायागुणयोगमोहितं विश्वं समस्तं भगवन् विधेहि शम् ॥४५॥


स: वै बत भ्रष्ट-मति:- that indeed alas, has lost mind
तव-एष: ते य: कर्मणाम् Your this by You, who of exploits
पारम्-अपार-कर्मण: in total, of The Endless deeds
यत्-योगमाया- which by Yoga Maayaa's
गुण-योग-मोहितम् properties' contact deluded
विश्वम् समस्तम् the universe whole
भगवन् विधेहि शम् O Lord! enable happiness
मैत्रेय उवाच - Maitreya said -

इत्युपस्थीयमानस्तैर्मुनिभिर्ब्रह्मवादिभि: ।
सलिले स्वखुराक्रान्त उपाधत्तावितावनिम् ॥४६॥


इति-उपस्थीयमान:-तै:-मुनिभि:- thus being extolled by those sages
ब्रह्म-वादिभि: सलिले by the Vedas chanting, in the water
स्व-खुर-आक्रान्त by (His) own hoofs suppressing
उपाधत्त-अविता-अवनिम् placed, The Protector of the Universe, the earth

स इत्थं भगवानुर्वीं विष्वक्सेन: प्रजापति: ।
रसाया लीलयोन्नीतामप्सु न्यस्य ययौ हरि: ॥४७॥


स: इत्थम् भगवान्-उर्वीम् He thus, The Lord, the earth
विष्वक्सेन: प्रजापति: The Vishwaksena Prajaapati
रसाया लीलया-उन्नीताम्- from the depths, playfully bringing out
अप्सु न्यस्य ययौ हरि: on the waters placing, went away Shree Hari

य एवमेतां हरिमेधसो हरे: कथां सुभद्रां कथनीयमायिन: ।
शृण्वीत भक्त्या श्रवयेत वोशतीं जनार्दनोऽस्याशु हृदि प्रसीदति ॥४८॥


य: एवम्-एताम् हरिम्- who so ever, thus this, of The Lord
एधस: हरे: कथाम् sins negating, Shree Hari's stories
सुभद्राम् कथनीयमायिन: charming, worth narrating, narrates
शृण्वीत भक्त्या श्रवयेत वा- hears with devotion or tells
उशतीम् जनार्दन:-अस्य- the blissful, Janaardana on him
आशु हृदि प्रसीदति soon in the heart is pleased

तस्मिन् प्रसन्ने सकलाशिषां प्रभो किं दुर्लभं ताभिरलं लवात्मभि: ।
अनन्यदृष्ट्या भजतां गुहाशय: स्वयं विधत्ते स्वगतिं पर: पराम् ॥४९॥


तस्मिन् प्रसन्ने His being pleased
सकल-आशिषाम् प्रभो of all the desires The Lord
किम् दुर्लभम् what is unattainable
ताभि:-अलम् from them refrain
लव-आत्मभि: small desires
अनन्य-दृष्ट्या with undiversified mind
भजताम् गुहाशय: who prays, The Omniscient
स्वयम् विधत्ते Himself confers
स्वगतिम् पर: His Own state The Lord
पराम् highest

को नाम लोके पुरुषार्थसारवित्पुराकथानां भगवत्कथासुधाम् ।
आपीय कर्णाञ्जलिभिर्भवापहामहो विरज्येत विना नरेतरम् ॥५०॥


क: नाम लोके who, to name, in the world
पुरुषार्थ-सारवित्- of the human pursuits' worth knower
पुरा-कथानाम् from the ancient legends
भगवत्-कथासुधाम् The Lord's stories nectar
आपीय कर्ण-अञ्जलिभि:- having drunk by the ear cups
भव-आपहाम्-अहो the worlds' fear eraser Oh!
विरज्येत विना नर-इतरम् will abstain, except a human being, other than
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां तृतीयस्कन्धे वराहप्रादुर्भवानुवर्णने
त्रयोदश: अध्याय: ॥१३॥


इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां तृतीयस्कन्धे वराहप्रादुर्भवानुवर्णने
त्रयोदश: अध्याय: ॥१३॥ Thus ends the thirteenth discourse in Book Three, narrating the descent