श्रीमद्भागवतम् पदच्छेद - स्कंध ३

श्रीशुक उवाच
एवमेतत्पुरा पृष्टो मैत्रेयो भगवान् किल ।
क्षत्‍त्रा
वनं प्रविष्टेन त्यक्त्वा स्वगृहमृद्धिमत् ॥ १ ॥

श्री-शुकः उवाच एवम् एतत् पुरा पृष्टः मैत्रेयः भगवान् किल क्षत्त्रा वनम् प्रविष्टेन त्यक्त्वा स्व-गृहम् ऋद्धिमत्

यद्वा अयं मन्त्रकृद्वो भगवानखिलेश्वर: ।
पौरवेन्द्रगृहं
हित्वा प्रविवेशात्मसात्कृतम् ॥ २ ॥

यत् वै अयम् मन्त्र-कृत् वः भगवान् अखिल-ईश्वरः पौरवेन्द्र गृहम् हित्वा प्रविवेश आत्मसात् कृतम्

राजोवाच
कुत्र क्षत्तुर्भगवता मैत्रेयेणास सङ्गम: ।
कदा
वा सह संवाद एतद्वर्णय न: प्रभो ॥ ३ ॥

राजा उवाच कुत्र क्षत्तुः भगवता मैत्रेयेण आस सङ्गमः कदा वा सह संवादः एतत् वर्णय नः प्रभो

न ह्यल्पार्थोदयस्तस्य विदुरस्यामलात्मन: ।
तस्मिन् वरीयसि प्रश्न: साधुवादोपबृंहित: ॥ ४ ॥

न हि अल्प-अर्थ उदयः तस्य विदुरस्य अमल-आत्मनः तस्मिन् वरीयसि प्रश्नः साधु-वाद उपबृंहितः

सूत उवाच
स एवमृषिवर्योऽयं पृष्टो राज्ञा परीक्षिता ।
प्रत्याह तं सुबहुवित्प्रीतात्मा श्रूयतामिति ॥ ५ ॥

सूतः उवाच सः एवम् ऋषि-वर्यः अयम् पृष्टः राज्ञा परीक्षिता प्रत्याह तम् सु-बहु-वित् प्रीत-आत्मा श्रूयताम् इति

श्रीशुक उवाच
यदा तु राजा स्वसुतानसाधून्
पुष्णन्नधर्मेण विनष्टद‍ृष्टि: ।
भ्रातुर्यविष्ठस्य सुतान् विबन्धून्
प्रवेश्य लाक्षाभवने ददाह ॥ ६ ॥

श्री-शुकः उवाच यदा तु राजा स्व-सुतान् असाधून् पुष्णन् न धर्मेण विनष्ट-दृष्टिः भ्रातुः यविष्ठस्य सुतान् विबन्धून् प्रवेश्य लाक्षा भवने ददाह

यदा सभायां कुरुदेवदेव्या:
केशाभिमर्शं सुतकर्म गर्ह्यम् ।
न वारयामास नृप: स्‍नुषाया:
स्वास्रैर्हरन्त्या: कुचकुङ्कुमानि ॥ ७ ॥

यदा सभायाम् कुरु-देव-देव्याः केश-अभिमर्शम् सुत-कर्म गर्ह्यम् न वारयाम् आस नृपः स्नुषायाः स्वास्रैः हरन्त्याः कुच-कुङ्कुमानि

द्यूते त्वधर्मेण जितस्य साधो:
सत्यावलम्बस्य वनं गतस्य ।
न याचतोऽदात्समयेन दायं
तमोजुषाणो यदजातशत्रो: ॥ ८ ॥

द्यूते तु अधर्मेण जितस्य साधोः सत्य-अवलम्बस्य वनम् गतस्य न याचतः अदात् समयेन दायम् तमः-जुषाणः यत् अजात-शत्रोः

यदा च पार्थप्रहित: सभायां
जगद्गुरुर्यानि जगाद कृष्ण: ।
न तानि पुंसाममृतायनानि
राजोरु मेने क्षतपुण्यलेश: ॥ ९ ॥

यदा च पार्थ-प्रहितः सभायाम् जगत्-गुरुः यानि जगाद कृष्णः न तानि पुंसाम् अमृत-अयनानि राजा उरु मेने क्षत पुण्य-लेशः

यदोपहूतो भवनं प्रविष्टो
मन्त्राय पृष्ट: किल पूर्वजेन ।
अथाह तन्मन्त्रद‍ृशां वरीयान्
यन्मन्त्रिणो वैदुरिकं वदन्ति ॥ १० ॥

यदा उपहूतः भवनम् प्रविष्टः मन्त्राय पृष्टः किल पूर्वजेन अथ आह तत् मन्त्र दृशाम् वरीयान् यत् मन्त्रिणः वैदुरिकम् वदन्ति

अजातशत्रो: प्रतियच्छ दायं
तितिक्षतो दुर्विषहं तवाग: ।
सहानुजो यत्र वृकोदराहि:
श्वसन् रुषा यत्त्वमलं बिभेषि ॥ ११ ॥

अजात-शत्रोः प्रतियच्छ दायम् तितिक्षतः दुर्विषहम् तव आगः सह अनुजः यत्र वृकोदर अहिः श्वसन् रुषा यत् त्वम् अलम् बिभेषि

पार्थांस्तु देवो भगवान्मुकुन्दो
गृहीतवान् सक्षितिदेवदेव: ।
आस्ते स्वपुर्यां यदुदेवदेवो
विनिर्जिताशेषनृदेवदेव: ॥ १२ ॥

पार्थान् तु देवः भगवान् मुकुन्दः गृहीतवान् स क्षिति-देव-देवः आस्ते स्व-पुर्याम् यदु-देव-देवः विनिर्जित अशेष नृदेव देवः

स एष दोष: पुरुषद्विडास्ते
गृहान् प्रविष्टो यमपत्यमत्या ।
पुष्णासि कृष्णाद्विमुखो गतश्री-
स्त्यजाश्वशैवं कुलकौशलाय ॥ १३ ॥

सः एषः दोषः पुरुष-द्विट् आस्ते गृहान् प्रविष्टः यम् अपत्य-मत्या पुष्णासि कृष्णात् विमुखः गत-श्रीः त्यज आशु अशैवम् कुल कौशलाय

इत्यूचिवांस्तत्र सुयोधनेन
प्रवृद्धकोपस्फुरिताधरेण ।
असत्कृत: सत्स्पृहणीयशील:
क्षत्ता सकर्णानुजसौबलेन ॥ १४ ॥

इति ऊचिवान् तत्र सुयोधनेन प्रवृद्ध कोप स्फुरित अधरेण असत्-कृतः सत् स्पृहणीय-शीलः क्षत्ता स कर्ण अनुज सौबलेन

क एनमत्रोपजुहाव जिह्मं
दास्या: सुतं यद्बलिनैव पुष्ट: ।
तस्मिन् प्रतीप: परकृत्य आस्ते
निर्वास्यतामाशु पुराच्छ्‌वसान: ॥ १५ ॥

कः एनम् अत्र उपजुहाव जिह्मम् दास्याः सुतम् यत् बलिना एव पुष्टः तस्मिन् प्रतीपः पर-कृत्य आस्ते निर्वास्यताम् आशु पुरात् श्वसानः

स्वयं धनुर्द्वारि निधाय मायां
र्भ्रातु: पुरो मर्मसु ताडितोऽपि ।
स इत्थमत्युल्बणकर्णबाणै-
र्गतव्यथोऽयादुरु मानयान: ॥ १६ ॥

स्वयम् धनुः द्वारि निधाय मायाम् भ्रातुः पुरः मर्मसु ताडितः अपि सः इत्थम् अति-उल्बण कर्ण बाणैः गत-व्यथः अयात् उरु मान-यानः

स निर्गत: कौरवपुण्यलब्धो
गजाह्वयात्तीर्थपद: पदानि ।
अन्वाक्रमत्पुण्यचिकीर्षयोर्व्यां
अधिष्ठितो यानि सहस्रमूर्ति: ॥ १७ ॥

सः निर्गतः कौरव पुण्य लब्धः गज-आह्वयात् तीर्थ-पदः पदानि अन्वाक्रमत् पुण्य चिकीर्षया उर्व्याम् अधिष्ठितः यानि सहस्र मूर्तिः

पुरेषु पुण्योपवनाद्रिकुञ्जे-
ष्वपङ्कतोयेषु सरित्सर:सु ।
अनन्तलिङ्गै: समलङ्कृतेषु
चचार तीर्थायतनेष्वनन्य: ॥ १८ ॥

पुरेषु पुण्य उपवन अद्रि कुञ्जेषु अपङ्क तोयेषु सरित् सरःसु अनन्त-लिङ्गैः समलङ्कृतेषु चचार तीर्थ आयतनेषु अनन्यः

गां पर्यटन्मेध्यविविक्तवृत्ति:
सदाप्लुतोऽध:शयनोऽवधूत: ।
अलक्षित: स्वैरवधूतवेषो
व्रतानि चेरे हरितोषणानि ॥ १९ ॥

गाम् पर्यटन् मेध्य विविक्त-वृत्तिः सदा आप्लुतः अधः शयनः अवधूतः अलक्षितः स्वैः अवधूत-वेषः व्रतानि चेरे हरि-तोषणानि

इत्थं व्रजन् भारतमेव वर्षं
कालेन यावद्‍गतवान् प्रभासम् ।
तावच्छशास क्षितिमेकचक्रा-
मेकातपत्रामजितेन पार्थ: ॥ २० ॥

इत्थम् व्रजन् भारतम् एव वर्षम् कालेन यावत् गतवान् प्रभासम् तावत् शशास क्षितिम् एक-चक्राम् एक आतपत्राम् अजितेन पार्थः

तत्राथ शुश्राव सुहृद्विनष्टिं
वनं यथा वेणुजवह्निसंश्रयम् ।
संस्पर्धया दग्धमथानुशोचन्
सरस्वतीं प्रत्यगियाय तूष्णीम् ॥ २१ ॥

तत्र अथ शुश्राव सुहृत् विनष्टिम् वनम् यथा वेणुज-वह्नि संश्रयम् संस्पर्धया दग्धम् अथ अनुशोचन् सरस्वतीम् प्रत्यक् इयाय तूष्णीम्

तस्यां त्रितस्योशनसो मनोश्च
पृथोरथाग्नेरसितस्य वायो: ।
तीर्थं सुदासस्य गवां गुहस्य
यच्छ्राद्धदेवस्य स आसिषेवे ॥ २२ ॥

तस्याम् त्रितस्य उशनसः मनोः च पृथोः अथ अग्नेः असितस्य वायोः तीर्थम् सुदासस्य गवाम् गुहस्य यत् श्राद्धदेवस्य सः आसिषेवे

अन्यानि चेह द्विजदेवदेवै:
कृतानि नानायतनानि विष्णो: ।
प्रत्यङ्गमुख्याङ्कितमन्दिराणि
यद्दर्शनात्कृष्णमनुस्मरन्ति ॥ २३ ॥

अन्यानि च इह द्विज-देव देवैः कृतानि नाना आयतनानि विष्णोः प्रति अङ्ग मुख्य अङ्कित मन्दिराणि यत् दर्शनात् कृष्णम् अनुस्मरन्ति

ततस्त्वतिव्रज्य सुराष्ट्रमृद्धं
सौवीरमत्स्यान् कुरुजाङ्गलांश्च ।
कालेन तावद्यमुनामुपेत्य
तत्रोद्धवं भागवतं ददर्श ॥ २४ ॥

ततः तु अतिव्रज्य सुराष्ट्रम् ऋद्धम् सौवीर मत्स्यान् कुरुजाङ्गलान् च कालेन तावत् यमुनाम् उपेत्य तत्र उद्धवम् भागवतम् ददर्श

स वासुदेवानुचरं प्रशान्तं
बृहस्पते: प्राक् तनयं प्रतीतम् ।
आलिङ्ग्‍य गाढं प्रणयेन भद्रं
स्वानामपृच्छद्भगवत्प्रजानाम् ॥ २५ ॥

सः वासुदेव अनुचरम् प्रशान्तम् बृहस्पतेः प्राक् तनयम् प्रतीतम् आलिङ्ग्य गाढम् प्रणयेन भद्रम् स्वानाम् अपृच्छत् भगवत् प्रजानाम्

कच्चित्पुराणौ पुरुषौ स्वनाभ्य-
पाद्मानुवृत्त्येह किलावतीर्णौ ।
आसात उर्व्या: कुशलं विधाय
कृतक्षणौ कुशलं शूरगेहे ॥ २६ ॥

कच्चित् पुराणौ पुरुषौ स्वनाभ्य पाद्म-अनुवृत्त्या इह किल अवतीर्णौ आसाते उर्व्याः कुशलम् विधाय कृत-क्षणौ कुशलम् शूर-गेहे

कच्चित्कुरूणां परम: सुहृन्नो
भाम: स आस्ते सुखमङ्ग शौरि: ।
यो वै स्वसृणां पितृवद्ददाति
वरान् वदान्यो वरतर्पणेन ॥ २७ ॥

कच्चित् कुरूणाम् परमः सुहृत् नः भामः सः आस्ते सुखम् अङ्ग शौरिः यः वै स्वसॄणाम् पितृ-वत् ददाति वरान् वदान्यः वर तर्पणेन

कच्चिद्वरूथाधिपतिर्यदूनां
प्रद्युम्न आस्ते सुखमङ्ग वीर: ।
यं रुक्‍मिणी भगवतोऽभिलेभे
आराध्य विप्रान् स्मरमादिसर्गे ॥ २८ ॥

कच्चित् वरूथ अधिपतिः यदूनाम् प्रद्युम्नः आस्ते सुखम् अङ्ग वीरः यम् रुक्मिणी भगवतः अभिलेभे आराध्य विप्रान् स्मरम् आदि-सर्गे

कच्चित्सुखं सात्वतवृष्णिभोज-
दाशार्हकाणामधिप: स आस्ते ।
यमभ्यषिञ्चच्छतपत्रनेत्रो
नृपासनाशां परिहृत्य दूरात् ॥ २९ ॥

कच्चित् सुखम् सात्वत वृष्णि भोज दाशार्हकाणाम् अधिपः सः आस्ते यम् अभ्यषिञ्चत् शत-पत्र-नेत्रः नृप-आसन-आशाम् परिहृत्य दूरात्

कच्चिद्धरे: सौम्य सुत: सद‍ृक्ष
आस्तेऽग्रणी रथिनां साधु साम्ब: ।
असूत यं जाम्बवती व्रताढ्या
देवं गुहं योऽम्बिकया धृतोऽग्रे ॥ ३० ॥

कच्चित् हरेः सौम्य सुतः सदृक्षः आस्ते अग्रणीः रथिनाम् साधु साम्बः असूत यम् जाम्बवती व्रताढ्या देवम् गुहम् यः अम्बिकया धृतः अग्रे

क्षेमं स कच्चिद्युयुधान आस्ते
य: फाल्गुनाल्लब्धधनूरहस्य: ।
लेभेऽञ्जसाधोक्षजसेवयैव
गतिं तदीयां यतिभिर्दुरापाम् ॥ ३१ ॥

क्षेमम् सः कच्चित् युयुधानः आस्ते यः फाल्गुनात् लब्ध धनुः-रहस्यः लेभे अञ्जसा अधोक्षज सेवया एव गतिम् तदीयाम् यतिभिः दुरापाम्

कच्चिद् बुध: स्वस्त्यनमीव आस्ते
श्वफल्कपुत्रो भगवत्प्रपन्न: ।
य: कृष्णपादाङ्कितमार्गपांसु-
ष्वचेष्टत प्रेमविभिन्नधैर्य: ॥ ३२ ॥

कच्चित् बुधः स्वस्ति अनमीवः आस्ते श्वफल्क-पुत्रः भगवत् प्रपन्नः यः कृष्ण पाद-अङ्कित मार्ग पांसुषु अचेष्टत प्रेम-विभिन्न धैर्यः

कच्चिच्छिवं देवकभोजपुत्र्या
विष्णुप्रजाया इव देवमातु: ।
या वै स्वगर्भेण दधार देवं
त्रयी यथा यज्ञवितानमर्थम् ॥ ३३ ॥

कच्चित् शिवम् देवक-भोज-पुत्र्याः विष्णु-प्रजायाः इव देव-मातुः या वै स्व-गर्भेण दधार देवम् त्रयी यथा यज्ञ-वितानम् अर्थम्

अपिस्विदास्ते भगवान् सुखं वो
य: सात्वतां कामदुघोऽनिरुद्ध: ।
यमामनन्ति स्म हि शब्दयोनिं
मनोमयं सत्त्वतुरीयतत्त्वम् ॥ ३४ ॥

अपि स्वित् आस्ते भगवान् सुखम् वः यः सात्वताम् काम-दुघः अनिरुद्धः यम् आमनन्ति स्म हि शब्द-योनिम् मनः-मयम् सत्त्व तुरीय तत्त्वम्

अपिस्विदन्ये च निजात्मदैव-
मनन्यवृत्त्या समनुव्रता ये ।
हृदीकसत्यात्मजचारुदेष्ण-
गदादय: स्वस्ति चरन्ति सौम्य ॥ ३५ ॥

अपि स्वित् अन्ये च निज-आत्म दैवम् अनन्य वृत्त्या समनुव्रताः ये हृदीक सत्य-आत्मज चारुदेष्ण गद आदयः स्वस्ति चरन्ति सौम्य

अपि स्वदोर्भ्यां विजयाच्युताभ्यां
धर्मेण धर्म: परिपाति सेतुम् ।
दुर्योधनोऽतप्यत यत्सभायां
साम्राज्यलक्ष्म्या विजयानुवृत्त्या ॥ ३६ ॥

अपि स्व-दोर्भ्याम् विजय अच्युता-भ्याम् धर्मेण धर्मः परिपाति सेतुम् दुर्योधनः अतप्यत यत् सभायाम् साम्राज्य लक्ष्म्या विजय-अनुवृत्त्या

किं वा कृताघेष्वघमत्यमर्षी
भीमोऽहिवद्दीर्घतमं व्यमुञ्चत् ।
यस्याङ्‌घ्रि पातं रणभूर्न सेहे
मार्गं गदायाश्चरतो विचित्रम् ॥ ३७ ॥

किम् वा कृत अघेषु अघम् अति-अमर्षी भीमः अहि-वत् दीर्घ-तमम् व्यमुञ्चत् यस्य अङ्घ्रि-पातम् रण-भूः न सेहे मार्गम् गदायाः चरतः विचित्रम्

कच्चिद्यशोधा रथयूथपानां
गाण्डीवधन्वोपरतारिरास्ते ।
अलक्षितो यच्छरकूटगूढो
मायाकिरातो गिरिशस्तुतोष ॥ ३८ ॥

कच्चित् यशः-धा रथ-यूथपानाम् गाण्डीव धन्वा उपरत-अरिः आस्ते अलक्षितः यत् शर-कूट-गूढः माया-किरातः गिरिशः तुतोष

यमावुतस्वित्तनयौ पृथाया:
पार्थैर्वृतौ पक्ष्मभिरक्षिणीव ।
रेमात उद्दाय मृधे स्वरिक्थं
परात्सुपर्णाविव वज्रिवक्त्रात् ॥ ३९ ॥

यमौ उतस्वित् तनयौ पृथायाः पार्थैः वृतौ पक्ष्मभिः अक्षिणी इव रेमाते उद्दाय मृधे स्व-रिक्थम् परात् सुपर्णौ इव वज्रि-वक्त्रात्

अहो पृथापि ध्रियतेऽर्भकार्थे
राजर्षिवर्येण विनापि तेन ।
यस्त्वेकवीरोऽधिरथो विजिग्ये
धनुर्द्वितीय: ककुभश्चतस्र: ॥ ४० ॥

अहो पृथा अपि ध्रियते अर्भक-अर्थे राजर्षि वर्येण विना अपि तेन यः तु एक वीरः अधिरथः विजिग्ये धनुः द्वितीयः ककुभः चतस्रः

सौम्यानुशोचे तमध:पतन्तं
भ्रात्रे परेताय विदुद्रुहे य: ।
निर्यापितो येन सुहृत्स्वपुर्या
अहं स्वपुत्रान् समनुव्रतेन ॥ ४१ ॥

सौम्य अनुशोचे तम् अधः-पतन्तम् भ्रात्रे परेताय विदुद्रुहे यः निर्यापितः येन सुहृत् स्व-पुर्याः अहम् स्व-पुत्रान् समनु-व्रतेन

सोऽहं हरेर्मर्त्यविडम्बनेन
द‍ृशो नृणां चालयतो विधातु: ।
नान्योपलक्ष्य: पदवीं प्रसादा-
च्चरामि पश्यन् गतविस्मयोऽत्र ॥ ४२ ॥

सः अहम् हरेः मर्त्य विडम्बनेन दृशः नृणाम् चालयतः विधातुः न अन्य उपलक्ष्यः पदवीम् प्रसादात् चरामि पश्यन् गत-विस्मयः अत्र

नूनं नृपाणां त्रिमदोत्पथानां
महीं मुहुश्चालयतां चमूभि: ।
वधात्प्रपन्नार्तिजिहीर्षयेशो-
ऽप्युपैक्षताघं भगवान् कुरूणाम् ॥ ४३ ॥

नूनम् नृपाणाम् त्रि मद-उत्पथानाम् महीम् मुहुः चालयताम् चमूभिः वधात् प्रपन्न आर्ति-जिहीर्षय ईशः अपि उपैक्षत अघम् भगवान् कुरूणाम्

अजस्य जन्मोत्पथनाशनाय
कर्माण्यकर्तुर्ग्रहणाय पुंसाम् ।
नन्वन्यथा कोऽर्हति देहयोगं
परो गुणानामुत कर्मतन्त्रम् ॥ ४४ ॥

अजस्य जन्म उत्पथ-नाशनाय कर्माणि अकर्तुः ग्रहणाय पुंसाम् ननु अन्यथा कः अर्हति देह-योगम् परः गुणानाम् उत कर्म-तन्त्रम्

तस्य प्रपन्नाखिललोकपाना-
मवस्थितानामनुशासने स्वे ।
अर्थाय जातस्य यदुष्वजस्य
वार्तां सखे कीर्तय तीर्थकीर्ते: ॥ ४५ ॥

तस्य प्रपन्न अखिल-लोक-पानाम् अवस्थितानाम् अनुशासने स्वे अर्थाय जातस्य यदुषु अजस्य वार्ताम् सखे कीर्तय तीर्थ-कीर्तेः

श्री शुक उवाच
इति भागवत: पृष्ट: क्षत्‍त्रा वार्तां प्रियाश्रयाम् ।
प्रतिवक्तुं न चोत्सेह औत्कण्ठ्यात्स्मारितेश्वर: ॥ १ ॥

श्री-शुकः उवाच इति भागवतः पृष्टः क्षत्त्रा वार्ताम् प्रिय-आश्रयाम् प्रतिवक्तुम् न च उत्सेहे औत्कण्ठ्यात् स्मारित ईश्वरः

य: पञ्चहायनो मात्रा प्रातराशाय याचित: ।
तन्नैच्छद्रचयन् यस्य सपर्यां बाललीलया ॥ २ ॥

यः पञ्च हायनः मात्रा प्रातः-आशाय याचितः तत् न ऐच्छत् रचयन् यस्य सपर्याम् बाल-लीलया

स कथं सेवया तस्य कालेन जरसं गत: ।
पृष्टो वार्तां प्रतिब्रूयाद्भर्तु: पादावनुस्मरन् ॥ ३ ॥

सः कथम् सेवया तस्य कालेन जरसम् गतः पृष्टः वार्ताम् प्रतिब्रूयात् भर्तुः पादौ अनुस्मरन्

स मुहूर्तमभूत्तूष्णीं कृष्णाङ्‌घ्रि सुधया भृशम् ।
तीव्रेण भक्तियोगेन निमग्न: साधु निर्वृत: ॥ ४ ॥

सः मुहूर्तम् अभूत् तूष्णीम् कृष्ण-अङ्घ्रि सुधया भृशम् तीव्रेण भक्ति-योगेन निमग्नः साधु निर्वृतः

पुलकोद्‍‌भिन्नसर्वाङ्गो मुञ्चन्मीलद्‍दृशा शुच: ।
पूर्णार्थो लक्षितस्तेन स्‍नेहप्रसरसंप्लुत: ॥ ५ ॥

पुलक-उद्भिन्न सर्व-अङ्गः मुञ्चन् मीलत् दृशा शुचः पूर्ण-अर्थः लक्षितः तेन स्नेह-प्रसर सम्प्लुतः

शनकैर्भगवल्लोकान्नृलोकं पुनरागत: ।
विमृज्य नेत्रे विदुरं प्रीत्याहोद्धव उत्स्मयन् ॥ ६ ॥

शनकैः भगवत् लोकात् नृलोकम् पुनः आगतः विमृज्य नेत्रे विदुरम् प्रीत्या आह उद्धवः उत्स्मयन्

उद्धव उवाच
कृष्णद्युमणिनिम्‍लोचे गीर्णेष्वजगरेण ह ।
किं
नु न: कुशलं ब्रूयां गतश्रीषु गृहेष्वहम् ॥ ७ ॥

उद्धवः उवाच कृष्ण-द्युमणि निम्लोचे गीर्णेषु अजगरेण ह किम् नु नः कुशलम् ब्रूयाम् गत-श्रीषु गृहेषु अहम्

दुर्भगो बत लोकोऽयं यदवो नितरामपि ।
ये संवसन्तो न विदुर्हरिं मीना इवोडुपम् ॥ ८ ॥

दुर्भगः बत लोकः अयम् यदवः नितराम् अपि ये संवसन्तः न विदुः हरिम् मीनाः इव उडुपम्

इङ्गितज्ञा: पुरुप्रौढा एकारामाश्च सात्वता: ।
सात्वतामृषभं सर्वे भूतावासममंसत ॥ ९ ॥

इङ्गित-ज्ञाः पुरु-प्रौढाः एक आरामाः च सात्वताः सात्वताम् ऋषभम् सर्वे भूत-आवासम् अमंसत

देवस्य मायया स्पृष्टा ये चान्यदसदाश्रिता: ।
भ्राम्यते धीर्न तद्वाक्यैरात्मन्युप्तात्मनो हरौ ॥ १० ॥

देवस्य मायया स्पृष्टाः ये च अन्यत् असत् आश्रिताः भ्राम्यते धीः न तत् वाक्यैः आत्मनि उप्त-आत्मनः हरौ

प्रदर्श्यातप्ततपसामवितृप्तद‍ृशां नृणाम् ।
आदायान्तरधाद्यस्तु स्वबिम्बं लोकलोचनम् ॥ ११ ॥

प्रदर्श्य अतप्त तपसाम् अवितृप्त-दृशाम् नृणाम् आदाय अन्तः अधात् यः तु स्व-बिम्बम् लोक-लोचनम्

यन्मर्त्यलीलौपयिकं स्वयोग-
मायाबलं दर्शयता गृहीतम् ।
विस्मापनं स्वस्य च सौभगर्द्धे:
परं पदं भूषणभूषणाङ्गम् ॥ १२ ॥

यत् मर्त्य लीला-उपयिकम् स्व-योग-माया-बलम् दर्शयता गृहीतम् विस्मापनम् स्वस्य च सौभग-ऋद्धेः परम् पदम् भूषण भूषण-अङ्गम्

यद्धर्मसूनोर्बत राजसूये
निरीक्ष्य द‍ृक्स्वस्त्ययनं त्रिलोक: ।
कार्त्स्‍न्येन चाद्येह गतं विधातु-
रर्वाक्सृतौ कौशलमित्यमन्यत ॥ १३ ॥

यत् धर्म-सूनोः बत राजसूये निरीक्ष्य दृक् स्वस्त्ययनम् त्रि-लोकः कार्त्स्न्येन च अद्य इह गतम् विधातुः अर्वाक् सृतौ कौशलम् इति अमन्यत

यस्यानुरागप्लुतहासरास-
लीलावलोकप्रतिलब्धमाना: ।
व्रजस्त्रियो द‍ृग्भिरनुप्रवृत्त-
धियोऽवतस्थु: किल कृत्यशेषा: ॥ १४ ॥

यस्य अनुराग प्लुत हास रास लीला अवलोक प्रतिलब्ध मानाः व्रज-स्त्रियः दृग्भिः अनुप्रवृत्त धियः अवतस्थुः किल कृत्य-शेषाः

स्वशान्तरूपेष्वितरै: स्वरूपै-
रभ्यर्द्यमानेष्वनुकम्पितात्मा ।
परावरेशो महदंशयुक्तो
ह्यजोऽपि जातो भगवान् यथाग्नि: ॥ १५ ॥

स्व-शान्त-रूपेषु इतरैः स्व-रूपैः अभ्यर्द्यमानेषु अनुकम्पित-आत्मा पर-अवर ईशः महत्-अंश-युक्तः हि अजः अपि जातः भगवान् यथा अग्निः

मां खेदयत्येतदजस्य जन्म-
विडम्बनं यद्वसुदेवगेहे ।
व्रजे च वासोऽरिभयादिव स्वयं
पुराद् व्यवात्सीद्यदनन्तवीर्य: ॥ १६ ॥

माम् खेदयति एतत् अजस्य जन्म विडम्बनम् यत् वसुदेव-गेहे व्रजे च वासः अरि भयात् इव स्वयम् पुरात् व्यवात्सीत् यत् अनन्त-वीर्यः

दुनोति चेत: स्मरतो ममैतद्
यदाह पादावभिवन्द्य पित्रो: ।
ताताम्ब कंसादुरुशङ्कितानां
प्रसीदतं नोऽकृतनिष्कृतीनाम् ॥ १७ ॥

दुनोति चेतः स्मरतः मम एतत् यत् आह पादौ अभिवन्द्य पित्रोः तात अम्ब कंसात् उरु शङ्कितानाम् प्रसीदतम् नः अकृत निष्कृतीनाम्

को वा अमुष्याङ्‌घ्रि सरोजरेणुं
विस्मर्तुमीशीत पुमान् विजिघ्रन् ।
यो विस्फुरद्भ्रूविटपेन भूमे-
र्भारं कृतान्तेन तिरश्चकार ॥ १८ ॥

कः वा अमुष्य अङ्घ्रि सरोज-रेणुम् विस्मर्तुम् ईशीत पुमान् विजिघ्रन् यः विस्फुरत् भ्रू-विटपेन भूमेः भारम् कृत-अन्तेन तिरश्चकार

द‍ृष्टा भवद्‍‌भिर्ननु राजसूये
चैद्यस्य कृष्णं द्विषतोऽपि सिद्धि: ।
यां योगिन: संस्पृहयन्ति सम्यग्
योगेन कस्तद्विरहं सहेत ॥ १९ ॥

दृष्टा भवद्भिः ननु राजसूये चैद्यस्य कृष्णम् द्विषतः अपि सिद्धिः याम् योगिनः संस्पृहयन्ति सम्यक् योगेन कः तत् विरहम् सहेत

तथैव चान्ये नरलोकवीरा
य आहवे कृष्णमुखारविन्दम् ।
नेत्रै: पिबन्तो नयनाभिरामं
पार्थास्त्रपूत: पदमापुरस्य ॥ २० ॥

तथा एव च अन्ये नर-लोक वीराः ये आहवे कृष्ण मुख-अरविन्दम् नेत्रैः पिबन्तः नयन-अभिरामम् पार्थ अस्त्र-पूतः पदम् आपुः अस्य

स्वयं त्वसाम्यातिशयस्त्र्यधीश:
स्वाराज्यलक्ष्म्याप्तसमस्तकाम: ।
बलिं हरद्‍‌भिश्चिरलोकपालै:
किरीटकोट्येडितपादपीठ: ॥ २१ ॥

स्वयम् तु असाम्य अतिशयः त्रि-अधीशः स्वाराज्य लक्ष्मी आप्त समस्त-कामः बलिम् हरद्भिः चिर-लोक-पालैः किरीट-कोट्या इडित-पाद-पीठः

तत्तस्य कैङ्कर्यमलं भृतान्नो
विग्लापयत्यङ्ग यदुग्रसेनम् ।
तिष्ठन्निषण्णं परमेष्ठिधिष्ण्ये
न्यबोधयद्देव निधारयेति ॥ २२ ॥

तत् तस्य कैङ्कर्यम् अलम् भृतान् नः विग्लापयति अङ्ग यत् उग्रसेनम् तिष्ठन् निषण्णम् परमेष्ठि-धिष्ण्ये न्यबोधयत् देव निधारय इति

अहो बकी यं स्तनकालकूटं
जिघांसयापाययदप्यसाध्वी ।
लेभे गतिं धात्र्युचितां ततोऽन्यं
कं वा दयालुं शरणं व्रजेम ॥ २३ ॥

अहो बकी यम् स्तन काल कूटम् जिघांसया अपाययत् अपि असाध्वी लेभे गतिम् धात्री-उचिताम् ततः अन्यम् कम् वा दयालुम् शरणम् व्रजेम

मन्येऽसुरान् भागवतांस्त्र्यधीशे
संरम्भमार्गाभिनिविष्टचित्तान् ।
ये संयुगेऽचक्षत तार्क्ष्यपुत्र-
मंसे सुनाभायुधमापतन्तम् ॥ २४ ॥

मन्ये असुरान् भागवतान् त्रि-अधीशे संरम्भ मार्ग अभिनिविष्ट-चित्तान् ये संयुगे अचक्षत तार्क्ष्य-पुत्रम् अंसे सुनाभ आयुधम् आपतन्तम्

वसुदेवस्य देवक्यां जातो भोजेन्द्रबन्धने ।
चिकीर्षुर्भगवानस्या: शमजेनाभियाचित: ॥ २५ ॥

वसुदेवस्य देवक्याम् जातः भोज-इन्द्र बन्धने चिकीर्षुः भगवान् अस्याः शम् अजेन अभियाचितः

ततो नन्दव्रजमित: पित्रा कंसाद्विबिभ्यता ।
एकादश समास्तत्र गूढार्चि: सबलोऽवसत् ॥ २६ ॥

ततः नन्द-व्रजम् इतः पित्रा कंसात् विबिभ्यता एकादश समाः तत्र गूढ-अर्चिः स-बलः अवसत्

परीतो वत्सपैर्वत्सांश्चारयन् व्यहरद्विभु: ।
यमुनोपवने कूजद्‌द्विजसंकुलिताङ्‌घ्रिपे ॥ २७ ॥

परीतः वत्सपैः वत्सान् चारयन् व्यहरत् विभुः यमुना उपवने कूजत् द्विज सङ्कुलित अङ्घ्रिपे

कौमारीं दर्शयंश्चेष्टां प्रेक्षणीयां व्रजौकसाम् ।
रुदन्निव हसन्मुग्धबालसिंहावलोकन: ॥ २८ ॥

कौमारीम् दर्शयन् चेष्टाम् प्रेक्षणीयाम् व्रज-ओकसाम् रुदन् इव हसन् मुग्ध बाल-सिंह अवलोकनः

स एव गोधनं लक्ष्म्या निकेतं सितगोवृषम् ।
चारयन्ननुगान् गोपान् रणद्वेणुररीरमत् ॥ २९ ॥

सः एव गो-धनम् लक्ष्म्याः निकेतम् सित-गो-वृषम् चारयन् अनुगान् गोपान् रणत् वेणुः अरीरमत्

प्रयुक्तान् भोजराजेन मायिन: कामरूपिण: ।
लीलया व्यनुदत्तांस्तान् बाल: क्रीडनकानिव ॥ ३० ॥

प्रयुक्तान् भोज-राजेन मायिनः काम-रूपिणः लीलया व्यनुदत् तान् तान् बालः क्रीडनकान् इव

विपन्नान् विषपानेन निगृह्य भुजगाधिपम् ।
उत्थाप्यापाययद्गावस्तत्तोयं प्रकृतिस्थितम् ॥ ३१ ॥

विपन्नान् विष-पानेन निगृह्य भुजग-अधिपम् उत्थाप्य अपाययत् गावः तत् तोयम् प्रकृति स्थितम्

अयाजयद्गोसवेन गोपराजं द्विजोत्तमै: ।
वित्तस्य चोरुभारस्य चिकीर्षन् सद्वय‍यं विभु: ॥ ३२ ॥

अयाजयत् गो-सवेन गोप-राजम् द्विज-उत्तमैः वित्तस्य च उरु-भारस्य चिकीर्षन् सत्-व्ययम् विभुः

वर्षतीन्द्रे व्रज: कोपाद्भग्नमानेऽतिविह्वल: ।
गोत्रलीलातपत्रेण त्रातो भद्रानुगृह्णता ॥ ३३ ॥

वर्षति इन्द्रे व्रजः कोपात् भग्नमाने अति विह्वलः गोत्र लीला-आतपत्रेण त्रातः भद्र अनुगृह्णता

शरच्छशिकरैर्मृष्टं मानयन् रजनीमुखम् ।
गायन् कलपदं रेमे स्त्रीणां मण्डलमण्डन: ॥ ३४ ॥

शरत् शशि करैः मृष्टम् मानयन् रजनी-मुखम् गायन् कल-पदम् रेमे स्त्रीणाम् मण्डल-मण्डनः

उद्धव उवाच
तत: स आगत्य पुरं स्वपित्रो-
श्चिकीर्षया शं बलदेवसंयुत: ।
निपात्य तुङ्गाद्रिपुयूथनाथं
हतं व्यकर्षद् व्यसुमोजसोर्व्याम् ॥ १ ॥

उद्धवः उवाच ततः सः आगत्य पुरम् स्व-पित्रोः चिकीर्षया शम् बलदेव-संयुतः निपात्य तुङ्गात् रिपु-यूथ-नाथम् हतम् व्यकर्षत् व्यसुम् ओजसा उर्व्याम्

सान्दीपने: सकृत्प्रोक्तं ब्रह्माधीत्य सविस्तरम् ।
तस्मै प्रादाद्वरं पुत्रं मृतं पञ्चजनोदरात् ॥ २ ॥

सान्दीपनेः सकृत् प्रोक्तम् ब्रह्म अधीत्य स-विस्तरम् तस्मै प्रादात् वरम् पुत्रम् मृतम् पञ्च-जन उदरात्

समाहुता भीष्मककन्यया ये
श्रिय: सवर्णेन बुभूषयैषाम् ।
गान्धर्ववृत्त्या मिषतां स्वभागं
जह्रे पदं मूर्ध्नि दधत्सुपर्ण: ॥ ३ ॥

समाहुताः भीष्मक कन्यया ये श्रियः स-वर्णेन बुभूषया एषाम् गान्धर्व वृत्त्या मिषताम् स्व-भागम् जह्रे पदम् मूर्ध्नि दधत् सुपर्णः

ककुद्मिनोऽविद्धनसो दमित्वा
स्वयंवरे नाग्नजितीमुवाह ।
तद्भग्नमानानपि गृध्यतोऽज्ञा-
ञ्जघ्नेऽक्षत: शस्त्रभृत: स्वशस्त्रै: ॥ ४ ॥

ककुद्मिनः अविद्ध-नसः दमित्वा स्वयंवरे नाग्नजितीम् उवाह तत्-भग्नमानान् अपि गृध्यतः अज्ञान् जघ्ने अक्षतः शस्त्र-भृतः स्व-शस्त्रैः

प्रियं प्रभुर्ग्राम्य इव प्रियाया
विधित्सुरार्च्छद् द्युतरुं यदर्थे ।
वज्र्याद्रवत्तं सगणो रुषान्ध:
क्रीडामृगो नूनमयं वधूनाम् ॥ ५ ॥

प्रियम् प्रभुः ग्राम्यः इव प्रियायाः विधित्सुः आर्च्छत् द्युतरुम् यत् अर्थे वज्री आद्रवत् तम् स-गणः रुषा अन्धः क्रीडा-मृगः नूनम् अयम् वधूनाम्

सुतं मृधे खं वपुषा ग्रसन्तं
दृष्ट्वा सुनाभोन्मथितं धरित्र्या ।
आमन्त्रितस्तत्तनयाय शेषं
दत्त्वा तदन्त:पुरमाविवेश ॥ ६ ॥

सुतम् मृधे खम् वपुषा ग्रसन्तम् दृष्ट्वा सुनाभ उन्मथितम् धरित्र्या आमन्त्रितः तत्-तनयाय शेषम् दत्त्वा तत् अन्तः-पुरम् आविवेश

तत्राहृतास्ता नरदेवकन्या:
कुजेन दृष्ट्वा हरिमार्तबन्धुम् ।
उत्थाय सद्यो जगृहु: प्रहर्ष-
व्रीडानुरागप्रहितावलोकै: ॥ ७ ॥

तत्र आहृताः ताः नर-देव-कन्याः कुजेन दृष्ट्वा हरिम् आर्त-बन्धुम् उत्थाय सद्यः जगृहुः प्रहर्ष व्रीड अनुराग प्रहित-अवलोकैः

आसां मुहूर्त एकस्मिन्नानागारेषु योषिताम् ।
सविधं जगृहे पाणीननुरूप: स्वमायया ॥ ८ ॥

आसाम् मुहूर्ते एकस्मिन् नाना-आगारेषु योषिताम् स-विधम् जगृहे पाणीन् अनुरूपः स्व-मायया

तास्वपत्यान्यजनयदात्मतुल्यानि सर्वत: ।
एकैकस्यां दश दश प्रकृतेर्विबुभूषया ॥ ९ ॥

तासु अपत्यानि अजनयत् आत्म-तुल्यानि सर्वतः एक-एकस्याम् दश दश प्रकृतेः विबुभूषया

कालमागधशाल्वादीननीकै रुन्धत: पुरम् ।
अजीघनत्स्वयं दिव्यं स्वपुंसां तेज आदिशत् ॥ १० ॥

काल मागध शाल्व आदीन् अनीकैः रुन्धतः पुरम् अजीघनत् स्वयम् दिव्यम् स्व-पुंसाम् तेजः आदिशत्

शम्बरं द्विविदं बाणं मुरं बल्वलमेव च ।
अन्यांश्च दन्तवक्रादीनवधीत्कांश्च घातयत् ॥ ११ ॥

शम्बरम् द्विविदम् बाणम् मुरम् बल्वलम् एव च अन्यान् च दन्तवक्र-आदीन् अवधीत् कान् च घातयत्

अथ ते भ्रातृपुत्राणां पक्षयो: पतितान्नृपान् ।
चचाल भू: कुरुक्षेत्रं येषामापततां बलै: ॥ १२ ॥

अथ ते भ्रातृ-पुत्राणाम् पक्षयोः पतितान् नृपान् चचाल भूः कुरुक्षेत्रम् येषाम् आपतताम् बलैः

सकर्णदु:शासनसौबलानां
कुमन्त्रपाकेन हतश्रियायुषम् ।
सुयोधनं सानुचरं शयानं
भग्नोरुमूर्व्यां न ननन्द पश्यन् ॥ १३ ॥

सः कर्ण दुःशासन सौबलानाम् कुमन्त्र-पाकेन हत-श्रिय आयुषम् सुयोधनम् स-अनुचरम् शयानम् भग्न ऊरुम् ऊर्व्याम् न ननन्द पश्यन्

कियान् भुवोऽयं क्षपितोरुभारो
यद्‌द्रोणभीष्मार्जुनभीममूलै: ।
अष्टादशाक्षौहिणिको मदंशै-
रास्ते बलं दुर्विषहं यदूनाम् ॥ १४ ॥

कियान् भुवः अयम् क्षपित उरु भारः यत् द्रोण भीष्म अर्जुन भीम मूलैः अष्टादश अक्षौहिणिकः मत्-अंशैः आस्ते बलम् दुर्विषहम् यदूनाम्

मिथो यदैषां भविता विवादो
मध्वामदाताम्रविलोचनानाम् ।
नैषां वधोपाय इयानतोऽन्यो
मय्युद्यतेऽन्तर्दधते स्वयं स्म ॥ १५ ॥

मिथः यदा एषाम् भविता विवादः मधु-आमद आताम्र-विलोचनानाम् न एषाम् वध-उपायः इयान् अतः अन्यः मयि उद्यते अन्तः-दधते स्वयम् स्म

एवं सञ्चिन्त्य भगवान् स्वराज्ये स्थाप्य धर्मजम् ।
नन्दयामास सुहृद: साधूनां वर्त्म दर्शयन् ॥ १६ ॥

एवम् सञ्चिन्त्य भगवान् स्व-राज्ये स्थाप्य धर्मजम् नन्दयाम् आस सुहृदः साधूनाम् वर्त्म दर्शयन्

उत्तरायां धृत: पूरोर्वंश: साध्वभिमन्युना ।
स वै द्रौण्यस्त्रसंप्लुष्ट: पुनर्भगवता धृत: ॥ १७ ॥

उत्तरायाम् धृतः पूरोः वंशः साधु-अभिमन्युना सः वै द्रौणि-अस्त्र सम्प्लुष्टः पुनः भगवता धृतः

अयाजयद्धर्मसुतमश्वमेधैस्त्रिभिर्विभु: ।
सोऽपि क्ष्मामनुजै रक्षन् रेमे कृष्णमनुव्रत: ॥ १८ ॥

अयाजयत् धर्म-सुतम् अश्वमेधैः त्रिभिः विभुः सः अपि क्ष्माम् अनुजैः रक्षन् रेमे कृष्णम् अनुव्रतः

भगवानपि विश्वात्मा लोकवेदपथानुग: ।
कामान् सिषेवे द्वार्वत्यामसक्त: सांख्यमास्थित: ॥ १९ ॥

भगवान् अपि विश्व-आत्मा लोक वेद पथ-अनुगः कामान् सिषेवे द्वार्वत्याम् असक्तः साङ्ख्यम् आस्थितः

स्‍निग्धस्मितावलोकेन वाचा पीयूषकल्पया ।
चरित्रेणानवद्येन श्रीनिकेतेन चात्मना ॥ २० ॥

स्निग्ध स्मित-अवलोकेन वाचा पीयूष-कल्पया चरित्रेण अनवद्येन श्री निकेतेन च आत्मना

इमं लोकममुं चैव रमयन् सुतरां यदून् ।
रेमे क्षणदया दत्तक्षणस्त्रीक्षणसौहृद: ॥ २१ ॥

इमम् लोकम् अमुम् च एव रमयन् सुतराम् यदून् रेमे क्षणदया दत्त क्षण स्त्री क्षण सौहृदः

तस्यैवं रममाणस्य संवत्सरगणान् बहून् ।
गृहमेधेषु योगेषु विराग: समजायत ॥ २२ ॥

तस्य एवम् रममाणस्य संवत्सर गणान् बहून् गृहमेधेषु योगेषु विरागः समजायत

दैवाधीनेषु कामेषु दैवाधीन: स्वयं पुमान् ।
को विश्रम्भेत योगेन योगेश्वरमनुव्रत: ॥ २३ ॥

दैव अधीनेषु कामेषु दैव-अधीनः स्वयम् पुमान् कः विश्रम्भेत योगेन योगेश्वरम् अनुव्रतः

पुर्यां कदाचित्क्रीडद्‍‌भिर्यदुभोजकुमारकै: ।
कोपिता मुनय: शेपुर्भगवन्मतकोविदा: ॥ २४ ॥

पुर्याम् कदाचित् क्रीडद्भिः यदु भोज कुमारकैः कोपिताः मुनयः शेपुः भगवत् मत कोविदाः

तत: कतिपयैर्मासैर्वृष्णिभोजान्धकादय: ।
ययु: प्रभासं संहृष्टा रथैर्देवविमोहिता: ॥ २५ ॥

ततः कतिपयैः मासैः वृष्णि भोज अन्धक-आदयः ययुः प्रभासम् संहृष्टाः रथैः देव विमोहिताः

तत्र स्‍नात्वा पितृन्देवानृषींश्चैव तदम्भसा ।
तर्पयित्वाथ विप्रेभ्यो गावो बहुगुणा ददु: ॥ २६ ॥

तत्र स्नात्वा पितॄन् देवान् ऋषीन् च एव तत् अम्भसा तर्पयित्वा अथ विप्रेभ्यः गावः बहु-गुणाः ददुः

हिरण्यं रजतं शय्यां वासांस्यजिनकम्बलान् ।
यानं रथानिभान् कन्या धरां वृत्तिकरीमपि ॥ २७ ॥

हिरण्यम् रजतम् शय्याम् वासांसि अजिन कम्बलान् यानम् रथान् इभान् कन्याः धराम् वृत्ति-करीम् अपि

अन्नं चोरुरसं तेभ्यो दत्त्वा भगवदर्पणम् ।
गोविप्रार्थासव: शूरा: प्रणेमुर्भुवि मूर्धभि: ॥ २८ ॥

अन्नम् च उरु-रसम् तेभ्यः दत्त्वा भगवत्-अर्पणम् गो विप्र अर्थ असवः शूराः प्रणेमुः भुवि मूर्धभिः

उद्धव उवाच
अथ ते तदनुज्ञाता भुक्त्वा पीत्वा च वारुणीम् ।
तया विभ्रंशितज्ञाना दुरुक्तैर्मर्म पस्पृश: ॥ १ ॥

उद्धवः उवाच अथ ते तत् अनुज्ञाताः भुक्त्वा पीत्वा च वारुणीम् तया विभ्रंशित-ज्ञानाः दुरुक्तैः मर्म पस्पृशुः

तेषां मैरेयदोषेण विषमीकृतचेतसाम् ।
निम्‍लोचति रवावासीद्वेणूनामिव मर्दनम् ॥ २ ॥

तेषाम् मैरेय दोषेण विषमीकृत चेतसाम् निम्लोचति रवौ आसीत् वेणूनाम् इव मर्दनम्

भगवान् स्वात्ममायाया गतिं तामवलोक्य स: ।
सरस्वतीमुपस्पृश्य वृक्षमूलमुपाविशत् ॥ ३ ॥

भगवान् स्व-आत्म-मायाया गतिम् ताम् अवलोक्य सः सरस्वतीम् उपस्पृश्य वृक्ष-मूलम् उपाविशत्

अहं चोक्तो भगवता प्रपन्नार्तिहरेण ह ।
बदरीं त्वं प्रयाहीति स्वकुलं संजिहीर्षुणा ॥ ४ ॥

अहम् च उक्तः भगवता प्रपन्न आर्ति-हरेण ह बदरीम् त्वम् प्रयाहि इति स्व-कुलम् सञ्जिहीर्षुणा

तथापि तदभिप्रेतं जानन्नहमरिन्दम ।
पृष्ठतोऽन्वगमं भर्तु: पादविश्लेषणाक्षम: ॥ ५ ॥

तथा अपि तत्-अभिप्रेतम् जानन् अहम् अरिम्-दम पृष्ठतः अन्वगमम् भर्तुः पाद-विश्लेषण अक्षमः

अद्राक्षमेकमासीनं विचिन्वन् दयितं पतिम् ।
श्रीनिकेतं सरस्वत्यां कृतकेतमकेतनम् ॥ ६ ॥

अद्राक्षम् एकम् आसीनम् विचिन्वन् दयितम् पतिम् श्री-निकेतम् सरस्वत्याम् कृत-केतम् अकेतनम्

श्यामावदातं विरजं प्रशान्तारुणलोचनम् ।
दोर्भिश्चतुर्भिर्विदितं पीतकौशाम्बरेण च ॥ ७ ॥

श्याम-अवदातम् विरजम् प्रशान्त अरुण लोचनम् दोर्भिः चतुर्भिः विदितम् पीत कौश अम्बरेण च

वाम ऊरावधिश्रित्य दक्षिणाङ्‌घ्रि सरोरुहम् ।
अपाश्रितार्भकाश्वत्थमकृशं त्यक्तपिप्पलम् ॥ ८ ॥

वामे ऊरौ अधिश्रित्य दक्षिण-अङ्घ्रि-सरोरुहम् अपाश्रित अर्भक अश्वत्थम् अकृशम् त्यक्त पिप्पलम्

तस्मिन्महाभागवतो द्वैपायनसुहृत्सखा ।
लोकाननुचरन् सिद्ध आससाद यद‍ृच्छया ॥ ९ ॥

तस्मिन् महा-भागवतः द्वैपायन सुहृत् सखा लोकान् अनुचरन् सिद्धे आससाद यदृच्छया

तस्यानुरक्तस्य मुनेर्मुकुन्द:
प्रमोदभावानतकन्धरस्य ।
आश‍ृण्वतो मामनुरागहास-
समीक्षया विश्रमयन्नुवाच ॥ १० ॥

तस्य अनुरक्तस्य मुनेः मुकुन्दः प्रमोद-भाव आनत कन्धरस्य आशृण्वतः माम् अनुराग-हास समीक्षया विश्र-मयन् उवाच

श्री भगवानुवाच
वेदाहमन्तर्मनसीप्सितं ते
ददामि यत्तद् दुरवापमन्यै: ।
सत्रे पुरा विश्वसृजां वसूनां
मत्सिद्धिकामेन वसो त्वयेष्ट: ॥ ११ ॥

श्री-भगवान् उवाच वेद अहम् अन्तः मनसि ईप्सितम् ते ददामि यत् तत् दुरवापम् अन्यैः सत्रे पुरा विश्व-सृजाम् वसूनाम् मत्-सिद्धि-कामेन वसो त्वया इष्टः

स एष साधो चरमो भवाना-
मासादितस्ते मदनुग्रहो यत् ।
यन्मां नृलोकान् रह उत्सृजन्तं
दिष्टय‍ा दद‍ृश्वान् विशदानुवृत्त्या ॥ १२ ॥

सः एषः साधो चरमः भवानाम् आसादितः ते मत् अनुग्रहः यत् यत् माम् नृ-लोकान् रहः उत्सृजन्तम् दिष्ट्या ददृश्वान् विशद-अनुवृत्त्या

पुरा मया प्रोक्तमजाय नाभ्ये
पद्मे निषण्णाय ममादिसर्गे ।
ज्ञानं परं मन्महिमावभासं
यत्सूरयो भागवतं वदन्ति ॥ १३ ॥

पुरा मया प्रोक्तम् अजाय नाभ्ये पद्मे निषण्णाय मम आदि-सर्गे ज्ञानम् परम् मत्-महिमा अवभासम् यत् सूरयः भागवतम् वदन्ति

इत्याद‍ृतोक्त: परमस्य पुंस:
प्रतिक्षणानुग्रहभाजनोऽहम् ।
स्‍नेहोत्थरोमा स्खलिताक्षरस्तं
मुञ्चञ्छुच: प्राञ्जलिराबभाषे ॥ १४ ॥

इति आदृत उक्तः परमस्य पुंसः प्रतिक्षण अनुग्रह-भाजनः अहम् स्नेह उत्थ रोमा स्खलित अक्षरः तम् मुञ्चन् शुचः प्राञ्जलिः आबभाषे

को न्वीश ते पादसरोजभाजां
सुदुर्लभोऽर्थेषु चतुर्ष्वपीह ।
तथापि नाहं प्रवृणोमि भूमन्
भवत्पदाम्भोजनिषेवणोत्सुक: ॥ १५ ॥

कः नु ईश ते पाद-सरोज-भाजाम् सु-दुर्लभः अर्थेषु चतुर्षु अपि इह तथा अपि न अहम् प्रवृणोमि भूमन् भवत् पद-अम्भोज निषेवण-उत्सुकः

कर्माण्यनीहस्य भवोऽभवस्य ते
दुर्गाश्रयोऽथारिभयात्पलायनम् ।
कालात्मनो यत्प्रमदायुताश्रम:
स्वात्मन्रते: खिद्यति धीर्विदामिह ॥ १६ ॥

कर्माणि अनीहस्य भवः अभवस्य ते दुर्ग-आश्रयः अथ अरि-भयात् पलायनम् काल-आत्मनः यत् प्रमदा-आयुत आश्रमः स्व-आत्मन् रतेः खिद्यति धीः विदाम् इह

मन्त्रेषु मां वा उपहूय यत्त्व-
मकुण्ठिताखण्डसदात्मबोध: ।
पृच्छे: प्रभो मुग्ध इवाप्रमत्त-
स्तन्नो मनो मोहयतीव देव ॥ १७ ॥

मन्त्रेषु माम् वै उपहूय यत् त्वम् अकुण्ठित अखण्ड सदा आत्म बोधः पृच्छेः प्रभो मुग्धः इव अप्रमत्तः तत् नः मनः मोहयति इव देव

ज्ञानं परं स्वात्मरह:प्रकाशं
प्रोवाच कस्मै भगवान् समग्रम् ।
अपि क्षमं नो ग्रहणाय भर्त-
र्वदाञ्जसा यद् वृजिनं तरेम ॥ १८ ॥

ज्ञानम् परम् स्व-आत्म रहः प्रकाशम् प्रोवाच कस्मै भगवान् समग्रम् अपि क्षमम् नः ग्रहणाय भर्तः वद अञ्जसा यत् वृजिनम् तरेम

इत्यावेदितहार्दाय मह्यं स भगवान् पर: ।
आदिदेशारविन्दाक्ष आत्मन: परमां स्थितिम् ॥ १९ ॥

इति आवेदित हार्दाय मह्यम् सः भगवान् परः आदिदेश अरविन्द-अक्षः आत्मनः परमाम् स्थितिम्

स एवमाराधितपादतीर्था-
दधीततत्त्वात्मविबोधमार्ग:
प्रणम्य पादौ परिवृत्य देव-
मिहागतोऽहं विरहातुरात्मा ॥ २० ॥

सः एवम् आराधित पाद-तीर्थात् अधीत तत्त्व-आत्म विबोध मार्गः प्रणम्य पादौ परिवृत्य देवम् इह आगतः अहम् विरह आतुर-आत्मा

सोऽहं तद्दर्शनाह्लादवियोगार्तियुत: प्रभो ।
गमिष्ये दयितं तस्य बदर्याश्रममण्डलम् ॥ २१ ॥

सः अहम् तत् दर्शन आह्लाद वियोग आर्ति-युतः प्रभो गमिष्ये दयितम् तस्य बदर्याश्रम मण्डलम्

यत्र नारायणो देवो नरश्च भगवानृषि: ।
मृदु तीव्रं तपो दीर्घं तेपाते लोकभावनौ ॥ २२ ॥

यत्र नारायणः देवः नरः च भगवान् ऋषिः मृदु तीव्रम् तपः दीर्घम् तेपाते लोक-भावनौ

श्री शुक उवाच
इत्युद्धवादुपाकर्ण्य सुहृदां दु:सहं वधम् ।
ज्ञानेनाशमयत्क्षत्ता शोकमुत्पतितं बुध: ॥ २३ ॥

श्री-शुकः उवाच इति उद्धवात् उपाकर्ण्य सुहृदाम् दुःसहम् वधम् ज्ञानेन अशमयत् क्षत्ता शोकम् उत्पतितम् बुधः

स तं महाभागवतं व्रजन्तं कौरवर्षभ: ।
विश्रम्भादभ्यधत्तेदं मुख्यं कृष्णपरिग्रहे ॥ २४ ॥

सः तम् महा-भागवतम् व्रजन्तम् कौरव-ऋषभः विश्रम्भात् अभ्यधत्त इदम् मुख्यम् कृष्ण परिग्रहे

विदुर उवाच
ज्ञानं परं स्वात्मरह:प्रकाशं
यदाह योगेश्वर ईश्वरस्ते ।
वक्तुं भवान्नोऽर्हति यद्धि विष्णो-
र्भृत्या: स्वभृत्यार्थकृतश्चरन्ति ॥ २५ ॥

विदुरः उवाच ज्ञानम् परम् स्व-आत्म रहः प्रकाशम् यत् आह योग-ईश्वरः ईश्वरः ते वक्तुम् भवान् नः अर्हति यत् हि विष्णोः भृत्याः स्व-भृत्य-अर्थ-कृतः चरन्ति

उद्धव उवाच
ननु ते तत्त्वसंराध्य ऋषि: कौषारवोऽन्तिके ।
साक्षाद्भगवतादिष्टो मर्त्यलोकं जिहासता ॥ २६ ॥

उद्धवः उवाच ननु ते तत्त्व-संराध्यः ऋषिः कौषारवः अन्तिके साक्षात् भगवता आदिष्टः मर्त्य-लोकम् जिहासता

श्री शुक उवाच
इति सह विदुरेण विश्वमूर्ते-
र्गुणकथया सुधयाप्लावितोरुताप: ।
क्षणमिव पुलिने यमस्वसुस्तां
समुषित औपगविर्निशां ततोऽगात् ॥ २७ ॥

श्री-शुकः उवाच इति सह विदुरेण विश्व-मूर्तेः गुण-कथया सुधया प्लावित-उरु-तापः क्षणम् इव पुलिने यमस्वसुः ताम् समुषितः औपगविः निशाम् ततः अगात्

राजोवाच
निधनमुपगतेषु वृष्णिभोजे-
ष्वधिरथयूथपयूथपेषु मुख्य: ।
स तु कथमवशिष्ट उद्धवो यद्धरि-
रपि तत्यज आकृतिं त्र्यधीश: ॥ २८ ॥

राजा उवाच निधनम् उपगतेषु वृष्णि भोजेषु अधिरथ यूथ-प यूथ-पेषु मुख्यः सः तु कथम् अवशिष्टः उद्धवः यत् हरिः अपि तत्यजे आकृतिम् त्रि-अधीशः

श्री शुक उवाच
ब्रह्मशापापदेशेन कालेनामोघवाञ्छित: ।
संहृत्य स्वकुलं स्फीतं त्यक्ष्यन्देहमचिन्तयत् ॥ २९ ॥

श्री-शुकः उवाच ब्रह्म-शाप अपदेशेन कालेन अमोघ वाञ्छितः संहृत्य स्व-कुलम् स्फीतम् त्यक्ष्यन् देहम् अचिन्तयत्

अस्माल्लोकादुपरते मयि ज्ञानं मदाश्रयम् ।
अर्हत्युद्धव एवाद्धा सम्प्रत्यात्मवतां वर: ॥ ३० ॥

अस्मात् लोकात् उपरते मयि ज्ञानम् मत्-आश्रयम् अर्हति उद्धवः एव अद्धा सम्प्रति आत्मवताम् वरः

नोद्धवोऽण्वपि मन्न्यूनो यद्गुणैर्नार्दित: प्रभु: ।
अतो मद्वयुनं लोकं ग्राहयन्निह तिष्ठतु ॥ ३१ ॥

न उद्धवः अणु अपि मत् न्यूनः यत् गुणैः न अर्दितः प्रभुः अतः मत्-वयुनम् लोकम् ग्राहयन् इह तिष्ठतु

एवं त्रिलोकगुरुणा सन्दिष्ट: शब्दयोनिना ।
बदर्याश्रममासाद्य हरिमीजे समाधिना ॥ ३२ ॥

एवम् त्रि-लोक गुरुणा सन्दिष्टः शब्द-योनिना बदर्याश्रमम् आसाद्य हरिम् ईजे समाधिना

विदुरोऽप्युद्धवाच्छ्रुत्वा कृष्णस्य परमात्मन: ।
क्रीडयोपात्तदेहस्य कर्माणि श्लाघितानि च ॥ ३३ ॥

विदुरः अपि उद्धवात् श्रुत्वा कृष्णस्य परम-आत्मनः क्रीडया उपात्त देहस्य कर्माणि श्लाघितानि च

देहन्यासं च तस्यैवं धीराणां धैर्यवर्धनम् ।
अन्येषां दुष्करतरं पशूनां विक्लवात्मनाम् ॥ ३४ ॥

देह-न्यासम् च तस्य एवम् धीराणाम् धैर्य वर्धनम् अन्येषाम् दुष्कर-तरम् पशूनाम् विक्लव आत्मनाम्

आत्मानं च कुरुश्रेष्ठ कृष्णेन मनसेक्षितम् ।
ध्यायन् गते भागवते रुरोद प्रेमविह्वल: ॥ ३५ ॥

आत्मानम् च कुरु-श्रेष्ठ कृष्णेन मनसा ईक्षितम् ध्यायन् गते भागवते रुरोद प्रेम-विह्वलः

कालिन्द्या: कतिभि: सिद्ध अहोभिर्भरतर्षभ ।
प्रापद्यत स्व:सरितं यत्र मित्रासुतो मुनि: ॥ ३६ ॥

कालिन्द्याः कतिभिः सिद्धे अहोभिः भरत-ऋषभ प्रापद्यत स्वः-सरितम् यत्र मित्रा-सुतः मुनिः

श्री शुक उवाच
द्वारि द्युनद्या ऋषभ: कुरूणां
मैत्रेयमासीनमगाधबोधम् ।
क्षत्तोपसृत्याच्युतभावसिद्ध:
पप्रच्छ सौशील्यगुणाभितृप्त: ॥ १ ॥

श्री-शुकः उवाच द्वारि द्यु-नद्याः ऋषभः कुरूणाम् मैत्रेयम् आसीनम् अगाध-बोधम् क्षत्ता उपसृत्य अच्युत भाव सिद्धः पप्रच्छ सौशील्य गुण-अभितृप्तः

विदुर उवाच
सुखाय कर्माणि करोति लोको
न तै: सुखं वान्यदुपारमं वा ।
विन्देत भूयस्तत एव दु:खं
यदत्र युक्तं भगवान् वदेन्न: ॥ २ ॥

विदुरः उवाच सुखाय कर्माणि करोति लोकः न तैः सुखम् वा अन्यत् उपारमम् वा विन्देत भूयः ततः एव दुःखम् यत् अत्र युक्तम् भगवान् वदेत् नः

जनस्य कृष्णाद्विमुखस्य दैवा-
दधर्मशीलस्य सुदु:खितस्य ।
अनुग्रहायेह चरन्ति नूनं
भूतानि भव्यानि जनार्दनस्य ॥ ३ ॥

जनस्य कृष्णात् विमुखस्य दैवात् अधर्म-शीलस्य सु-दुःखितस्य अनुग्रहाय इह चरन्ति नूनम् भूतानि भव्यानि जनार्दनस्य

तत्साधुवर्यादिश वर्त्म शं न:
संराधितो भगवान् येन पुंसाम् ।
हृदि स्थितो यच्छति भक्तिपूते
ज्ञानं सतत्त्वाधिगमं पुराणम् ॥ ४ ॥

तत् साधु-वर्य आदिश वर्त्म शम् नः संराधितः भगवान् येन पुंसाम् हृदि स्थितः यच्छति भक्ति-पूते ज्ञानम् स तत्त्व अधिगमम् पुराणम्

करोति कर्माणि कृतावतारो
यान्यात्मतन्त्रो भगवांस्त्र्यधीश: ।
यथा ससर्जाग्र इदं निरीह:
संस्थाप्य वृत्तिं जगतो विधत्ते ॥ ५ ॥

करोति कर्माणि कृत अवतारः यानि आत्म-तन्त्रः भगवान् त्रि-अधीशः यथा ससर्ज अग्रे इदम् निरीहः संस्थाप्य वृत्तिम् जगतः विधत्ते

यथा पुन: स्वे ख इदं निवेश्य
शेते गुहायां स निवृत्तवृत्ति: ।
योगेश्वराधीश्वर एक एत-
दनुप्रविष्टो बहुधा यथासीत् ॥ ६ ॥

यथा पुनः स्वे खे इदम् निवेश्य शेते गुहायाम् सः निवृत्त वृत्तिः योग-ईश्वर अधीश्वरः एकः एतत् अनुप्रविष्टः बहुधा यथा आसीत्

क्रीडन् विधत्ते द्विजगोसुराणां
क्षेमाय कर्माण्यवतारभेदै: ।
मनो न तृप्यत्यपि श‍ृण्वतां न:
सुश्लोकमौलेश्चरितामृतानि ॥ ७ ॥

क्रीडन् विधत्ते द्विज गो सुराणाम् क्षेमाय कर्माणि अवतार भेदैः मनः न तृप्यति अपि शृण्वताम् नः सु-श्लोक मौलेः चरित अमृतानि

यैस्तत्त्वभेदैरधिलोकनाथो
लोकानलोकान् सह लोकपालान् ।
अचीक्लृपद्यत्र हि सर्वसत्त्व-
निकायभेदोऽधिकृत: प्रतीत: ॥ ८ ॥

यैः तत्त्व भेदैः अधिलोक-नाथः लोकान् अलोकान् सह लोक-पालान् अचीकॢपत् यत्र हि सर्व सत्त्व निकाय भेदः अधिकृतः प्रतीतः

येन प्रजानामुत आत्मकर्म-
रूपाभिधानां य भिदां व्यधत्त ।
नारायणो विश्वसृगात्मयोनि-
रेतच्च नो वर्णय विप्रवर्य ॥ ९ ॥

येन प्रजानाम् उत आत्म-कर्म रूप अभिधानाम् च भिदाम् व्यधत्त नारायणः विश्वसृक् आत्म-योनिः एतत् च नः वर्णय विप्र-वर्य

परावरेषां भगवन् व्रतानि
श्रुतानि मे व्यासमुखादभीक्ष्णम् ।
अतृप्नुम क्षुल्लसुखावहानां
तेषामृते कृष्णकथामृतौघात् ॥ १० ॥

पर अवरेषाम् भगवन् व्रतानि श्रुतानि मे व्यास मुखात् अभीक्ष्णम् अतृप्नुम क्षुल्ल सुख-आवहानाम् तेषाम् ऋते कृष्ण-कथा अमृत-ओघात्

कस्तृप्नुयात्तीर्थपदोऽभिधानात्
सत्रेषु व: सूरिभिरीड्यमानात् ।
य: कर्णनाडीं पुरुषस्य यातो
भवप्रदां गेहरतिं छिनत्ति ॥ ११ ॥

कः तृप्नुयात् तीर्थ-पदः अभिधानात् सत्रेषु वः सूरिभिः ईड्यमानात् यः कर्ण-नाडीम् पुरुषस्य यातः भव-प्रदाम् गेह-रतिम् छिनत्ति

मुनिर्विवक्षुर्भगवद्गुणानां
सखापि ते भारतमाह कृष्ण: ।
यस्मिन्नृणां ग्राम्यसुखानुवादै-
र्मतिर्गृहीता नु हरे: कथायाम् ॥ १२ ॥

मुनिः विवक्षुः भगवत् गुणानाम् सखा अपि ते भारतम् आह कृष्णः यस्मिन् नृणाम् ग्राम्य सुख-अनुवादैः मतिः गृहीता नु हरेः कथायाम्

सा श्रद्दधानस्य विवर्धमाना
विरक्तिमन्यत्र करोति पुंस: ।
हरे: पदानुस्मृतिनिर्वृतस्य
समस्तदु:खाप्ययमाशु धत्ते ॥ १३ ॥

सा श्रद्दधानस्य विवर्धमाना विरक्तिम् अन्यत्र करोति पुंसः हरेः पद-अनुस्मृति निर्वृतस्य समस्त-दुःख अप्ययम् आशु धत्ते

ताञ्छोच्यशोच्यानविदोऽनुशोचे
हरे: कथायां विमुखानघेन ।
क्षिणोति देवोऽनिमिषस्तु येषा-
मायुर्वृथावादगतिस्मृतीनाम् ॥ १४ ॥

तान् शोच्य शोच्यान् अविदः अनुशोचे हरेः कथायाम् विमुखान् अघेन क्षिणोति देवः अनिमिषः तु येषाम् आयुः वृथा वाद गति स्मृतीनाम्

तदस्य कौषारव शर्मदातु-
र्हरे: कथामेव कथासु सारम् ।
उद्‍धृत्य पुष्पेभ्य इवार्तबन्धो
शिवाय न: कीर्तय तीर्थकीर्ते: ॥ १५ ॥

तत् अस्य कौषारव शर्म-दातुः हरेः कथाम् एव कथासु सारम् उद्धृत्य पुष्पेभ्यः इव आर्त-बन्धो शिवाय नः कीर्तय तीर्थ कीर्तेः

स विश्वजन्मस्थितिसंयमार्थे
कृतावतार: प्रगृहीतशक्ति: ।
चकार कर्माण्यतिपूरुषाणि
यानीश्वर: कीर्तय तानि मह्यम् ॥ १६ ॥

सः विश्व जन्म स्थिति संयम-अर्थे कृत अवतारः प्रगृहीत शक्तिः चकार कर्माणि अति-पूरुषाणि यानि ईश्वरः कीर्तय तानि मह्यम्

श्री शुक उवाच
स एवं भगवान् पृष्ट: क्षत्‍त्रा कौषारवो मुनि: ।
पुंसां नि:श्रेयसार्थेन तमाह बहुमानयन् ॥ १७ ॥

श्री-शुकः उवाच सः एवम् भगवान् पृष्टः क्षत्त्रा कौषारवः मुनिः पुंसाम् निःश्रेयस अर्थेन तम् आह बहु मानयन्

मैत्रेय उवाच
साधु पृष्टं त्वया साधो लोकान् साध्वनुगृह्णता ।
कीर्तिं वितन्वता लोके आत्मनोऽधोक्षजात्मन: ॥ १८ ॥

मैत्रेयः उवाच साधु पृष्टम् त्वया साधो लोकान् साधु अनुगृह्णता कीर्तिम् वितन्वता लोके आत्मनः अधोक्षज आत्मनः

नैतच्चित्रं त्वयि क्षत्तर्बादरायणवीर्यजे ।
गृहीतोऽनन्यभावेन यत्त्वया हरिरीश्वर: ॥ १९ ॥

न एतत् चित्रम् त्वयि क्षत्तः बादरायण वीर्य-जे गृहीतः अनन्य-भावेन यत् त्वया हरिः ईश्वरः

माण्डव्यशापाद्भगवान् प्रजासंयमनो यम: ।
भ्रातु: क्षेत्रे भुजिष्यायां जात: सत्यवतीसुतात् ॥ २० ॥

माण्डव्य शापात् भगवान् प्रजा संयमनः यमः भ्रातुः क्षेत्रे भुजिष्यायाम् जातः सत्यवती सुतात्

भवान् भगवतो नित्यं सम्मत: सानुगस्य ह ।
यस्य ज्ञानोपदेशाय मादिशद्भगवान् व्रजन् ॥ २१ ॥

भवान् भगवतः नित्यम् सम्मतः स-अनुगस्य ह यस्य ज्ञान उपदेशाय मा आदिशत् भगवान् व्रजन्

अथ ते भगवल्लीला योगमायोरुबृंहिता: ।
विश्वस्थित्युद्भवान्तार्था वर्णयाम्यनुपूर्वश: ॥ २२ ॥

अथ ते भगवत् लीलाः योग-माया उरु बृंहिताः विश्व स्थिति उद्भव अन्त अर्थाः वर्णयामि अनुपूर्वशः

भगवानेक आसेदमग्र आत्मात्मनां विभु: ।
आत्मेच्छानुगतावात्मा नानामत्युपलक्षण: ॥ २३ ॥

भगवान् एकः आस इदम् अग्रे आत्मा आत्मनाम् विभुः आत्मा इच्छा अनुगतौ आत्मा नाना-मति उपलक्षणः

स वा एष तदा द्रष्टा नापश्यद् द‍ृश्यमेकराट् ।
मेनेऽसन्तमिवात्मानं सुप्तशक्तिरसुप्तद‍ृक् ॥ २४ ॥

सः वा एषः तदा द्रष्टा न अपश्यत् दृश्यम् एक-राट् मेने असन्तम् इव आत्मानम् सुप्त शक्तिः असुप्त दृक्

सा वा एतस्य संद्रष्टु: शक्ति: सदसदात्मिका ।
माया नाम महाभाग ययेदं निर्ममे विभु: ॥ २५ ॥

सा वा एतस्य संद्रष्टुः शक्तिः सत्-असत्-आत्मिका माया नाम महा-भाग यया इदम् निर्ममे विभुः

कालवृत्त्या तु मायायां गुणमय्यामधोक्षज: ।
पुरुषेणात्मभूतेन वीर्यमाधत्त वीर्यवान् ॥ २६ ॥

काल वृत्त्या तु मायायाम् गुण-मय्याम् अधोक्षजः पुरुषेण आत्म-भूतेन वीर्यम् आधत्त वीर्यवान्

ततोऽभवन् महत्तत्त्वमव्यक्तात्कालचोदितात् ।
विज्ञानात्मात्मदेहस्थं विश्वं व्यञ्जंस्तमोनुद: ॥ २७ ॥

ततः अभवत् महत् तत्त्वम् अव्यक्तात् काल-चोदितात् विज्ञान-आत्मा आत्म-देह-स्थम् विश्वम् व्यञ्जन् तमः-नुदः

सोऽप्यंशगुणकालात्मा भगवद्‍दृष्टिगोचर: ।
आत्मानं व्यकरोदात्मा विश्वस्यास्य सिसृक्षया ॥ २८ ॥

सः अपि अंश गुण काल आत्मा भगवत् दृष्टि-गोचरः आत्मानम् व्यकरोत् आत्मा विश्वस्य अस्य सिसृक्षया

महत्तत्त्वाद्विकुर्वाणादहंतत्त्वं व्यजायत ।
कार्यकारणकर्त्रात्मा भूतेन्द्रियमनोमय: ।
वैकारिकस्तैजसश्च तामसश्चेत्यहं त्रिधा ॥ २९ ॥

महत् तत्त्वात् विकुर्वाणात् अहम् तत्त्वम् व्यजायत कार्य कारण कर्तृ आत्मा भूत इन्द्रिय मनः-मयः वैकारिकः तैजसः च तामसः च इति अहम् त्रिधा

अहंतत्त्वाद्विकुर्वाणान्मनो वैकारिकादभूत् ।
वैकारिकाश्च ये देवा अर्थाभिव्यञ्जनं यत: ॥ ३० ॥

अहम्-तत्त्वात् विकुर्वाणात् मनः वैकारिकात् अभूत् वैकारिकाः च ये देवाः अर्थ अभिव्यञ्जनम् यतः

तैजसानीन्द्रियाण्येव ज्ञानकर्ममयानि च ॥ ३१ ॥

तैजसानि इन्द्रियाणि एव ज्ञान कर्म मयानि च

तामसो भूतसूक्ष्मादिर्यत: खं लिङ्गमात्मन: ॥ ३२ ॥

तामसः भूत-सूक्ष्म-आदिः यतः खम् लिङ्गम् आत्मनः

कालमायांशयोगेन भगवद्वीक्षितं नभ: ।
नभसोऽनुसृतं स्पर्शं विकुर्वन्निर्ममेऽनिलम् ॥ ३३ ॥

काल माया अंश-योगेन भगवत् वीक्षितम् नभः नभसः अनुसृतम् स्पर्शम् विकुर्वत् निर्ममे अनिलम्

अनिलोऽपि विकुर्वाणो नभसोरुबलान्वित: ।
ससर्ज रूपतन्मात्रं ज्योतिर्लोकस्य लोचनम् ॥ ३४ ॥

अनिलः अपि विकुर्वाणः नभसा उरु-बल-अन्वितः ससर्ज रूप तत्-मात्रम् ज्योतिः लोकस्य लोचनम्

अनिलेनान्वितं ज्योतिर्विकुर्वत्परवीक्षितम् ।
आधत्ताम्भो रसमयं कालमायांशयोगत: ॥ ३५ ॥

अनिलेन अन्वितम् ज्योतिः विकुर्वत् परवीक्षितम् आधत्त अम्भः रस-मयम् काल माया-अंश योगतः

ज्योतिषाम्भोऽनुसंसृष्टं विकुर्वद्ब्रह्मवीक्षितम् ।
महीं गन्धगुणामाधात्कालमायांशयोगत: ॥ ३६ ॥

ज्योतिषा अम्भः अनुसंसृष्टम् विकुर्वत् ब्रह्म वीक्षितम् महीम् गन्ध गुणाम् आधात् काल माया अंश योगतः

भूतानां नभ आदीनां यद्यद्भव्यावरावरम् ।
तेषां परानुसंसर्गाद्यथासंख्यं गुणान् विदु: ॥ ३७ ॥

भूतानाम् नभः आदीनाम् यत् यत् भव्य अवर वरम् तेषाम् पर अनुसंसर्गात् यथा सङ्ख्यम् गुणान् विदुः

एते देवा: कला विष्णो: कालमायांशलिङ्गिन: ।
नानात्वात्स्वक्रियानीशा: प्रोचु: प्राञ्जलयो विभुम् ॥ ३८ ॥

एते देवाः कलाः विष्णोः काल माया अंश लिङ्गिनः नानात्वात् स्व-क्रिया अनीशाः प्रोचुः प्राञ्जलयः विभुम्

देवा ऊचु:
नमाम ते देव पदारविन्दं
प्रपन्नतापोपशमातपत्रम् ।
यन्मूलकेता यतयोऽञ्जसोरु-
संसारदु:खं बहिरुत्क्षिपन्ति ॥ ३९ ॥

देवाः ऊचुः नमाम ते देव पद-अरविन्दम् प्रपन्न ताप उपशम आतपत्रम् यत्-मूल-केताः यतयः अञ्जसा उरु संसार-दुःखम् बहिः उत्क्षिपन्ति

धातर्यदस्मिन् भव ईश जीवा-
स्तापत्रयेणाभिहता न शर्म ।
आत्मन्लभन्ते भगवंस्तवाङ्‌घ्रि-
च्छायां सविद्यामत आश्रयेम ॥ ४० ॥

धातः यत् अस्मिन् भवे ईश जीवाः ताप त्रयेण अभिहताः न शर्म आत्मन् लभन्ते भगवन् तव अङ्घ्रि-छायाम् स-विद्याम् अतः आश्रयेम

मार्गन्ति यत्ते मुखपद्मनीडै-
श्छन्द:सुपर्णैऋर्षयो विविक्ते ।
यस्याघमर्षोदसरिद्वराया:
पदं पदं तीर्थपद: प्रपन्ना: ॥ ४१ ॥

मार्गन्ति यत् ते मुख-पद्म नीडैः छन्दः सुपर्णैः ऋषयः विविक्ते यस्य अघ-मर्ष-उद सरित् वरायाः पदम् पदम् तीर्थ-पदः प्रपन्नाः

यच्छ्रद्धया श्रुतवत्या य भक्त्या
संमृज्यमाने हृदयेऽवधाय ।
ज्ञानेन वैराग्यबलेन धीरा
व्रजेम तत्तेऽङ्‌घ्रिसरोजपीठम् ॥ ४२ ॥

यत् श्रद्धया श्रुतवत्या च भक्त्या सम्मृज्यमाने हृदये अवधाय ज्ञानेन वैराग्य बलेन धीराः व्रजेम तत् ते अङ्घ्रि सरोज-पीठम्

विश्वस्य जन्मस्थितिसंयमार्थे
कृतावतारस्य पदाम्बुजं ते ।
व्रजेम सर्वे शरणं यदीश
स्मृतं प्रयच्छत्यभयं स्वपुंसाम् ॥ ४३ ॥

विश्वस्य जन्म स्थिति संयम-अर्थे कृत अवतारस्य पद-अम्बुजम् ते व्रजेम सर्वे शरणम् यत् ईश स्मृतम् प्रयच्छति अभयम् स्व-पुंसाम्

यत्सानुबन्धेऽसति देहगेहे
ममाहमित्यूढदुराग्रहाणाम् ।
पुंसां सुदूरं वसतोऽपि पुर्यां
भजेम तत्ते भगवन् पदाब्जम् ॥ ४४ ॥

यत् स-अनुबन्धे असति देह गेहे मम अहम् इति ऊढ दुराग्रहाणाम् पुंसाम् सु-दूरम् वसतः अपि पुर्याम् भजेम तत् ते भगवन् पद-अब्जम्

तान् वै ह्यसद्‌वृत्तिभिरक्षिभिर्ये
पराहृतान्तर्मनस: परेश ।
अथो न पश्यन्त्युरुगाय नूनं
ये ते पदन्यासविलासलक्ष्या: ॥ ४५ ॥

तान् वै हि असत् वृत्तिभिः अक्षिभिः ये पराहृत अन्तः-मनसः परेश अथो न पश्यन्ति उरुगाय नूनम् ये ते पदन्यास विलास लक्ष्याः

पानेन ते देव कथासुधाया:
प्रवृद्धभक्त्या विशदाशया ये ।
वैराग्यसारं प्रतिलभ्य बोधं
यथाञ्जसान्वीयुरकुण्ठधिष्ण्यम् ॥ ४६ ॥

पानेन ते देव कथा सुधायाः प्रवृद्ध भक्त्या विशद-आशयाः ये वैराग्य-सारम् प्रतिलभ्य बोधम् यथा अञ्जसा अन्वीयुः अकुण्ठ-धिष्ण्यम्

तथापरे चात्मसमाधियोग-
बलेन जित्वा प्रकृतिं बलिष्ठाम् ।
त्वामेव धीरा: पुरुषं विशन्ति
तेषां श्रम: स्यान्न तु सेवया ते ॥ ४७ ॥

तथा अपरे च आत्म-समाधि योग बलेन जित्वा प्रकृतिम् बलिष्ठाम् त्वाम् एव धीराः पुरुषम् विशन्ति तेषाम् श्रमः स्यात् न तु सेवया ते

तत्ते वयं लोकसिसृक्षयाद्य
त्वयानुसृष्टास्त्रिभिरात्मभि: स्म ।
सर्वे वियुक्ता: स्वविहारतन्त्रं
न शक्नुमस्तत्प्रतिहर्तवे ते ॥ ४८ ॥

तत् ते वयम् लोक सिसृक्षया आद्य त्वया अनुसृष्टाः त्रिभिः आत्मभिः स्म सर्वे वियुक्ताः स्व-विहार-तन्त्रम् न शक्नुमः तत् प्रतिहर्तवे ते

यावद्बलिं तेऽज हराम काले
यथा वयं चान्नमदाम यत्र ।
यथोभयेषां त इमे हि लोका
बलिं हरन्तोऽन्नमदन्त्यनूहा: ॥ ४९ ॥

यावत् बलिम् ते अज हराम काले यथा वयम् च अन्नम् अदाम यत्र यथा उभयेषाम् ते इमे हि लोकाः बलिम् हरन्तः अन्नम् अदन्ति अनूहाः

त्वं न: सुराणामसि सान्वयानां
कूटस्थ आद्य: पुरुष: पुराण: ।
त्वं देव शक्त्यां गुणकर्मयोनौ
रेतस्त्वजायां कविमादधेऽज: ॥ ५० ॥

त्वम् नः सुराणाम् असि स-अन्वयानाम् कूट-स्थः आद्यः पुरुषः पुराणः त्वम् देव शक्त्याम् गुण-कर्म-योनौ रेतः तु अजायाम् कविम् आदधे अजः

ततो वयं मत्प्रमुखा यदर्थे
बभूविमात्मन् करवाम किं ते ।
त्वं न: स्वचक्षु: परिदेहि शक्त्या
देव क्रियार्थे यदनुग्रहाणाम् ॥ ५१ ॥

ततः वयम् मत्-प्रमुखाः यत्-अर्थे बभूविम आत्मन् करवाम किम् ते त्वम् नः स्व-चक्षुः परिदेहि शक्त्या देव क्रिया-अर्थे यत् अनुग्रहाणाम्

ऋषिरुवाच
इति तासां स्वशक्तीनां सतीनामसमेत्य स: ।
प्रसुप्तलोकतन्त्राणां निशाम्य गतिमीश्वर: ॥ १ ॥

ऋषिः उवाच इति तासाम् स्व-शक्तीनाम् सतीनाम् असमेत्य सः प्रसुप्त लोक-तन्त्राणाम् निशाम्य गतिम् ईश्वरः

कालसंज्ञां तदा देवीं बिभ्रच्छक्तिमुरुक्रम: ।
त्रयोविंशतितत्त्वानां गणं युगपदाविशत् ॥ २ ॥

काल-सञ्ज्ञाम् तदा देवीम् बिभ्रत् शक्तिम् उरुक्रमः त्रयः-विंशति तत्त्वानाम् गणम् युगपत् आविशत्

सोऽनुप्रविष्टो भगवांश्चेष्टारूपेण तं गणम् ।
भिन्नं संयोजयमास सुप्तं कर्म प्रबोधयन् ॥ ३ ॥

सः अनुप्रविष्टः भगवान् चेष्टा-रूपेण तम् गणम् भिन्नम् संयोजयाम् आस सुप्तम् कर्म प्रबोधयन्

प्रबुद्धकर्मा दैवेन त्रयोविंशतिको गण: ।
प्रेरितोऽजनयत्स्वाभिर्मात्राभिरधिपूरुषम् ॥ ४ ॥

प्रबुद्ध कर्मा दैवेन त्रयः-विंशतिकः गणः प्रेरितः अजनयत् स्वाभिः मात्राभिः अधिपूरुषम्

परेण विशता स्वस्मिन्मात्रया विश्वसृग्गण: ।
चुक्षोभान्योन्यमासाद्य यस्मिन्लोकाश्चराचरा: ॥ ५ ॥

परेण विशता स्वस्मिन् मात्रया विश्व-सृक् गणः चुक्षोभ अन्योन्यम् आसाद्य यस्मिन् लोकाः चर-अचराः

हिरण्मय: स पुरुष: सहस्रपरिवत्सरान् ।
आण्डकोश उवासाप्सु सर्वसत्त्वोपबृंहित: ॥ ६ ॥

हिरण्मयः सः पुरुषः सहस्र परिवत्सरान् आण्ड-कोशे उवास अप्सु सर्व-सत्त्व उपबृंहितः

स वै विश्वसृजां गर्भो देवकर्मात्मशक्तिमान् ।
विबभाजात्मनात्मानमेकधा दशधा त्रिधा ॥ ७ ॥

सः वै विश्व-सृजाम् गर्भः देव कर्म आत्म शक्तिमान् विबभाज आत्मना आत्मानम् एकधा दशधा त्रिधा

एष ह्यशेषसत्त्वानामात्मांश: परमात्मन: ।
आद्योऽवतारो यत्रासौ भूतग्रामो विभाव्यते ॥ ८ ॥

एषः हि अशेष सत्त्वानाम् आत्मा अंशः परम-आत्मनः आद्यः अवतारः यत्र असौ भूत-ग्रामः विभाव्यते

साध्यात्म: साधिदैवश्च साधिभूत इति त्रिधा ।
विराट् प्राणो दशविध एकधा हृदयेन च ॥ ९ ॥

स-आध्यात्मः स-आधिदैवः च स-आधिभूतः इति त्रिधा विराट् प्राणः दश-विधः एकधा हृदयेन च

स्मरन् विश्वसृजामीशो विज्ञापितमधोक्षज: ।
विराजमतपत्स्वेन तेजसैषां विवृत्तये ॥ १० ॥

स्मरन् विश्व-सृजाम् ईशः विज्ञापितम् अधोक्षजः विराजम् अतपत् स्वेन तेजसा एषाम् विवृत्तये

अथ तस्याभितप्तस्य कतिधायतनानि ह ।
निरभिद्यन्त देवानां तानि मे गदत: श‍ृणु ॥ ११ ॥

अथ तस्य अभितप्तस्य कतिधा आयतनानि ह निरभिद्यन्त देवानाम् तानि मे गदतः शृणु

तस्याग्निरास्यं निर्भिन्नं लोकपालोऽविशत्पदम् ।
वाचा स्वांशेन वक्तव्यं ययासौ प्रतिपद्यते ॥ १२ ॥

तस्य अग्निः आस्यम् निर्भिन्नम् लोक-पालः अविशत् पदम् वाचा स्व-अंशेन वक्तव्यम् यया असौ प्रतिपद्यते

निर्भिन्नं तालु वरुणो लोकपालोऽविशद्धरे: ।
जिह्वयांशेन च रसं ययासौ प्रतिपद्यते ॥ १३ ॥

निर्भिन्नम् तालु वरुणः लोक-पालः अविशत् हरेः जिह्वया अंशेन च रसम् यया असौ प्रतिपद्यते

निर्भिन्ने अश्विनौ नासे विष्णोराविशतां पदम् ।
घ्राणेनांशेन गन्धस्य प्रतिपत्तिर्यतो भवेत् ॥ १४ ॥

निर्भिन्ने अश्विनौ नासे विष्णोः आविशताम् पदम् घ्राणेन अंशेन गन्धस्य प्रतिपत्तिः यतः भवेत्

निर्भिन्ने अक्षिणी त्वष्टा लोकपालोऽविशद्विभो: ।
चक्षुषांशेन रूपाणां प्रतिपत्तिर्यतो भवेत् ॥ १५ ॥

निर्भिन्ने अक्षिणी त्वष्टा लोक-पालः अविशत् विभोः चक्षुषा अंशेन रूपाणाम् प्रतिपत्तिः यतः भवेत्

निर्भिन्नान्यस्य चर्माणि लोकपालोऽनिलोऽविशत् ।
प्राणेनांशेन संस्पर्शं येनासौ प्रतिपद्यते ॥ १६ ॥

निर्भिन्नानि अस्य चर्माणि लोक-पालः अनिलः अविशत् प्राणेन अंशेन संस्पर्शम् येन असौ प्रतिपद्यते

कर्णावस्य विनिर्भिन्नौ धिष्ण्यं स्वं विविशुर्दिश: ।
श्रोत्रेणांशेन शब्दस्य सिद्धिं येन प्रपद्यते ॥ १७ ॥

कर्णौ अस्य विनिर्भिन्नौ धिष्ण्यम् स्वम् विविशुः दिशः श्रोत्रेण अंशेन शब्दस्य सिद्धिम् येन प्रपद्यते

त्वचमस्य विनिर्भिन्नां विविशुर्धिष्ण्यमोषधी: ।
अंशेन रोमभि: कण्डूं यैरसौ प्रतिपद्यते ॥ १८ ॥

त्वचम् अस्य विनिर्भिन्नाम् विविशुः धिष्ण्यम् ओषधीः अंशेन रोमभिः कण्डूम् यैः असौ प्रतिपद्यते

मेढ्रं तस्य विनिर्भिन्नं स्वधिष्ण्यं क उपाविशत् ।
रेतसांशेन येनासावानन्दं प्रतिपद्यते ॥ १९ ॥

मेढ्रम् तस्य विनिर्भिन्नम् स्व-धिष्ण्यम् कः उपाविशत् रेतसा अंशेन येन असौ आनन्दम् प्रतिपद्यते

गुदं पुंसो विनिर्भिन्नं मित्रो लोकेश आविशत् ।
पायुनांशेन येनासौ विसर्गं प्रतिपद्यते ॥ २० ॥

गुदम् पुंसः विनिर्भिन्नम् मित्रः लोक-ईशः आविशत् पायुना अंशेन येन असौ विसर्गम् प्रतिपद्यते

हस्तावस्य विनिर्भिन्नाविन्द्र: स्वर्पतिराविशत् ।
वार्तयांशेन पुरुषो यया वृत्तिं प्रपद्यते ॥ २१ ॥

हस्तौ अस्य विनिर्भिन्नौ इन्द्रः स्वः-पतिः आविशत् वार्तया अंशेन पुरुषः यया वृत्तिम् प्रपद्यते

पादावस्य विनिर्भिन्नौ लोकेशो विष्णुराविशत् ।
गत्या स्वांशेन पुरुषो यया प्राप्यं प्रपद्यते ॥ २२ ॥

पादौ अस्य विनिर्भिन्नौ लोक-ईशः विष्णुः आविशत् गत्या स्व-अंशेन पुरुषः यया प्राप्यम् प्रपद्यते

बुद्धिं चास्य विनिर्भिन्नां वागीशो धिष्ण्यमाविशत् ।
बोधेनांशेन बोद्धव्यम् प्रतिपत्तिर्यतो भवेत् ॥ २३ ॥

बुद्धिम् च अस्य विनिर्भिन्नाम् वाक्-ईशः धिष्ण्यम् आविशत् बोधेन अंशेन बोद्धव्यम् प्रतिपत्तिः यतः भवेत्

हृदयं चास्य निर्भिन्नं चन्द्रमा धिष्ण्यमाविशत् ।
मनसांशेन येनासौ विक्रियां प्रतिपद्यते ॥ २४ ॥

हृदयम् च अस्य निर्भिन्नम् चन्द्रमा धिष्ण्यम् आविशत् मनसा अंशेन येन असौ विक्रियाम् प्रतिपद्यते

आत्मानं चास्य निर्भिन्नमभिमानोऽविशत्पदम् ।
कर्मणांशेन येनासौ कर्तव्यं प्रतिपद्यते ॥ २५ ॥

आत्मानम् च अस्य निर्भिन्नम् अभिमानः अविशत् पदम् कर्मणा अंशेन येन असौ कर्तव्यम् प्रतिपद्यते

सत्त्वं चास्य विनिर्भिन्नं महान्धिष्ण्यमुपाविशत् ।
चित्तेनांशेन येनासौ विज्ञानं प्रतिपद्यते ॥ २६ ॥

सत्त्वम् च अस्य विनिर्भिन्नम् महान् धिष्ण्यम् उपाविशत् चित्तेन अंशेन येन असौ विज्ञानम् प्रतिपद्यते

शीर्ष्णोऽस्य द्यौर्धरा पद्‍भ्यां खं नाभेरुदपद्यत ।
गुणानां वृत्तयो येषु प्रतीयन्ते सुरादय: ॥ २७ ॥

शीर्ष्णः अस्य द्यौः धरा पद्भ्याम् खम् नाभेः उदपद्यत गुणानाम् वृत्तयः येषु प्रतीयन्ते सुर-आदयः

आत्यन्तिकेन सत्त्वेन दिवं देवा: प्रपेदिरे ।
धरां रज:स्वभावेन पणयो ये च ताननु ॥ २८ ॥

आत्यन्तिकेन सत्त्वेन दिवम् देवाः प्रपेदिरे धराम् रजः स्वभावेन पणयः ये च तान् अनु

तार्तीयेन स्वभावेन भगवन्नाभिमाश्रिता: ।
उभयोरन्तरं व्योम ये रुद्रपार्षदां गणा: ॥ २९ ॥

तार्तीयेन स्वभावेन भगवत्-नाभिम् आश्रिताः उभयोः अन्तरम् व्योम ये रुद्र-पार्षदाम् गणाः

मुखतोऽवर्तत ब्रह्म पुरुषस्य कुरूद्वह ।
यस्तून्मुखत्वाद्वर्णानां मुख्योऽभूद्ब्राह्मणो गुरु: ॥ ३० ॥

मुखतः अवर्तत ब्रह्म पुरुषस्य कुरु-उद्वह यः तु उन्मुखत्वात् वर्णानाम् मुख्यः अभूत् ब्राह्मणः गुरुः

बाहुभ्योऽवर्तत क्षत्रं क्षत्रियस्तदनुव्रत: ।
यो जातस्त्रायते वर्णान् पौरुष: कण्टकक्षतात् ॥ ३१ ॥

बाहुभ्यः अवर्तत क्षत्रम् क्षत्रियः तत् अनुव्रतः यः जातः त्रायते वर्णान् पौरुषः कण्टक क्षतात्

विशोऽवर्तन्त तस्योर्वोर्लोकवृत्तिकरीर्विभो: ।
वैश्यस्तदुद्भवो वार्तां नृणां य: समवर्तयत् ॥ ३२ ॥

विशः अवर्तन्त तस्य ऊर्वोः लोक-वृत्तिकरीः विभोः वैश्यः तत् उद्भवः वार्ताम् नृणाम् यः समवर्तयत्

पद्‍भ्यां भगवतो जज्ञे शुश्रूषा धर्मसिद्धये ।
तस्यां जात: पुरा शूद्रो यद्‌वृत्त्या तुष्यते हरि: ॥ ३३ ॥

पद्भ्याम् भगवतः जज्ञे शुश्रूषा धर्म सिद्धये तस्याम् जातः पुरा शूद्रः यत्-वृत्त्या तुष्यते हरिः

एते वर्णा: स्वधर्मेण यजन्ति स्वगुरुं हरिम् ।
श्रद्धयात्मविशुद्ध्यर्थं यज्जाता: सह वृत्तिभि: ॥ ३४ ॥

एते वर्णाः स्व-धर्मेण यजन्ति स्व-गुरुम् हरिम् श्रद्धया आत्म विशुद्धि-अर्थम् यत् जाताः सह वृत्तिभिः

एतत्क्षत्तर्भगवतो दैवकर्मात्मरूपिण: ।
क: श्रद्दध्यादुपाकर्तुं योगमायाबलोदयम् ॥ ३५ ॥

एतत् क्षत्तः भगवतः दैव-कर्म-आत्म-रूपिणः कः श्रद्दध्यात् उपाकर्तुम् योग-माया बल-उदयम्

तथापि कीर्तयाम्यङ्ग यथामति यथाश्रुतम् ।
कीर्तिं हरे: स्वां सत्कर्तुं गिरमन्याभिधासतीम् ॥ ३६ ॥

तथा अपि कीर्तयामि अङ्ग यथा मति यथा श्रुतम् कीर्तिम् हरेः स्वाम् सत्-कर्तुम् गिरम् अन्याभिधा असतीम्

एकान्तलाभं वचसो नु पुंसां
सुश्लोकमौलेर्गुणवादमाहु: ।
श्रुतेश्च विद्वद्‍‌भिरुपाकृतायां
कथासुधायामुपसम्प्रयोगम् ॥ ३७ ॥

एक-अन्त लाभम् वचसः नु पुंसाम् सुश्लोक मौलेः गुण-वादम् आहुः श्रुतेः च विद्वद्भिः उपाकृतायाम् कथा-सुधायाम् उपसम्प्रयोगम्

आत्मनोऽवसितो वत्स महिमा कविनादिना ।
संवत्सरसहस्रान्ते धिया योगविपक्‍कया ॥ ३८ ॥

आत्मनः अवसितः वत्स महिमा कविना आदिना संवत्सर सहस्र-अन्ते धिया योग-विपक्कया

अतो भगवतो माया मायिनामपि मोहिनी ।
यत्स्वयं चात्मवर्त्मात्मा न वेद किमुतापरे ॥ ३९ ॥

अतः भगवतः माया मायिनाम् अपि मोहिनी यत् स्वयम् च आत्म-वर्त्म आत्मा न वेद किम् उत अपरे

यतोऽप्राप्य न्यवर्तन्त वाचश्च मनसा सह ।
अहं चान्य इमे देवास्तस्मै भगवते नम: ॥ ४० ॥

यतः अप्राप्य न्यवर्तन्त वाचः च मनसा सह अहम् च अन्ये इमे देवाः तस्मै भगवते नमः

श्रीशुक उवाच
एवं ब्रुवाणं मैत्रेयं द्वैपायनसुतो बुध: ।
प्रीणयन्निव भारत्या विदुर: प्रत्यभाषत ॥ १ ॥

श्री-शुकः उवाच एवम् ब्रुवाणम् मैत्रेयम् द्वैपायन-सुतः बुधः प्रीणयन् इव भारत्या विदुरः प्रत्यभाषत

विदुर उवाच
ब्रह्मन् कथं भगवतश्चिन्मात्रस्याविकारिण: ।
लीलया चापि युज्येरन्निर्गुणस्य गुणा: क्रिया: ॥ २ ॥

विदुरः उवाच ब्रह्मन् कथम् भगवतः चित्-मात्रस्य अविकारिणः लीलया च अपि युज्येरन् निर्गुणस्य गुणाः क्रियाः

क्रीडायामुद्यमोऽर्भस्य कामश्चिक्रीडिषान्यत: ।
स्वतस्तृप्तस्य च कथं निवृत्तस्य सदान्यत: ॥ ३ ॥

क्रीडायाम् उद्यमः अर्भस्य कामः चिक्रीडिषा अन्यतः स्वतः-तृप्तस्य च कथम् निवृत्तस्य सदा अन्यतः

अस्राक्षीद्भगवान् विश्वं गुणमय्यात्ममायया ।
तया संस्थापयत्येतद्भूय: प्रत्यपिधास्यति ॥ ४ ॥

अस्राक्षीत् भगवान् विश्वम् गुण-मय्या आत्म मायया तया संस्थापयति एतत् भूयः प्रत्य्-अपिधास्यति

देशत: कालतो योऽसाववस्थात: स्वतोऽन्यत: ।
अविलुप्तावबोधात्मा स युज्येताजया कथम् ॥ ५ ॥

देशतः कालतः यः असौ अवस्थातः स्वतः अन्यतः अविलुप्त अवबोध आत्मा सः युज्येत अजया कथम्

भगवानेक एवैष सर्वक्षेत्रेष्ववस्थित: ।
अमुष्य दुर्भगत्वं वा क्लेशो वा कर्मभि: कुत: ॥ ६ ॥

भगवान् एकः एव एषः सर्व क्षेत्रेषु अवस्थितः अमुष्य दुर्भगत्वम् वा क्लेशः वा कर्मभिः कुतः

एतस्मिन्मे मनो विद्वन् खिद्यतेऽज्ञानसङ्कटे ।
तन्न: पराणुद विभो कश्मलं मानसं महत् ॥ ७ ॥

एतस्मिन् मे मनः विद्वन् खिद्यते अज्ञान सङ्कटे तत् नः पराणुद विभो कश्मलम् मानसम् महत्

श्रीशुक उवाच
स इत्थं चोदित: क्षत्‍त्रा तत्त्वजिज्ञासुना मुनि: ।
प्रत्याह भगवच्चित्त: स्मयन्निव गतस्मय: ॥ ८ ॥

श्री-शुकः उवाच सः इत्थम् चोदितः क्षत्त्रा तत्त्व-जिज्ञासुना मुनिः प्रत्याह भगवत्-चित्तः स्मयन् इव गत-स्मयः

मैत्रेय उवाच
सेयं भगवतो माया यन्नयेन विरुध्यते ।
ईश्वरस्य विमुक्तस्य कार्पण्यमुत बन्धनम् ॥ ९ ॥

मैत्रेयः उवाच सा इयम् भगवतः माया यत् नयेन विरुध्यते ईश्वरस्य विमुक्तस्य कार्पण्यम् उत बन्धनम्

यदर्थेन विनामुष्य पुंस आत्मविपर्यय: ।
प्रतीयत उपद्रष्टु: स्वशिरश्छेदनादिक: ॥ १० ॥

यत् अर्थेन विना अमुष्य पुंसः आत्म-विपर्ययः प्रतीयते उपद्रष्टुः स्व-शिरः छेदन-आदिकः

यथा जले चन्द्रमस: कम्पादिस्तत्कृतो गुण: ।
द‍ृश्यतेऽसन्नपि द्रष्टुरात्मनोऽनात्मनो गुण: ॥ ११ ॥

यथा जले चन्द्रमसः कम्प-आदिः तत्-कृतः गुणः दृश्यते असन् अपि द्रष्टुः आत्मनः अनात्मनः गुणः

स वै निवृत्तिधर्मेण वासुदेवानुकम्पया ।
भगवद्भक्तियोगेन तिरोधत्ते शनैरिह ॥ १२ ॥

सः वै निवृत्ति धर्मेण वासुदेव अनुकम्पया भगवत् भक्ति-योगेन तिरोधत्ते शनैः इह

यदेन्द्रियोपरामोऽथ द्रष्ट्रात्मनि परे हरौ ।
विलीयन्ते तदा क्लेशा: संसुप्तस्येव कृत्‍स्‍नश: ॥ १३ ॥

यदा इन्द्रिय उपरामः अथ द्रष्टृ-आत्मनि परे हरौ विलीयन्ते तदा क्लेशाः संसुप्तस्य इव कृत्स्नशः

अशेषसंक्लेशशमं विधत्ते गुणानुवादश्रवणं मुरारे: ।
किं वा पुनस्तच्चरणारविन्दपरागसेवारतिरात्मलब्धा ॥ १४ ॥

अशेष सङ्क्लेश शमम् विधत्ते गुण-अनुवाद श्रवणम् मुरारेः किम् वा पुनः तत् चरण-अरविन्द पराग-सेवा रतिः आत्म-लब्धा

विदुर उवाच
संछिन्न: संशयो मह्यं तव सूक्तासिना विभो ।
उभयत्रापि भगवन्मनो मे सम्प्रधावति ॥ १५ ॥

विदुरः उवाच सञ्छिन्नः संशयः मह्यम् तव सूक्त-असिना विभो उभयत्र अपि भगवन् मनः मे सम्प्रधावति

साध्वेतद् व्याहृतं विद्वन्नात्ममायायनं हरे: ।
आभात्यपार्थं निर्मूलं विश्वमूलं न यद्बहि: ॥ १६ ॥

साधु एतत् व्याहृतम् विद्वन् न आत्म माया अयनम् हरेः आभाति अपार्थम् निर्मूलम् विश्व-मूलम् न यत् बहिः

यश्च मूढतमो लोके यश्च बुद्धे: परं गत: ।
तावुभौ सुखमेधेते क्लिश्यत्यन्तरितो जन: ॥ १७ ॥

यः च मूढ-तमः लोके यः च बुद्धेः परम् गतः तौ उभौ सुखम् एधेते क्लिश्यति अन्तरितः जनः

अर्थाभावं विनिश्चित्य प्रतीतस्यापि नात्मन: ।
तां चापि युष्मच्चरणसेवयाहं पराणुदे ॥ १८ ॥

अर्थ-अभावम् विनिश्चित्य प्रतीतस्य अपि न आत्मनः ताम् च अपि युष्मत् चरण सेवया अहम् पराणुदे

यत्सेवया भगवत: कूटस्थस्य मधुद्विष: ।
रतिरासो भवेत्तीव्र: पादयोर्व्यसनार्दन: ॥ १९ ॥

यत् सेवया भगवतः कूट-स्थस्य मधु-द्विषः रति-रासः भवेत् तीव्रः पादयोः व्यसन अर्दनः

दुरापा ह्यल्पतपस: सेवा वैकुण्ठवर्त्मसु ।
यत्रोपगीयते नित्यं देवदेवो जनार्दन: ॥ २० ॥

दुरापा हि अल्प-तपसः सेवा वैकुण्ठ वर्त्मसु यत्र उपगीयते नित्यम् देव देवः जन-अर्दनः

सृष्ट्वाग्रे महदादीनि सविकाराण्यनुक्रमात् ।
तेभ्यो विराजमुद्‍धृत्य तमनु प्राविशद्विभु: ॥ २१ ॥

सृष्ट्वा अग्रे महत्-आदीनि स-विकाराणि अनुक्रमात् तेभ्यः विराजम् उद्धृत्य तम् अनु प्राविशत् विभुः

यमाहुराद्यं पुरुषं सहस्राङ्‌घ्र्‌यूरुबाहुकम् ।
यत्र विश्व इमे लोका: सविकाशं त आसते ॥ २२ ॥

यम् आहुः आद्यम् पुरुषम् सहस्र अङ्घ्रि ऊरु बाहुकम् यत्र विश्वः इमे लोकाः स-विकाशम् ते आसते

यस्मिन् दशविध: प्राण: सेन्द्रियार्थेन्द्रियस्त्रिवृत् ।
त्वयेरितो यतो वर्णास्तद्विभूतीर्वदस्व न: ॥ २३ ॥

यस्मिन् दश-विधः प्राणः स इन्द्रिय अर्थ इन्द्रियः त्रि-वृत् त्वया ईरितः यतः वर्णाः तत्-विभूतीः वदस्व नः

यत्र पुत्रैश्च पौत्रैश्च नप्तृभि: सह गोत्रजै: ।
प्रजा विचित्राकृतय आसन् याभिरिदं ततम् ॥ २४ ॥

यत्र पुत्रैः च पौत्रैः च नप्तृभिः सह गोत्र-जैः प्रजाः विचित्र आकृतयः आसन् याभिः इदम् ततम्

प्रजापतीनां स पतिश्चक्लृपे कान् प्रजापतीन् ।
सर्गांश्चैवानुसर्गांश्च मनून्मन्वन्तराधिपान् ॥ २५ ॥

प्रजा-पतीनाम् सः पतिः चकॢपे कान् प्रजापतीन् सर्गान् च एव अनुसर्गान् च मनून् मन्वन्तर-अधिपान्

उपर्यधश्च ये लोका भूमेर्मित्रात्मजासते ।
तेषां संस्थां प्रमाणं च भूर्लोकस्य च वर्णय ॥ २६ ॥

उपरि अधः च ये लोकाः भूमेः मित्र-आत्मज आसते तेषाम् संस्थाम् प्रमाणम् च भूः-लोकस्य च वर्णय

तिर्यङ्‌मानुषदेवानां सरीसृपपतत्‍त्रिणाम् ।
वद न: सर्गसंव्यूहं गार्भस्वेदद्विजोद्‍‌भिदाम् ॥ २७ ॥

तिर्यक् मानुष देवानाम् सरीसृप पतत्त्रिणाम् वद नः सर्ग संव्यूहम् गार्भ स्वेद द्विज उद्भिदाम्

गुणावतारैर्विश्वस्य सर्गस्थित्यप्ययाश्रयम् ।
सृजत: श्रीनिवासस्य व्याचक्ष्वोदारविक्रमम् ॥ २८ ॥

गुण अवतारैः विश्वस्य सर्ग स्थिति अप्यय आश्रयम् सृजतः श्रीनिवासस्य व्याचक्ष्व उदार विक्रमम्

वर्णाश्रमविभागांश्च रूपशीलस्वभावत: ।
ऋषीणां जन्मकर्माणि वेदस्य च विकर्षणम् ॥ २९ ॥

वर्ण-आश्रम विभागान् च रूप शील-स्वभावतः ऋषीणाम् जन्म कर्माणि वेदस्य च विकर्षणम्

यज्ञस्य च वितानानि योगस्य च पथ: प्रभो ।
नैष्कर्म्यस्य च सांख्यस्य तन्त्रं वा भगवत्स्मृतम् ॥ ३० ॥

यज्ञस्य च वितानानि योगस्य च पथः प्रभो नैष्कर्म्यस्य च साङ्ख्यस्य तन्त्रम् वा भगवत् स्मृतम्

पाषण्डपथवैषम्यं प्रतिलोमनिवेशनम् ।
जीवस्य गतयो याश्च यावतीर्गुणकर्मजा: ॥ ३१ ॥

पाषण्ड-पथ वैषम्यम् प्रतिलोम निवेशनम् जीवस्य गतयः याः च यावतीः गुण कर्म-जाः

धर्मार्थकाममोक्षाणां निमित्तान्यविरोधत: ।
वार्ताया दण्डनीतेश्च श्रुतस्य च विधिं पृथक् ॥ ३२ ॥

धर्म अर्थ काम मोक्षाणाम् निमित्तानि अविरोधतः वार्तायाः दण्ड-नीतेः च श्रुतस्य च विधिम् पृथक्

श्राद्धस्य च विधिं ब्रह्मन् पितृणां सर्गमेव च ।
ग्रहनक्षत्रताराणां कालावयवसंस्थितिम् ॥ ३३ ॥

श्राद्धस्य च विधिम् ब्रह्मन् पितॄणाम् सर्गम् एव च ग्रह नक्षत्र ताराणाम् काल अवयव संस्थितिम्

दानस्य तपसो वापि यच्चेष्टापूर्तयो: फलम् ।
प्रवासस्थस्य यो धर्मो यश्च पुंस उतापदि ॥ ३४ ॥

दानस्य तपसः वापि यत् च इष्टा पूर्तयोः फलम् प्रवास-स्थस्य यः धर्मः यः च पुंसः उत आपदि

येन वा भगवांस्तुष्येद्धर्मयोनिर्जनार्दन: ।
सम्प्रसीदति वा येषामेतदाख्याहि मेऽनघ ॥ ३५ ॥

येन वा भगवान् तुष्येत् धर्म-योनिः जनार्दनः सम्प्रसीदति वा येषाम् एतत् आख्याहि मे अनघ

अनुव्रतानां शिष्याणां पुत्राणां च द्विजोत्तम ।
अनापृष्टमपि ब्रूयुर्गुरवो दीनवत्सला: ॥ ३६ ॥

अनुव्रतानाम् शिष्याणाम् पुत्राणाम् च द्विज-उत्तम अनापृष्टम् अपि ब्रूयुः गुरवः दीन-वत्सलाः

तत्त्वानां भगवंस्तेषां कतिधा प्रतिसंक्रम: ।
तत्रेमं क उपासीरन् क उ स्विदनुशेरते ॥ ३७ ॥

तत्त्वानाम् भगवन् तेषाम् कतिधा प्रतिसङ्क्रमः तत्र इमम् के उपासीरन् के उ स्वित् अनुशेरते

पुरुषस्य च संस्थानं स्वरूपं वा परस्य च ।
ज्ञानं च नैगमं यत्तद्गुरुशिष्यप्रयोजनम् ॥ ३८ ॥

पुरुषस्य च संस्थानम् स्वरूपम् वा परस्य च ज्ञानम् च नैगमम् यत् तत् गुरु शिष्य प्रयोजनम्

निमित्तानि च तस्येह प्रोक्तान्यनघसूरिभि: ।
स्वतो ज्ञानं कुत: पुंसां भक्तिर्वैराग्यमेव वा ॥ ३९ ॥

निमित्तानि च तस्य इह प्रोक्तानि अनघ सूरिभिः स्वतः ज्ञानम् कुतः पुंसाम् भक्तिः वैराग्यम् एव वा

एतान्मे पृच्छत: प्रश्नान् हरे: कर्मविवित्सया ।
ब्रूहि मेऽज्ञस्य मित्रत्वादजया नष्टचक्षुष: ॥ ४० ॥

एतान् मे पृच्छतः प्रश्नान् हरेः कर्म विवित्सया ब्रूहि मे अज्ञस्य मित्रत्वात् अजया नष्ट-चक्षुषः

सर्वे वेदाश्च यज्ञाश्च तपो दानानि चानघ ।
जीवाभयप्रदानस्य न कुर्वीरन् कलामपि ॥ ४१ ॥

सर्वे वेदाः च यज्ञाः च तपः दानानि च अनघ जीव अभय प्रदानस्य न कुर्वीरन् कलाम् अपि

श्रीशुक उवाच
स इत्थमापृष्टपुराणकल्प: कुरुप्रधानेन मुनिप्रधान: ।
प्रवृद्धहर्षो भगवत्कथायां सञ्चोदितस्तं प्रहसन्निवाह ॥ ४२ ॥

श्री-शुकः उवाच सः इत्थम् आपृष्ट पुराण-कल्पः कुरु-प्रधानेन मुनि-प्रधानः प्रवृद्ध हर्षः भगवत् कथायाम् सञ्चोदितः तम् प्रहसन् इव आह

मैत्रेय उवाच
सत्सेवनीयो बत पूरुवंशो
यल्लोकपालो भगवत्प्रधान: ।
बभूविथेहाजितकीर्तिमालां
पदे पदे नूतनयस्यभीक्ष्णम् ॥ १ ॥

मैत्रेयः उवाच सत्-सेवनीयः बत पूरु-वंशः यत् लोक-पालः भगवत्-प्रधानः बभूविथ इह अजित कीर्ति-मालाम् पदे पदे नूतनयसि अभीक्ष्णम्

सोऽहं नृणां क्षुल्लसुखाय दु:खं
महद्‌गतानां विरमाय तस्य ।
प्रवर्तये भागवतं पुराणं
यदाह साक्षाद्भगवानृषिभ्य: ॥ २ ॥

सः अहम् नृणाम् क्षुल्ल सुखाय दुःखम् महत् गतानाम् विरमाय तस्य प्रवर्तये भागवतम् पुराणम् यत् आह साक्षात् भगवान् ऋषिभ्यः

आसीनमुर्व्यां भगवन्तमाद्यं
सङ्कर्षणं देवमकुण्ठसत्त्वम् ।
विवित्सवस्तत्त्वमत: परस्य
कुमारमुख्या मुनयोऽन्वपृच्छन् ॥ ३ ॥

आसीनम् उर्व्याम् भगवन्तम् आद्यम् सङ्कर्षणम् देवम् अकुण्ठ-सत्त्वम् विवित्सवः तत्त्वम् अतः परस्य कुमार मुख्याः मुनयः अन्वपृच्छन्

स्वमेव धिष्ण्यं बहु मानयन्तं
यद्वासुदेवाभिधमामनन्ति ।
प्रत्यग्धृताक्षाम्बुजकोशमीष-
दुन्मीलयन्तं विबुधोदयाय ॥ ४ ॥

स्वम् एव धिष्ण्यम् बहु मानयन्तम् यत् वासुदेव अभिधम् आमनन्ति प्रत्यक्-धृत-अक्ष अम्बुज-कोशम् ईषत् उन्मीलयन्तम् विबुध उदयाय

स्वर्धुन्युदार्द्रै: स्वजटाकलापै-
रुपस्पृशन्तश्चरणोपधानम् ।
पद्मं यदर्चन्त्यहिराजकन्या:
सप्रेमनानाबलिभिर्वरार्था: ॥ ५ ॥

स्वर्धुनी-उद आर्द्रैः स्व-जटा कलापैः उपस्पृशन्तः चरण-उपधानम् पद्मम् यत् अर्चन्ति अहि-राज कन्याः स-प्रेम नाना बलिभिः वर-अर्थाः

मुहुर्गृणन्तो वचसानुराग-
स्खलत्पदेनास्य कृतानि तज्ज्ञा: ।
किरीटसाहस्रमणिप्रवेक-
प्रद्योतितोद्दामफणासहस्रम् ॥ ६ ॥

मुहुः गृणन्तः वचसा अनुराग स्खलत्-पदेन अस्य कृतानि तत्-ज्ञाः किरीट साहस्र मणि-प्रवेक प्रद्योतित उद्दाम फणा सहस्रम्

प्रोक्तं किलैतद्भगवत्तमेन
निवृत्तिधर्माभिरताय तेन ।
सनत्कुमाराय स चाह पृष्ट:
सांख्यायनायाङ्ग धृतव्रताय ॥ ७ ॥

प्रोक्तम् किल एतत् भगवत्तमेन निवृत्ति धर्म-अभिरताय तेन सनत्-कुमाराय सः च आह पृष्टः साङ्ख्यायनाय अङ्ग धृत-व्रताय

सांख्यायन: पारमहंस्यमुख्यो
विवक्षमाणो भगवद्विभूती: ।
जगाद सोऽस्मद्गुरवेऽन्विताय
पराशरायाथ बृहस्पतेश्च ॥ ८ ॥

साङ्ख्यायनः पारमहंस्य-मुख्यः विवक्षमाणः भगवत्-विभूतीः जगाद सः अस्मत् गुरवे अन्विताय पराशराय अथ बृहस्पतेः च

प्रोवाच मह्यं स दयालुरुक्तो
मुनि: पुलस्त्येन पुराणमाद्यम् ।
सोऽहं तवैतत्कथयामि वत्स
श्रद्धालवे नित्यमनुव्रताय ॥ ९ ॥

प्रोवाच मह्यम् सः दयालुः उक्तः मुनिः पुलस्त्येन पुराणम् आद्यम् सः अहम् तव एतत् कथयामि वत्स श्रद्धालवे नित्यम् अनुव्रताय

उदाप्लुतं विश्वमिदं तदासीद्
यन्निद्रयामीलितद‍ृङ् न्यमीलयत् ।
अहीन्द्रतल्पेऽधिशयान एक:
कृतक्षण: स्वात्मरतौ निरीह: ॥ १० ॥

उद आप्लुतम् विश्वम् इदम् तदा आसीत् यत् निद्रया अमीलित दृक् न्यमीलयत् अहि-इन्द्र तल्पे अधिशयानः एकः कृत-क्षणः स्व-आत्म-रतौ निरीहः

सोऽन्त:शरीरेऽर्पितभूतसूक्ष्म:
कालात्मिकां शक्तिमुदीरयाण: ।
उवास तस्मिन् सलिले पदे स्वे
यथानलो दारुणि रुद्धवीर्य: ॥ ११ ॥

सः अन्तः शरीरे अर्पित भूत सूक्ष्मः काल-आत्मिकाम् शक्तिम् उदीरयाणः उवास तस्मिन् सलिले पदे स्वे यथा अनलः दारुणि रुद्ध-वीर्यः

चतुर्युगानां च सहस्रमप्सु
स्वपन् स्वयोदीरितया स्वशक्त्या ।
कालाख्ययासादितकर्मतन्त्रो
लोकानपीतान्दद‍ृशे स्वदेहे ॥ १२ ॥

चतुः युगानाम् च सहस्रम् अप्सु स्वपन् स्वया उदीरितया स्व-शक्त्या काल-आख्यया आसादित कर्म-तन्त्रः लोकान् अपीतान् ददृशे स्व-देहे

तस्यार्थसूक्ष्माभिनिविष्टद‍ृष्टे-
रन्तर्गतोऽर्थो रजसा तनीयान् ।
गुणेन कालानुगतेन विद्ध:
सूष्यंस्तदाभिद्यत नाभिदेशात् ॥ १३ ॥

तस्य अर्थ सूक्ष्म अभिनिविष्ट-दृष्टेः अन्तः-गतः अर्थः रजसा तनीयान् गुणेन काल-अनुगतेन विद्धः सूष्यन् तदा अभिद्यत नाभि-देशात्

स पद्मकोश: सहसोदतिष्ठत्
कालेन कर्मप्रतिबोधनेन ।
स्वरोचिषा तत्सलिलं विशालं
विद्योतयन्नर्क इवात्मयोनि: ॥ १४ ॥

सः पद्म-कोशः सहसा उदतिष्ठत् कालेन कर्म प्रतिबोधनेन स्व-रोचिषा तत् सलिलम् विशालम् विद्योतयन् अर्कः इव आत्म-योनिः

तल्लोकपद्मं स उ एव विष्णु:
प्रावीविशत्सर्वगुणावभासम् ।
तस्मिन् स्वयं वेदमयो विधाता
स्वयम्भुवं यं स्म वदन्ति सोऽभूत् ॥ १५ ॥

तत् लोक पद्मम् सः उ एव विष्णुः प्रावीविशत् सर्व गुण-अवभासम् तस्मिन् स्वयम् वेद-मयः विधाता स्वयम्-भुवम् यम् स्म वदन्ति सः अभूत्

तस्यां स चाम्भोरुहकर्णिकाया-
मवस्थितो लोकमपश्यमान: ।
परिक्रमन् व्योम्नि विवृत्तनेत्र-
श्चत्वारि लेभेऽनुदिशं मुखानि ॥ १६ ॥

तस्याम् सः च अम्भः रुह-कर्णिकायाम् अवस्थितः लोकम् अपश्यमानः परिक्रमन् व्योम्नि विवृत्त-नेत्रः चत्वारि लेभे अनुदिशम् मुखानि

तस्माद्युगान्तश्वसनावघूर्ण-
जलोर्मिचक्रात्सलिलाद्विरूढम् ।
उपाश्रित: कञ्जमु लोकतत्त्वं
नात्मानमद्धाविददादिदेव: ॥ १७ ॥

तस्मात् युग-अन्त श्वसन अवघूर्ण जल ऊर्मि-चक्रात् सलिलात् विरूढम् उपाश्रितः कञ्जम् उ लोक-तत्त्वम् न आत्मानम् अद्धा अविदत् आदि-देवः

क एष योऽसावहमब्जपृष्ठ
एतत्कुतो वाब्जमनन्यदप्सु ।
अस्ति ह्यधस्तादिह किञ्चनैत-
दधिष्ठितं यत्र सता नु भाव्यम् ॥ १८ ॥

कः एषः यः असौ अहम् अब्ज-पृष्ठे एतत् कुतः वा अब्जम् अनन्यत् अप्सु अस्ति हि अधस्तात् इह किञ्चन एतत् अधिष्ठितम् यत्र सता नु भाव्यम्

स इत्थमुद्वीक्ष्य तदब्जनाल-
नाडीभिरन्तर्जलमाविवेश ।
नार्वाग्गतस्तत्खरनालनाल-
नाभिं विचिन्वंस्तदविन्दताज: ॥ १९ ॥

सः इत्थम् उद्वीक्ष्य तत् अब्ज नाल नाडीभिः अन्तः-जलम् आविवेश न अर्वाक्-गतः तत्-खर-नाल नाल नाभिम् विचिन्वन् तत् अविन्दत अजः

तमस्यपारे विदुरात्मसर्गं
विचिन्वतोऽभूत्सुमहांस्त्रिणेमि: ।
यो देहभाजां भयमीरयाण:
परिक्षिणोत्यायुरजस्य हेति: ॥ २० ॥

तमसि अपारे विदुर आत्म-सर्गम् विचिन्वतः अभूत् सु-महान् त्रि-नेमिः यः देह-भाजाम् भयम् ईरयाणः परिक्षिणोति आयुः अजस्य हेतिः

ततो निवृत्तोऽप्रतिलब्धकाम:
स्वधिष्ण्यमासाद्य पुन: स देव: ।
शनैर्जितश्वासनिवृत्तचित्तो
न्यषीददारूढसमाधियोग: ॥ २१ ॥

ततः निवृत्तः अप्रतिलब्ध-कामः स्व-धिष्ण्यम् आसाद्य पुनः सः देवः शनैः जित-श्वास निवृत्त चित्तः न्यषीदत् आरूढ समाधि-योगः

कालेन सोऽज: पुरुषायुषाभि-
प्रवृत्तयोगेन विरूढबोध: ।
स्वयं तदन्तर्हृदयेऽवभात-
मपश्यतापश्यत यन्न पूर्वम् ॥ २२ ॥

कालेन सः अजः पुरुष-आयुषा अभिप्रवृत्त योगेन विरूढ बोधः स्वयम् तत् अन्तः-हृदये अवभातम् अपश्यत अपश्यत यत् न पूर्वम्

मृणालगौरायतशेषभोग-
पर्यङ्क एकं पुरुषं शयानम् ।
फणातपत्रायुतमूर्धरत्न-
द्युभिर्हतध्वान्तयुगान्ततोये ॥ २३ ॥

मृणाल गौर आयत शेष-भोग पर्यङ्के एकम् पुरुषम् शयानम् फण-आतपत्र आयुत मूर्ध रत्न द्युभिः हत-ध्वान्त युग-अन्त तोये

प्रेक्षां क्षिपन्तं हरितोपलाद्रे:
सन्ध्याभ्रनीवेरुरुरुक्‍ममूर्ध्न: ।
रत्नोदधारौषधिसौमनस्य
वनस्रजो वेणुभुजाङ्‌घ्रि पाङ्‌घ्रे : ॥ २४ ॥

प्रेक्षाम् क्षिपन्तम् हरित उपल अद्रेः सन्ध्या-अभ्र-नीवेः उरु रुक्म मूर्ध्नः रत्न उदधार औषधि सौमनस्य वन-स्रजः वेणु भुज अङ्घ्रिप अङ्घ्रेः

आयामतो विस्तरत: स्वमान-
देहेन लोकत्रयसंग्रहेण ।
विचित्रदिव्याभरणांशुकानां
कृतश्रियापाश्रितवेषदेहम् ॥ २५ ॥

आयामतः विस्तरतः स्व-मान देहेन लोक-त्रय सङ्ग्रहेण विचित्र दिव्य आभरण-अंशुकानाम् कृत-श्रिया अपाश्रित वेष देहम्

पुंसां स्वकामाय विविक्तमार्गै-
रभ्यर्चतां कामुदुघाङ्‌घ्रि पद्मम् ।
प्रदर्शयन्तं कृपया नखेन्दु-
मयूखभिन्नाङ्गुलिचारुपत्रम् ॥ २६ ॥

पुंसाम् स्व-कामाय विविक्त-मार्गैः अभ्यर्चताम् काम-दुघ-अङ्घ्रि-पद्मम् प्रदर्शयन्तम् कृपया नख इन्दु मयूख भिन्न अङ्गुलि चारु-पत्रम्

मुखेन लोकार्तिहरस्मितेन
परिस्फुरत्कुण्डलमण्डितेन ।
शोणायितेनाधरबिम्बभासा
प्रत्यर्हयन्तं सुनसेन सुभ्र्वा ॥ २७ ॥

मुखेन लोक-आर्ति-हर स्मितेन परिस्फुरत् कुण्डल मण्डितेन शोणायितेन अधर बिम्ब भासा प्रत्यर्हयन्तम् सु-नसेन सु-भ्र्वा

कदम्बकिञ्जल्कपिशङ्गवाससा
स्वलंकृतं मेखलया नितम्बे ।
हारेण चानन्तधनेन वत्स
श्रीवत्सवक्ष:स्थलवल्लभेन ॥ २८ ॥

कदम्ब-किञ्जल्क पिशङ्ग वाससा सु-अलङ्कृतम् मेखलया नितम्बे हारेण च अनन्त धनेन वत्स श्रीवत्स वक्षः-स्थल वल्लभेन

परार्ध्यकेयूरमणिप्रवेक-
पर्यस्तदोर्दण्डसहस्रशाखम् ।
अव्यक्तमूलं भुवनाङ्‌घ्रि पेन्द्र-
महीन्द्रभोगैरधिवीतवल्शम् ॥ २९ ॥

परार्ध्य केयूर मणि-प्रवेक पर्यस्त दोर्दण्ड सहस्र-शाखम् अव्यक्त-मूलम् भुवन अङ्घ्रिप इन्द्रम् अहि-इन्द्र भोगैः अधिवीत वल्शम्

चराचरौको भगवन्महीध्र-
महीन्द्रबन्धुं सलिलोपगूढम् ।
किरीटसाहस्रहिरण्यश‍ृङ्ग-
माविर्भवत्कौस्तुभरत्नगर्भम् ॥ ३० ॥

चर अचर ओकः भगवत् महीध्रम् अहि-इन्द्र बन्धुम् सलिल उपगूढम् किरीट साहस्र हिरण्य शृङ्गम् आविर्भवत् कौस्तुभ रत्न-गर्भम्

निवीतमाम्नायमधुव्रतश्रिया
स्वकीर्तिमय्या वनमालया हरिम् ।
सूर्येन्दुवाय्वग्‍न्यगमं त्रिधामभि:
परिक्रमत्प्राधनिकैर्दुरासदम् ॥ ३१ ॥

निवीतम् आम्नाय मधु-व्रत-श्रिया स्व-कीर्ति-मय्या वन-मालया हरिम् सूर्य इन्दु वायु अग्नि अगमम् त्रि-धामभिः परिक्रमत् प्राधनिकैः दुरासदम्

तर्ह्येव तन्नाभिसर:सरोज-
मात्मामम्भ: श्वसनं वियच्च ।
ददर्श देवो जगतो विधाता
नात: परं लोकविसर्गद‍ृष्टि: ॥ ३२ ॥

तर्हि एव तत् नाभि सरः सरोजम् आत्मानम् अम्भः श्वसनम् वियत् च ददर्श देवः जगतः विधाता न अतः परम् लोक-विसर्ग दृष्टिः

स कर्मबीजं रजसोपरक्त:
प्रजा: सिसृक्षन्नियदेव दृष्ट्वा ।
अस्तौद्विसर्गाभिमुखस्तमीड्य-
मव्यक्तवर्त्मन्यभिवेशितात्मा ॥ ३३ ॥

सः कर्म-बीजम् रजसा उपरक्तः प्रजाः सिसृक्षन् इयत् एव दृष्ट्वा अस्तौत् विसर्ग अभिमुखः तम् ईड्यम् अव्यक्त वर्त्मनि अभिवेशित आत्मा

ब्रह्मोवाच
ज्ञातोऽसि मेऽद्य सुचिरान्ननु देहभाजां
न ज्ञायते भगवतो गतिरित्यवद्यम् ।
नान्यत्त्वदस्ति भगवन्नपि तन्न शुद्धं
मायागुणव्यतिकराद्यदुरुर्विभासि ॥ १ ॥

ब्रह्मा उवाच ज्ञातः असि मे अद्य सुचिरात् ननु देह-भाजाम् न ज्ञायते भगवतः गतिः इति अवद्यम् न अन्यत् त्वत् अस्ति भगवन् अपि तत् न शुद्धम् माया गुण-व्यतिकरात् यत् उरुः विभासि

रूपं यदेतदवबोधरसोदयेन
शश्वन्निवृत्ततमस: सदनुग्रहाय ।
आदौ गृहीतमवतारशतैकबीजं
यन्नाभिपद्मभवनादहमाविरासम् ॥ २ ॥

रूपम् यत् एतत् अवबोध-रस उदयेन शश्वत् निवृत्त तमसः सत्-अनुग्रहाय आदौ गृहीतम् अवतार शत-एक-बीजम् यत् नाभि-पद्म भवनात् अहम् आविरासम्

नात: परं परम यद्भवत: स्वरूप-
मानन्दमात्रमविकल्पमविद्धवर्च: ।
पश्यामि विश्वसृजमेकमविश्वमात्मन्
भूतेन्द्रियात्मकमदस्त उपाश्रितोऽस्मि ॥ ३ ॥

न अतः परम् परम यत् भवतः स्वरूपम् आनन्द-मात्रम् अविकल्पम् अविद्ध-वर्चः पश्यामि विश्व-सृजम् एकम् अविश्वम् आत्मन् भूत इन्द्रिय आत्मक मदः ते उपाश्रितः अस्मि

तद्वा इदं भुवनमङ्गल मङ्गलाय
ध्याने स्म नो दर्शितं त उपासकानाम् ।
तस्मै नमो भगवतेऽनुविधेम तुभ्यं
योऽनाद‍ृतो नरकभाग्भिरसत्प्रसङ्गै: ॥ ४ ॥

तत् वा इदम् भुवन-मङ्गल मङ्गलाय ध्याने स्म नः दर्शितम् ते उपासकानाम् तस्मै नमः भगवते अनुविधेम तुभ्यम् यः अनादृतः नरक-भाग्भिः असत्-प्रसङ्गैः

ये तु त्वदीयचरणाम्बुजकोशगन्धं
जिघ्रन्ति कर्णविवरै: श्रुतिवातनीतम् ।
भक्त्या गृहीतचरण: परया च तेषां
नापैषि नाथ हृदयाम्बुरुहात्स्वपुंसाम् ॥ ५ ॥

ये तु त्वदीय चरण-अम्बुज कोश गन्धम् जिघ्रन्ति कर्ण-विवरैः श्रुति-वात-नीतम् भक्त्या गृहीत-चरणः परया च तेषाम् न अपैषि नाथ हृदय अम्बु-रुहात् स्व-पुंसाम्

तावद्भयं द्रविणदेहसुहृन्निमित्तं
शोक: स्पृहा परिभवो विपुलश्च लोभ: ।
तावन्ममेत्यसदवग्रह आर्तिमूलं
यावन्न तेऽङ्‌घ्रिमभयं प्रवृणीत लोक: ॥ ६ ॥

तावत् भयम् द्रविण देह सुहृत् निमित्तम् शोकः स्पृहा परिभवः विपुलः च लोभः तावत् मम इति असत् अवग्रहः आर्ति-मूलम् यावत् न ते अङ्घ्रिम् अभयम् प्रवृणीत लोकः

दैवेन ते हतधियो भवत: प्रसङ्गा-
त्सर्वाशुभोपशमनाद्विमुखेन्द्रिया ये ।
कुर्वन्ति कामसुखलेशलवाय दीना
लोभाभिभूतमनसोऽकुशलानि शश्वत् ॥ ७ ॥

दैवेन ते हत-धियः भवतः प्रसङ्गात् सर्व अशुभ उपशमनात् विमुख इन्द्रियाः ये कुर्वन्ति काम सुख लेश लवाय दीनाः लोभ-अभिभूत मनसः अकुशलानि शश्वत्

क्षुत्तृट्‌त्रिधातुभिरिमा मुहुरर्द्यमाना:
शीतोष्णवातवरषैरितरेतराच्च ।
कामाग्निनाच्युत रुषा च सुदुर्भरेण
सम्पश्यतो मन उरुक्रम सीदते मे ॥ ८ ॥

क्षुत् तृट् त्रि-धातुभिः इमाः मुहुः अर्द्यमानाः शीत उष्ण वात वरषैः इतर-इतरात् च काम-अग्निना अच्युत-रुषा च सुदुर्भरेण सम्पश्यतः मनः उरुक्रम सीदते मे

यावत्पृथक्त्वमिदमात्मन इन्द्रियार्थ-
मायाबलं भगवतो जन ईश पश्येत् ।
तावन्न संसृतिरसौ प्रतिसंक्रमेत
व्यर्थापि दु:खनिवहं वहती क्रियार्था ॥ ९ ॥

यावत् पृथक्त्वम् इदम् आत्मनः इन्द्रिय-अर्थ माया-बलम् भगवतः जनः ईश पश्येत् तावत् न संसृतिः असौ प्रतिसङ्क्रमेत व्यर्था अपि दुःख-निवहम् वहती क्रिया-अर्था

अह्न्यापृतार्तकरणा निशि नि:शयाना ।
नानामनोरथधिया क्षणभग्ननिद्रा: ।
दैवाहतार्थरचना ऋषयोऽपि देव
युष्मत्प्रसङ्गविमुखा इह संसरन्ति ॥ १० ॥

अह्नि आपृत आर्त करणाः निशि निःशयानाः नाना मनोरथ धिया क्षण भग्न निद्राः दैव आहत-अर्थ रचनाः ऋषयः अपि देव युष्मत् प्रसङ्ग विमुखाः इह संसरन्ति

त्वं भक्तियोगपरिभावितहृत्सरोज
आस्से श्रुतेक्षितपथो ननु नाथ पुंसाम् ।
यद्यद्धिया त उरुगाय विभावयन्ति
तत्तद्वपु: प्रणयसे सदनुग्रहाय ॥ ११ ॥

त्वम् भक्ति-योग परिभावित हृत् सरोजे आस्से श्रुत-ईक्षित पथः ननु नाथ पुंसाम् यत्-यत् धिया ते उरुगाय विभावयन्ति तत्-तत् वपुः प्रणयसे सत्-अनुग्रहाय

नातिप्रसीदति तथोपचितोपचारै-
राराधित: सुरगणैर्हृदिबद्धकामै: ।
यत्सर्वभूतदययासदलभ्ययैको
नानाजनेष्ववहित: सुहृदन्तरात्मा ॥ १२ ॥

न अति प्रसीदति तथा उपचित उपचारैः आराधितः सुर-गणैः हृदि बद्ध-कामैः यत् सर्व भूत दयया असत् अलभ्यया एकः नाना जनेषु अवहितः सुहृत् अन्तः आत्मा

पुंसामतो विविधकर्मभिरध्वराद्यै-
र्दानेन चोग्रतपसा परिचर्यया च ।
आराधनं भगवतस्तव सत्क्रियार्थो
धर्मोऽर्पित: कर्हिचिद्‌म्रियते न यत्र ॥ १३ ॥

पुंसाम् अतः विविध-कर्मभिः अध्वर-आद्यैः दानेन च उग्र तपसा परिचर्यया च आराधनम् भगवतः तव सत्-क्रिया-अर्थः धर्मः अर्पितः कर्हिचित् म्रियते न यत्र

शश्वत्स्वरूपमहसैव निपीतभेद-
मोहाय बोधधिषणाय नम: परस्मै ।
विश्वोद्भवस्थितिलयेषु निमित्तलीला-
रासाय ते नम इदं चकृमेश्वराय ॥ १४ ॥

शश्वत् स्वरूप महसा एव निपीत भेद मोहाय बोध धिषणाय नमः परस्मै विश्व-उद्भव स्थिति लयेषु निमित्त लीला रासाय ते नमः इदम् चकृम ईश्वराय

यस्यावतारगुणकर्मविडम्बनानि
नामानि येऽसुविगमे विवशा गृणन्ति ।
तेऽनैकजन्मशमलं सहसैव हित्वा
संयान्त्यपावृतामृतं तमजं प्रपद्ये ॥ १५ ॥

यस्य अवतार गुण कर्म विडम्बनानि नामानि ये असु-विगमे विवशाः गृणन्ति ते अनैक जन्म शमलम् सहसा एव हित्वा संयान्ति अपावृत अमृतम् तम् अजम् प्रपद्ये

यो वा अहं च गिरिशश्च विभु: स्वयं च
स्थित्युद्भवप्रलयहेतव आत्ममूलम् ।
भित्त्वा त्रिपाद्ववृध एक उरुप्ररोह-
स्तस्मै नमो भगवते भुवनद्रुमाय ॥ १६ ॥

यः वै अहम् च गिरिशः च विभुः स्वयम् च स्थिति उद्भव प्रलय हेतवः आत्म-मूलम् भित्त्वा त्रि-पात् ववृधे एकः उरु प्ररोहः तस्मै नमः भगवते भुवन-द्रुमाय

लोको विकर्मनिरत: कुशले प्रमत्त:
कर्मण्ययं त्वदुदिते भवदर्चने स्वे ।
यस्तावदस्य बलवानिह जीविताशां
सद्यश्छिनत्त्यनिमिषाय नमोऽस्तु तस्मै ॥ १७ ॥

लोकः विकर्म निरतः कुशले प्रमत्तः कर्मणि अयम् त्वत् उदिते भवत् अर्चने स्वे यः तावत् अस्य बलवान् इह जीवित-आशाम् सद्यः छिनत्ति अनिमिषाय नमः अस्तु तस्मै

यस्माद्‌बिभेम्यहमपि द्विपरार्धधिष्ण्य-
मध्यासित: सकललोकनमस्कृतं यत् ।
तेपे तपो बहुसवोऽवरुरुत्समान-
स्तस्मै नमो भगवतेऽधिमखाय तुभ्यम् ॥ १८ ॥

यस्मात् बिभेमि अहम् अपि द्वि-पर-अर्ध धिष्ण्यम् अध्यासितः सकल-लोक नमस्कृतम् यत् तेपे तपः बहु-सवः अवरुरुत्समानः तस्मै नमः भगवते अधिमखाय तुभ्यम्

तिर्यङ्‍मनुष्यविबुधादिषु जीवयोनि-
ष्वात्मेच्छयात्मकृतसेतुपरीप्सया य: ।
रेमे निरस्तविषयोऽप्यवरुद्धदेह-
स्तस्मै नमो भगवते पुरुषोत्तमाय ॥ १९ ॥

तिर्यक् मनुष्य विबुध-आदिषु जीव-योनिषु आत्म इच्छया आत्म-कृत सेतु परीप्सया यः रेमे निरस्त विषयः अपि अवरुद्ध देहः तस्मै नमः भगवते पुरुषोत्तमाय

योऽविद्ययानुपहतोऽपि दशार्धवृत्त्या
निद्रामुवाह जठरीकृतलोकयात्र: ।
अन्तर्जलेऽहिकशिपुस्पर्शानुकूलां
भीमोर्मिमालिनि जनस्य सुखं विवृण्वन् ॥ २० ॥

यः अविद्यया अनुपहतः अपि दश-अर्ध वृत्त्या निद्राम् उवाह जठरी कृत लोक-यात्रः अन्तः-जले अहि-कशिपु स्पर्श-अनुकूलाम् भीम-ऊर्मि मालिनि जनस्य सुखम् विवृण्वन्

यन्नाभिपद्मभवनादहमासमीड्य
लोकत्रयोपकरणो यदनुग्रहेण ।
तस्मै नमस्त उदरस्थभवाय योग-
निद्रावसानविकसन्नलिनेक्षणाय ॥ २१ ॥

यत् नाभि पद्म भवनात् अहम् आसम् ईड्य लोक-त्रय उपकरणः यत् अनुग्रहेण तस्मै नमः ते उदर-स्थ भवाय योग-निद्रा-अवसान विकसत् नलिन-ईक्षणाय

सोऽयं समस्तजगतां सुहृदेक आत्मा
सत्त्वेन यन्मृडयते भगवान् भगेन ।
तेनैव मे द‍ृशमनुस्पृशताद्यथाहं
स्रक्ष्यामि पूर्ववदिदं प्रणतप्रियोऽसौ ॥ २२ ॥

सः अयम् समस्त-जगताम् सुहृत् एकः आत्मा सत्त्वेन यत् मृडयते भगवान् भगेन तेन एव मे दृशम् अनुस्पृशतात् यथा अहम् स्रक्ष्यामि पूर्व-वत् इदम् प्रणत प्रियः असौ

एष प्रपन्नवरदो रमयात्मशक्त्या
यद्यत्करिष्यति गृहीतगुणावतार: ।
तस्मिन् स्वविक्रममिदं सृजतोऽपि चेतो
युञ्जीत कर्मशमलं च यथा विजह्याम् ॥ २३ ॥

एषः प्रपन्न वर-दः रमया आत्म-शक्त्या यत् यत् करिष्यति गृहीत गुण-अवतारः तस्मिन् स्व-विक्रमम् इदम् सृजतः अपि चेतः युञ्जीत कर्म शमलम् च यथा विजह्याम्

नाभिहृदादिह सतोऽम्भसि यस्य पुंसो
विज्ञानशक्तिरहमासमनन्तशक्ते: ।
रूपं विचित्रमिदमस्य विवृण्वतो मे
मा रीरिषीष्ट निगमस्य गिरां विसर्ग: ॥ २४ ॥

नाभि-ह्रदात् इह सतः अम्भसि यस्य पुंसः विज्ञान शक्तिः अहम् आसम् अनन्त शक्तेः रूपम् विचित्रम् इदम् अस्य विवृण्वतः मे मा रीरिषीष्ट निगमस्य गिराम् विसर्गः

सोऽसावदभ्रकरुणो भगवान् विवृद्ध-
प्रेमस्मितेन नयनाम्बुरुहं विजृम्भन् ।
उत्थाय विश्वविजयाय च नो विषादं
माध्व्या गिरापनयतात्पुरुष: पुराण: ॥ २५ ॥

सः असौ अदभ्र करुणः भगवान् विवृद्ध प्रेम स्मितेन नयन-अम्बुरुहम् विजृम्भन् उत्थाय विश्व-विजयाय च नः विषादम् माध्व्या गिरा अपनयतात् पुरुषः पुराणः

मैत्रेय उवाच
स्वसम्भवं निशाम्यैवं तपोविद्यासमाधिभि: ।
यावन्मनोवच: स्तुत्वा विरराम स खिन्नवत् ॥ २६ ॥

मैत्रेयः उवाच स्व-सम्भवम् निशाम्य एवम् तपः विद्या समाधिभिः यावत् मनः वचः स्तुत्वा विरराम सः खिन्न-वत्

अथाभिप्रेतमन्वीक्ष्य ब्रह्मणो मधुसूदन: ।
विषण्णचेतसं तेन कल्पव्यतिकराम्भसा ॥ २७ ॥
लोकसंस्थानविज्ञान आत्मन: परिखिद्यत: ।
तमाहागाधया वाचा कश्मलं शमयन्निव ॥ २८ ॥

अथ अभिप्रेतम् अन्वीक्ष्य ब्रह्मणः मधुसूदनः विषण्ण चेतसम् तेन कल्प व्यतिकर-अम्भसा लोक-संस्थान विज्ञाने आत्मनः परिखिद्यतः तम् आह अगाधया वाचा कश्मलम् शमयन् इव

श्रीभगवानुवाच
मा वेदगर्भ गास्तन्द्रीं सर्ग उद्यममावह ।
तन्मयापादितं ह्यग्रे यन्मां प्रार्थयते भवान् ॥ २९ ॥

श्री-भगवान् उवाच मा वेद-गर्भ गाः तन्द्रीम् सर्गे उद्यमम् आवह तत् मया आपादितम् हि अग्रे यत् माम् प्रार्थयते भवान्

भूयस्त्वं तप आतिष्ठ विद्यां चैव मदाश्रयाम् ।
ताभ्यामन्तर्हृदि ब्रह्मन् लोकान्द्रक्ष्यस्यपावृतान् ॥ ३० ॥

भूयः त्वम् तपः आतिष्ठ विद्याम् च एव मत् आश्रयाम् ताभ्याम् अन्तः हृदि ब्रह्मन् लोकान् द्रक्ष्यसि अपावृतान्

तत आत्मनि लोके च भक्तियुक्त: समाहित: ।
द्रष्टासि मां ततं ब्रह्यन्मयि लोकांस्त्वमात्मन: ॥ ३१ ॥

ततः आत्मनि लोके च भक्ति-युक्तः समाहितः द्रष्टा असि माम् ततम् ब्रह्मन् मयि लोकान् त्वम् आत्मनः

यदा तु सर्वभूतेषु दारुष्वग्निमिव स्थितम् ।
प्रतिचक्षीत मां लोको जह्यात्तर्ह्येव कश्मलम् ॥ ३२ ॥

यदा तु सर्व भूतेषु दारुषु अग्निम् इव स्थितम् प्रतिचक्षीत माम् लोकः जह्यात् तर्हि एव कश्मलम्

यदा रहितमात्मानं भूतेन्द्रियगुणाशयै: ।
स्वरूपेण मयोपेतं पश्यन् स्वाराज्यमृच्छति ॥ ३३ ॥

यदा रहितम् आत्मानम् भूत इन्द्रिय गुण-आशयैः स्वरूपेण मया उपेतम् पश्यन् स्वाराज्यम् ऋच्छति

नानाकर्मवितानेन प्रजा बह्वी: सिसृक्षत: ।
नात्मावसीदत्यस्मिंस्ते वर्षीयान्मदनुग्रह: ॥ ३४ ॥

नाना-कर्म वितानेन प्रजाः बह्वीः सिसृक्षतः न आत्मा अवसीदति अस्मिन् ते वर्षीयान् मत् अनुग्रहः

ऋषिमाद्यं न बध्नाति पापीयांस्त्वां रजोगुण: ।
यन्मनो मयि निर्बद्धं प्रजा: संसृजतोऽपि ते ॥ ३५ ॥

ऋषिम् आद्यम् न बध्नाति पापीयान् त्वाम् रजः-गुणः यत् मनः मयि निर्बद्धम् प्रजाः संसृजतः अपि ते

ज्ञातोऽहं भवता त्वद्य दुर्विज्ञेयोऽपि देहिनाम् ।
यन्मां त्वं मन्यसेऽयुक्तं भूतेन्द्रियगुणात्मभि: ॥ ३६ ॥

ज्ञातः अहम् भवता तु अद्य दुः विज्ञेयः अपि देहिनाम् यत् माम् त्वम् मन्यसे अयुक्तम् भूत इन्द्रिय गुण आत्मभिः

तुभ्यं मद्विचिकित्सायामात्मा मे दर्शितोऽबहि: ।
नालेन सलिले मूलं पुष्करस्य विचिन्वत: ॥ ३७ ॥

तुभ्यम् मत् विचिकित्सायाम् आत्मा मे दर्शितः अबहिः नालेन सलिले मूलम् पुष्करस्य विचिन्वतः

यच्चकर्थाङ्ग मतस्तोत्रं मत्कथाभ्युदयाङ्कितम् ।
यद्वा तपसि ते निष्ठा स एष मदनुग्रह: ॥ ३८ ॥

यत् चकर्थ अङ्ग मत्-स्तोत्रम् मत्-कथा अभ्युदय-अङ्कितम् यत् वा तपसि ते निष्ठा सः एषः मत् अनुग्रहः

प्रीतोऽहमस्तु भद्रं ते लोकानां विजयेच्छया ।
यदस्तौषीर्गुणमयं निर्गुणं मानुवर्णयन् ॥ ३९ ॥

प्रीतः अहम् अस्तु भद्रम् ते लोकानाम् विजय इच्छया यत् अस्तौषीः गुण-मयम् निर्गुणम् मा अनुवर्णयन्

य एतेन पुमान्नित्यं स्तुत्वा स्तोत्रेण मां भजेत् ।
तस्याशु सम्प्रसीदेयं सर्वकामवरेश्वर: ॥ ४० ॥

यः एतेन पुमान् नित्यम् स्तुत्वा स्तोत्रेण माम् भजेत् तस्य आशु सम्प्रसीदेयम् सर्व काम वर-ईश्वरः

पूर्तेन तपसा यज्ञैर्दानैर्योगसमाधिना ।
राद्धं नि:श्रेयसं पुंसां मत्प्रीतिस्तत्त्वविन्मतम् ॥ ४१ ॥

पूर्तेन तपसा यज्ञैः दानैः योग समाधिना राद्धम् निःश्रेयसम् पुंसाम् मत् प्रीतिः तत्त्व-वित् मतम्

अहमात्मात्मनां धात: प्रेष्ठ: सन् प्रेयसामपि ।
अतो मयि रतिं कुर्याद्देहादिर्यत्कृते प्रिय: ॥ ४२ ॥

अहम् आत्मा आत्मनाम् धातः प्रेष्ठः सन् प्रेयसाम् अपि अतः मयि रतिम् कुर्यात् देह-आदिः यत्-कृते प्रियः

सर्ववेदमयेनेदमात्मनात्मात्मयोनिना ।
प्रजा: सृज यथापूर्वं याश्च मय्यनुशेरते ॥ ४३ ॥

सर्व वेद-मयेन इदम् आत्मना आत्मा आत्म-योनिना प्रजाः सृज यथा-पूर्वम् याः च मयि अनुशेरते

मैत्रेय उवाच
तस्मा एवं जगत्स्रष्ट्रे प्रधानपुरुषेश्वर: ।
व्यज्येदं स्वेन रूपेण कञ्जनाभस्तिरोदधे ॥ ४४ ॥

मैत्रेयः उवाच तस्मै एवम् जगत्-स्रष्ट्रे प्रधान-पुरुष-ईश्वरः व्यज्य इदम् स्वेन रूपेण कञ्ज-नाभः तिरोदधे

विदुर उवाच
अन्तर्हिते भगवति ब्रह्मा लोकपितामह: ।
प्रजा: ससर्ज कतिधा दैहिकीर्मानसीर्विभु: ॥ १ ॥

विदुरः उवाच अन्तर्हिते भगवति ब्रह्मा लोक-पितामहः प्रजाः ससर्ज कतिधाः दैहिकीः मानसीः विभुः

ये च मे भगवन् पृष्टास्त्वय्यर्था बहुवित्तम ।
तान् वदस्वानुपूर्व्येण छिन्धि न: सर्वसंशयान् ॥ २ ॥

ये च मे भगवन् पृष्टाः त्वयि अर्थाः बहु-वित्-तम तान् वदस्व आनुपूर्व्येण छिन्धि नः सर्व संशयान्

सूत उवाच
एवं सञ्चोदितस्तेन क्षत्‍त्रा कौषारविर्मुनि: ।
प्रीत: प्रत्याह तान् प्रश्नान् हृदिस्थानथ भार्गव ॥ ३ ॥

सूतः उवाच एवम् सञ्चोदितः तेन क्षत्त्रा कौषारविः मुनिः प्रीतः प्रत्याह तान् प्रश्नान् हृदि-स्थान् अथ भार्गव

मैत्रेय उवाच
विरिञ्चोऽपि तथा चक्रे दिव्यं वर्षशतं तप: ।
आत्मन्यात्मानमावेश्य यथाह भगवानज: ॥ ४ ॥

मैत्रेयः उवाच विरिञ्चः अपि तथा चक्रे दिव्यम् वर्ष-शतम् तपः आत्मनि आत्मानम् आवेश्य यथा आह भगवान् अजः

तद्विलोक्याब्जसम्भूतो वायुना यदधिष्ठित: ।
पद्ममम्भश्च तत्कालकृतवीर्येण कम्पितम् ॥ ५ ॥

तत् विलोक्य अब्ज-सम्भूतः वायुना यत् अधिष्ठितः पद्मम् अम्भः च तत्-काल-कृत वीर्येण कम्पितम्

तपसा ह्येधमानेन विद्यया चात्मसंस्थया ।
विवृद्धविज्ञानबलो न्यपाद् वायुं सहाम्भसा ॥ ६ ॥

तपसा हि एधमानेन विद्यया च आत्म संस्थया विवृद्ध विज्ञान बलः न्यपात् वायुम् सह अम्भसा

तद्विलोक्य वियद्व्यापि पुष्करं यदधिष्ठितम् ।
अनेन लोकान् प्राग्लीनान् कल्पितास्मीत्यचिन्तयत् ॥ ७ ॥

तत् विलोक्य वियत्-व्यापि पुष्करम् यत् अधिष्ठितम् अनेन लोकान् प्राक्-लीनान् कल्पिता अस्मि इति अचिन्तयत्

पद्मकोशं तदाविश्य भगवत्कर्मचोदित: ।
एकं व्यभाङ्‌क्षीदुरुधा त्रिधा भाव्यं द्विसप्तधा ॥ ८ ॥

पद्म-कोशम् तदा आविश्य भगवत् कर्म चोदितः एकम् व्यभाङ्क्षीत् उरुधा त्रिधा भाव्यम् द्वि-सप्तधा

एतावाञ्जीवलोकस्य संस्थाभेद: समाहृत: ।
धर्मस्य ह्यनिमित्तस्य विपाक: परमेष्ठ्यसौ ॥ ९ ॥

एतावान् जीव-लोकस्य संस्था-भेदः समाहृतः धर्मस्य हि अनिमित्तस्य विपाकः परमेष्ठी असौ

विदुर उवाच
यथात्थ बहुरूपस्य हरेरद्भुतकर्मण: ।
कालाख्यं लक्षणं ब्रह्मन् यथा वर्णय न: प्रभो ॥ १० ॥

विदुरः उवाच यथा आत्थ बहु-रूपस्य हरेः अद्भुत कर्मणः काल आख्यम् लक्षणम् ब्रह्मन् यथा वर्णय नः प्रभो

मैत्रेय उवाच
गुणव्यतिकराकारो निर्विशेषोऽप्रतिष्ठित: ।
पुरुषस्तदुपादानमात्मानं लीलयासृजत् ॥ ११ ॥

मैत्रेयः उवाच गुण-व्यतिकर आकारः निर्विशेषः अप्रतिष्ठितः पुरुषः तत् उपादानम् आत्मानम् लीलया असृजत्

विश्वं वै ब्रह्मतन्मात्रं संस्थितं विष्णुमायया ।
ईश्वरेण परिच्छिन्नं कालेनाव्यक्तमूर्तिना ॥ १२ ॥

विश्वम् वै ब्रह्म तत्-मात्रम् संस्थितम् विष्णु-मायया ईश्वरेण परिच्छिन्नम् कालेन अव्यक्त मूर्तिना

यथेदानीं तथाग्रे च पश्चादप्येतदीद‍ृशम् ॥ १३ ॥

यथा इदानीम् तथा अग्रे च पश्चात् अपि एतत् ईदृशम्

सर्गो नवविधस्तस्य प्राकृतो वैकृतस्तु य: ।
कालद्रव्यगुणैरस्य त्रिविध: प्रतिसंक्रम: ॥ १४ ॥

सर्गः नव-विधः तस्य प्राकृतः वैकृतः तु यः काल द्रव्य गुणैः अस्य त्रि-विधः प्रतिसङ्क्रमः

आद्यस्तु महत: सर्गो गुणवैषम्यमात्मन: ।
द्वितीयस्त्वहमो यत्र द्रव्यज्ञानक्रियोदय: ॥ १५ ॥

आद्यः तु महतः सर्गः गुण-वैषम्यम् आत्मनः द्वितीयः तु अहमः यत्र द्रव्य ज्ञान क्रिया-उदयः

भूतसर्गस्तृतीयस्तु तन्मात्रो द्रव्यशक्तिमान् ।
चतुर्थ ऐन्द्रिय: सर्गो यस्तु ज्ञानक्रियात्मक: ॥ १६ ॥

भूत-सर्गः तृतीयः तु तत्-मात्रः द्रव्य शक्तिमान् चतुर्थः ऐन्द्रियः सर्गः यः तु ज्ञान क्रिया आत्मकः

वैकारिको देवसर्ग: पञ्चमो यन्मयं मन: ।
पष्ठस्तु तमस: सर्गो यस्त्वबुद्धिकृत: प्रभो: ॥ १७ ॥

वैकारिकः देव सर्गः पञ्चमः यत् मयम् मनः षष्ठः तु तमसः सर्गः यः तु अबुद्धि-कृतः प्रभोः

षडिमे प्राकृता: सर्गा वैकृतानपि मे श‍ृणु ।
रजोभाजो भगवतो लीलेयं हरिमेधस: ॥ १८ ॥

षट् इमे प्राकृताः सर्गाः वैकृतान् अपि मे शृणु रजः-भाजः भगवतः लीला इयम् हरि मेधसः

सप्तमो मुख्यसर्गस्तु षङ्‌विधस्तस्थुषां च य: ।
वनस्पत्योषधिलतात्वक्सारा वीरुधो द्रुमा: ॥ १९ ॥

सप्तमः मुख्य सर्गः तु षट्-विधः तस्थुषाम् च यः वनस्पति ओषधि लता त्वक्साराः वीरुधः द्रुमाः

उत्स्रोतसस्तम:प्राया अन्त:स्पर्शा विशेषिण: ॥ २० ॥

उत्स्रोतसः तमः-प्रायाः अन्तः-स्पर्शाः विशेषिणः

तिरश्चामष्टम: सर्ग: सोऽष्टाविंशद्विधो मत: ।
अविदो भूरितमसो घ्राणज्ञा ह्यद्यवेदिन: ॥ २१ ॥

तिरश्चाम् अष्टमः सर्गः सः अष्टाविंशत् विधः मतः अविदः भूरि तमसः घ्राण-ज्ञाः हृदि अवेदिनः

गौरजो महिष: कृष्ण: सूकरो गवयो रुरु: ।
द्विशफा: पशवश्चेमे अविरुष्ट्रश्च सत्तम ॥ २२ ॥

गौः अजः महिषः कृष्णः सूकरः गवयः रुरुः द्वि-शफाः पशवः च इमे अविः उष्ट्रः च सत्तम

खरोऽश्वोऽश्वतरो गौर: शरभश्चमरी तथा ।
एते चैकशफा: क्षत्त: श‍ृणु पञ्चनखान् पशून् ॥ २३ ॥

खरः अश्वः अश्वतरः गौरः शरभः चमरी तथा एते च एक शफाः क्षत्तः शृणु पञ्च नखान् पशून्

श्वा सृगालो वृको व्याघ्रो मार्जार: शशशल्लकौ ।
सिंह: कपिर्गज: कूर्मो गोधा च मकरादय: ॥ २४ ॥

श्वा सृगालः वृकः व्याघ्रः मार्जारः शश शल्लकौ सिंहः कपिः गजः कूर्मः गोधा च मकर-आदयः

कङ्कगृधबकश्येनभासभल्लूकबर्हिण: ।
हंससारसचक्राह्वकाकोलूकादय: खगा: ॥ २५ ॥

कङ्क गृध्र बक श्येन भास भल्लूक बर्हिणः हंस सारस चक्राह्व काक उलूक आदयः खगाः

अर्वाक्स्रोतस्तु नवम: क्षत्तरेकविधो नृणाम् ।
रजोऽधिका: कर्मपरा दु:खे च सुखमानिन: ॥ २६ ॥

अर्वाक् स्रोतः तु नवमः क्षत्तः एक-विधः नृणाम् रजः अधिकाः कर्म-पराः दुःखे च सुख मानिनः

वैकृतास्रय एवैते देवसर्गश्च सत्तम ।
वैकारिकस्तु य: प्रोक्त: कौमारस्तूभयात्मक: ॥ २७ ॥

वैकृताः त्रयः एव एते देव-सर्गः च सत्तम वैकारिकः तु यः प्रोक्तः कौमारः तु उभय-आत्मकः

देवसर्गश्चाष्टविधो विबुधा: पितरोऽसुरा: ।
गन्धर्वाप्सरस: सिद्धा यक्षरक्षांसि चारणा: ॥ २८ ॥
भूतप्रेतपिशाचाश्च विद्याध्रा: किन्नरादय: ।
दशैते विदुराख्याता: सर्गास्ते विश्वसृक्‍कृता: ॥ २९ ॥

देव-सर्गः च अष्ट-विधः विबुधाः पितरः असुराः गन्धर्व अप्सरसः सिद्धाः यक्ष रक्षांसि चारणाः भूत प्रेत पिशाचाः च विद्याध्राः किन्नर आदयः दश एते विदुर आख्याताः सर्गाः ते विश्व-सृक् कृताः

अत: परं प्रवक्ष्यामि वंशान्मन्वन्तराणि च ।
एवं रज:प्लुत: स्रष्टा कल्पादिष्वात्मभूर्हरि: ।
सृजत्यमोघसङ्कल्प आत्मैवात्मानमात्मना ॥ ३० ॥

अतः परम् प्रवक्ष्यामि वंशान् मन्वन्तराणि च एवम् रजः-प्लुतः स्रष्टा कल्प-आदिषु आत्म-भूः हरिः सृजति अमोघ सङ्कल्पः आत्मा एव आत्मानम् आत्मना

मैत्रेय उवाच
चरम: सद्विशेषाणामनेकोऽसंयुत: सदा ।
परमाणु: स विज्ञेयो नृणामैक्यभ्रमो यत: ॥ १ ॥

मैत्रेयः उवाच चरमः सत् विशेषाणाम् अनेकः असंयुतः सदा परम-अणुः सः विज्ञेयः नृणाम् ऐक्य भ्रमः यतः

सत एव पदार्थस्य स्वरूपावस्थितस्य यत् ।
कैवल्यं परममहानविशेषो निरन्तर: ॥ २ ॥

सतः एव पद-अर्थस्य स्वरूप-अवस्थितस्य यत् कैवल्यम् परम महान् अविशेषः निरन्तरः

एवं कालोऽप्यनुमित: सौक्ष्म्ये स्थौल्ये च सत्तम ।
संस्थानभुक्त्या भगवानव्यक्तो व्यक्तभुग्विभु: ॥ ३ ॥

एवम् कालः अपि अनुमितः सौक्ष्म्ये स्थौल्ये च सत्तम संस्थान भुक्त्या भगवान् अव्यक्तः व्यक्त-भुक् विभुः

स काल: परमाणुर्वै यो भुङ्क्ते परमाणुताम् ।
सतोऽविशेषभुग्यस्तु स काल: परमो महान् ॥ ४ ॥

सः कालः परम-अणुः वै यः भुङ्क्ते परम-अणुताम् सतः अविशेष-भुक् यः तु सः कालः परमः महान्

अणुर्द्वौ परमाणु स्यात्त्रसरेणुस्त्रय: स्मृत: ।
जालार्करश्म्यवगत: खमेवानुपतन्नगात् ॥ ५ ॥

अणुः द्वौ परम-अणु स्यात् त्रसरेणुः त्रयः स्मृतः जाल-अर्क रश्मि अवगतः खम् एव अनुपतन् अगात्

त्रसरेणुत्रिकं भुङ्क्ते य: काल: स त्रुटि: स्मृत: ।
शतभागस्तु वेध: स्यात्तैस्त्रिभिस्तु लव: स्मृत: ॥ ६ ॥

त्रसरेणु-त्रिकम् भुङ्क्ते यः कालः सः त्रुटिः स्मृतः शत-भागः तु वेधः स्यात् तैः त्रिभिः तु लवः स्मृतः

निमेषस्त्रिलवो ज्ञेय आम्नातस्ते त्रय: क्षण: ।
क्षणान् पञ्च विदु: काष्ठां लघु ता दश पञ्च च ॥ ७ ॥

निमेषः त्रि-लवः ज्ञेयः आम्नातः ते त्रयः क्षणः क्षणान् पञ्च विदुः काष्ठाम् लघु ताः दश पञ्च च

लघूनि वै समाम्नाता दश पञ्च च नाडिका ।
ते द्वे मुहूर्त: प्रहर: षड्याम: सप्त नृणाम् ॥ ८ ॥

लघूनि वै समाम्नाता दश पञ्च च नाडिका ते द्वे मुहूर्तः प्रहरः षट् यामः सप्त वा नृणाम्

द्वादशार्धपलोन्मानं चतुर्भिश्चतुरङ्गुलै: ।
स्वर्णमाषै: कृतच्छिद्रं यावत्प्रस्थजलप्लुतम् ॥ ९ ॥

द्वादश-अर्ध पल उन्मानम् चतुर्भिः चतुः-अङ्गुलैः स्वर्ण माषैः कृत-छिद्रम् यावत् प्रस्थ जल-प्लुतम्

यामाश्चत्वारश्चत्वारो मर्त्यानामहनी उभे ।
पक्ष: पञ्चदशाहानि शुक्ल: कृष्णश्च मानद ॥ १० ॥

यामाः चत्वारः चत्वारः मर्त्यानाम् अहनी उभे पक्षः पञ्च-दश अहानि शुक्लः कृष्णः च मानद

तयो: समुच्चयो मास: पितृणां तदहर्निशम् ।
द्वौ तावृतु: षडयनं दक्षिणं चोत्तरं दिवि ॥ ११ ॥

तयोः समुच्चयः मासः पितॄणाम् तत् अहः-निशम् द्वौ तौ ऋतुः षट् अयनम् दक्षिणम् च उत्तरम् दिवि

अयने चाहनी प्राहुर्वत्सरो द्वादश स्मृत: ।
संवत्सरशतं नृणां
परमायुर्निरूपितम् ॥ १२ ॥

अयने च अहनी प्राहुः वत्सरः द्वादश स्मृतः संवत्सर-शतम् नॄणाम् परम-आयुः निरूपितम्

ग्रहर्क्षताराचक्रस्थ: परमाण्वादिना जगत् ।
संवत्सरावसानेन पर्येत्यनिमिषो विभु: ॥ १३ ॥

ग्रह ऋक्ष तारा चक्र-स्थः परम-अणु-आदिना जगत् संवत्सर-अवसानेन पर्येति अनिमिषः विभुः

संवत्सर: परिवत्सर इडावत्सर एव च ।
अनुवत्सरो वत्सरश्च विदुरैवं प्रभाष्यते ॥ १४ ॥

संवत्सरः परिवत्सरः इडा-वत्सरः एव च अनुवत्सरः वत्सरः च विदुर एवम् प्रभाष्यते

य: सृज्यशक्तिमुरुधोच्छ्‌वसयन् स्वशक्त्या
पुंसोऽभ्रमाय दिवि धावति भूतभेद: ।
कालाख्यया गुणमयं क्रतुभिर्वितन्वं-
स्तस्मै बलिं हरत वत्सरपञ्चकाय ॥ १५ ॥

यः सृज्य शक्तिम् उरुधा उच्छ्वसयन् स्व-शक्त्या पुंसः अभ्रमाय दिवि धावति भूत-भेदः काल-आख्यया गुण-मयम् क्रतुभिः वितन्वन् तस्मै बलिम् हरत वत्सर-पञ्चकाय

विदुर उवाच
पितृदेवमनुष्याणामायु: परमिदं स्मृतम् ।
परेषां गतिमाचक्ष्व ये स्यु:कल्पाद् बहिर्विद: ॥ १६ ॥

विदुरः उवाच पितृ देव मनुष्याणाम् आयुः परम् इदम् स्मृतम् परेषाम् गतिम् आचक्ष्व ये स्युः कल्पात् बहिः विदः

भगवान् वेद कालस्य गतिं भगवतो ननु ।
विश्वं विचक्षते धीरा योगराद्धेन चक्षुषा ॥ १७ ॥

भगवान् वेद कालस्य गतिम् भगवतः ननु विश्वम् विचक्षते धीराः योग-राद्धेन चक्षुषा

मैत्रेय उवाच
कृतं त्रेता द्वापरं च कलिश्चेति चतुर्युगम् ।
दिव्यैर्द्वादशभिर्वर्षै: सावधानं निरूपितम् ॥ १८ ॥

मैत्रेयः उवाच कृतम् त्रेता द्वापरम् च कलिः च इति चतुः-युगम् दिव्यैः द्वादशभिः वर्षैः स-अवधानम् निरूपितम्

चत्वारि त्रीणि द्वै चैकं कृतादिषु यथाक्रमम् ।
संख्यातानि सहस्राणि द्विगुणानि शतानि च ॥ १९ ॥

चत्वारि त्रीणि द्वे च एकम् कृत-आदिषु यथा-क्रमम् सङ्ख्यातानि सहस्राणि द्वि-गुणानि शतानि च

सन्ध्यासन्ध्यांशयोरन्तर्य: काल: शतसंख्ययो: ।
तमेवाहुर्युगं तज्ज्ञा यत्र धर्मो विधीयते ॥ २० ॥

सन्ध्या सन्ध्या-अंशयोः अन्तः यः कालः शत-सङ्ख्ययोः तम् एव आहुः युगम् तत्-ज्ञाः यत्र धर्मः विधीयते

धर्मश्चतुष्पान्मनुजान् कृते समनुवर्तते ।
स एवान्येष्वधर्मेण व्येति पादेन वर्धता ॥ २१ ॥

धर्मः चतुः-पात् मनुजान् कृते समनुवर्तते सः एव अन्येषु अधर्मेण व्येति पादेन वर्धता

त्रिलोक्या युगसाहस्रं बहिराब्रह्मणो दिनम् ।
तावत्येव निशा तात यन्निमीलति विश्वसृक् ॥ २२ ॥

त्रि-लोक्याः युग साहस्रम् बहिः आब्रह्मणः दिनम् तावती एव निशा तात यत् निमीलति विश्व-सृक्

निशावसान आरब्धो लोककल्पोऽनुवर्तते ।
यावद्दिनं भगवतो मनून् भुञ्जंश्चतुर्दश ॥ २३ ॥

निशा अवसाने आरब्धः लोक-कल्पः अनुवर्तते यावत् दिनम् भगवतः मनून् भुञ्जन् चतुः-दश

स्वं स्वं कालं मनुर्भुङ्क्ते साधिकां ह्येकसप्ततिम् ॥ २४ ॥

स्वम् स्वम् कालम् मनुः भुङ्क्ते स-अधिकाम् हि एक-सप्ततिम्

मन्वन्तरेषु मनवस्तद्वंश्या ऋषय: सुरा: ।
भवन्ति चैव युगपत्सुरेशाश्चानु ये च तान् ॥ २५ ॥

मनु-अन्तरेषु मनवः तत्-वंश्याः ऋषयः सुराः भवन्ति च एव युगपत् सुर-ईशाः च अनु ये च तान्

एष दैनन्दिन: सर्गो ब्राह्मस्त्रैलोक्यवर्तन: ।
तिर्यङ्‌नृपितृदेवानां सम्भवो यत्र कर्मभि: ॥ २६ ॥

एषः दैनम्-दिनः सर्गः ब्राह्मः त्रैलोक्य-वर्तनः तिर्यक् नृ पितृ देवानाम् सम्भवः यत्र कर्मभिः

मन्वन्तरेषु भगवान् बिभ्रत्सत्त्वं स्वमूर्तिभि: ।
मन्वादिभिरिदं विश्वमवत्युदितपौरुष: ॥ २७ ॥

मनु-अन्तरेषु भगवान् बिभ्रत् सत्त्वम् स्व-मूर्तिभिः मनु-आदिभिः इदम् विश्वम् अवति उदित पौरुषः

तमोमात्रामुपादाय प्रतिसंरुद्धविक्रम: ।
कालेनानुगताशेष आस्ते तूष्णीं दिनात्यये ॥ २८ ॥

तमः मात्राम् उपादाय प्रतिसंरुद्ध-विक्रमः कालेन अनुगत अशेषः आस्ते तूष्णीम् दिन-अत्यये

तमेवान्वपिधीयन्ते लोको भूरादयस्त्रय: ।
निशायामनुवृत्तायां निर्मुक्तशशिभास्करम् ॥ २९ ॥

तम् एव अनु अपि धीयन्ते लोकाः भूः-आदयः त्रयः निशायाम् अनुवृत्तायाम् निर्मुक्त शशि भास्करम्

त्रिलोक्यां दह्यमानायां शक्त्या सङ्कर्षणाग्निना ।
यान्त्यूष्मणा महर्लोकाज्जनं भृग्वादयोऽर्दिता: ॥ ३० ॥

त्रि-लोक्याम् दह्यमानायाम् शक्त्या सङ्कर्षण अग्निना यान्ति ऊष्मणा महः-लोकात् जनम् भृगु आदयः अर्दिताः

तावत्‍त्रिभुवनं सद्य: कल्पान्तैधितसिन्धव: ।
प्लावयन्त्युत्कटाटोपचण्डवातेरितोर्मय: ॥ ३१ ॥

तावत् त्रि-भुवनम् सद्यः कल्प-अन्त एधित सिन्धवः प्लावयन्ति उत्कट आटोप चण्ड वात ईरित ऊर्मयः

अन्त: स तस्मिन् सलिल आस्तेऽनन्तासनो हरि: ।
योगनिद्रानिमीलाक्ष: स्तूयमानो जनालयै: ॥ ३२ ॥

अन्तः सः तस्मिन् सलिले आस्ते अनन्त आसनः हरिः योग निद्रा निमील-अक्षः स्तूय-मानः जन-आलयैः

एवंविधैरहोरात्रै: कालगत्योपलक्षितै: ।
अपक्षितमिवास्यापि परमायुर्वय: शतम् ॥ ३३ ॥

एवम् विधैः अहः रात्रैः काल-गत्या उपलक्षितैः अपक्षितम् इव अस्य अपि परम-आयुः वयः शतम्

यदर्धमायुषस्तस्य परार्धमभिधीयते ।
पूर्व: परार्धोऽपक्रान्तो ह्यपरोऽद्य प्रवर्तते ॥ ३४ ॥

यत् अर्धम् आयुषः तस्य परार्धम् अभिधीयते पूर्वः पर-अर्धः अपक्रान्तः हि अपरः अद्य प्रवर्तते

पूर्वस्यादौ परार्धस्य ब्राह्मो नाम महानभूत् ।
कल्पो यत्राभवद्ब्रह्मा शब्दब्रह्मेति यं विदु: ॥ ३५ ॥

पूर्वस्य आदौ पर-अर्धस्य ब्राह्मः नाम महान् अभूत् कल्पः यत्र अभवत् ब्रह्मा शब्द-ब्रह्म इति यम् विदुः

तस्यैव चान्ते कल्पोऽभूद् यं पाद्ममभिचक्षते ।
यद्धरेर्नाभिसरस आसील्लोकसरोरुहम् ॥ ३६ ॥

तस्य एव च अन्ते कल्पः अभूत् यम् पाद्मम् अभिचक्षते यत् हरेः नाभि सरसः आसीत् लोक सरोरुहम्

अयं तु कथित: कल्पो द्वितीयस्यापि भारत ।
वाराह इति विख्यातो यत्रासीच्छूकरो हरि: ॥ ३७ ॥

अयम् तु कथितः कल्पः द्वितीयस्य अपि भारत वाराहः इति विख्यातः यत्र आसीत् शूकरः हरिः

कालोऽयं द्विपरार्धाख्यो निमेष उपचर्यते ।
अव्याकृतस्यानन्तस्य ह्यनादेर्जगदात्मन: ॥ ३८ ॥

कालः अयम् द्वि-परार्ध-आख्यः निमेषः उपचर्यते अव्याकृतस्य अनन्तस्य हि अनादेः जगत्-आत्मनः

कालोऽयं परमाण्वादिर्द्विपरार्धान्त ईश्वर: ।
नैवेशितुं प्रभुर्भूम्न ईश्वरो धाममानिनाम् ॥ ३९ ॥

कालः अयम् परम-अणु आदिः द्वि-परार्ध अन्तः ईश्वरः न एव ईशितुम् प्रभुः भूम्नः ईश्वरः धाम-मानिनाम्

विकारै: सहितो युक्तैर्विशेषादिभिरावृत: ।
आण्डकोशो बहिरयं पञ्चाशत्कोटिविस्तृत: ॥ ४० ॥

विकारैः सहितः युक्तैः विशेष आदिभिः आवृतः आण्ड-कोशः बहिः अयम् पञ्चाशत् कोटि विस्तृतः

दशोत्तराधिकैर्यत्र प्रविष्ट: परमाणुवत् ।
लक्ष्यतेऽन्तर्गताश्चान्ये कोटिशो ह्यण्डराशय: ॥ ४१ ॥

दश-उत्तर-अधिकैः यत्र प्रविष्टः परम-अणु-वत् लक्ष्यते अन्तः-गताः च अन्ये कोटिशः हि अण्ड-राशयः

तदाहुरक्षरं ब्रह्म सर्वकारणकारणम् ।
विष्णोर्धाम परं साक्षात्पुरुषस्य महात्मन: ॥ ४२ ॥

तत् आहुः अक्षरम् ब्रह्म सर्व-कारण कारणम् विष्णोः धाम परम् साक्षात् पुरुषस्य महात्मनः

मैत्रेय उवाच
इति ते वर्णित: क्षत्त: कालाख्य: परमात्मन: ।
महिमा वेदगर्भोऽथ यथास्राक्षीन्निबोध मे ॥ १ ॥

मैत्रेयः उवाच इति ते वर्णितः क्षत्तः काल-आख्यः परमात्मनः महिमा वेद-गर्भः अथ यथा अस्राक्षीत् निबोध मे

ससर्जाग्रेऽन्धतामिस्रमथ तामिस्रमादिकृत् ।
महामोहं च मोहं च तमश्चाज्ञानवृत्तय: ॥ २ ॥

ससर्ज अग्रे अन्ध-तामिस्रम् अथ तामिस्रम् आदि-कृत् महा-मोहम् च मोहम् च तमः च अज्ञान वृत्तयः

दृष्ट्वा पापीयसीं सृष्टिं नात्मानं बह्वमन्यत ।
भगवद्ध्यानपूतेन मनसान्यां ततोऽसृजत् ॥ ३ ॥

दृष्ट्वा पापीयसीम् सृष्टिम् न आत्मानम् बहु अमन्यत भगवत् ध्यान पूतेन मनसा अन्याम् ततः असृजत्

सनकं च सनन्दं च सनातनमथात्मभू: ।
सनत्कुमारं च मुनीन्निष्क्रियानूर्ध्वरेतस: ॥ ४ ॥

सनकम् च सनन्दम् च सनातनम् अथ आत्म-भूः सनत्-कुमारम् च मुनीन् निष्क्रियान् ऊर्ध्व-रेतसः

तान् बभाषे स्वभू: पुत्रान् प्रजा: सृजत पुत्रका: ।
तन्नैच्छन्मोक्षधर्माणो वासुदेवपरायणा: ॥ ५ ॥

तान् बभाषे स्वभूः पुत्रान् प्रजाः सृजत पुत्रकाः तत् न ऐच्छन् मोक्ष-धर्माणः वासुदेव परायणाः

सोऽवध्यात: सुतैरेवं प्रत्याख्यातानुशासनै: ।
क्रोधं दुर्विषहं जातं नियन्तुमुपचक्रमे ॥ ६ ॥

सः अवध्यातः सुतैः एवम् प्रत्याख्यात अनुशासनैः क्रोधम् दुर्विषहम् जातम् नियन्तुम् उपचक्रमे

धिया निगृह्यमाणोऽपि भ्रुवोर्मध्यात्प्रजापते: ।
सद्योऽजायत तन्मन्यु: कुमारो नीललोहित: ॥ ७ ॥

धिया निगृह्यमाणः अपि भ्रुवोः मध्यात् प्रजापतेः सद्यः अजायत तत् मन्युः कुमारः नील-लोहितः

स वै रुरोद देवानां पूर्वजो भगवान् भव: ।
नामानि कुरु मे धात: स्थानानि च जगद्गुरो ॥ ८ ॥

सः वै रुरोद देवानाम् पूर्वजः भगवान् भवः नामानि कुरु मे धातः स्थानानि च जगत्-गुरो

इति तस्य वच: पाद्मो भगवान् परिपालयन् ।
अभ्यधाद्भद्रया वाचा मा रोदीस्तत्करोमि ते ॥ ९ ॥

इति तस्य वचः पाद्मः भगवान् परिपालयन् अभ्यधात् भद्रया वाचा मा रोदीः तत् करोमि ते

यदरोदी: सुरश्रेष्ठ सोद्वेग इव बालक: ।
ततस्त्वामभिधास्यन्ति नाम्ना रुद्र इति प्रजा: ॥ १० ॥

यत् अरोदीः सुर-श्रेष्ठ स-उद्वेगः इव बालकः ततः त्वाम् अभिधास्यन्ति नाम्ना रुद्रः इति प्रजाः

हृदिन्द्रियाण्यसुर्व्योम वायुरग्निर्जलं मही ।
सूर्यश्चन्द्रस्तपश्चैव स्थानान्यग्रे कृतानि ते ॥ ११ ॥

हृत् इन्द्रियाणि असुः व्योम वायुः अग्निः जलम् मही सूर्यः चन्द्रः तपः च एव स्थानानि अग्रे कृतानि ते

मन्युर्मनुर्महिनसो महाञ्छिव ऋतध्वज: ।
उग्ररेता भव: कालो वामदेवो धृतव्रत: ॥ १२ ॥

मन्युः, मनुः, महिनसः, महान्, शिवः, ऋतध्वजः, उगरेताः, भवः, कालः, वामदेवः, धृतव्रतः

धीर्धृतिरसलोमा च नियुत्सर्पिरिलाम्बिका ।
इरावती स्वधा दीक्षा रुद्राण्यो रुद्र ते स्त्रिय: ॥ १३ ॥

धीः, धृति, रसला, उमा, नियुत्, सर्पिः, इला, अम्बिका, इरावती, स्वधा, दीक्षा रुद्राण्यः रुद्र ते स्त्रियः

गृहाणैतानि नामानि स्थानानि च सयोषण: ।
एभि: सृज प्रजा बह्वी: प्रजानामसि यत्पति: ॥ १४ ॥

गृहाण एतानि नामानि स्थानानि च स-योषणः एभिः सृज प्रजाः बह्वीः प्रजानाम् असि यत् पतिः

इत्यादिष्ट: स्वगुरुणा भगवान्नीललोहित: ।
सत्त्वाकृतिस्वभावेन ससर्जात्मसमा: प्रजा: ॥ १५ ॥

इति आदिष्टः स्व-गुरुणा भगवान् नील-लोहितः सत्त्व आकृति स्वभावेन ससर्ज आत्म-समाः प्रजाः

रुद्राणां रुद्रसृष्टानां समन्ताद् ग्रसतां जगत् ।
निशाम्यासंख्यशो यूथान् प्रजापतिरशङ्कत ॥ १६ ॥

रुद्राणाम् रुद्र-सृष्टानाम् समन्तात् ग्रसताम् जगत् निशाम्य असङ्ख्यशः यूथान् प्रजा-पतिः अशङ्कत

अलं प्रजाभि: सृष्टाभिरीद‍ृशीभि: सुरोत्तम ।
मया सह दहन्तीभिर्दिशश्चक्षुर्भिरुल्बणै: ॥ १७ ॥

अलम् प्रजाभिः सृष्टाभिः ईदृशीभिः सुर-उत्तम मया सह दहन्तीभिः दिशः चक्षुर्भिः उल्बणैः

तप आतिष्ठ भद्रं ते सर्वभूतसुखावहम् ।
तपसैव यथापूर्व स्रष्टा विश्वमिदं भवान् ॥ १८ ॥

तपः आतिष्ठ भद्रम् ते सर्व भूत सुख-आवहम् तपसा एव यथा पूर्वम् स्रष्टा विश्वम् इदम् भवान्

तपसैव परं ज्योतिर्भगवन्तमधोक्षजम् ।
सर्वभूतगुहावासमञ्जसा विन्दते पुमान् ॥ १९ ॥

तपसा एव परम् ज्योतिः भगवन्तम् अधोक्षजम् सर्व-भूत-गुहा-आवासम् अञ्जसा विन्दते पुमान्

मैत्रेय उवाच
एवमात्मभुवादिष्ट: परिक्रम्य गिरां पतिम् ।
बाढमित्यमुमामन्‍त्र्य विवेश तपसे वनम् ॥ २० ॥

मैत्रेयः उवाच एवम् आत्म-भुवा आदिष्टः परिक्रम्य गिराम् पतिम् बाढम् इति अमुम् आमन्त्र्य विवेश तपसे वनम्

अथाभिध्यायत: सर्गं दश पुत्रा: प्रजज्ञिरे ।
भगवच्छक्तियुक्तस्य लोकसन्तानहेतव: ॥ २१ ॥

अथ अभिध्यायतः सर्गम् दश पुत्राः प्रजज्ञिरे भगवत् शक्ति युक्तस्य लोक सन्तान हेतवः

मरीचिरत्र्याङ्गिरसौ पुलस्त्य: पुलह: क्रतु: ।
भृगुर्वसिष्ठो दक्षश्च दशमस्तत्र नारद: ॥ २२ ॥

मरीचिः, अत्रि, अङ्गिरसौ, पुलस्त्यः, पुलहः, क्रतुः, भृगुः, वसिष्ठः, दक्षः च दशमः तत्र नारदः

उत्सङ्गान्नारदो जज्ञे दक्षोऽङ्गुष्ठात्स्वयम्भुव: ।
प्राणाद्वसिष्ठ: सञ्जातो भृगुस्त्वचि करात्क्रतु: ॥ २३ ॥

उत्सङ्गात् नारदः जज्ञे दक्षः अङ्गुष्ठात् स्वयम्भुवः प्राणात् वसिष्ठः सञ्जातः भृगुः त्वचि करात् क्रतुः

पुलहो नाभितो जज्ञे पुलस्त्य: कर्णयोऋर्षि: ।
अङ्गिरा मुखतोऽक्ष्णोऽत्रिर्मरीचिर्मनसोऽभवत् ॥ २४ ॥

पुलहः नाभितः जज्ञे पुलस्त्यः कर्णयोः ऋषिः अङ्गिराः मुखतः अक्ष्णः अत्रिः मरीचिः मनसः अभवत्

धर्म: स्तनाद्दक्षिणतो यत्र नारायण: स्वयम् ।
अधर्म पृष्ठतो यस्मान्मृत्युर्लोकभयङ्कर: ॥ २५ ॥

धर्मः स्तनात् दक्षिणतः यत्र नारायणः स्वयम् अधर्मः पृष्ठतः यस्मात् मृत्युः लोक भयम्-करः

हृदि कामो भ्रुव: क्रोधो लोभश्चाधरदच्छदात् ।
आस्याद्वाक्सिन्धवो मेढ्रान्निऋर्ति: पायोरघाश्रय: ॥ २६ ॥

हृदि कामः भ्रुवः क्रोधः लोभः च अधर-दच्छदात् आस्यात् वाक् सिन्धवः मेढ्रात् निरृतिः पायोः अघ-आश्रयः

छायाया: कर्दमो जज्ञे देवहूत्या: पति: प्रभु: ।
मनसो देहतश्चेदं जज्ञे विश्वकृतो जगत् ॥ २७ ॥

छायायाः कर्दमः जज्ञे देवहूत्याः पतिः प्रभुः मनसः देहतः च इदम् जज्ञे विश्व कृतः जगत्

वाचं दुहितरं तन्वीं स्वयम्भूर्हरतीं मन: ।
अकामां चकमे क्षत्त: सकाम इति न: श्रुतम् ॥ २८ ॥

वाचम् दुहितरम् तन्वीम् स्वयम्भूः हरतीम् मनः अकामाम् चकमे क्षत्तः स-कामः इति नः श्रुतम्

तमधर्मे कृतमतिं विलोक्य पितरं सुता: ।
मरीचिमुख्या मुनयो विश्रम्भात्प्रत्यबोधयन् ॥ २९ ॥

तम् अधर्मे कृत-मतिम् विलोक्य पितरम् सुताः मरीचि-मुख्याः मुनयः विश्रम्भात् प्रत्यबोधयन्

नैतत्पूर्वै: कृतं त्वद्ये न करिष्यन्ति चापरे ।
यस्त्वं दुहितरं गच्छेरनिगृह्याङ्गजं प्रभु: ॥ ३० ॥

न एतत् पूर्वैः कृतम् त्वत् ये न करिष्यन्ति च अपरे यः त्वम् दुहितरम् गच्छेः अनिगृह्य अङ्गजम् प्रभुः

तेजीयसामपि ह्येतन्न सुश्लोक्यं जगद्गुरो ।
यद्‌वृत्तमनुतिष्ठन् वै लोक: क्षेमाय कल्पते ॥ ३१ ॥

तेजीयसाम् अपि हि एतत् न सु-श्लोक्यम् जगत्-गुरो यत् वृत्तम् अनुतिष्ठन् वै लोकः क्षेमाय कल्पते

तस्मै नमो भगवते य इदं स्वेन रोचिषा ।
आत्मस्थं व्यञ्जयामास स धर्मं पातुमर्हति ॥ ३२ ॥

तस्मै नमः भगवते यः इदम् स्वेन रोचिषा आत्म-स्थम् व्यञ्जयाम् आस सः धर्मम् पातुम् अर्हति

स इत्थं गृणत: पुत्रान् पुरो दृष्ट्वा प्रजापतीन् ।
प्रजापतिपतिस्तन्वं तत्याज व्रीडितस्तदा ।
तां दिशो जगृहुर्घोरां नीहारं यद्विदुस्तम: ॥ ३३ ॥

सः इत्थम् गृणतः पुत्रान् पुरः दृष्ट्वा प्रजा-पतीन् प्रजापति-पतिः तन्वम् तत्याज व्रीडितः तदा ताम् दिशः जगृहुः घोराम् नीहारम् यत् विदुः तमः

कदाचिद् ध्यायत: स्रष्टुर्वेदा आसंश्चतुर्मुखात् ।
कथं स्रक्ष्याम्यहं लोकान् समवेतान् यथा पुरा ॥ ३४ ॥

कदाचित् ध्यायतः स्रष्टुः वेदाः आसन् चतुः-मुखात् कथम् स्रक्ष्यामि अहम् लोकान् समवेतान् यथा पुरा

चातुर्होत्रं कर्मतन्त्रमुपवेदनयै: सह ।
धर्मस्य पादाश्चत्वारस्तथैवाश्रमवृत्तय: ॥ ३५ ॥

चातुः होत्रम् कर्म तन्त्रम् उपवेद नयैः सह धर्मस्य पादाः चत्वारः तथा एव आश्रम वृत्तयः

विदुर उवाच
स वै विश्वसृजामीशो वेदादीन् मुखतोऽसृजत् ।
यद् यद् येनासृजद् देवस्तन्मे ब्रूहि तपोधन ॥ ३६ ॥

विदुरः उवाच सः वै विश्व सृजाम् ईशः वेद-आदीन् मुखतः असृजत् यत् यत् येन असृजत् देवः तत् मे ब्रूहि तपः-धन

मैत्रेय उवाच
ऋग्यजु:सामाथर्वाख्यान् वेदान् पूर्वादिभिर्मुखै: ।
शास्त्रमिज्यां स्तुतिस्तोमं प्रायश्चित्तं व्यधात्क्रमात् ॥ ३७ ॥

मैत्रेयः उवाच ऋक्-यजुः-साम-अथर्व आख्यान् वेदान् पूर्व-आदिभिः मुखैः शास्त्रम् इज्याम् स्तुति-स्तोमम् प्रायश्चित्तम् व्यधात् क्रमात्

आयुर्वेदं धनुर्वेदं गान्धर्वं वेदमात्मन: ।
स्थापत्यं चासृजद् वेदं क्रमात्पूर्वादिभिर्मुखै: ॥ ३८ ॥

आयुः-वेदम् धनुः-वेदम् गान्धर्वम् वेदम् आत्मनः स्थापत्यम् च असृजत् वेदम् क्रमात् पूर्व-आदिभिः मुखैः

इतिहासपुराणानि पञ्चमं वेदमीश्वर: ।
सर्वेभ्य एव वक्त्रेभ्य: ससृजे सर्वदर्शन: ॥ ३९ ॥

इतिहास पुराणानि पञ्चमम् वेदम् ईश्वरः सर्वेभ्यः एव वक्त्रेभ्यः ससृजे सर्व दर्शनः

षोडश्युक्थौ पूर्ववक्त्रात्पुरीष्यग्निष्टुतावथ ।
आप्तोर्यामातिरात्रौ च वाजपेयं सगोसवम् ॥ ४० ॥

षोडशी-उक्थौ पूर्व-वक्त्रात् पुरीषि-अग्निष्टुतौ अथ आप्तोर्याम-अतिरात्रौ च वाजपेयम् स-गोसवम्

विद्या दानं तप: सत्यं धर्मस्येति पदानि च ।
आश्रमांश्च यथासंख्यमसृजत्सह वृत्तिभि: ॥ ४१ ॥

विद्या दानम् तपः सत्यम् धर्मस्य इति पदानि च आश्रमान् च यथा सङ्ख्यम् असृजत् सह वृत्तिभिः

सावित्रं प्राजापत्यं च ब्राह्मं चाथ बृहत्तथा ।
वार्तासञ्चयशालीनशिलोञ्छ इति वै गृहे ॥ ४२ ॥

सावित्रम् प्राजापत्यम् च ब्राह्मम् च अथ बृहत् तथा वार्ता सञ्चय शालीन शिल-उञ्छः इति वै गृहे

वैखानसा वालखिल्यौदुम्बरा: फेनपा वने ।
न्यासे कुटीचक: पूर्वं बह्वोदो हंसनिष्क्रियौ ॥ ४३ ॥

वैखानसाः वालखिल्य औदुम्बराः फेनपाः वने न्यासे कुटीचकः पूर्वम् बह्वोदः हंस निष्क्रियौ

आन्वीक्षिकी त्रयी वार्ता दण्डनीतिस्तथैव च ।
एवं व्याहृतयश्वासन् प्रणवो ह्यस्य दहृत: ॥ ४४ ॥

आन्वीक्षिकी त्रयी वार्ता दण्ड नीतिः तथा एव च एवम् व्याहृतयः च आसन् प्रणवः हि अस्य दह्रतः

तस्योष्णिगासील्लोमभ्यो गायत्री च त्वचो विभो: ।
त्रिष्टुम्मांसात्स्‍नुतोऽनुष्टुब्जगत्यस्थ्न: प्रजापते: ॥ ४५ ॥

तस्य उष्णिक् आसीत् लोमभ्यः गायत्री च त्वचः विभोः त्रिष्टुप् मांसात् स्नुतः अनुष्टुप् जगती अस्थ्नः प्रजापतेः

मज्जाया: पङ्‌क्तिरुत्पन्ना बृहती प्राणतोऽभवत् ॥ ४६ ॥

मज्जायाः पङ्क्तिः उत्पन्ना बृहती प्राणतः अभवत्

स्पर्शस्तस्याभवज्जीव: स्वरो देह उदाहृत ।
ऊष्माणमिन्द्रियाण्याहुरन्त:स्था बलमात्मन: ।
स्वरा: सप्त विहारेण भवन्ति स्म प्रजापते: ॥ ४७ ॥

स्पर्शः तस्य अभवत् जीवः स्वरः देहः उदाहृतः ऊष्माणम् इन्द्रियाणि आहुः अन्तः-स्थाः बलम् आत्मनः स्वराः सप्त विहारेण भवन्ति स्म प्रजापतेः

शब्दब्रह्मात्मनस्तस्य व्यक्ताव्यक्तात्मन: पर: ।
ब्रह्मावभाति विततो नानाशक्त्युपबृंहित: ॥ ४८ ॥

शब्द-ब्रह्म आत्मनः तस्य व्यक्त अव्यक्त-आत्मनः परः ब्रह्मा अवभाति विततः नाना शक्ति उपबृंहितः

ततोऽपरामुपादाय स सर्गाय मनो दधे ॥ ४९ ॥

ततः अपराम् उपादाय सः सर्गाय मनः दधे

ऋषीणां भूरिवीर्याणामपि सर्गमविस्तृतम् ।
ज्ञात्वा तद्‍धृदये भूयश्चिन्तयामास कौरव ॥ ५० ॥

ऋषीणाम् भूरि-वीर्याणाम् अपि सर्गम् अविस्तृतम् ज्ञात्वा तत् हृदये भूयः चिन्तयाम् आस कौरव

अहो अद्भुतमेतन्मे व्यापृतस्यापि नित्यदा ।
न ह्येधन्ते प्रजा नूनं दैवमत्र विघातकम् ॥ ५१ ॥

अहो अद्भुतम् एतत् मे व्यापृतस्य अपि नित्यदा न हि एधन्ते प्रजाः नूनम् दैवम् अत्र विघातकम्

एवं युक्तकृतस्तस्य दैवञ्चावेक्षतस्तदा ।
कस्य रूपमभूद् द्वेधा यत्कायमभिचक्षते ॥ ५२ ॥

एवम् युक्त कृतः तस्य दैवम् च अवेक्षतः तदा कस्य रूपम् अभूत् द्वेधा यत् कायम् अभिचक्षते

ताभ्यां रूपविभागाभ्यां मिथुनं समपद्यत ॥ ५३ ॥

ताभ्याम् रूप विभागाभ्याम् मिथुनम् समपद्यत

यस्तु तत्र पुमान् सोऽभून्मनु: स्वायम्भुव: स्वराट् ।
स्त्री याऽसीच्छतरूपाख्या महिष्यस्य महात्मन: ॥ ५४ ॥

यः तु तत्र पुमान् सः अभूत् मनुः स्वायम्भुवः स्व-राट् स्त्री या आसीत् शतरूपा आख्या महिषी अस्य महात्मनः

तदा मिथुनधर्मेण प्रजा ह्येधाम्बभूविरे ॥ ५५ ॥

तदा मिथुन धर्मेण प्रजाः हि एधाम् बभूविरे

स चापि शतरूपायां पञ्चापत्यान्यजीजनत् ।
प्रियव्रतोत्तानपादौ तिस्र: कन्याश्च भारत ।
आकूतिर्देवहूतिश्च प्रसूतिरिति सत्तम ॥ ५६ ॥

सः च अपि शतरूपायाम् पञ्च अपत्यानि अजीजनत् प्रियव्रत उत्तानपादौ तिस्रः कन्याः च भारत आकूतिः देवहूतिः च प्रसूतिः इति सत्तम

आकूतिं रुचये प्रादात्कर्दमाय तु मध्यमाम् ।
दक्षायादात्प्रसूतिं च यत आपूरितं जगत् ॥ ५७ ॥

आकूतिम् रुचये प्रादात् कर्दमाय तु मध्यमाम् दक्षाय अदात् प्रसूतिम् च यतः आपूरितम् जगत्

श्रीशुक उवाच
निशम्य वाचं वदतो मुने: पुण्यतमां नृप ।
भूय: पप्रच्छ कौरव्यो वासुदेवकथाद‍ृत: ॥ १ ॥

श्री-शुकः उवाच निशम्य वाचम् वदतः मुनेः पुण्य-तमाम् नृप भूयः पप्रच्छ कौरव्यः वासुदेव-कथा आदृतः

विदुर उवाच
स वै स्वायम्भुव: सम्राट् प्रिय: पुत्र: स्वयम्भुव: ।
प्रतिलभ्य प्रियां पत्नीं किं चकार ततो मुने ॥ २ ॥

विदुरः उवाच सः वै स्वायम्भुवः सम्राट् प्रियः पुत्रः स्वयम्भुवः प्रतिलभ्य प्रियाम् पत्नीम् किम् चकार ततः मुने

चरितं तस्य राजर्षेरादिराजस्य सत्तम ।
ब्रूहि मे श्रद्दधानाय विष्वक्सेनाश्रयो ह्यसौ ॥ ३ ॥

चरितम् तस्य राजर्षेः आदि-राजस्य सत्तम ब्रूहि मे श्रद्दधानाय विष्वक्सेन आश्रयः हि असौ

श्रुतस्य पुंसां सुचिरश्रमस्य
नन्वञ्जसा सूरिभिरीडितोऽर्थ: ।
तत्तद्गुणानुश्रवणं मुकुन्द-
पादारविन्द हृदयेषु येषाम् ॥ ४ ॥

श्रुतस्य पुंसाम् सुचिर श्रमस्य ननु अञ्जसा सूरिभिः ईडितः अर्थः तत् तत् गुण अनुश्रवणम् मुकुन्द पाद-अरविन्दम् हृदयेषु येषाम्

श्रीशुक उवाच
इति ब्रुवाणं विदुरं विनीतं
सहस्रशीर्ष्णश्चरणोपधानम् ।
प्रहृष्टरोमा भगवत्कथायां
प्रणीयमानो मुनिरभ्यचष्ट ॥ ५ ॥

श्री-शुकः उवाच इति ब्रुवाणम् विदुरम् विनीतम् सहस्र-शीर्ष्णः चरण उपधानम् प्रहृष्ट-रोमा भगवत् कथायाम् प्रणीयमानः मुनिः अभ्यचष्ट

मैत्रेय उवाच
यदा स्वभार्यया सार्धं जात: स्वायम्भुवो मनु: ।
प्राञ्जलि: प्रणतश्चेदं वेदगर्भमभाषत ॥ ६ ॥

मैत्रेयः उवाच यदा स्व-भार्यया सार्धम् जातः स्वायम्भुवः मनुः प्राञ्जलिः प्रणतः च इदम् वेद-गर्भम् अभाषत

त्वमेक: सर्वभूतानां जन्मकृद् वृत्तिद: पिता ।
तथापि न: प्रजानां ते शुश्रूषा केन वा भवेत् ॥ ७ ॥

त्वम् एकः सर्व भूतानाम् जन्म-कृत् वृत्ति-दः पिता तथा अपि नः प्रजानाम् ते शुश्रूषा केन वा भवेत्

तद्विधेहि नमस्तुभ्यं कर्मस्वीड्यात्मशक्तिषु ।
यत्कृत्वेह यशो विष्वगमुत्र च भवेद्‍गति: ॥ ८ ॥

तत् विधेहि नमः तुभ्यम् कर्मसु ईड्य आत्म-शक्तिषु यत् कृत्वा इह यशः विष्वक् अमुत्र च भवेत् गतिः

ब्रह्मोवाच
प्रीतस्तुभ्यमहं तात स्वस्ति स्ताद्वां क्षितीश्वर ।
यन्निर्व्यलीकेन हृदा शाधि मेत्यात्मनार्पितम् ॥ ९ ॥

ब्रह्मा उवाच प्रीतः तुभ्यम् अहम् तात स्वस्ति स्तात् वाम् क्षिति-ईश्वर यत् निर्व्यलीकेन हृदा शाधि मा इति आत्मना अर्पितम्

एतावत्यात्मजैर्वीर कार्या ह्यपचितिर्गुरौ ।
शक्त्याप्रमत्तैर्गृह्येत सादरं गतमत्सरै: ॥ १० ॥

एतावती आत्मजैः वीर कार्या हि अपचितिः गुरौ शक्त्या अप्रमत्तैः गृह्येत स-आदरम् गत-मत्सरैः

स त्वमस्यामपत्यानि सद‍ृशान्यात्मनो गुणै: ।
उत्पाद्य शास धर्मेण गां यज्ञै: पुरुषं यज ॥ ११ ॥

सः त्वम् अस्याम् अपत्यानि सदृशानि आत्मनः गुणैः उत्पाद्य शास धर्मेण गाम् यज्ञैः पुरुषम् यज

स त्वमस्यामपत्यानि सद‍ृशान्यात्मनो गुणै: ।
उत्पाद्य शास धर्मेण गां यज्ञै: पुरुषं यज ॥ ११ ॥

परम् शुश्रूषणम् मह्यम् स्यात् प्रजा रक्षया नृप भगवान् ते प्रजा-भर्तुः हृषीकेशः अनुतुष्यति

येषां न तुष्टो भगवान् यज्ञलिङ्गो जनार्दन: ।
तेषां श्रमो ह्यपार्थाय यदात्मा नाद‍ृत: स्वयम् ॥ १३ ॥

येषाम् न तुष्टः भगवान् यज्ञ-लिङ्गः जनार्दनः तेषाम् श्रमः हि अपार्थाय यत् आत्मा न आदृतः स्वयम्

मनुरुवाच
आदेशेऽहं भगवतो वर्तेयामीवसूदन ।
स्थानं त्विहानुजानीहि प्रजानां मम च प्रभो ॥ १४ ॥

मनुः उवाच आदेशे अहम् भगवतः वर्तेय अमीव-सूदन स्थानम् तु इह अनुजानीहि प्रजानाम् मम च प्रभो

यदोक: सर्वभूतानां मही मग्ना महाम्भसि ।
अस्या उद्धरणे यत्नो देव देव्या विधीयताम् ॥ १५ ॥

यत् ओकः सर्व भूतानाम् मही मग्ना महा-अम्भसि अस्याः उद्धरणे यत्नः देव देव्याः विधीयताम्

मैत्रेय उवाच
परमेष्ठी त्वपां मध्ये तथा सन्नामवेक्ष्य गाम् ।
कथमेनां समुन्नेष्य इति दध्यौ धिया चिरम् ॥ १६ ॥

मैत्रेयः उवाच परमेष्ठी तु अपाम् मध्ये तथा सन्नाम् अवेक्ष्य गाम् कथम् एनाम् समुन्नेष्ये इति दध्यौ धिया चिरम्

सृजतो मे क्षितिर्वार्भि:प्लाव्यमाना रसां गता ।
अथात्र किमनुष्ठेयमस्माभि: सर्गयोजितै: ।
यस्याहं हृदयादासं स ईशो विदधातु मे ॥ १७ ॥

सृजतः मे क्षितिः वार्भिः प्लाव्यमाना रसाम् गता अथ अत्र किम् अनुष्ठेयम् अस्माभिः सर्ग योजितैः यस्य अहम् हृदयात् आसम् सः ईशः विदधातु मे

इत्यभिध्यायतो नासाविवरात्सहसानघ ।
वराहतोको निरगादङ्गुष्ठपरिमाणक: ॥ १८ ॥

इति अभिध्यायतः नासा-विवरात् सहसा अनघ वराह-तोकः निरगात् अङ्गुष्ठ परिमाणकः

तस्याभिपश्यत: खस्थ: क्षणेन किल भारत ।
गजमात्र: प्रववृधे तदद्भुतमभून्महत् ॥ १९ ॥

तस्य अभिपश्यतः ख-स्थः क्षणेन किल भारत गज-मात्रः प्रववृधे तत् अद्भुतम् अभूत् महत्

मरीचिप्रमुखैर्विप्रै: कुमारैर्मनुना सह ।
हृष्ट्वा तत्सौकरं रूपं तर्कयामास चित्रधा ॥ २० ॥

मरीचि प्रमुखैः विप्रैः कुमारैः मनुना सह दृष्ट्वा तत् सौकरम् रूपम् तर्कयाम् आस चित्रधा

किमेतत्सूकरव्याजं सत्त्वं दिव्यमवस्थितम् ।
अहो बताश्चर्यमिदं नासाया मे विनि:सृतम् ॥ २१ ॥

किम् एतत् सूकर व्याजम् सत्त्वम् दिव्यम् अवस्थितम् अहो बत आश्चर्यम् इदम् नासायाः मे विनिःसृतम्

द‍ृष्टोऽङ्गुष्ठशिरोमात्र: क्षणाद्‍गण्डशिलासम: ।
अपि स्विद्भगवानेष यज्ञो मे खेदयन्मन: ॥ २२ ॥

दृष्टः अङ्गुष्ठ शिरः मात्रः क्षणात् गण्ड-शिला समः अपि स्वित् भगवान् एषः यज्ञः मे खेदयन् मनः

इति मीमांसतस्तस्य ब्रह्मण: सह सूनुभि: ।
भगवान् यज्ञपुरुषो जगर्जागेन्द्रसन्निभ: ॥ २३ ॥

इति मीमांसतः तस्य ब्रह्मणः सह सूनुभिः भगवान् यज्ञ पुरुषः जगर्ज अग-इन्द्र सन्निभः

ब्रह्माणं हर्षयामास हरिस्तांश्च द्विजोत्तमान् ।
स्वगर्जितेन ककुभ: प्रतिस्वनयता विभु: ॥ २४ ॥

ब्रह्माणम् हर्षयाम् आस हरिः तान् च द्विज-उत्तमान् स्व-गर्जितेन ककुभः प्रतिस्वनयता विभुः

निशम्य ते घर्घरितं स्वखेद-
क्षयिष्णु मायामयसूकरस्य ।
जनस्तप:सत्यनिवासिनस्ते
त्रिभि: पवित्रैर्मुनयोऽगृणन् स्म ॥ २५ ॥

निशम्य ते घर्घरितम् स्व-खेद क्षयिष्णु माया-मय सूकरस्य जनः तपः सत्य निवासिनः ते त्रिभिः पवित्रैः मुनयः अगृणन् स्म

तेषां सतां वेदवितानमूर्ति-
र्ब्रह्मावधार्यात्मगुणानुवादम् ।
विनद्य भूयो विबुधोदयाय
गजेन्द्रलीलो जलमाविवेश ॥ २६ ॥

तेषाम् सताम् वेद वितान-मूर्तिः ब्रह्म अवधार्य आत्म गुण-अनुवादम् विनद्य भूयः विबुध उदयाय गजेन्द्र-लीलः जलम् आविवेश

उत्क्षिप्तवाल: खचर: कठोर:
सटा विधुन्वन् खररोमशत्वक् ।
खुराहताभ्र: सितदंष्ट्र ईक्षा-
ज्योतिर्बभासे भगवान्महीध्र: ॥ २७ ॥

उत्क्षिप्त-वालः ख-चरः कठोरः सटाः विधुन्वन् खर रोमश-त्वक् खुर-आहत अभ्रः सित-दंष्ट्रः ईक्षा ज्योतिः बभासे भगवान् मही-ध्रः

घ्राणेन पृथ्व्या: पदवीं विजिघ्रन्
क्रोडापदेश: स्वयमध्वराङ्ग: ।
करालदंष्ट्रोऽप्यकरालद‍ृग्भ्या-
मुद्वीक्ष्य विप्रान् गृणतोऽविशत्कम् ॥ २८ ॥

घ्राणेन पृथ्व्याः पदवीम् विजिघ्रन् क्रोड-अपदेशः स्वयम् अध्वर अङ्गः कराल दंष्ट्रः अपि अकराल दृग्भ्याम् उद्वीक्ष्य विप्रान् गृणतः अविशत् कम्

स वज्रकूटाङ्गनिपातवेग-
विशीर्णकुक्षि: स्तनयन्नुदन्वान् ।
उत्सृष्टदीर्घोर्मिभुजैरिवार्त-
श्चुक्रोश यज्ञेश्वर पाहि मेति ॥ २९ ॥

सः वज्र-कूट-अङ्ग निपात-वेग विशीर्ण कुक्षिः स्तनयन् उदन्वान् उत्सृष्ट दीर्घ ऊर्मि भुजैः इव आर्तः चुक्रोश यज्ञ-ईश्वर पाहि मा इति

खुरै: क्षुरप्रैर्दरयंस्तदाप
उत्पारपारं त्रिपरू रसायाम् ।
ददर्श गां तत्र सुषुप्सुरग्रे
यां जीवधानीं स्वयमभ्यधत्त ॥ ३० ॥

खुरैः क्षुरप्रैः दरयन् तत् आपः उत्पार-पारम् त्रि-परुः रसायाम् ददर्श गाम् तत्र सुषुप्सुः अग्रे याम् जीव-धानीम् स्वयम् अभ्यधत्त

स्वदंष्ट्रयोद्‍धृत्य महीं निमग्नां
स उत्थित: संरुरुचे रसाया: ।
तत्रापि दैत्यं गदयापतन्तं
सुनाभसन्दीपिततीव्रमन्यु: ॥ ३१ ॥

स्व-दंष्ट्रया उद्धृत्य महीम् निमग्नाम् सः उत्थितः संरुरुचे रसायाः तत्र अपि दैत्यम् गदया आपतन्तम् सुनाभ सन्दीपित तीव्र मन्युः

जघान रुन्धानमसह्यविक्रमं
स लीलयेभं मृगराडिवाम्भसि ।
तद्रक्तपङ्काङ्कितगण्डतुण्डो
यथा गजेन्द्रो जगतीं विभिन्दन् ॥ ३२ ॥

जघान रुन्धानम् असह्य विक्रमम् सः लीलया इभम् मृग-राट् इव अम्भसि तत्-रक्त पङ्क-अङ्कित गण्ड तुण्डः यथा गजेन्द्रः जगतीम् विभिन्दन्

तमालनीलं सितदन्तकोट्या
क्ष्मामुत्क्षिपन्तं गजलीलयाङ्ग ।
प्रज्ञाय बद्धाञ्जलयोऽनुवाकै-
र्विरिञ्चिमुख्या उपतस्थुरीशम् ॥ ३३ ॥

तमाल नीलम् सित दन्त कोट्या क्ष्माम् उत्क्षिपन्तम् गज-लीलया अङ्ग प्रज्ञाय बद्ध अञ्जलयः अनुवाकैः विरिञ्चि मुख्याः उपतस्थुः ईशम्

ऋषय ऊचु:
जितं जितं तेऽजित यज्ञभावन
त्रयीं तनुं स्वां परिधुन्वते नम: ।
यद्रोमगर्ेषु निलिल्युरद्धय-
स्तस्मै नम: कारणसूकराय ते ॥ ३४ ॥

ऋषयः ऊचुः जितम् जितम् ते अजित यज्ञ-भावन त्रयीम् तनुम् स्वाम् परिधुन्वते नमः यत् रोम गर्तेषु निलिल्युः अद्धयः तस्मै नमः कारण-सूकराय ते

रूपं तवैतन्ननु दुष्कृतात्मनां
दुर्दर्शनं देव यदध्वरात्मकम् ।
छन्दांसि यस्य त्वचि बर्हिरोम-
स्वाज्यं द‍ृशि त्वङ्‌घ्रि षु चातुर्होत्रम् ॥ ३५ ॥

रूपम् तव एतत् ननु दुष्कृत-आत्मनाम् दुर्दर्शनम् देव यत् अध्वर-आत्मकम् छन्दांसि यस्य त्वचि बर्हिः रोमसु आज्यम् दृशि तु अङ्घ्रिषु चातुः-होत्रम्

स्रक्तुण्ड आसीत्स्रुव ईश नासयो-
रिडोदरे चमसा: कर्णरन्ध्रे ।
प्राशित्रमास्ये ग्रसने ग्रहास्तु ते
यच्चर्वणं ते भगवन्नग्निहोत्रम् ॥ ३६ ॥

स्रक् तुण्डे आसीत् स्रुवः ईश नासयोः इडा उदरे चमसाः कर्ण-रन्ध्रे प्राशित्रम् आस्ये ग्रसने ग्रहाः तु ते यत् चर्वणम् ते भगवन् अग्नि-होत्रम्

दीक्षानुजन्मोपसद: शिरोधरं
त्वं प्रायणीयोदयनीयदंष्ट्र: ।
जिह्वा प्रवर्ग्यस्तव शीर्षकं क्रतो:
सत्यावसथ्यं चितयोऽसवो हि ते ॥ ३७ ॥

दीक्षा अनुजन्म उपसदः शिरः-धरम् त्वम् प्रायणीय उदयनीय दंष्ट्रः जिह्वा प्रवर्ग्यः तव शीर्षकम् क्रतोः सत्य आवसथ्यम् चितयः असवः हि ते

सोमस्तु रेत: सवनान्यवस्थिति:
संस्थाविभेदास्तव देव धातव: ।
सत्राणि सर्वाणि शरीरसन्धि-
स्त्वं सर्वयज्ञक्रतुरिष्टिबन्धन: ॥ ३८ ॥

सोमः तु रेतः सवनानि अवस्थितिः संस्था-विभेदाः तव देव धातवः सत्राणि सर्वाणि शरीर सन्धिः त्वम् सर्व यज्ञ क्रतुः इष्टि बन्धनः

नमो नमस्तेऽखिलमन्त्रदेवता-
द्रव्याय सर्वक्रतवे क्रियात्मने ।
वैराग्यभक्त्यात्मजयानुभावित-
ज्ञानाय विद्यागुरवे नमो नम: ॥ ३९ ॥

नमः नमः ते अखिल मन्त्र देवता द्रव्याय सर्व-क्रतवे क्रिया-आत्मने वैराग्य भक्त्या आत्म-जय-अनुभावित ज्ञानाय विद्या-गुरवे नमः नमः

दंष्ट्राग्रकोट्या भगवंस्त्वया धृता
विराजते भूधर भू: सभूधरा ।
यथा वनान्नि:सरतो दता धृता
मतङ्गजेन्द्रस्य सपत्रपद्मिनी ॥ ४० ॥

दंष्ट्र-अग्र कोट्या भगवन् त्वया धृता विराजते भू-धर भूः स-भूधरा यथा वनात् निःसरतः दता धृता मतम्-गजेन्द्रस्य स-पत्र पद्मिनी

त्रयीमयं रूपमिदं च सौकरं
भूमण्डलेनाथ दता धृतेन ते ।
चकास्ति श‍ृङ्गोढघनेन भूयसा
कुलाचलेन्द्रस्य यथैव विभ्रम: ॥ ४१ ॥

त्रयी-मयम् रूपम् इदम् च सौकरम् भू-मण्डलेन अथ दता धृतेन ते चकास्ति शृङ्ग-ऊढ घनेन भूयसा कुल-अचल-इन्द्रस्य यथा एव विभ्रमः

संस्थापयैनां जगतां सतस्थुषां
लोकाय पत्नीमसि मातरं पिता ।
विधेम चास्यै नमसा सह त्वया
यस्यां स्वतेजोऽग्निमिवारणावधा: ॥ ४२ ॥

संस्थापय एनाम् जगताम् स-तस्थुषाम् लोकाय पत्नीम् असि मातरम् पिता विधेम च अस्यै नमसा सह त्वया यस्याम् स्व-तेजः अग्निम् इव अरणौ अधाः

क: श्रद्दधीतान्यतमस्तव प्रभो
रसां गताया भुव उद्विबर्हणम् ।
न विस्मयोऽसौ त्वयि विश्वविस्मये
यो माययेदं ससृजेऽतिविस्मयम् ॥ ४३ ॥

कः श्रद्दधीत अन्यतमः तव प्रभो रसाम् गतायाः भुवः उद्विबर्हणम् न विस्मयः असौ त्वयि विश्व विस्मये यः मायया इदम् ससृजे अतिविस्मयम्

विधुन्वता वेदमयं निजं वपु-
र्जनस्तप:सत्यनिवासिनो वयम् ।
सटाशिखोद्धूतशिवाम्बुबिन्दुभि-
र्विमृज्यमाना भृशमीश पाविता: ॥ ४४ ॥

विधुन्वता वेद-मयम् निजम् वपुः जनः तपः सत्य निवासिनः वयम् सटा शिख-उद्धूत शिव अम्बु बिन्दुभिः विमृज्यमानाः भृशम् ईश पाविताः

स वै बत भ्रष्टमतिस्तवैषते
य: कर्मणां पारमपारकर्मण: ।
यद्योगमायागुणयोगमोहितं
विश्वं समस्तं भगवन् विधेहि शम् ॥ ४५ ॥

सः वै बत भ्रष्ट-मतिः तव एषते यः कर्मणाम् पारम् अपार-कर्मणः यत् योग माया गुण योग मोहितम् विश्वम् समस्तम् भगवन् विधेहि शम्

मैत्रेय उवाच
इत्युपस्थीयमानोऽसौ मुनिभिर्ब्रह्मवादिभि: ।
सलिले स्वखुराक्रान्त उपाधत्तावितावनिम् ॥ ४६ ॥

मैत्रेयः उवाच इति उपस्थीयमानः असौ मुनिभिः ब्रह्म-वादिभिः सलिले स्व-खुर-आक्रान्ते उपाधत्त अविता अवनिम्

स इत्थं भगवानुर्वीं विष्वक्सेन: प्रजापति: ।
रसाया लीलयोन्नीतामप्सु न्यस्य ययौ हरि: ॥ ४७ ॥

सः इत्थम् भगवान् उर्वीम् विष्वक्सेनः प्रजा-पतिः रसायाः लीलया उन्नीताम् अप्सु न्यस्य ययौ हरिः

य एवमेतां हरिमेधसो हरे: ।
कथां सुभद्रां कथनीयमायिन: ।
श‍ृण्वीत भक्त्या श्रवयेत वोशतीं
जनार्दनोऽस्याशु हृदि प्रसीदति ॥ ४८ ॥

यः एवम् एताम् हरि-मेधसः हरेः कथाम् सु-भद्राम् कथनीय मायिनः शृण्वीत भक्त्या श्रवयेत वा उशतीम् जनार्दनः अस्य आशु हृदि प्रसीदति

तस्मिन् प्रसन्ने सकलाशिषां प्रभौ
किं दुर्लभं ताभिरलं लवात्मभि: ।
अनन्यद‍ृष्टय‍ा भजतां गुहाशय:
स्वयं विधत्ते स्वगतिं पर: पराम् ॥ ४९ ॥

तस्मिन् प्रसन्ने सकल-आशिषाम् प्रभौ किम् दुर्लभम् ताभिः अलम् लव-आत्मभिः अनन्य-दृष्ट्या भजताम् गुहा-आशयः स्वयम् विधत्ते स्व-गतिम् परः पराम्

को नाम लोके पुरुषार्थसारवित्
पुराकथानां भगवत्कथासुधाम् ।
आपीय कर्णाञ्जलिभिर्भवापहा-
महो विरज्येत विना नरेतरम् ॥ ५० ॥

कः नाम लोके पुरुष-अर्थ सार-वित् पुरा-कथानाम् भगवत् कथा-सुधाम् आपीय कर्ण-अञ्जलिभिः भव-अपहाम् अहो विरज्येत विना नर-इतरम्

श्रीशुक उवाच
निशम्य कौषारविणोपवर्णितां
हरे: कथां कारणसूकरात्मन: ।
पुन: स पप्रच्छ तमुद्यताञ्जलि-
र्न चातितृप्तो विदुरो धृतव्रत: ॥ १ ॥

श्री-शुकः उवाच निशम्य कौषारविणा उपवर्णिताम् हरेः कथाम् कारण सूकर-आत्मनः पुनः सः पप्रच्छ तम् उद्यत-अञ्जलिः न च अति-तृप्तः विदुरः धृत-व्रतः

विदुर उवाच
तेनैव तु मुनिश्रेष्ठ हरिणा यज्ञमूर्तिना ।
आदिदैत्यो हिरण्याक्षो हत इत्यनुशुश्रुम ॥ २ ॥

विदुरः उवाच तेन एव तु मुनि-श्रेष्ठ हरिणा यज्ञ-मूर्तिना आदि दैत्यः हिरण्याक्षः हतः इति अनुशुश्रुम

तस्य चोद्धरत: क्षौणीं स्वदंष्ट्राग्रेण लीलया ।
दैत्यराजस्य च ब्रह्मन् कस्माद्धेतोरभून्मृध: ॥ ३ ॥

तस्य च उद्धरतः क्षौणीम् स्व-दंष्ट्र-अग्रेण लीलया दैत्य-राजस्य च ब्रह्मन् कस्मात् हेतोः अभूत् मृधः

श्रद्दधानाय भक्ताय ब्रूहि तज्जन्मविस्तरम् ।
ऋषे न तृप्यति मन: परं कौतूहलं हि मे ॥ ४ ॥

श्रद्दधानाय भक्ताय ब्रूहि तत् जन्म विस्तरम् ऋषे न तृप्यति मनः परम् कौतूहलम् हि मे

मैत्रेय उवाच
साधु वीर त्वया पृष्टमवतारकथां हरे: ।
यत्त्वं पृच्छसि मर्त्यानां मृत्युपाशविशातनीम् ॥ ५ ॥

मैत्रेयः उवाच साधु वीर त्वया पृष्टम् अवतार-कथाम् हरेः यत् त्वम् पृच्छसि मर्त्यानाम् मृत्यु-पाश विशातनीम्

ययोत्तानपद: पुत्रो मुनिना गीतयार्भक: ।
मृत्यो: कृत्वैव मूर्ध्‍न्यङ्‌घ्रि मारुरोह हरे: पदम् ॥ ६ ॥

यया उत्तानपदः पुत्रः मुनिना गीतया अर्भकः मृत्योः कृत्वा एव मूर्ध्नि अङ्घ्रिम् आरुरोह हरेः पदम्

अथात्रापीतिहासोऽयं श्रुतो मे वर्णित: पुरा ।
ब्रह्मणा देवदेवेन देवानामनुपृच्छताम् ॥ ७ ॥

अथ अत्र अपि इतिहासः अयम् श्रुतः मे वर्णितः पुरा ब्रह्मणा देव-देवेन देवानाम् अनुपृच्छताम्

दितिर्दाक्षायणी क्षत्तर्मारीचं कश्यपं पतिम् ।
अपत्यकामा चकमे सन्ध्यायां हृच्छयार्दिता ॥ ८ ॥

दितिः दाक्षायणी क्षत्तः मारीचम् कश्यपम् पतिम् अपत्य-कामा चकमे सन्ध्यायाम् हृत्-शय अर्दिता

इष्ट्वाग्निजिह्वं पयसा पुरुषं यजुषां पतिम् ।
निम्‍लोचत्यर्क आसीनमग्‍न्यगारे समाहितम् ॥ ९ ॥

इष्ट्वा अग्नि जिह्वम् पयसा पुरुषम् यजुषाम् पतिम् निम्लोचति अर्के आसीनम् अग्नि-अगारे समाहितम्

दितिरुवाच
एष मां त्वत्कृते विद्वन् काम आत्तशरासन: ।
दुनोति दीनां विक्रम्य रम्भामिव मतङ्गज: ॥ १० ॥

दितिः उवाच एषः माम् त्वत्-कृते विद्वन् कामः आत्त-शरासनः दुनोति दीनाम् विक्रम्य रम्भाम् इव मतम्-गजः

तद्भवान्दह्यमानायां सपत्नीनां समृद्धिभि: ।
प्रजावतीनां भद्रं ते मय्यायुङ्क्तामनुग्रहम् ॥ ११ ॥

तत् भवान् दह्यमानायाम् स-पत्नीनाम् समृद्धिभिः प्रजा-वतीनाम् भद्रम् ते मयि आयुङ्क्ताम् अनुग्रहम्

भर्तर्याप्तोरुमानानां लोकानाविशते यश: ।
पतिर्भवद्विधो यासां प्रजया ननु जायते ॥ १२ ॥

भर्तरि आप्त-उरुमानानाम् लोकान् आविशते यशः पतिः भवत्-विधः यासाम् प्रजया ननु जायते

पुरा पिता नो भगवान्दक्षो दुहितृवत्सल: ।
कं वृणीत वरं वत्सा इत्यपृच्छत न: पृथक् ॥ १३ ॥

पुरा पिता नः भगवान् दक्षः दुहितृ-वत्सलः कम् वृणीत वरम् वत्साः इति अपृच्छत नः पृथक्

स विदित्वात्मजानां नो भावं सन्तानभावन: ।
त्रयोदशाददात्तासां यास्ते शीलमनुव्रता: ॥ १४ ॥

सः विदित्वा आत्म-जानाम् नः भावम् सन्तान भावनः त्रयोदश अददात् तासाम् याः ते शीलम् अनुव्रताः

अथ मे कुरु कल्याणं कामं कमललोचन ।
आर्तोपसर्पणं भूमन्नमोघं हि महीयसि ॥ १५ ॥

अथ मे कुरु कल्याणम् कामम् कमल-लोचन आर्त उपसर्पणम् भूमन् अमोघम् हि महीयसि

इति तां वीर मारीच: कृपणां बहुभाषिणीम् ।
प्रत्याहानुनयन् वाचा प्रवृद्धानङ्गकश्मलाम् ॥ १६ ॥

इति ताम् वीर मारीचः कृपणाम् बहु-भाषिणीम् प्रत्याह अनुनयन् वाचा प्रवृद्ध अनङ्ग कश्मलाम्

एष तेऽहं विधास्यामि प्रियं भीरु यदिच्छसि ।
तस्या: कामं न क: कुर्यात्सिद्धिस्त्रैवर्गिक यत: ॥ १७ ॥

एषः ते अहम् विधास्यामि प्रियम् भीरु यत् इच्छसि तस्याः कामम् न कः कुर्यात् सिद्धिः त्रैवर्गिकी यतः

सर्वाश्रमानुपादाय स्वाश्रमेण कलत्रवान् ।
व्यसनार्णवमत्येति जलयानैर्यथार्णवम् ॥ १८ ॥

सर्व आश्रमान् उपादाय स्व आश्रमेण कलत्र-वान् व्यसन-अर्णवम् अत्येति जल-यानैः यथा अर्णवम्

यामाहुरात्मनो ह्यर्धं श्रेयस्कामस्य मानिनि ।
यस्यां स्वधुरमध्यस्य पुमांश्चरति विज्वर: ॥ १९ ॥

याम् आहुः आत्मनः हि अर्धम् श्रेयः कामस्य मानिनि यस्याम् स्व-धुरम् अध्यस्य पुमान् चरति विज्वरः

यामाश्रित्येन्द्रियारातीन्दुर्जयानितराश्रमै: ।
वयं जयेम हेलाभिर्दस्यून्दुर्गपतिर्यथा ॥ २० ॥

याम् आश्रित्य इन्द्रिय अरातीन् दुर्जयान् इतर आश्रमैः वयम् जयेम हेलाभिः दस्यून् दुर्ग-पतिः यथा

न वयं प्रभवस्तां त्वामनुकर्तुं गृहेश्वरि ।
अप्यायुषा वा कार्त्स्‍न्येन ये चान्ये गुणगृध्नव: ॥ २१ ॥

न वयम् प्रभवः ताम् त्वाम् अनुकर्तुम् गृह-ईश्वरि अपि आयुषा वा कार्त्स्न्येन ये च अन्ये गुण-गृध्नवः

अथापि काममेतं ते प्रजात्यै करवाण्यलम् ।
यथा मां नातिरोचन्ति मुहूर्तं प्रतिपालय ॥ २२ ॥

अथ अपि कामम् एतम् ते प्रजात्यै करवाणि अलम् यथा माम् न अतिरोचन्ति मुहूर्तम् प्रतिपालय

एषा घोरतमा वेला घोराणां घोरदर्शना ।
चरन्ति यस्यां भूतानि भूतेशानुचराणि ह ॥ २३ ॥

एषा घोर-तमा वेला घोराणाम् घोर-दर्शना चरन्ति यस्याम् भूतानि भूत-ईश अनुचराणि ह

एतस्यां साध्वि सन्ध्यायां भगवान् भूतभावन: ।
परीतो भूतपर्षद्‍‌भिर्वृषेणाटति भूतराट् ॥ २४ ॥

एतस्याम् साध्वि सन्ध्यायाम् भगवान् भूत-भावनः परीतः भूत-पर्षद्भिः वृषेण अटति भूत-राट्

श्मशानचक्रानिलधूलिधूम्र-
विकीर्णविद्योतजटाकलाप: ।
भस्मावगुण्ठामलरुक्‍मदेहो
देवस्त्रिभि: पश्यति देवरस्ते ॥ २५ ॥

श्मशान चक्र-अनिल धूलि धूम्र विकीर्ण-विद्योत जटा-कलापः भस्म अवगुण्ठ अमल रुक्म देहः देवः त्रिभिः पश्यति देवरः ते

न यस्य लोके स्वजन: परो वा
नात्याद‍ृतो नोत कश्चिद्विगर्ह्य: ।
वयं व्रतैर्यच्चरणापविद्धा-
माशास्महेऽजां बत भुक्तभोगाम् ॥ २६ ॥

न यस्य लोके स्व-जनः परः वा न अति आदृतः न उत कश्चित् विगर्ह्यः वयम् व्रतैः यत् चरण अपविद्धाम् आशास्महे अजाम् बत भुक्त-भोगाम्

यस्यानवद्याचरितं मनीषिणो
गृणन्त्यविद्यापटलं बिभित्सव: ।
निरस्तसाम्यातिशयोऽपि यत्स्वयं
पिशाचचर्यामचरद्‍गति: सताम् ॥ २७ ॥

यस्य अनवद्य आचरितम् मनीषिणः गृणन्ति अविद्या पटलम् बिभित्सवः निरस्त साम्य अतिशयः अपि यत् स्वयम् पिशाच चर्याम् अचरत् गतिः सताम्

हसन्ति यस्याचरितं हि दुर्भगा:
स्वात्मन्-रतस्याविदुष: समीहितम् ।
यैर्वस्त्रमाल्याभरणानुलेपनै:
श्वभोजनं स्वात्मतयोपलालितम् ॥ २८ ॥

हसन्ति यस्य आचरितम् हि दुर्भगाः स्व-आत्मन् रतस्य अविदुषः समीहितम् यैः वस्त्र माल्य आभरण अनु लेपनैः श्व-भोजनम् स्व-आत्मतया उपलालितम्

ब्रह्मादयो यत्कृतसेतुपाला
यत्कारणं विश्वमिदं च माया ।
आज्ञाकरी यस्य पिशाचचर्या
अहो विभूम्नश्चरितं विडम्बनम् ॥ २९ ॥

ब्रह्म-आदयः यत् कृत सेतु पालाः यत् कारणम् विश्वम् इदम् च माया आज्ञा-करी यस्य पिशाच चर्या अहो विभूम्नः चरितम् विडम्बनम्

मैत्रेय उवाच
सैवं संविदिते भर्त्रा मन्मथोन्मथितेन्द्रिया ।
जग्राह वासो ब्रह्मर्षेर्वृषलीव गतत्रपा ॥ ३० ॥

मैत्रेयः उवाच सा एवम् संविदिते भर्त्रा मन्मथ उन्मथित इन्द्रिया जग्राह वासः ब्रह्म-ऋषेः वृषली इव गत-त्रपा

स विदित्वाथ भार्यायास्तं निर्बन्धं विकर्मणि ।
नत्वा दिष्टाय रहसि तयाथोपविवेश हि ॥ ३१ ॥

सः विदित्वा अथ भार्यायाः तम् निर्बन्धम् विकर्मणि नत्वा दिष्टाय रहसि तया अथ उपविवेश हि

अथोपस्पृश्य सलिलं प्राणानायम्य वाग्यत: ।
ध्यायञ्जजाप विरजं ब्रह्म ज्योति: सनातनम् ॥ ३२ ॥

अथ उपस्पृश्य सलिलम् प्राणान् आयम्य वाक्-यतः ध्यायन् जजाप विरजम् ब्रह्म ज्योतिः सनातनम्

दितिस्तु व्रीडिता तेन कर्मावद्येन भारत ।
उपसङ्गम्य विप्रर्षिमधोमुख्यभ्यभाषत ॥ ३३ ॥

दितिः तु व्रीडिता तेन कर्म अवद्येन भारत उपसङ्गम्य विप्र-ऋषिम् अधः-मुखी अभ्यभाषत

दितिरुवाच
न मे गर्भमिमं ब्रह्मन् भूतानामृषभोऽवधीत् ।
रुद्र: पतिर्हि भूतानां यस्याकरवमंहसम् ॥ ३४ ॥

दितिः उवाच न मे गर्भम् इमम् ब्रह्मन् भूतानाम् ऋषभः अवधीत् रुद्रः पतिः हि भूतानाम् यस्य अकरवम् अंहसम्

नमो रुद्राय महते देवायोग्राय मीढुषे ।
शिवाय न्यस्तदण्डाय धृतदण्डाय मन्यवे ॥ ३५ ॥

नमः रुद्राय महते देवाय उग्राय मीढुषे शिवाय न्यस्त-दण्डाय धृत-दण्डाय मन्यवे

स न: प्रसीदतां भामो भगवानुर्वनुग्रह: ।
व्याधस्याप्यनुकम्प्यानां स्त्रीणां देव: सतीपति: ॥ ३६ ॥

सः नः प्रसीदताम् भामः भगवान् उरु अनुग्रहः व्याधस्य अपि अनुकम्प्यानाम् स्त्रीणाम् देवः सती-पतिः

मैत्रेय उवाच
स्वसर्गस्याशिषं लोक्यामाशासानां प्रवेपतीम् ।
निवृत्तसन्ध्यानियमो भार्यामाह प्रजापति: ॥ ३७ ॥

मैत्रेयः उवाच स्व-सर्गस्य आशिषम् लोक्याम् आशासानाम् प्रवेपतीम् निवृत्त सन्ध्या-नियमः भार्याम् आह प्रजापतिः

कश्यप उवाच
अप्रायत्यादात्मनस्ते दोषान्मौहूर्तिकादुत ।
मन्निदेशातिचारेण देवानां चातिहेलनात् ॥ ३८ ॥

कश्यपः उवाच अप्रायत्यात् आत्मनः ते दोषात् मौहूर्तिकात् उत मत् निदेश अतिचारेण देवानाम् च अतिहेलनात्

भविष्यतस्तवाभद्रावभद्रे जाठराधमौ ।
लोकान् सपालांस्त्रींश्चण्डि मुहुराक्रन्दयिष्यत: ॥ ३९ ॥

भविष्यतः तव अभद्रौ अभद्रे जाठर-अधमौ लोकान् स-पालान् त्रीन् चण्डि मुहुः आक्रन्-दयिष्यतः

प्राणिनां हन्यमानानां दीनानामकृतागसाम् ।
स्त्रीणां निगृह्यमाणानां कोपितेषु महात्मसु ॥ ४० ॥

प्राणिनाम् हन्यमानानाम् दीनानाम् अकृत-आगसाम् स्त्रीणाम् निगृह्यमाणानाम् कोपितेषु महात्मसु

तदा विश्वेश्वर: क्रुद्धो भगवाल्लोकभावन: ।
हनिष्यत्यवतीर्यासौ यथाद्रीन् शतपर्वधृक् ॥ ४१ ॥

तदा विश्व-ईश्वरः क्रुद्धः भगवान् लोक-भावनः हनिष्यति अवतीर्य असौ यथा अद्रीन् शत-पर्व-धृक्

दितिरुवाच
वधं भगवता साक्षात्सुनाभोदारबाहुना ।
आशासे पुत्रयोर्मह्यं मा क्रुद्धाद्ब्राह्मणाद्प्रभो ॥ ४२ ॥

दितिः उवाच वधम् भगवता साक्षात् सुनाभ उदार बाहुना आशासे पुत्रयोः मह्यम् मा क्रुद्धात् ब्राह्मणात् प्रभो

न ब्रह्मदण्डदग्धस्य न भूतभयदस्य च ।
नारकाश्चानुगृह्णन्ति यां यां योनिमसौ गत: ॥ ४३ ॥

न ब्रह्म-दण्ड दग्धस्य न भूत-भय-दस्य च नारकाः च अनुगृह्णन्ति याम् याम् योनिम् असौ गतः

कश्यप उवाच
कृतशोकानुतापेन सद्य: प्रत्यवमर्शनात् ।
भगवत्युरुमानाच्च भवे मय्यपि चादरात् ॥ ४४ ॥
पुत्रस्यैव च पुत्राणां भवितैक: सतां मत: ।
गास्यन्ति यद्यश: शुद्धं भगवद्यशसा समम् ॥ ४५ ॥

कश्यपः उवाच कृत-शोक अनुतापेन सद्यः प्रत्यवमर्शनात् भगवति उरु मानात् च भवे मयि अपि च आदरात् पुत्रस्य एव च पुत्राणाम् भविता एकः सताम् मतः गास्यन्ति यत् यशः शुद्धम् भगवत् यशसा समम्

योगैर्हेमेव दुर्वर्णं भावयिष्यन्ति साधव: ।
निर्वैरादिभिरात्मानं यच्छीलमनुवर्तितुम् ॥ ४६ ॥

योगैः हेम इव दुर्वर्णम् भावयिष्यन्ति साधवः निर्वैर-आदिभिः आत्मानम् यत् शीलम् अनुवर्तितुम्

यत्प्रसादादिदं विश्वं प्रसीदति यदात्मकम् ।
स स्वद‍ृग्भगवान् यस्य तोष्यतेऽनन्यया द‍ृशा ॥ ४७ ॥

यत् प्रसादात् इदम् विश्वम् प्रसीदति यत् आत्मकम् सः स्व-दृक् भगवान् यस्य तोष्यते अनन्यया दृशा

स वै महाभागवतो महात्मा
महानुभावो महतां महिष्ठ: ।
प्रवृद्धभक्त्या ह्यनुभाविताशये
निवेश्य वैकुण्ठमिमं विहास्यति ॥ ४८ ॥

सः वै महा-भागवतः महा-आत्मा महा-अनुभावः महताम् महिष्ठः प्रवृद्ध भक्त्या हि अनुभावित आशये निवेश्य वैकुण्ठम् इमम् विहास्यति

अलम्पट: शीलधरो गुणाकरो
हृष्ट: परर्द्ध्या व्यथितो दु:खितेषु ।
अभूतशत्रुर्जगत: शोकहर्ता
नैदाघिकं तापमिवोडुराज: ॥ ४९ ॥

अलम्पटः शील-धरः गुण-आकरः हृष्टः पर-ऋद्ध्या व्यथितः दुःखितेषु अभूत-शत्रुः जगतः शोक-हर्ता नैदाघिकम् तापम् इव उडु-राजः

अन्तर्बहिश्चामलमब्जनेत्रं
स्वपूरुषेच्छानुगृहीतरूपम् ।
पौत्रस्तव श्रीललनाललामं
द्रष्टा स्फुरत्कुण्डलमण्डिताननम् ॥ ५० ॥

अन्तः बहिः च अमलम् अब्ज-नेत्रम् स्व-पूरुष इच्छा-अनुगृहीत-रूपम् पौत्रः तव श्री-ललना ललामम् द्रष्टा स्फुरत्-कुण्डल मण्डित आननम्

मैत्रेय उवाच
श्रुत्वा भागवतं पौत्रममोदत दितिर्भृशम् ।
पुत्रयोश्च वधं कृष्णाद्विदित्वासीन्महामना: ॥ ५१ ॥

मैत्रेयः उवाच श्रुत्वा भागवतम् पौत्रम् अमोदत दितिः भृशम् पुत्रयोः च वधम् कृष्णात् विदित्वा आसीत् महा-मनाः

मैत्रेय उवाच
प्रजापत्यं तु तत्तेज: परतेजोहनं दिति: ।
दधार वर्षाणि शतं शङ्कमाना सुरार्दनात् ॥ १ ॥

मैत्रेयः उवाच प्राजापत्यम् तु तत् तेजः पर-तेजः हनम् दितिः दधार वर्षाणि शतम् शङ्कमाना सुर-अर्दनात्

लोके तेनाहतालोके लोकपाला हतौजस: ।
न्यवेदयन् विश्वसृजे ध्वान्तव्यतिकरं दिशाम् ॥ २ ॥

लोके तेन आहत आलोके लोक-पालाः हत-ओजसः न्यवेदयन् विश्व-सृजे ध्वान्त-व्यतिकरम् दिशाम्

देवा ऊचु:
तम एतद्विभो वेत्थ संविग्ना यद्वयं भृशम् ।
न ह्यव्यक्तं भगवत: कालेनास्पृष्टवर्त्मन: ॥ ३ ॥

देवाः ऊचुः तमः एतत् विभो वेत्थ संविग्नाः यत् वयम् भृशम् न हि अव्यक्तम् भगवतः कालेन अस्पृष्ट वर्त्मनः

देवदेव जगद्धातर्लोकनाथशिखामणे ।
परेषामपरेषां त्वं भूतानामसि भाववित् ॥ ४ ॥

देव-देव जगत्-धातः लोकनाथ-शिखामणे परेषाम् अपरेषाम् त्वम् भूतानाम् असि भाव-वित्

नमो विज्ञानवीर्याय माययेदमुपेयुषे ।
गृहीतगुणभेदाय नमस्तेऽव्यक्तयोनये ॥ ५ ॥

नमः विज्ञान-वीर्याय मायया इदम् उपेयुषे गृहीत गुण-भेदाय नमः ते अव्यक्त योनये

ये त्वानन्येन भावेन भावयन्त्यात्मभावनम् ।
आत्मनि प्रोतभुवनं परं सदसदात्मकम् ॥ ६ ॥

ये त्वा अनन्येन भावेन भावयन्ति आत्म-भावनम् आत्मनि प्रोत भुवनम् परम् सत् असत् आत्मकम्

तेषां सुपक्‍वयोगानां जितश्वासेन्द्रियात्मनाम् ।
लब्धयुष्मत्प्रसादानां न कुतश्चित्पराभव: ॥ ७ ॥

तेषाम् सु-पक्व-योगानाम् जित श्वास इन्द्रिय आत्मनाम् लब्ध युष्मत् प्रसादानाम् न कुतश्चित् पराभवः

यस्य वाचा प्रजा: सर्वा गावस्तन्त्येव यन्त्रिता: ।
हरन्ति बलिमायत्तास्तस्मै मुख्याय ते नम: ॥ ८ ॥

यस्य वाचा प्रजाः सर्वाः गावः तन्त्या इव यन्त्रिताः हरन्ति बलिम् आयत्ताः तस्मै मुख्याय ते नमः

स त्वं विधत्स्व शं भूमंस्तमसा लुप्तकर्मणाम् ।
अदभ्रदयया द‍ृष्टय‍ा आपन्नानर्हसीक्षितुम् ॥ ९ ॥

सः त्वम् विधत्स्व शम् भूमन् तमसा लुप्त कर्मणाम् अदभ्र दयया दृष्ट्या आपन्नान् अर्हसि ईक्षितुम्

एष देव दितेर्गर्भ ओज: काश्यपमर्पितम् ।
दिशस्तिमिरयन् सर्वा वर्धतेऽग्निरिवैधसि ॥ १० ॥

एषः देव दितेः गर्भः ओजः काश्यपम् अर्पितम् दिशः तिमिरयन् सर्वाः वर्धते अग्निः इव एधसि

मैत्रेय उवाच
स प्रहस्य महाबाहो भगवान् शब्दगोचर: ।
प्रत्याचष्टात्मभूर्देवान् प्रीणन् रुचिरया गिरा ॥ ११ ॥

मैत्रेयः उवाच सः प्रहस्य महा-बाहो भगवान् शब्द-गोचरः प्रत्याचष्ट आत्म-भूः देवान् प्रीणन् रुचिरया गिरा

ब्रह्मोवाच
मानसा मे सुता युष्मत्पूर्वजा: सनकादय: ।
चेरुर्विहायसा लोकाल्लोकेषु विगतस्पृहा: ॥ १२ ॥

ब्रह्मा उवाच मानसाः मे सुताः युष्मत् पूर्व-जाः सनक-आदयः चेरुः विहायसा लोकान् लोकेषु विगत-स्पृहाः

त एकदा भगवतो वैकुण्ठस्यामलात्मन: ।
ययुर्वैकुण्ठनिलयं सर्वलोकनमस्कृतम् ॥ १३ ॥

ते एकदा भगवतः वैकुण्ठस्य अमल-आत्मनः ययुः वैकुण्ठ-निलयम् सर्व-लोक नमस्कृतम्

वसन्ति यत्र पुरुषा: सर्वे वैकुण्ठमूर्तय: ।
येऽनिमित्तनिमित्तेन धर्मेणाराधयन् हरिम् ॥ १४ ॥

वसन्ति यत्र पुरुषाः सर्वे वैकुण्ठ-मूर्तयः ये अनिमित्त निमित्तेन धर्मेण आराधयन् हरिम्

यत्र चाद्य: पुमानास्ते भगवान् शब्दगोचर: ।
सत्त्वं विष्टभ्य विरजं स्वानां नो मृडयन् वृष: ॥ १५ ॥

यत्र च आद्यः पुमान् आस्ते भगवान् शब्द-गोचरः सत्त्वम् विष्टभ्य विरजम् स्वानाम् नः मृडयन् वृषः

यत्र नै:श्रेयसं नाम वनं कामदुघैर्द्रुमै: ।
सर्वर्तुश्रीभिर्विभ्राजत्कैवल्यमिव मूर्तिमत् ॥ १६ ॥

यत्र नैःश्रेयसम् नाम वनम् काम-दुघैः द्रुमैः सर्व ऋतु श्रीभिः विभ्राजत् कैवल्यम् इव मूर्तिमत्

वैमानिका: सललनाश्चरितानि शश्वद्
गायन्ति यत्र शमलक्षपणानि भर्तु: ।
अन्तर्जलेऽनुविकसन्मधुमाधवीनां
गन्धेन खण्डितधियोऽप्यनिलं क्षिपन्त: ॥ १७ ॥

वैमानिकाः स-ललनाः चरितानि शश्वत् गायन्ति यत्र शमल क्षपणानि भर्तुः अन्तः-जले अनुविकसत् मधु माधवीनाम् गन्धेन खण्डित धियः अपि अनिलम् क्षिपन्तः

पारावतान्यभृतसारसचक्रवाक-
दात्यूहहंसशुकतित्तिरिबर्हिणां य: ।
कोलाहलो विरमतेऽचिरमात्रमुच्चै
र्भृङ्गाधिपे हरिकथामिव गायमाने ॥ १८ ॥

पारावत अन्यभृत सारस चक्रवाक दात्यूह हंस शुक तित्तिरि बर्हिणाम् यः कोलाहलः विरमते अचिर-मात्रम् उच्चैः भृङ्ग-अधिपे हरि-कथाम् इव गायमाने

मन्दारकुन्दकुरबोत्पलचम्पकार्ण-
पुन्नागनागबकुलाम्बुजपारिजाता: ।
गन्धेऽर्चिते तुलसिकाभरणेन तस्या
यस्मिंस्तप: सुमनसो बहु मानयन्ति ॥ १९ ॥

मन्दार कुन्द कुरब उत्पल चम्पक अर्ण पुन्नाग नाग बकुल अम्बुज पारिजाताः गन्धे अर्चिते तुलसिका आभरणेन तस्याः यस्मिन् तपः सु-मनसः बहु मानयन्ति

यत्संकुलं हरिपदानतिमात्रद‍ृष्टै-
र्वैदूर्यमारकतहेममयैर्विमानै: ।
येषां बृहत्कटितटा: स्मितशोभिमुख्य:
कृष्णात्मनां न रज आदधुरुत्स्मयाद्यै: ॥ २० ॥

यत् सङ्कुलम् हरि-पद आनति मात्र दृष्टैः वैदूर्य मारकत हेम मयैः विमानैः येषाम् बृहत् कटि-तटाः स्मित शोभि मुख्यः कृष्ण आत्मनाम् न रजः आदधुः उत्स्मय-आद्यैः

श्री रूपिणी क्‍वणयती चरणारविन्दं
लीलाम्बुजेन हरिसद्मनि मुक्तदोषा ।
संलक्ष्यते स्फटिककुड्य उपेतहेम्नि
सम्मार्जतीव यदनुग्रहणेऽन्ययत्न: ॥ २१ ॥

श्री रूपिणी क्वणयती चरण-अरविन्दम् लीला-अम्बुजेन हरि-सद्मनि मुक्त-दोषा संलक्ष्यते स्फटिक कुड्ये उपेत हेम्नि सम्मार्जती इव यत्-अनुग्रहणे अन्य यत्नः

वापीषु विद्रुमतटास्वमलामृताप्सु
प्रेष्यान्विता निजवने तुलसीभिरीशम् ।
अभ्यर्चती स्वलकमुन्नसमीक्ष्य वक्त्र-
मुच्छेषितं भगवतेत्यमताङ्ग यच्छ्री: ॥ २२ ॥

वापीषु विद्रुम तटासु अमल अमृत अप्सु प्रेष्या-अन्विता निज-वने तुलसीभिः ईशम् अभ्यर्चती सु-अलकम् उन्नसम् ईक्ष्य वक्त्रम् उच्छेषितम् भगवता इति अमत अङ्ग यत्-श्रीः

यन्न व्रजन्त्यघभिदो रचनानुवादा-
च्छृण्वन्ति येऽन्यविषया: कुकथा मतिघ्नी: ।
यास्तु श्रुता हतभगैर्नृभिरात्तसारा-
स्तांस्तान् क्षिपन्त्यशरणेषु तम:सु हन्त ॥ २३ ॥

यत् न व्रजन्ति अघ-भिदः रचना अनुवादात् शृण्वन्ति ये अन्य विषयाः कु-कथाः मति-घ्नीः याः तु श्रुताः हत-भगैः नृभिः आत्त साराः तान् तान् क्षिपन्ति अशरणेषु तमःसु हन्त

येऽभ्यर्थितामपि च तो नृगतिं प्रपन्ना
ज्ञानं च तत्त्वविषयं सहधर्मं यत्र ।
नाराधनं भगवतो वितरन्त्यमुष्य
सम्मोहिता विततया बत मायया ते ॥ २४ ॥

ये अभ्यर्थिताम् अपि च नः नृ-गतिम् प्रपन्नाः ज्ञानम् च तत्त्व-विषयम् सह-धर्मम् यत्र न आराधनम् भगवतः वितरन्ति अमुष्य सम्मोहिताः विततया बत मायया ते

यच्च व्रजन्त्यनिमिषामृषभानुवृत्त्या
दूरेयमा ह्युपरि न: स्पृहणीयशीला: ।
भर्तुर्मिथ: सुयशस: कथनानुराग-
वैक्लव्यबाष्पकलया पुलकीकृताङ्गा: ॥ २५ ॥

यत् च व्रजन्ति अनिमिषाम् ऋषभ अनुवृत्त्या दूरे यमाः हि उपरि नः स्पृहणीय शीलाः भर्तुः मिथः सुयशसः कथन अनुराग वैक्लव्य बाष्प-कलया पुलकी-कृत अङ्गाः

तद्विश्वगुर्वधिकृतं भुवनैकवन्द्यं
दिव्यं विचित्रविबुधाग्र्यविमानशोचि: ।
आपु: परां मुदमपूर्वमुपेत्य योग-
मायाबलेन मुनयस्तदथो विकुण्ठम् ॥ २६ ॥

तत् विश्व-गुरु अधिकृतम् भुवन एक वन्द्यम् दिव्यम् विचित्र विबुध-अग्र्य विमान शोचिः आपुः पराम् मुदम् अपूर्वम् उपेत्य योग-माया बलेन मुनयः तत् अथो विकुण्ठम्

तस्मिन्नतीत्य मुनय: षडसज्जमाना:
कक्षा: समानवयसावथ सप्तमायाम् ।
देवावचक्षत गृहीतगदौ परार्ध्य-
केयूरकुण्डलकिरीटविटङ्कवेषौ ॥ २७ ॥

तस्मिन् अतीत्य मुनयः षट् असज्ज मानाः कक्षाः समान वयसौ अथ सप्तमायाम् देवौ अचक्षत गृहीत गदौ पर-अर्ध्य केयूर कुण्डल किरीट विटङ्क वेषौ

मत्तद्विरेफवनमालिकया निवीतौ
विन्यस्तयासितचतुष्टयबाहुमध्ये ।
वक्त्रं भ्रुवा कुटिलया स्फुटनिर्गमाभ्यां
रक्तेक्षणेन च मनाग्रभसं दधानौ ॥ २८ ॥

मत्त द्वि-रेफ वन-मालिकया निवीतौ विन्यस्तया असित चतुष्टय बाहु मध्ये वक्त्रम् भ्रुवा कुटिलया स्फुट निर्गमाभ्याम् रक्त ईक्षणेन च मनाक् रभसम् दधानौ

द्वार्येतयोर्निविविशुर्मिषतोरपृष्ट्वा
पूर्वा यथा पुरटवज्रकपाटिका या: ।
सर्वत्र तेऽविषमया मुनय: स्वद‍ृष्टय‍ा
ये सञ्चरन्त्यविहता विगताभिशङ्का: ॥ २९ ॥

द्वारि एतयोः निविविशुः मिषतोः अपृष्ट्वा पूर्वाः यथा पुरट वज्र कपाटिकाः याः सर्वत्र ते अविष-मया मुनयः स्व-दृष्ट्या ये सञ्चरन्ति अविहताः विगत अभिशङ्काः

तान् वीक्ष्य वातारशनांश्चतुर: कुमारान्
वृद्धान्दशार्धवयसो विदितात्मतत्त्वान् ।
वेत्रेण चास्खलयतामतदर्हणांस्तौ
तेजो विहस्य भगवत्प्रतिकूलशीलौ ॥ ३० ॥

तान् वीक्ष्य वात-रशनान् चतुरः कुमारान् वृद्धान् दश-अर्ध वयसः विदित आत्म-तत्त्वान् वेत्रेण च अस्खलयताम् अ-तत्-अर्हणान् तौ तेजः विहस्य भगवत्-प्रतिकूल-शीलौ

ताभ्यां मिषत्स्वनिमिषेषु निषिध्यमाना:
स्वर्हत्तमा ह्यपि हरे: प्रतिहारपाभ्याम् ।
ऊचु: सुहृत्तमदिद‍ृक्षितभङ्ग ईष-
त्कामानुजेन सहसा त उपप्लुताक्षा: ॥ ३१ ॥

ताभ्याम् मिषत्सु अनिमिषेषु निषिध्यमानाः सु-अर्हत्तमाः हि अपि हरेः प्रतिहार-पाभ्याम् ऊचुः सुहृत्-तम दिदृक्षित भङ्गे ईषत् काम-अनुजेन सहसा ते उपप्लुत अक्षाः

मुनय ऊचु:
को वामिहैत्य भगवत्परिचर्ययोच्चै-
स्तद्धर्मिणां निवसतां विषम: स्वभाव: ।
तस्मिन् प्रशान्तपुरुषे गतविग्रहे वां
को वात्मवत्कुहकयो: परिशङ्कनीय: ॥ ३२ ॥

मुनयः ऊचुः कः वाम् इह एत्य भगवत् परिचर्यया उच्चैः तत्-धर्मिणाम् निवसताम् विषमः स्वभावः तस्मिन् प्रशान्त-पुरुषे गत-विग्रहे वाम् कः वा आत्म-वत् कुहकयोः परिशङ्कनीयः

न ह्यन्तरं भगवतीह समस्तकुक्षा-
वात्मानमात्मनि नभो नभसीव धीरा: ।
पश्यन्ति यत्र युवयो: सुरलिङ्गिनो: किं
व्युत्पादितं ह्युदरभेदि भयं यतोऽस्य ॥ ३३ ॥

न हि अन्तरम् भगवति इह समस्त-कुक्षौ आत्मानम् आत्मनि नभः नभसि इव धीराः पश्यन्ति यत्र युवयोः सुर-लिङ्गिनोः किम् व्युत्पादितम् हि उदर-भेदि भयम् यतः अस्य

तद्वाममुष्य परमस्य विकुण्ठभर्तु:
कर्तुं प्रकृष्टमिह धीमहि मन्दधीभ्याम् ।
लोकानितो व्रजतमन्तरभावद‍ृष्टय‍ा
पापीयसस्त्रय इमे रिपवोऽस्य यत्र ॥ ३४ ॥

तत् वाम् अमुष्य परमस्य विकुण्ठ-भर्तुः कर्तुम् प्रकृष्टम् इह धीमहि मन्द-धीभ्याम् लोकान् इतः व्रजतम् अन्तर-भाव दृष्ट्या पापीयसः त्रयः इमे रिपवः अस्य यत्र

तेषामितीरितमुभाववधार्य घोरं
तं ब्रह्मदण्डमनिवारणमस्त्रपूगै: ।
सद्यो हरेरनुचरावुरु बिभ्यतस्तत्-
पादग्रहावपततामतिकातरेण ॥ ३५ ॥

तेषाम् इति ईरितम् उभौ अवधार्य घोरम् तम् ब्रह्म-दण्डम् अनिवारणम् अस्त्र-पूगैः सद्यः हरेः अनुचरौ उरु बिभ्यतः तत्-पाद-ग्रहौ अपतताम् अति-कातरेण

भूयादघोनि भगवद्‍‌भिरकारि दण्डो
यो नौ हरेत सुरहेलनमप्यशेषम् ।
मा वोऽनुतापकलया भगवत्स्मृतिघ्नो
मोहो भवेदिह तु नौ व्रजतोरधोऽध: ॥ ३६ ॥

भूयात् अघोनि भगवद्भिः अकारि दण्डः यः नौ हरेत सुर-हेलनम् अपि अशेषम् मा वः अनुताप कलया भगवत् स्मृति-घ्नः मोहः भवेत् इह तु नौ व्रजतोः अधः अधः

एवं तदैव भगवानरविन्दनाभ:
स्वानां विबुध्य सदतिक्रममार्यहृद्य: ।
तस्मिन् ययौ परमहंसमहामुनीना-
मन्वेषणीयचरणौ चलयन् सहश्री: ॥ ३७ ॥

एवम् तदा एव भगवान् अरविन्द-नाभः स्वानाम् विबुध्य सत् अतिक्रमम् आर्य हृद्यः तस्मिन् ययौ परमहंस महा-मुनीनाम् अन्वेषणीय चरणौ चलयन् सह-श्रीः

तं त्वागतं प्रतिहृतौपयिकं स्वपुम्भि-
स्तेऽचक्षताक्षविषयं स्वसमाधिभाग्यम् ।
हंसश्रियोर्व्यजनयो: शिववायुलोल-
च्छुभ्रातपत्रशशिकेसरशीकराम्बुम् ॥ ३८ ॥

तम् तु आगतम् प्रतिहृत औपयिकम् स्व-पुम्भिः ते अचक्षत अक्ष-विषयम् स्व-समाधि-भाग्यम् हंस-श्रियोः व्यजनयोः शिव-वायु लोलत् शुभ्र-आतपत्र शशि केसर शीकर अम्बुम्

कृत्‍स्‍नप्रसादसुमुखं स्पृहणीयधाम
स्‍नेहावलोककलया हृदि संस्पृशन्तम् ।
श्यामे पृथावुरसि शोभितया श्रिया स्व-
श्चूडामणिं सुभगयन्तमिवात्मधिष्ण्यम् ॥ ३९ ॥

कृत्स्न-प्रसाद सु-मुखम् स्पृहणीय धाम स्नेह अवलोक कलया हृदि संस्पृशन्तम् श्यामे पृथौ उरसि शोभितया श्रिया स्वः चूडा-मणिम् सुभगयन्तम् इव आत्म धिष्ण्यम्

पीतांशुके पृथुनितम्बिनि विस्फुरन्त्या
काञ्‍च्यालिभिर्विरुतया वनमालया च ।
वल्गुप्रकोष्ठवलयं विनतासुतांसे
विन्यस्तहस्तमितरेण धुनानमब्जम् ॥ ४० ॥

पीत-अंशुके पृथु-नितम्बिनि विस्फुरन्त्या काञ्च्या अलिभिः विरुतया वन-मालया च वल्गु प्रकोष्ठ वलयम् विनता-सुत अंसे विन्यस्त हस्तम् इतरेण धुनानम् अब्जम्

विद्युत्क्षिपन्मकरकुण्डलमण्डनार्ह-
गण्डस्थलोन्नसमुखं मणिमत्किरीटम् ।
दोर्दण्डषण्डविवरे हरता परार्ध्य-
हारेण कन्धरगतेन च कौस्तुभेन ॥ ४१ ॥

विद्युत् क्षिपत् मकर कुण्डल मण्डन अर्ह गण्ड-स्थल उन्नस मुखम् मणि-मत् किरीटम् दोः-दण्ड षण्ड विवरे हरता पर-अर्ध्य हारेण कन्धर-गतेन च कौस्तुभेन

अत्रोपसृष्टमिति चोत्स्मितमिन्दिराया:
स्वानां धिया विरचितं बहुसौष्ठवाढ्यम् ।
मह्यं भवस्य भवतां च भजन्तमङ्गं
नेमुर्निरीक्ष्य नवितृप्तद‍ृशो मुदा कै: ॥ ४२ ॥

अत्र उपसृष्टम् इति च उत्स्मितम् इन्दिरायाः स्वानाम् धिया विरचितम् बहु-सौष्ठव-आढ्यम् मह्यम् भवस्य भवताम् च भजन्तम् अङ्गम् नेमुः निरीक्ष्य न वितृप्त दृशः मुदा कैः

तस्यारविन्दनयनस्य पदारविन्द-
किञ्जल्कमिश्रतुलसीमकरन्दवायु: ।
अन्तर्गत: स्वविवरेण चकार तेषां
सङ्‌क्षोभमक्षरजुषामपि चित्ततन्वो: ॥ ४३ ॥

तस्य अरविन्द-नयनस्य पद-अरविन्द किञ्जल्क मिश्र तुलसी मकरन्द वायुः अन्तः-गतः स्व-विवरेण चकार तेषाम् सङ्क्षोभम् अक्षर-जुषाम् अपि चित्त-तन्वोः

ते वा अमुष्य वदनासितपद्मकोश-
मुद्वीक्ष्य सुन्दरतराधरकुन्दहासम् ।
लब्धाशिष: पुनरवेक्ष्य तदीयमङ्‌घ्रि-
द्वन्द्वं नखारुणमणिश्रयणं निदध्यु: ॥ ४४ ॥

ते वै अमुष्य वदन असित पद्म कोशम् उद्वीक्ष्य सुन्दर-तर अधर कुन्द हासम् लब्ध आशिषः पुनः अवेक्ष्य तदीयम् अङ्घ्रि-द्वन्द्वम् नख अरुण मणि श्रयणम् निदध्युः

पुंसां गतिं मृगयतामिह योगमार्गै-
र्ध्यानास्पदं बहु मतं नयनाभिरामम् ।
पौंस्‍नं वपुर्दर्शयानमनन्यसिद्धै-
रौत्पत्तिकै: समगृणन् युतमष्टभोगै: ॥ ४५ ॥

पुंसाम् गतिम् मृगयताम् इह योग-मार्गैः ध्यान-आस्पदम् बहु मतम् नयन अभिरामम् पौंस्नम् वपुः दर्शयानम् अनन्य सिद्धैः औत्पत्तिकैः समगृणन् युतम् अष्ट-भोगैः

कुमारा ऊचु:
योऽन्तर्हितो हृदि गतोऽपि दुरात्मनां त्वं
सोऽद्यैव नो नयनमूलमनन्त राद्ध: ।
यर्ह्येव कर्णविवरेण गुहां गतो न:
पित्रानुवर्णितरहा भवदुद्भवेन ॥ ४६ ॥

कुमाराः ऊचुः यः अन्तर्हितः हृदि गतः अपि दुरात्मनाम् त्वम् सः अद्य एव नः नयन-मूलम् अनन्त राद्धः यर्हि एव कर्ण-विवरेण गुहाम् गतः नः पित्रा अनुवर्णित रहाः भवत्-उद्भवेन

तं त्वां विदाम भगवन् परमात्मतत्त्वं
सत्त्वेन सम्प्रति रतिं रचयन्तमेषाम् ।
यत्तेऽनुतापविदितैर्दृढभक्तियोगै-
रुद्ग्रन्थयो हृदि विदुर्मुनयो विरागा: ॥ ४७ ॥

तम् त्वाम् विदाम भगवन् परम् आत्म-तत्त्वम् सत्त्वेन सम्प्रति रतिम् रचयन्तम् एषाम् यत् ते अनुताप विदितैः दृढ भक्ति-योगैः उद्ग्रन्थयः हृदि विदुः मुनयः विरागाः

नात्यन्तिकं विगणयन्त्यपि ते प्रसादं
किम्वन्यदर्पितभयं भ्रुव उन्नयैस्ते ।
येऽङ्ग त्वदङ्‌घ्रि शरणा भवत: कथाया:
कीर्तन्यतीर्थयशस: कुशला रसज्ञा: ॥ ४८ ॥

न आत्यन्तिकम् विगणयन्ति अपि ते प्रसादम् किम् उ अन्यत् अर्पित भयम् भ्रुवः उन्नयैः ते ये अङ्ग त्वत् अङ्घ्रि शरणाः भवतः कथायाः कीर्तन्य तीर्थ यशसः कुशलाः रस-ज्ञाः

कामं भव: स्ववृजिनैर्निरयेषु न: स्ता-
च्चेतोऽलिवद्यदि नु ते पदयो रमेत ।
वाचश्च नस्तुलसिवद्यदि तेऽङ्‌घ्रि शोभा:
पूर्येत ते गुणगणैर्यदि कर्णरन्ध्र: ॥ ४९ ॥

कामम् भवः स्व-वृजिनैः निरयेषु नः स्तात् चेतः अलि-वत् यदि नु ते पदयोः रमेत वाचः च नः तुलसि-वत् यदि ते अङ्घ्रि शोभाः पूर्येत ते गुण-गणैः यदि कर्ण-रन्ध्रः

प्रादुश्चकर्थ यदिदं पुरुहूत रूपं
तेनेश निर्वृतिमवापुरलं द‍ृशो न: ।
तस्मा इदं भगवते नम इद्विधेम
योऽनात्मनां दुरुदयो भगवान् प्रतीत: ॥ ५० ॥

प्रादुश्चकर्थ यत् इदम् पुरुहूत रूपम् तेन ईश निर्वृतिम् अवापुः अलम् दृशः नः तस्मै इदम् भगवते नमः इत् विधेम यः अनात्मनाम् दुरुदयः भगवान् प्रतीतः

ब्रह्मोवाच
इति तद् गृणतां तेषां मुनीनां योगधर्मिणाम् ।
प्रतिनन्द्य जगादेदं विकुण्ठनिलयो विभु: ॥ १ ॥

ब्रह्मा उवाच इति तत् गृणताम् तेषाम् मुनीनाम् योग-धर्मिणाम् प्रतिनन्द्य जगाद इदम् विकुण्ठ-निलयः विभुः

श्रीभगवानुवाच
एतौ तौ पार्षदौ मह्यं जयो विजय एव च ।
कदर्थीकृत्य मां यद्वो बह्वक्रातामतिक्रमम् ॥ २ ॥

श्री-भगवान् उवाच एतौ तौ पार्षदौ मह्यम् जयः विजयः एव च कदर्थी-कृत्य माम् यत् वः बहु अक्राताम् अतिक्रमम्

यस्त्वेतयोर्धृतो दण्डो भवद्‍‌भिर्मामनुव्रतै: ।
स एवानुमतोऽस्माभिर्मुनयो देवहेलनात् ॥ ३ ॥

यः तु एतयोः धृतः दण्डः भवद्भिः माम् अनुव्रतैः सः एव अनुमतः अस्माभिः मुनयः देव हेलनात्

तद्व: प्रसादयाम्यद्य ब्रह्म दैवं परं हि मे ।
तद्धीत्यात्मकृतं मन्ये यत्स्वपुम्भिरसत्कृता: ॥ ४ ॥

तत् वः प्रसादयामि अद्य ब्रह्म दैवम् परम् हि मे तत् हि इति आत्म-कृतम् मन्ये यत् स्व-पुम्भिः असत्-कृताः

यन्नामानि च गृह्णाति लोको भृत्ये कृतागसि ।
सोऽसाधुवादस्तत्कीर्तिं हन्ति त्वचमिवामय: ॥ ५ ॥

यत् नामानि च गृह्णाति लोकः भृत्ये कृत-आगसि सः असाधु-वादः तत् कीर्तिम् हन्ति त्वचम् इव आमयः

यस्यामृतामलयश:श्रवणावगाह:
सद्य: पुनाति जगदाश्वपचाद्विकुण्ठ: ।
सोऽहं भवद्भय उपलब्धसुतीर्थकीर्ति-
श्छिन्द्यां स्वबाहुमपि व: प्रतिकूलवृत्तिम् ॥ ६ ॥

यस्य अमृत अमल यशः श्रवण अवगाहः सद्यः पुनाति जगत् आश्व-पचात् विकुण्ठः सः अहम् भवद्भ्यः उपलब्ध सु-तीर्थ कीर्तिः छिन्द्याम् स्व-बाहुम् अपि वः प्रतिकूल-वृत्तिम्

यत्सेवया चरणपद्मपवित्ररेणुं
सद्य:क्षताखिलमलं प्रतिलब्धशीलम् ।
न श्रीर्विरक्तमपि मां विजहाति यस्या:
प्रेक्षालवार्थ इतरे नियमान् वहन्ति ॥ ७ ॥

यत् सेवया चरण पद्म पवित्र रेणुम् सद्यः क्षत अखिल मलम् प्रतिलब्ध शीलम् न श्रीः विरक्तम् अपि माम् विजहाति यस्याः प्रेक्षा-लव-अर्थः इतरे नियमान् वहन्ति

नाहं तथाद्मि यजमानहविर्विताने
श्‍च्योतद्‍घृतप्लुतमदन् हुतभुङ्‍मुखेन ।
यद्ब्राह्मणस्य मुखतश्चरतोऽनुघासं
तुष्टस्य मय्यवहितैर्निजकर्मपाकै: ॥ ८ ॥

न अहम् तथा अद्मि यजमान हविः विताने श्च्योतत् घृत प्लुतम् अदन् हुत-भुक् मुखेन यत् ब्राह्मणस्य मुखतः चरतः अनुघासम् तुष्टस्य मयि अवहितैः निज कर्म पाकैः

येषां बिभर्म्यहमखण्डविकुण्ठयोग-
मायाविभूतिरमलाङ्‌घ्रि रज: किरीटै: ।
विप्रांस्तु को न विषहेत यदर्हणाम्भ:
सद्य: पुनाति सहचन्द्रललामलोकान् ॥ ९ ॥

येषाम् बिभर्मि अहम् अखण्ड विकुण्ठ योग-माया विभूतिः अमल अङ्घ्रि रजः किरीटैः विप्रान् तु कः न विषहेत यत् अर्हण-अम्भः सद्यः पुनाति सह चन्द्र-ललाम लोकान्

ये मे तनूर्द्विजवरान्दुहतीर्मदीया
भूतान्यलब्धशरणानि च भेदबुद्ध्या ।
द्रक्ष्यन्त्यघक्षतद‍ृशो ह्यहिमन्यवस्तान्
गृध्रा रुषा मम कुषन्त्यधिदण्डनेतु: ॥ १० ॥

ये मे तनूः द्विज-वरान् दुहतीः मदीयाः भूतानि अलब्ध-शरणानि च भेद-बुद्ध्या द्रक्ष्यन्ति अघ क्षत दृशः हि अहि मन्यवः तान् गृध्राः रुषा मम कुषन्ति अधिदण्ड-नेतुः

ये ब्राह्मणान्मयि धिया क्षिपतोऽर्चयन्त-
स्तुष्यद्‍धृद: स्मितसुधोक्षितपद्मवक्त्रा: ।
वाण्यानुरागकलयात्मजवद् गृणन्त:
सम्बोधयन्त्यहमिवाहमुपाहृतस्तै: ॥ ११ ॥

ये ब्राह्मणान् मयि धिया क्षिपतः अर्चयन्तः तुष्यत् हृदः स्मित सुधा उक्षित पद्म वक्त्राः वाण्या अनुराग-कलया आत्मज-वत् गृणन्तः सम्बोधयन्ति अहम् इव अहम् उपाहृतः तैः

तन्मे स्वभर्तुरवसायमलक्षमाणौ
युष्मद्वय‍‌तिक्रमगतिं प्रतिपद्य सद्य: ।
भूयो ममान्तिकमितां तदनुग्रहो मे
यत्कल्पतामचिरतो भृतयोर्विवास: ॥ १२ ॥

तत् मे स्व-भर्तुः अवसायम् अलक्षमाणौ युष्मत् व्यतिक्रम गतिम् प्रतिपद्य सद्यः भूयः मम अन्तिकम् इताम् तत् अनुग्रहः मे यत् कल्पताम् अचिरतः भृतयोः विवासः

बह्मोवाच
अथ तस्योशतीं देवीमृषिकुल्यां सरस्वतीम् ।
नास्वाद्य मन्युदष्टानां तेषामात्माप्यतृप्यत ॥ १३ ॥

ब्रह्मा उवाच अथ तस्य उशतीम् देवीम् ऋषि-कुल्याम् सरस्वतीम् न आस्वाद्य मन्यु दष्टानाम् तेषाम् आत्मा अपि अतृप्यत

सतीं व्यादाय श‍ृण्वन्तो लघ्वीं गुर्वर्थगह्वराम् ।
विगाह्यागाधगम्भीरां न विदुस्तच्चिकीर्षितम् ॥ १४ ॥

सतीम् व्यादाय शृण्वन्तः लघ्वीम् गुरु अर्थ गह्वराम् विगाह्य अगाध गम्भीराम् न विदुः तत् चिकीर्षितम्

ते योगमाययारब्धपारमेष्ठ्यमहोदयम् ।
प्रोचु: प्राञ्जलयो विप्रा: प्रहृष्टा: क्षुभितत्वच: ॥ १५ ॥

ते योग-मायया आरब्ध पारमेष्ठ्य महा-उदयम् प्रोचुः प्राञ्जलयः विप्राः प्रहृष्टाः क्षुभित-त्वचः

ऋषय ऊचु:
न वयं भगवन् विद्मस्तव देव चिकीर्षितम् ।
कृतो मेऽनुग्रहश्चेति यदध्यक्ष: प्रभाषसे ॥ १६ ॥

ऋषयः ऊचुः न वयम् भगवन् विद्मः तव देव चिकीर्षितम् कृतः मे अनुग्रहः च इति यत् अध्यक्षः प्रभाषसे

ब्रह्मण्यस्य परं दैवं ब्राह्मणा: किल ते प्रभो ।
विप्राणां देवदेवानां भगवानात्मदैवतम् ॥ १७ ॥

ब्रह्मण्यस्य परम् दैवम् ब्राह्मणाः किल ते प्रभो विप्राणाम् देव-देवानाम् भगवान् आत्म दैवतम्

त्वत्त: सनातनो धर्मो रक्ष्यते तनुभिस्तव ।
धर्मस्य परमो गुह्यो निर्विकारो भवान्मत: ॥ १८ ॥

त्वत्तः सनातनः धर्मः रक्ष्यते तनुभिः तव धर्मस्य परमः गुह्यः निर्विकारः भवान् मतः

तरन्ति ह्यञ्जसा मृत्युं निवृत्ता यदनुग्रहात् ।
योगिन: स भवान् किंस्विदनुगृह्येत यत्परै: ॥ १९ ॥

तरन्ति हि अञ्जसा मृत्युम् निवृत्ताः यत् अनुग्रहात् योगिनः सः भवान् किम् स्वित् अनुगृह्येत यत् परैः

यं वै विभूतिरुपयात्यनुवेलमन्यै-
रर्थार्थिभि: स्वशिरसा धृतपादरेणु: ।
धन्यार्पिताङ्‌घ्रितुलसीनवदामधाम्नो
लोकं मधुव्रतपतेरिव कामयाना ॥ २० ॥

यम् वै विभूतिः उपयाति अनुवेलम् अन्यैः अर्थ अर्थिभिः स्व-शिरसा धृत पाद रेणुः धन्य अर्पित अङ्घ्रि तुलसी नव दाम धाम्नः लोकम् मधु-व्रत-पतेः इव काम-याना

यस्तां विविक्तचरितैरनुवर्तमानां
नात्याद्रियत्परमभागवतप्रसङ्ग: ।
स त्वं द्विजानुपथपुण्यरज: पुनीत:
श्रीवत्सलक्ष्म किमगा भगभाजनस्त्वम् ॥ २१ ॥

यः ताम् विविक्त चरितैः अनुवर्तमानाम् न अत्याद्रियत् परम भागवत प्रसङ्गः सः त्वम् द्विज अनुपथ पुण्य रजः पुनीतः श्रीवत्स लक्ष्म किम् अगाः भग भाजनः त्वम्

धर्मस्य ते भगवतस्त्रियुग त्रिभि: स्वै:
पद्‍‌भिश्चराचरमिदं द्विजदेवतार्थम् ।
नूनं भृतं तदभिघाति रजस्तमश्च
सत्त्वेन नो वरदया तनुवा निरस्य ॥ २२ ॥

धर्मस्य ते भगवतः त्रि-युग त्रिभिः स्वैः पद्भिः चर-अचरम् इदम् द्विज देवता अर्थम् नूनम् भृतम् तत् अभिघाति रजः तमः च सत्त्वेन नः वर-दया तनुवा निरस्य

न त्वं द्विजोत्तमकुलं यदिहात्मगोपं
गोप्ता वृष: स्वर्हणेन ससूनृतेन ।
तर्ह्येव नङ्‌क्ष्यति शिवस्तव देव पन्था
लोकोऽग्रहीष्यद‍ृषभस्य हितत्प्रमाणम् ॥ २३ ॥

न त्वम् द्विज उत्तम-कुलम् यदि ह आत्म-गोपम् गोप्ता वृषः सु-अर्हणेन स-सूनृतेन तर्हि एव नङ्क्ष्यति शिवः तव देव पन्थाः लोकः अग्रहीष्यत् ऋषभस्य हि तत् प्रमाणम्

तत्तेऽनभीष्टमिव सत्त्वनिधेर्विधित्सो:
क्षेमं जनाय निजशक्तिभिरुद्‍धृतारे: ।
नैतावता त्र्यधिपतेर्बत विश्वभर्तु-
स्तेज: क्षतं त्ववनतस्य स ते विनोद: ॥ २४ ॥

तत् ते अनभीष्टम् इव सत्त्व-निधेः विधित्सोः क्षेमम् जनाय निज-शक्तिभिः उद्धृत अरेः न एतावता त्रि-अधिपतेः बत विश्व-भर्तुः तेजः क्षतम् तु अवनतस्य सः ते विनोदः

यं वानयोर्दममधीश भवान् विधत्ते
वृत्तिं नु वा तदनुमन्महि निर्व्यलीकम् ।
अस्मासु वा य उचितो ध्रियतां स दण्डो
येऽनागसौ वयमयुङ्‌क्ष्महि किल्बिषेण ॥ २५ ॥

यम् वा अनयोः दमम् अधीश भवान् विधत्ते वृत्तिम् नु वा तत् अनुमन्महि निर्व्यलीकम् अस्मासु वा यः उचितः ध्रियताम् सः दण्डः ये अनागसौ वयम् अयुङ्क्ष्महि किल्बिषेण

श्रीभगवानुवाच
एतौ सुरेतरगतिं प्रतिपद्य सद्य:
संरम्भसम्भृतसमाध्यनुबद्धयोगौ ।
भूय: सकाशमुपयास्यत आशु यो व:
शापो मयैव निमितस्तदवेत विप्रा: ॥ २६ ॥

श्री-भगवान् उवाच एतौ सुर-इतर गतिम् प्रतिपद्य सद्यः संरम्भ सम्भृत समाधि अनुबद्ध योगौ भूयः सकाशम् उपयास्यतः आशु यः वः शापः मया एव निमितः तत् अवेत विप्राः

ब्रह्मोवाच
अथ ते मुनयो दृष्ट्वा नयनानन्दभाजनम् ।
वैकुण्ठं तदधिष्ठानं विकुण्ठं च स्वयंप्रभम् ॥ २७ ॥

ब्रह्मा उवाच अथ ते मुनयः दृष्ट्वा नयन आनन्द भाजनम् वैकुण्ठम् तत् अधिष्ठानम् विकुण्ठम् च स्वयम्-प्रभम्

भगवन्तं परिक्रम्य प्रणिपत्यानुमान्य च ।
प्रतिजग्मु: प्रमुदिता: शंसन्तो वैष्णवीं श्रियम् ॥ २८ ॥

भगवन्तम् परिक्रम्य प्रणिपत्य अनुमान्य च प्रतिजग्मुः प्रमुदिताः शंसन्तः वैष्णवीम् श्रियम्

भगवाननुगावाह यातं मा भैष्टमस्तु शम् ।
ब्रह्मतेज: समर्थोऽपि हन्तुं नेच्छे मतं तु मे ॥ २९ ॥

भगवान् अनुगौ आह यातम् मा भैष्टम् अस्तु शम् ब्रह्म तेजः समर्थः अपि हन्तुम् न इच्छे मतम् तु मे

एतत्पुरैव निर्दिष्टं रमया क्रुद्धया यदा ।
पुरापवारिता द्वारि विशन्ती मय्युपारते ॥ ३० ॥

एतत् पुरा एव निर्दिष्टम् रमया क्रुद्धया यदा पुरा अपवारिता द्वारि विशन्ती मयि उपारते

मयि संरम्भयोगेन निस्तीर्य ब्रह्महेलनम् ।
प्रत्येष्यतं निकाशं मे कालेनाल्पीयसा पुन: ॥ ३१ ॥

मयि संरम्भ-योगेन निस्तीर्य ब्रह्म-हेलनम् प्रत्येष्यतम् निकाशम् मे कालेन अल्पीयसा पुनः

द्वा:स्थावादिश्य भगवान् विमानश्रेणिभूषणम् ।
सर्वातिशयया लक्ष्म्या जुष्टं स्वं धिष्ण्यमाविशत् ॥ ३२ ॥

द्वाः-स्थौ आदिश्य भगवान् विमान-श्रेणि-भूषणम् सर्व-अतिशयया लक्ष्म्या जुष्टम् स्वम् धिष्ण्यम् आविशत्

तौ तु गीर्वाणऋषभौ दुस्तराद्धरिलोकत: ।
हतश्रियौ ब्रह्मशापादभूतां विगतस्मयौ ॥ ३३ ॥

तौ तु गीर्वाण-ऋषभौ दुस्तरात् हरि-लोकतः हत-श्रियौ ब्रह्म-शापात् अभूताम् विगत-स्मयौ

तदा विकुण्ठधिषणात्तयोर्निपतमानयो: ।
हाहाकारो महानासीद्विमानाग्र्येषु पुत्रका: ॥ ३४ ॥

तदा विकुण्ठ धिषणात् तयोः निपतमानयोः हाहा-कारः महान् आसीत् विमान-अग्र्येषु पुत्रकाः

तावेव ह्यधुना प्राप्तौ पार्षदप्रवरौ हरे: ।
दितेर्जठरनिर्विष्टं काश्यपं तेज उल्बणम् ॥ ३५ ॥

तौ एव हि अधुना प्राप्तौ पार्षद-प्रवरौ हरेः दितेः जठर निर्विष्टम् काश्यपम् तेजः उल्बणम्

तयोरसुरयोरद्य तेजसा यमयोर्हि व: ।
आक्षिप्तं तेज एतर्हि भगवांस्तद्विधित्सति ॥ ३६ ॥

तयोः असुरयोः अद्य तेजसा यमयोः हि वः आक्षिप्तम् तेजः एतर्हि भगवान् तत् विधित्सति

विश्वस्य य: स्थितिलयोद्भवहेतुराद्यो
योगेश्वरैरपि दुरत्यययोगमाय: ।
क्षेमं विधास्यति स नो भगवांस्त्र्यधीश-
स्तत्रास्मदीयविमृशेन कियानिहार्थ: ॥ ३७ ॥

विश्वस्य यः स्थिति लय उद्भव हेतुः आद्यः योग-ईश्वरैः अपि दुरत्यय योग-मायः क्षेमम् विधास्यति सः नः भगवान् त्रि-अधीशः तत्र अस्मदीय विमृशेन कियान् इह अर्थः

मैत्रेय उवाच
निशम्यात्मभुवा गीतं कारणं शङ्कयोज्झिता: ।
तत: सर्वे न्यवर्तन्त त्रिदिवाय दिवौकस: ॥ १ ॥

मैत्रेयः उवाच निशम्य आत्म-भुवा गीतम् कारणम् शङ्कया उज्झिताः ततः सर्वे न्यवर्तन्त त्रि-दिवाय दिव-ओकसः

दितिस्तु भर्तुरादेशादपत्यपरिशङ्किनी ।
पूर्णे
वर्षशते साध्वी पुत्रौ प्रसुषुवे यमौ ॥ २ ॥

दितिः तु भर्तुः आदेशात् अपत्य परिशङ्किनी पूर्णे वर्ष-शते साध्वी पुत्रौ प्रसुषुवे यमौ

उत्पाता बहवस्तत्र निपेतुर्जायमानयो: ।
दिवि
भुव्यन्तरिक्षे च लोकस्योरुभयावहा: ॥ ३ ॥

उत्पाताः बहवः तत्र निपेतुः जायमानयोः दिवि भुवि अन्तरिक्षे च लोकस्य उरु भय-आवहाः

सहाचला भुवश्चेलुर्दिश: सर्वा:
प्रजज्वलु: ।
सोल्काश्चाशनय: पेतु: केतवश्चार्तिहेतव: ॥ ४ ॥

सह अचलाः भुवः चेलुः दिशः सर्वाः प्रजज्वलुः स उल्काः च अशनयः पेतुः केतवः च आर्ति-हेतवः

ववौ वायु: सुदु:स्पर्श: फूत्कारानीरयन्मुहु: ।
उन्मूलयन्नगपतीन्वात्यानीको रजोध्वज: ॥ ५ ॥

ववौ वायुः सु-दुःस्पर्शः फूत्-कारान् ईरयन् मुहुः उन्मूलयन् नग-पतीन् वात्या अनीकः रजः ध्वजः

उद्धसत्तडिदम्भोदघटया नष्टभागणे ।
व्योम्नि प्रविष्टतमसा न स्म व्याद‍ृश्यते पदम् ॥ ६ ॥

उद्धसत् तडित् अम्भोद घटया नष्ट भा-गणे व्योम्नि प्रविष्ट तमसा न स्म व्यादृश्यते पदम्

चुक्रोश विमना वार्धिरुदूर्मि: क्षुभितोदर: ।
सोदपानाश्च सरितश्चुक्षुभु: शुष्कपङ्कजा: ॥ ७ ॥

चुक्रोश विमनाः वार्धिः उदूर्मिः क्षुभित उदरः स-उदपानाः च सरितः चुक्षुभुः शुष्क पङ्कजाः

मुहु: परिधयोऽभूवन् सराह्वो: शशिसूर्ययो: ।
निर्घाता रथनिर्ह्रादा विवरेभ्य: प्रजज्ञिरे ॥ ८ ॥

मुहुः परिधयः अभूवन् स-राह्वोः शशि सूर्ययोः निर्घाताः रथ-निर्ह्रादाः विवरेभ्यः प्रजज्ञिरे

अन्तर्ग्रामेषु मुखतो वमन्त्यो वह्निमुल्बणम् ।
सृगालोलूकटङ्कारै: प्रणेदुरशिवं शिवा: ॥ ९ ॥

अन्तः ग्रामेषु मुखतः वमन्त्यः वह्निम् उल्बणम् सृगाल उलूक टङ्कारैः प्रणेदुः अशिवम् शिवाः

सङ्गीतवद्रोदनवदुन्नमय्य शिरोधराम् ।
व्यमुञ्चन् विविधा वाचो ग्रामसिंहास्ततस्तत: ॥ १० ॥

सङ्गीत-वत् रोदन-वत् उन्नमय्य शिरोधराम् व्यमुञ्चन् विविधाः वाचः ग्राम-सिंहाः ततः ततः

खराश्च कर्कशै: क्षत्त: खुरैर्घ्नन्तो धरातलम् ।
खार्काररभसा मत्ता: पर्यधावन् वरूथश: ॥ ११ ॥

खराः च कर्कशैः क्षत्तः खुरैः घ्नन्तः धरा-तलम् खाः-कार रभसाः मत्ताः पर्यधावन् वरूथशः

रुदन्तो रासभत्रस्ता नीडादुदपतन् खगा: ।
घोषेऽरण्ये च पशव: शकृन्मूत्रमकुर्वत ॥ १२ ॥

रुदन्तः रासभ त्रस्ताः नीडात् उदपतन् खगाः घोषे अरण्ये च पशवः शकृत् मूत्रम् अकुर्वत

गावोऽत्रसन्नसृग्दोहास्तोयदा: पूयवर्षिण: ।
व्यरुदन्देवलिङ्गानि द्रुमा: पेतुर्विनानिलम् ॥ १३ ॥

गावः अत्रसन् असृक् दोहाः तोयदाः पूय वर्षिणः व्यरुदन् देव-लिङ्गानि द्रुमाः पेतुः विना अनिलम्

ग्रहान् पुण्यतमानन्ये भगणांश्चापि दीपिता: ।
अतिचेरुर्वक्रगत्या युयुधुश्च परस्परम् ॥ १४ ॥

ग्रहान् पुण्य-तमान् अन्ये भ-गणान् च अपि दीपिताः अतिचेरुः वक्र-गत्या युयुधुः च परः-परम्

दृष्ट्वान्यांश्च महोत्पातानतत्तत्त्वविद: प्रजा: ।
ब्रह्मपुत्रानृते भीता मेनिरे विश्‍वसम्प्लवम् ॥ १५ ॥

दृष्ट्वा अन्यान् च महा उत्पातान् अ-तत्-तत्त्व-विदः प्रजाः ब्रह्म-पुत्रान् ऋते भीताः मेनिरे विश्व-सम्प्लवम्

तावादिदैत्यौ सहसा व्यज्यमानात्मपौरुषौ ।
ववृधातेऽश्मसारेण कायेनाद्रिपती इव ॥ १६ ॥

तौ आदि-दैत्यौ सहसा व्यज्यमान आत्म पौरुषौ ववृधाते अश्म-सारेण कायेन अद्रि-पती इव

दिविस्पृशौ हेमकिरीटकोटिभि-
र्निरुद्धकाष्ठौ स्फुरदङ्गदाभुजौ ।
गां कम्पयन्तौ चरणै: पदे पदे
कट्या सुकाञ्‍च्यार्कमतीत्य तस्थतु: ॥ १७ ॥

दिवि-स्पृशौ हेम किरीट कोटिभिः निरुद्ध काष्ठौ स्फुरत् अङ्गदा भुजौ गाम् कम्पयन्तौ चरणैः पदे पदे कट्या सु-काञ्च्या अर्कम् अतीत्य तस्थतुः

प्रजापतिर्नाम तयोरकार्षीद्
य: प्राक् स्वदेहाद्यमयोरजायत ।
तं वै हिरण्यकशिपुं विदु: प्रजा
यं तं हिरण्याक्षमसूत साग्रत: ॥ १८ ॥

प्रजापतिः नाम तयोः अकार्षीत् यः प्राक् स्व-देहात् यमयोः अजायत तम् वै हिरण्यकशिपुम् विदुः प्रजाः यम् तम् हिरण्याक्षम् असूत सा अग्रतः

चक्रे हिरण्यकशिपुर्दोर्भ्यां ब्रह्मवरेण च ।
वशे सपालाँल्लोकांस्त्रीनकुतोमृत्युरुद्धत: ॥ १९ ॥

चक्रे हिरण्यकशिपुः दोर्भ्याम् ब्रह्म-वरेण च वशे स-पालान् लोकान् त्रीन् अकुतः-मृत्युः उद्धतः

हिरण्याक्षोऽनुजस्तस्य प्रिय: प्रीतिकृदन्वहम् ।
गदापाणिर्दिवं यातो युयुत्सुर्मृगयन् रणम् ॥ २० ॥

हिरण्याक्षः अनुजः तस्य प्रियः प्रीति-कृत् अनु-अहम् गदा-पाणिः दिवम् यातः युयुत्सुः मृगयन् रणम्

तं वीक्ष्य दु:सहजवं रणत्काञ्चननूपुरम् ।
वैजयन्त्या स्रजा जुष्टमंसन्यस्तमहागदम् ॥ २१ ॥

तम् वीक्ष्य दुःसह जवम् रणत् काञ्चन नूपुरम् वैजयन्त्या स्रजा जुष्टम् अंस न्यस्त महा-गदम्

मनोवीर्यवरोत्सिक्तमसृण्यमकुतोभयम् ।
भीता निलिल्यिरे देवास्तार्क्ष्यत्रस्ता इवाहय: ॥ २२ ॥

मनः-वीर्य वर उत्सिक्तम् असृण्यम् अकुतः-भयम् भीताः निलिल्यिरे देवाः तार्क्ष्य त्रस्ताः इव अहयः

स वै तिरोहितान् दृष्ट्वा महसा स्वेन दैत्यराट् ।
सेन्द्रान्देवगणान् क्षीबानपश्यन् व्यनदद् भृशम् ॥ २३ ॥

सः वै तिरोहितान् दृष्ट्वा महसा स्वेन दैत्य-राट् स-इन्द्रान् देव-गणान् क्षीबान् अपश्यन् व्यनदत् भृशम्

ततो निवृत्त: क्रीडिष्यन् गम्भीरं भीमनिस्वनम् ।
विजगाहे महासत्त्वो वार्धिं मत्त इव द्विप: ॥ २४ ॥

ततः निवृत्तः क्रीडिष्यन् गम्भीरम् भीम-निस्वनम् विजगाहे महा-सत्त्वः वार्धिम् मत्तः इव द्विपः

तस्मिन् प्रविष्टे वरुणस्य सैनिका
यादोगणा: सन्नधिय: ससाध्वसा: ।
अहन्यमाना अपि तस्य वर्चसा
प्रधर्षिता दूरतरं प्रदुद्रुवु: ॥ २५ ॥

तस्मिन् प्रविष्टे वरुणस्य सैनिकाः यादः-गणाः सन्न-धियः स-साध्वसाः अहन्यमानाः अपि तस्य वर्चसा प्रधर्षिताः दूर-तरम् प्रदुद्रुवुः

स वर्षपूगानुदधौ महाबल-
श्चरन्महोर्मीञ्‍छ्वसनेरितान्मुहु: ।
मौर्व्याभिजघ्ने गदया विभावरी-
मासेदिवांस्तात पुरीं प्रचेतस: ॥ २६ ॥

सः वर्ष-पूगान् उदधौ महा-बलः चरन् महा-ऊर्मीन् श्वसन ईरितान् मुहुः मौर्व्या अभिजघ्ने गदया विभावरीम् आसेदिवान् तात पुरीम् प्रचेतसः

तत्रोपलभ्यासुरलोकपालकं
यादोगणानामृषभं प्रचेतसम् ।
स्मयन् प्रलब्धुं प्रणिपत्य नीचव-
ज्जगाद मे देह्यधिराज संयुगम ॥ २७ ॥

तत्र उपलभ्य असुर-लोक पालकम् यादः-गणानाम् ऋषभम् प्रचेतसम् स्मयन् प्रलब्धुम् प्रणिपत्य नीच-वत् जगाद मे देहि अधिराज संयुगम्

त्वं लोकपालोऽधिपतिर्बृहच्छ्रवा
वीर्यापहो दुर्मदवीरमानिनाम् ।
विजित्य लोकेऽखिलदैत्यदानवान्
यद्राजसूयेन पुरायजत्प्रभो ॥ २८ ॥

त्वम् लोक-पालः अधिपतिः बृहत्-श्रवाः वीर्य अपहः दुर्मद वीर-मानिनाम् विजित्य लोके अखिल दैत्य दानवान् यत् राज-सूयेन पुरा अयजत् प्रभो

स एवमुत्सिक्तमदेन विद्विषा
द‍ृढं प्रलब्धो भगवानपां पति: ।
रोषं समुत्थं शमयन् स्वया धिया
व्यवोचदङ्गोपशमं गता वयम् ॥ २९ ॥

सः एवम् उत्सिक्त मदेन विद्विषा दृढम् प्रलब्धः भगवान् अपाम् पतिः रोषम् समुत्थम् शमयन् स्वया धिया व्यवोचत् अङ्ग उपशमम् गताः वयम्

पश्यामि नान्यं पुरुषात्पुरातनाद्
य: संयुगे त्वां रणमार्गकोविदम् ।
आराधयिष्यत्यसुरर्षभेहि तं
मनस्विनो यं गृणते भवाद‍ृशा: ॥ ३० ॥

पश्यामि न अन्यम् पुरुषात् पुरातनात् यः संयुगे त्वाम् रण-मार्ग कोविदम् आराधयिष्यति असुर-ऋषभ इहि तम् मनस्विनः यम् गृणते भवादृशाः

तं वीरमारादभिपद्य विस्मय:
शयिष्यसे वीरशये श्वभिर्वृत: ।
यस्त्वद्विधानामसतां प्रशान्तये
रूपाणि धत्ते सदनुग्रहेच्छया ॥ ३१ ॥

तम् वीरम् आरात् अभिपद्य विस्मयः शयिष्यसे वीरशये श्वभिः वृतः यः त्वत्-विधानाम् असताम् प्रशान्तये रूपाणि धत्ते सत् अनुग्रह इच्छया

मैत्रेय उवाच
तदेवमाकर्ण्य जलेशभाषितं
महामनास्तद्विगणय्य दुर्मद: ।
हरेर्विदित्वा गतिमङ्ग नारदाद्
रसातलं निर्विविशे त्वरान्वित: ॥ १ ॥

मैत्रेयः उवाच तत् एवम् आकर्ण्य जल-ईश भाषितम् महा-मनाः तत् विगणय्य दुर्मदः हरेः विदित्वा गतिम् अङ्ग नारदात् रसातलम् निर्विविशे त्वरा-अन्वितः

ददर्श तत्राभिजितं धराधरं
प्रोन्नीयमानावनिमग्रदंष्ट्रया ।
मुष्णन्तमक्ष्णा स्वरुचोऽरुणश्रिया
जहास चाहो वनगोचरो मृग: ॥ २ ॥

ददर्श तत्र अभिजितम् धरा धरम् प्रोन्नीयमान अवनिम् अग्र-दंष्ट्रया मुष्णन्तम् अक्ष्णा स्व-रुचः अरुण श्रिया जहास च अहो वन-गोचरः मृगः

आहैनमेह्यज्ञ महीं विमुञ्च नो
रसौकसां विश्वसृजेयमर्पिता ।
न स्वस्ति यास्यस्यनया ममेक्षत:
सुराधमासादितसूकराकृते ॥ ३ ॥

आह एनम् एहि अज्ञ महीम् विमुञ्च नः रसा-ओकसाम् विश्व-सृजा इयम् अर्पिता न स्वस्ति यास्यसि अनया मम ईक्षतः सुर-अधम आसादित सूकर-आकृते

त्वं न: सपत्नैरभवाय किं भृतो
यो मायया हन्त्यसुरान् परोक्षजित् ।
त्वां योगमायाबलमल्पपौरुषं
संस्थाप्य मूढ प्रमृजे सुहृच्छुच: ॥ ४ ॥

त्वम् नः सपत्नैः अभवाय किम् भृतः यः मायया हन्ति असुरान् परोक्ष-जित् त्वाम् योग-माया-बलम् अल्प-पौरुषम् संस्थाप्य मूढ प्रमृजे सुहृत्-शुचः

त्वयि संस्थिते गदया शीर्णशीर्ष-
ण्यस्मद्भुजच्युतया ये च तुभ्यम् ।
बलिं हरन्त्यृषयो ये च देवा:
स्वयं सर्वे न भविष्यन्त्यमूला: ॥ ५ ॥

त्वयि संस्थिते गदया शीर्ण शीर्षणि अस्मत्-भुज च्युतया ये च तुभ्यम् बलिम् हरन्ति ऋषयः ये च देवाः स्वयम् सर्वे न भविष्यन्ति अमूलाः

स तुद्यमानोऽरिदुरुक्ततोमरै-
र्दंष्ट्राग्रगां गामुपलक्ष्य भीताम् ।
तोदं मृषन्निरगादम्बुमध्याद्
ग्राहाहत: सकरेणुर्यथेभ: ॥ ६ ॥

सः तुद्यमानः अरि दुरुक्त तोमरैः दंष्ट्र-अग्र गाम् गाम् उपलक्ष्य भीताम् तोदम् मृषन् निरगात् अम्बु-मध्यात् ग्राह आहतः स-करेणुः यथा इभः

तं नि:सरन्तं सलिलादनुद्रुतो
हिरण्यकेशो द्विरदं यथा झष: ।
करालदंष्ट्रोऽशनिनिस्वनोऽब्रवीद्
गतह्रियां किं त्वसतां विगर्हितम् ॥ ७ ॥

तम् निःसरन्तम् सलिलात् अनुद्रुतः हिरण्य-केशः द्विरदम् यथा झषः कराल-दंष्ट्रः अशनि-निस्वनः अब्रवीत् गत-ह्रियाम् किम् तु असताम् विगर्हितम्

स गामुदस्तात्सलिलस्य गोचरे
विन्यस्य तस्यामदधात्स्वसत्त्वम् ।
अभिष्टुतो विश्वसृजा प्रसूनै-
रापूर्यमाणो विबुधै: पश्यतोऽरे: ॥ ८ ॥

सः गाम् उदस्तात् सलिलस्य गोचरे विन्यस्य तस्याम् अदधात् स्व सत्त्वम् अभिष्टुतः विश्व-सृजा प्रसूनैः आपूर्यमाणः विबुधैः पश्यतः अरेः

परानुषक्तं तपनीयोपकल्पं
महागदं काञ्चनचित्रदंशम् ।
मर्माण्यभीक्ष्णं प्रतुदन्तं दुरुक्तै:
प्रचण्डमन्यु: प्रहसंस्तं बभाषे ॥ ९ ॥

परा अनुषक्तम् तपनीय-उपकल्पम् महा-गदम् काञ्चन चित्र दंशम् मर्माणि अभीक्ष्णम् प्रतुदन्तम् दुरुक्तैः प्रचण्ड मन्युः प्रहसन् तम् बभाषे

श्रीभगवानुवाच
सत्यं वयं भो वनगोचरा मृगा
युष्मद्विधान्मृगये ग्रामसिंहान् ।
न मृत्युपाशै: प्रतिमुक्तस्य वीरा
विकत्थनं तव गृह्णन्त्यभद्र ॥ १० ॥

श्री-भगवान् उवाच सत्यम् वयम् भोः वन-गोचराः मृगाः युष्मत्-विधान् मृगये ग्राम-सिंहान् न मृत्यु-पाशैः प्रतिमुक्तस्य वीराः विकत्थनम् तव गृह्णन्ति अभद्र

एते वयं न्यासहरा रसौकसां
गतह्रियो गदया द्रावितास्ते ।
तिष्ठामहेऽथापि कथञ्चिदाजौ
स्थेयं क्‍व यामो बलिनोत्पाद्य वैरम् ॥ ११ ॥

एते वयम् न्यास हराः रसा-ओकसाम् गत-ह्रियः गदया द्राविताः ते तिष्ठामहे अथ अपि कथञ्चित् आजौ स्थेयम् क्व यामः बलिना उत्पाद्य वैरम्

त्वं पद्रथानां किल यूथपाधिपो
घटस्व नोऽस्वस्तय आश्वनूह: ।
संस्थाप्य चास्मान् प्रमृजाश्रुस्वकानां
य: स्वां प्रतिज्ञां नातिपिपर्त्यसभ्य: ॥ १२ ॥

त्वम् पद्-रथानाम् किल यूथप अधिपः घटस्व नः अस्वस्तये आशु अनूहः संस्थाप्य च अस्मान् प्रमृज अश्रु स्वकानाम् यः स्वाम् प्रतिज्ञाम् न अतिपिपर्ति असभ्यः

मैत्रेय उवाचसोऽधिक्षिप्तो भगवता प्रलब्धश्च रुषा भृशम् ।
आजहारोल्बणं क्रोधं क्रीड्यमानोऽहिराडिव ॥ १३ ॥

मैत्रेयः उवाच सः अधिक्षिप्तः भगवता प्रलब्धः च रुषा भृशम् आजहार उल्बणम् क्रोधम् क्रीड्यमानः अहि-राट् इव

सृजन्नमर्षित: श्वासान्मन्युप्रचलितेन्द्रिय: ।
आसाद्य तरसा दैत्यो गदयान्यहनद्धरिम् ॥ १४ ॥

सृजन् अमर्षितः श्वासान् मन्यु प्रचलित इन्द्रियः आसाद्य तरसा दैत्यः गदया न्यहनत् हरिम्

भगवांस्तु गदावेगं विसृष्टं रिपुणोरसि ।
अवञ्चयत्तिरश्चीनो योगारूढ इवान्तकम् ॥ १५ ॥

भगवान् तु गदा-वेगम् विसृष्टम् रिपुणा उरसि अवञ्चयत् तिरश्चीनः योग-आरूढः इव अन्तकम्

पुनर्गदां स्वामादाय भ्रामयन्तमभीक्ष्णश: ।
अभ्यधावद्धरि: क्रुद्ध: संरम्भाद्दष्टदच्छदम् ॥ १६ ॥

पुनः गदाम् स्वाम् आदाय भ्रामयन्तम् अभीक्ष्णशः अभ्यधावत् हरिः क्रुद्धः संरम्भात् दष्ट दच्छदम्

ततश्च गदयारातिं दक्षिणस्यां भ्रुवि प्रभु: ।
आजघ्ने स तु तां सौम्य गदया कोविदोऽहनत् ॥ १७ ॥

ततः च गदया अरातिम् दक्षिणस्याम् भ्रुवि प्रभुः आजघ्ने सः तु ताम् सौम्य गदया कोविदः अहनत्

एवं गदाभ्यां गुर्वीभ्यां हर्यक्षो हरिरेव च ।
जिगीषया सुसंरब्धावन्योन्यमभिजघ्नतु: ॥ १८ ॥

एवम् गदाभ्याम् गुर्वीभ्याम् हर्यक्षः हरिः एव च जिगीषया सुसंरब्धौ अन्योन्यम् अभिजघ्नतुः

तयो: स्पृधोस्तिग्मगदाहताङ्गयो:
क्षतास्रवघ्राणविवृद्धमन्य्वो: ।
विचित्रमार्गांश्चरतोर्जिगीषया
व्यभादिलायामिव शुष्मिणोर्मृध: ॥ १९ ॥

तयोः स्पृधोः तिग्म गदा आहत अङ्गयोः क्षत-आस्रव घ्राण विवृद्ध मन्य्वोः विचित्र मार्गान् चरतोः जिगीषया व्यभात् इलायाम् इव शुष्मिणोः मृधः

दैत्यस्य यज्ञावयवस्य माया-
गृहीतवाराहतनोर्महात्मन: ।
कौरव्य मह्यां द्विषतोर्विमर्दनं
दिद‍ृक्षुरागाद‍ृषिभिर्वृत: स्वराट् ॥ २० ॥

दैत्यस्य यज्ञ-अवयवस्य माया गृहीत वाराह तनोः महा-आत्मनः कौरव्य मह्याम् द्विषतोः विमर्दनम् दिदृक्षुः आगात् ऋषिभिः वृतः स्वराट्

आसन्नशौण्डीरमपेतसाध्वसं
कृतप्रतीकारमहार्यविक्रमम् ।
विलक्ष्य दैत्यं भगवान् सहस्रणी-
र्जगाद नारायणमादिसूकरम् ॥ २१ ॥

आसन्न शौण्डीरम् अपेत साध्वसम् कृत प्रतीकारम् अहार्य विक्रमम् विलक्ष्य दैत्यम् भगवान् सहस्र-नीः जगाद नारायणम् आदि सूकरम्

ब्रह्मोवाच
एष ते देव देवानामङ्‌घ्रिमूलमुपेयुषाम् ।
विप्राणां सौरभेयीणां भूतानामप्यनागसाम् ॥ २२ ॥
आगस्कृद्भयकृद्दुष्कृदस्मद्राद्धवरोऽसुर: ।
अन्वेषन्नप्रतिरथो लोकानटति कण्टक: ॥ २३ ॥

ब्रह्मा उवाच एषः ते देव देवानाम् अङ्घ्रि-मूलम् उपेयुषाम् विप्राणाम् सौरभेयीणाम् भूतानाम् अपि अनागसाम् आगः-कृत् भय-कृत् दुष्कृत् अस्मत् राद्ध-वरः असुरः अन्वेषन् अप्रतिरथः लोकान् अटति कण्टकः

मैनं मायाविनं द‍ृप्तं निरङ्कुशमसत्तमम् ।
आक्रीड बालवद्देव यथाशीविषमुत्थितम् ॥ २४ ॥

मा एनम् माया-विनम् दृप्तम् निरङ्कुशम् असत्-तमम् आक्रीड बाल-वत् देव यथा आशीविषम् उत्थितम्

न यावदेष वर्धेत स्वां वेलां प्राप्य दारुण: ।
स्वां देव मायामास्थाय तावज्जह्यघमच्युत ॥ २५ ॥

न यावत् एषः वर्धेत स्वाम् वेलाम् प्राप्य दारुणः स्वाम् देव मायाम् आस्थाय तावत् जहि अघम् अच्युत

एषा घोरतमा सन्ध्या लोकच्छम्बट्करी प्रभो ।
उपसर्पति सर्वात्मन् सुराणां जयमावह ॥ २६ ॥

एषा घोर-तमा सन्ध्या लोक छम्बट्-करी प्रभो उपसर्पति सर्व-आत्मन् सुराणाम् जयम् आवह

अधुनैषोऽभिजिन्नाम योगो मौहूर्तिको ह्यगात् ।
शिवाय नस्त्वं सुहृदामाशु निस्तर दुस्तरम् ॥ २७ ॥

अधुना एषः अभिजित् नाम योगः मौहूर्तिकः हि अगात् शिवाय नः त्वम् सुहृदाम् आशु निस्तर दुस्तरम्

दिष्टय‍ा त्वां विहितं मृत्युसमयमासादित: स्वयम् ।
विक्रम्यैनं मृधे हत्वा लोकानाधेहि शर्मणि ॥ २८ ॥

दिष्ट्या त्वाम् विहितम् मृत्युम् अयम् आसादितः स्वयम् विक्रम्य एनम् मृधे हत्वा लोकान् आधेहि शर्मणि

मैत्रेय उवाच
अवधार्य विरिञ्चस्य निर्व्यलीकामृतं वच: ।
प्रहस्य प्रेमगर्भेण तदपाङ्गेन सोऽग्रहीत् ॥ १ ॥

मैत्रेयः उवाच अवधार्य विरिञ्चस्य निर्व्यलीक अमृतम् वचः प्रहस्य प्रेम-गर्भेण तत् अपाङ्गेन सः अग्रहीत्

तत: सपत्नं मुखतश्चरन्तमकुतोभयम् ।
जघानोत्पत्य गदया हनावसुरमक्षज: ॥ २ ॥

ततः सपत्नम् मुखतः चरन्तम् अकुतः-भयम् जघान उत्पत्य गदया हनौ असुरम् अक्ष-जः

सा हता तेन गदया विहता भगवत्करात् ।
विघूर्णितापतद्रेजे तदद्भुतमिवाभवत् ॥ ३ ॥

सा हता तेन गदया विहता भगवत् करात् विघूर्णिता अपतत् रेजे तत् अद्भुतम् इव अभवत्

स तदा लब्धतीर्थोऽपि न बबाधे निरायुधम् ।
मानयन् स मृधे धर्मं विष्वक्सेनं प्रकोपयन् ॥ ४ ॥

सः तदा लब्ध-तीर्थः अपि न बबाधे निरायुधम् मानयन् सः मृधे धर्मम् विष्वक्सेनम् प्रकोपयन्

गदायामपविद्धायां हाहाकारे विनिर्गते ।
मानयामास तद्धर्मं सुनाभं चास्मरद्विभु: ॥ ५ ॥

गदायाम् अपविद्धायाम् हाहा-कारे विनिर्गते मानयाम् आस तत् धर्मम् सुनाभम् च अस्मरत् विभुः

तं व्यग्रचक्रं दितिपुत्राधमेन
स्वपार्षदमुख्येन विषज्जमानम् ।
चित्रा वाचोऽतद्विदां खेचराणां
तत्र स्मासन् स्वस्ति तेऽमुं जहीति ॥ ६ ॥

तम् व्यग्र चक्रम् दिति-पुत्र अधमेन स्व-पार्षद मुख्येन विषज्जमानम् चित्राः वाचः अ-तत्-विदाम् खे-चराणाम् तत्र स्म आसन् स्वस्ति ते अमुम् जहि इति

स तं निशाम्यात्तरथाङ्गमग्रतो
व्यवस्थितं पद्मपलाशलोचनम् ।
विलोक्य चामर्षपरिप्लुतेन्द्रियो
रुषा स्वदन्तच्छदमादशच्छ्‌वसन् ॥ ७ ॥

सः तम् निशाम्य आत्त-रथाङ्गम् अग्रतः व्यवस्थितम् पद्म पलाश लोचनम् विलोक्य च अमर्ष परिप्लुत इन्द्रियः रुषा स्व-दन्त-छदम् आदशत् श्वसन्

करालदंष्ट्रश्चक्षुर्भ्यां सञ्चक्षाणो दहन्निव ।
अभिप्लुत्य स्वगदया हतोऽसीत्याहनद्धरिम् ॥ ८ ॥

कराल दंष्ट्रः चक्षुर्भ्याम् सञ्चक्षाणः दहन् इव अभिप्लुत्य स्व-गदया हतः असि इति आहनत् हरिम्

पदा सव्येन तां साधो भगवान् यज्ञसूकर: ।
लीलया मिषत: शत्रो: प्राहरद्वातरंहसम् ॥ ९ ॥

पदा सव्येन ताम् साधो भगवान् यज्ञ-सूकरः लीलया मिषतः शत्रोः प्राहरत् वात-रंहसम्

आह चायुधमाधत्स्व घटस्व त्वं
जिगीषसि ।
इत्युक्त:स तदा भूयस्ताडयन् व्यनदद् भृशम् ॥ १० ॥

आह च आयुधम् आधत्स्व घटस्व त्वम् जिगीषसि इति उक्तः सः तदा भूयः ताडयन् व्यनदत् भृशम्

तां स आपततीं वीक्ष्य भगवान्
समवस्थित: ।
जग्राह लीलया प्राप्तां गरुत्मानिव पन्नगीम् ॥ ११ ॥

ताम् सः आपततीम् वीक्ष्य भगवान् समवस्थितः जग्राह लीलया प्राप्ताम् गरुत्मान् इव पन्नगीम्

स्वपौरुषे प्रतिहते हतमानो
महासुर: ।
नैच्छद्गदां दीयमानां हरिणा विगतप्रभ: ॥ १२ ॥

स्व-पौरुषे प्रतिहते हत मानः महा-असुरः न ऐच्छत् गदाम् दीयमानाम् हरिणा विगत-प्रभः

जग्राह त्रिशिखं शूलं ज्वलज्ज्वलनलोलुपम् ।
यज्ञाय धृतरूपाय विप्रायाभिचरन् यथा ॥ १३ ॥

जग्राह त्रि-शिखम् शूलम् ज्वलत् ज्वलन लोलुपम् यज्ञाय धृत-रूपाय विप्राय अभिचरन् यथा

तदोजसा दैत्यमहाभटार्पितं
चकासदन्त:ख उदीर्णदीधिति ।
चक्रेण चिच्छेद निशातनेमिना
हरिर्यथा तार्क्ष्यपतत्रमुज्झितम् ॥ १४ ॥

तत् ओजसा दैत्य महा-भट अर्पितम् चकासत् अन्तः-खे उदीर्ण दीधिति चक्रेण चिच्छेद निशात नेमिना हरिः यथा तार्क्ष्य पतत्रम् उज्झितम्

वृक्णे स्वशूले बहुधारिणा हरे:
प्रत्येत्य विस्तीर्णमुरो विभूतिमत् ।
प्रवृद्धरोष: स कठोरमुष्टिना
नदन् प्रहृत्यान्तरधीयतासुर: ॥ १५ ॥

वृक्णे स्व-शूले बहुधा अरिणा हरेः प्रत्येत्य विस्तीर्णम् उरः विभूति-मत् प्रवृद्ध रोषः सः कठोर मुष्टिना नदन् प्रहृत्य अन्तरधीयत असुरः

तेनेत्थमाहत: क्षत्तर्भगवानादिसूकर: ।
नाकम्पत मनाक् क्‍वापि स्रजा हत इव द्विप: ॥ १६ ॥

तेन इत्थम् आहतः क्षत्तः भगवान् आदि-सूकरः न अकम्पत मनाक् क्व अपि स्रजा हतः इव द्विपः

अथोरुधासृजन्मायां योगमायेश्वरे हरौ ।
यां विलोक्य प्रजास्त्रस्ता मेनिरेऽस्योपसंयमम् ॥ १७ ॥

अथ उरुधा असृजत् मायाम् योग-माया-ईश्वरे हरौ याम् विलोक्य प्रजाः त्रस्ताः मेनिरे अस्य उपसंयमम्

प्रववुर्वायवश्चण्डास्तम: पांसवमैरयन् ।
दिग्भ्यो निपेतुर्ग्रावाण: क्षेपणै: प्रहिता इव ॥ १८ ॥

प्रववुः वायवः चण्डाः तमः पांसवम् ऐरयन् दिग्भ्यः निपेतुः ग्रावाणः क्षेपणैः प्रहिताः इव

द्यौर्नष्टभगणाभ्रौघै: सविद्युत्स्तनयित्नुभि: ।
वर्षद्‌भि: पूयकेशासृग्विण्मूत्रास्थीनि चासकृत् ॥ १९ ॥

द्यौः नष्ट भ-गण अभ्र ओघैः स विद्युत् स्तनयित्नुभिः वर्षद्भिः पूय केश असृक् विट् मूत्र अस्थीनि च असकृत्

गिरय: प्रत्यद‍ृश्यन्त नानायुधमुचोऽनघ ।
दिग्वाससो यातुधान्य: शूलिन्यो मुक्तमूर्धजा: ॥ २० ॥

गिरयः प्रत्यदृश्यन्त नाना आयुध मुचः अनघ दिक्-वाससः यातुधान्यः शूलिन्यः मुक्त मूर्धजाः

बहुभिर्यक्षरक्षोभि: पत्त्यश्वरथकुञ्जरै: ।
आततायिभिरुत्सृष्टा हिंस्रा वाचोऽतिवैशसा: ॥ २१ ॥

बहुभिः यक्ष-रक्षोभिः पत्ति अश्व रथ कुञ्जरैः आततायिभिः उत्सृष्टाः हिंस्राः वाचः अति-वैशसाः

प्रादुष्कृतानां मायानामासुरीणां विनाशयत् ।
सुदर्शनास्त्रं भगवान् प्रायुङ्क्त दयितं त्रिपात् ॥ २२ ॥

प्रादुष्कृतानाम् मायानाम् आसुरीणाम् विनाशयत् सुदर्शन-अस्त्रम् भगवान् प्रायुङ्क्त दयितम् त्रि-पात्

तदा दिते: समभवत्सहसा हृदि वेपथु: ।
स्मरन्त्या भर्तुरादेशं स्तनाच्चासृक् प्रसुस्रुवे ॥ २३ ॥

तदा दितेः समभवत् सहसा हृदि वेपथुः स्मरन्त्याः भर्तुः आदेशम् स्तनात् च असृक् प्रसुस्रुवे

विनष्टासु स्वमायासु भूयश्चाव्रज्य केशवम् ।
रुषोपगूहमानोऽमुं दद‍ृशेऽवस्थितं बहि: ॥ २४ ॥

विनष्टासु स्व-मायासु भूयः च आव्रज्य केशवम् रुषा उपगूहमानः अमुम् ददृशे अवस्थितम् बहिः

तं मुष्टिभिर्विनिघ्नन्तं वज्रसारैरधोक्षज: ।
करेण कर्णमूलेऽहन् यथा त्वाष्ट्रं मरुत्पति: ॥ २५ ॥

तम् मुष्टिभिः विनिघ्नन्तम् वज्र-सारैः अधोक्षजः करेण कर्ण-मूले अहन् यथा त्वाष्ट्रम् मरुत्-पतिः

स आहतो विश्वजिता ह्यवज्ञया
परिभ्रमद्गात्र उदस्तलोचन: ।
विशीर्णबाह्वङ्‌घ्रिशिरोरुहोऽपतद्
यथा नगेन्द्रो लुलितो नभस्वता ॥ २६ ॥

सः आहतः विश्व-जिता हि अवज्ञया परिभ्रमत् गात्रः उदस्त लोचनः विशीर्ण बाहु अङ्घ्रि शिरः-रुहः अपतत् यथा नग-इन्द्रः लुलितः नभस्वता

क्षितौ शयानं तमकुण्ठवर्चसं
करालदंष्ट्रं परिदष्टदच्छदम् ।
अजादयो वीक्ष्य शशंसुरागता
अहो इमां को नु लभेत संस्थितिम् ॥ २७ ॥

क्षितौ शयानम् तम् अकुण्ठ वर्चसम् कराल दंष्ट्रम् परिदष्ट दत्-छदम् अज-आदयः वीक्ष्य शशंसुः आगताः अहो इमम् कः नु लभेत संस्थितिम्

यं योगिनो योगसमाधिना रहो
ध्यायन्ति लिङ्गादसतो मुमुक्षया ।
तस्यैष दैत्यऋषभ: पदाहतो
मुखं प्रपश्यंस्तनुमुत्ससर्ज ह ॥ २८ ॥

यम् योगिनः योग-समाधिना रहः ध्यायन्ति लिङ्गात् असतः मुमुक्षया तस्य एषः दैत्य ऋषभः पदा आहतः मुखम् प्रपश्यन् तनुम् उत्ससर्ज ह

एतौ तौ पार्षदावस्य शापाद्यातावसद्गतिम् ।
पुन: कतिपयै: स्थानं प्रपत्स्येते ह जन्मभि: ॥ २९ ॥

एतौ तौ पार्षदौ अस्य शापात् यातौ असत्-गतिम् पुनः कतिपयैः स्थानम् प्रपत्स्येते ह जन्मभिः

देवा ऊचु:
नमो नमस्तेऽखिलयज्ञतन्तवे
स्थितौ गृहीतामलसत्त्वमूर्तये ।
दिष्टय‍ा हतोऽयं जगतामरुन्तुद-
स्त्वत्पादभक्त्या वयमीश निर्वृता: ॥ ३० ॥

देवाः ऊचुः नमः नमः ते अखिल-यज्ञ-तन्तवे स्थितौ गृहीत अमल सत्त्व मूर्तये दिष्ट्या हतः अयम् जगताम् अरुन्तुदः त्वत्-पाद भक्त्या वयम् ईश निर्वृताः

मैत्रेय उवाच
एवं हिरण्याक्षमसह्यविक्रमं
स सादयित्वा हरिरादिसूकर: ।
जगाम लोकं स्वमखण्डितोत्सवं
समीडित: पुष्करविष्टरादिभि: ॥ ३१ ॥

मैत्रेयः उवाच एवम् हिरण्याक्षम् असह्य-विक्रमम् सः सादयित्वा हरिः आदि-सूकरः जगाम लोकम् स्वम् अखण्डित उत्सवम् समीडितः पुष्कर-विष्टर आदिभिः

मया यथानूक्तमवादि ते हरे:
कृतावतारस्य सुमित्र चेष्टितम् ।
यथा हिरण्याक्ष उदारविक्रमो
महामृधे क्रीडनवन्निराकृत: ॥ ३२ ॥

मया यथा अनूक्तम् अवादि ते हरेः कृत-अवतारस्य सुमित्र चेष्टितम् यथा हिरण्याक्षः उदार विक्रमः महा-मृधे क्रीडन-वत् निराकृतः

सूत उवाच
इति कौषारवाख्यातामाश्रुत्य भगवत्कथाम् ।
क्षत्तानन्दं परं लेभे महाभागवतो द्विज ॥ ३३ ॥

सूतः उवाच इति कौषारव आख्याताम् आश्रुत्य भगवत्-कथाम् क्षत्ता आनन्दम् परम् लेभे महा-भागवतः द्विज

अन्येषां पुण्यश्लोकानामुद्दामयशसां
सताम् ।
उपश्रुत्य भवेन्मोद: श्रीवत्साङ्कस्य किं पुन: ॥ ३४ ॥

अन्येषाम् पुण्य-श्लोकानाम् उद्दाम-यशसाम् सताम् उपश्रुत्य भवेत् मोदः श्रीवत्स-अङ्कस्य किम् पुनः

यो गजेन्द्र झषग्रस्तं ध्यायन्तं
चरणाम्बुजम् ।
क्रोशन्तीनां करेणूनां कृच्छ्रतोऽमोचयद् द्रुतम् ॥ ३५ ॥

यः गज-इन्द्रम् झष ग्रस्तम् ध्यायन्तम् चरण अम्बुजम् क्रोशन्तीनाम् करेणूनाम् कृच्छ्रतः अमोचयत् द्रुतम्

तं
सुखाराध्यमृजुभिरनन्यशरणैर्नृभि: ।
कृतज्ञ: को न सेवेत
दुराराध्यमसाधुभि: ॥ ३६ ॥

तम् सुख आराध्यम् ऋजुभिः अनन्य शरणैः नृभिः कृत-ज्ञः कः न सेवेत दुराराध्यम् असाधुभिः

यो वै हिरण्याक्षवधं
महाद्भुतं
विक्रीडितं कारणसूकरात्मन: ।
श‍ृणोति
गायत्यनुमोदतेऽञ्जसा
विमुच्यते ब्रह्मवधादपि द्विजा: ॥ ३७ ॥

यः वै हिरण्याक्ष-वधम् महा-अद्भुतम् विक्रीडितम् कारण सूकर आत्मनः शृणोति गायति अनुमोदते अञ्जसा विमुच्यते ब्रह्म-वधात् अपि द्विजाः

एतन्महापुण्यमलं पवित्रं
धन्यं यशस्यं पदमायुराशिषाम् ।
प्राणेन्द्रियाणां युधि शौर्यवर्धनं
नारायणोऽन्ते गतिरङ्ग श‍ृण्वताम् ॥ ३८ ॥

एतत् महा-पुण्यम् अलम् पवित्रम् धन्यम् यशस्यम् पदम् आयुः आशिषाम् प्राण इन्द्रियाणाम् युधि शौर्य वर्धनम् नारायणः अन्ते गतिः अङ्ग शृण्वताम्

शौनक उवाच
महीं प्रतिष्ठामध्यस्य सौते स्वायम्भुवो मनु: ।
कान्यन्वतिष्ठद् द्वाराणि मार्गायावरजन्मनाम् ॥ १ ॥

शौनकः उवाच महीम् प्रतिष्ठाम् अध्यस्य सौते स्वायम्भुवः मनुः कानि अन्वतिष्ठत् द्वाराणि मार्गाय अवर जन्मनाम्

क्षत्ता महाभागवत: कृष्णस्यैकान्तिक: सुहृत् ।
यस्तत्याजाग्रजं कृष्णे सापत्यमघवानिति ॥ २ ॥

क्षत्ता महा-भागवतः कृष्णस्य एकान्तिकः सुहृत् यः तत्याज अग्र-जम् कृष्णे स-अपत्यम् अघ-वान् इति

द्वैपायनादनवरो महित्वे तस्य देहज: ।
सर्वात्मना श्रित: कृष्णं तत्परांश्चाप्यनुव्रत: ॥ ३ ॥

द्वैपायनात् अनवरः महित्वे तस्य देह-जः सर्व-आत्मना श्रितः कृष्णम् तत्-परान् च अपि अनुव्रतः

किमन्वपृच्छन्मैत्रेयं विरजास्तीर्थसेवया ।
उपगम्य कुशावर्त आसीनं तत्त्ववित्तमम् ॥ ४ ॥

किम् अन्वपृच्छत् मैत्रेयम् विरजाः तीर्थ-सेवया उपगम्य कुशावर्ते आसीनम् तत्त्व-वित्-तमम्

तयो: संवदतो: सूत प्रवृत्ता ह्यमला: कथा: ।
आपो गाङ्गा इवाघघ्नीर्हरे: पादाम्बुजाश्रया: ॥ ५ ॥

तयोः संवदतोः सूत प्रवृत्ताः हि अमलाः कथाः आपः गाङ्गाः इव अघ-घ्नीः हरेः पाद-अम्बुज आश्रयाः

ता न: कीर्तय भद्रं ते कीर्तन्योदारकर्मण: ।
रसज्ञ: को नु तृप्येत हरिलीलामृतं पिबन् ॥ ६ ॥

ताः नः कीर्तय भद्रम् ते कीर्तन्य उदार कर्मणः रस-ज्ञः कः नु तृप्येत हरि-लीला-अमृतम् पिबन्

एवमुग्रश्रवा: पृष्ट ऋषिभिर्नैमिषायनै: ।
भगवत्यर्पिताध्यात्मस्तानाह श्रूयतामिति ॥ ७ ॥

एवम् उग्रश्रवाः पृष्टः ऋषिभिः नैमिष-अयनैः भगवति अर्पित अध्यात्मः तान् आह श्रूयताम् इति

सूत उवाच
हरेर्धृतक्रोडतनो: स्वमायया
निशम्य गोरुद्धरणं रसातलात् ।
लीलां हिरण्याक्षमवज्ञया हतं
सञ्जातहर्षो मुनिमाह भारत: ॥ ८ ॥

सूतः उवाच हरेः धृत क्रोड तनोः स्व-मायया निशम्य गोः उद्धरणम् रसातलात् लीलाम् हिरण्याक्षम् अवज्ञया हतम् सञ्जात-हर्षः मुनिम् आह भारतः

विदुर उवाच
प्रजापतिपति: सृष्ट्वा प्रजासर्गे प्रजापतीन् ।
किमारभत मे ब्रह्मन् प्रब्रूह्यव्यक्तमार्गवित् ॥ ९ ॥

विदुरः उवाच प्रजापति-पतिः सृष्ट्वा प्रजा-सर्गे प्रजापतीन् किम् आरभत मे ब्रह्मन् प्रब्रूहि अव्यक्त-मार्ग-वित्

ये मरीच्यादयो विप्रा यस्तु स्वायम्भुवो मनु: ।
ते वै ब्रह्मण आदेशात्कथमेतदभावयन् ॥ १० ॥

ये मरीचि-आदयः विप्राः यः तु स्वायम्भुवः मनुः ते वै ब्रह्मणः आदेशात् कथम् एतत् अभावयन्

सद्वितीया: किमसृजन् स्वतन्त्रा उत कर्मसु ।
आहोस्वित्संहता: सर्व इदं स्म समकल्पयन् ॥ ११ ॥

स-द्वितीयाः किम् असृजन् स्व-तन्त्राः उत कर्मसु आहो स्वित् संहताः सर्वे इदम् स्म समकल्पयन्

मैत्रेय उवाच
दैवेन दुर्वितर्क्येण परेणानिमिषेण च ।
जातक्षोभाद्भगवतो महानासीद् गुणत्रयात् ॥ १२ ॥

मैत्रेयः उवाच दैवेन दुर्वितर्क्येण परेण अनिमिषेण च जात-क्षोभात् भगवतः महान् आसीत् गुण-त्रयात्

रज:प्रधानान्महतस्त्रिलिङ्गो दैवचोदितात् ।
जात: ससर्ज भूतादिर्वियदादीनि पञ्चश: ॥ १३ ॥

रजः-प्रधानात् महतः त्रि-लिङ्गः दैव-चोदितात् जातः ससर्ज भूत-आदिः वियत् आदीनि पञ्चशः

तानि चैकैकश: स्रष्टुमसमर्थानि भौतिकम् ।
संहत्य दैवयोगेन हैममण्डमवासृजन् ॥ १४ ॥

तानि च एक-एकशः स्रष्टुम् असमर्थानि भौतिकम् संहत्य दैव-योगेन हैमम् अण्डम् अवासृजन्

सोऽशयिष्टाब्धिसलिले आण्डकोशो निरात्मक: ।
साग्रं वै वर्षसाहस्रमन्ववात्सीत्तमीश्वर: ॥ १५ ॥

सः अशयिष्ट अब्धि-सलिले आण्ड-कोशः निरात्मकः साग्रम् वै वर्ष-साहस्रम् अन्ववात्सीत् तम् ईश्वरः

तस्य नाभेरभूत्पद्मं सहस्रार्कोरुदीधिति ।
सर्वजीवनिकायौको यत्र स्वयमभूत्स्वराट् ॥ १६ ॥

तस्य नाभेः अभूत् पद्मम् सहस्र-अर्क उरु दीधिति सर्व जीव-निकाय ओकः यत्र स्वयम् अभूत् स्व-राट्

सोऽनुविष्टो भगवता य: शेते सलिलाशये ।
लोकसंस्थां यथापूर्वं निर्ममे संस्थया स्वया ॥ १७ ॥

सः अनुविष्टः भगवता यः शेते सलिल-आशये लोक-संस्थाम् यथा पूर्वम् निर्ममे संस्थया स्वया

ससर्ज च्छाययाविद्यां पञ्चपर्वाणमग्रत: ।
तामिस्रमन्धतामिस्रं तमो मोहो महातम: ॥ १८ ॥

ससर्ज छायया अविद्याम् पञ्च-पर्वाणम् अग्रतः तामिस्रम् अन्ध-तामिस्रम् तमः मोहः महा-तमः

विससर्जात्मन: कायं नाभिनन्दंस्तमोमयम् ।
जगृहुर्यक्षरक्षांसि रात्रिं क्षुत्तृट्‌समुद्भवाम् ॥ १९ ॥

विससर्ज आत्मनः कायम् न अभिनन्दन् तमः-मयम् जगृहुः यक्ष-रक्षांसि रात्रिम् क्षुत् तृट् समुद्भवाम्

क्षुत्तृड्भ्यामुपसृष्टास्ते तं जग्धुमभिदुद्रुवु: ।
मा रक्षतैनं जक्षध्वमित्यूचु: क्षुत्तृडर्दिता: ॥ २० ॥

क्षुत्-तृड्भ्याम् उपसृष्टाः ते तम् जग्धुम् अभिदुद्रुवुः मा रक्षत एनम् जक्षध्वम् इति ऊचुः क्षुत्-तृट्-अर्दिताः

देवस्तानाह संविग्नो मा मां जक्षत रक्षत ।
अहो मे यक्षरक्षांसि प्रजा यूयं बभूविथ ॥ २१ ॥

देवः तान् आह संविग्नः मा माम् जक्षत रक्षत अहो मे यक्ष-रक्षांसि प्रजाः यूयम् बभूविथ

देवता: प्रभया या या दीव्यन् प्रमुखतोऽसृजत् ।
ते अहार्षुर्देवयन्तो विसृष्टां तां प्रभामह: ॥ २२ ॥

देवताः प्रभया याः याः दीव्यन् प्रमुखतः असृजत् ते अहार्षुः देवयन्तः विसृष्टाम् ताम् प्रभाम् अहः

देवोऽदेवाञ्जघनत: सृजति स्मातिलोलुपान् ।
त
एनं लोलुपतया मैथुनायाभिपेदिरे ॥ २३ ॥

देवः अदेवान् जघनतः सृजति स्म अति-लोलुपान् ते एनम् लोलुपतया मैथुनाय अभिपेदिरे

ततो हसन् स
भगवानसुरैर्निरपत्रपै: ।
अन्वीयमानस्तरसा क्रुद्धो भीत: परापतत् ॥ २४ ॥

ततः हसन् सः भगवान् असुरैः निरपत्रपैः अन्वीयमानः तरसा क्रुद्धः भीतः परापतत्

स उपव्रज्य वरदं प्रपन्नार्तिहरं हरिम् ।
अनुग्रहाय भक्तानामनुरूपात्मदर्शनम् ॥ २५ ॥

सः उपव्रज्य वर-दम् प्रपन्न आर्ति हरम् हरिम् अनुग्रहाय भक्तानाम् अनुरूप आत्म-दर्शनम्

पाहि मां परमात्मंस्ते प्रेषणेनासृजं
प्रजा: ।
ता इमा यभितुं पापा उपाक्रामन्ति मां प्रभो ॥ २६ ॥

पाहि माम् परम-आत्मन् ते प्रेषणेन असृजम् प्रजाः ताः इमाः यभितुम् पापाः उपाक्रामन्ति माम् प्रभो

त्वमेक: किल लोकानां क्लिष्टानां
क्लेशनाशन: ।
त्वमेक: क्लेशदस्तेषामनासन्नपदां तव ॥ २७ ॥

त्वम् एकः किल लोकानाम् क्लिष्टानाम् क्लेश नाशनः त्वम् एकः क्लेश-दः तेषाम् अनासन्न पदाम् तव

सोऽवधार्यास्य कार्पण्यं विविक्ताध्यात्मदर्शन: ।
विमुञ्चात्मतनुं घोरामित्युक्तो विमुमोच ह ॥ २८ ॥

सः अवधार्य अस्य कार्पण्यम् विविक्त अध्यात्म दर्शनः विमुञ्च आत्म-तनुम् घोराम् इति उक्तः विमुमोच ह

तां क्‍वणच्चरणाम्भोजां मदविह्वललोचनाम् ।
काञ्चीकलापविलसद्दुकूलच्छन्नरोधसम् ॥ २९ ॥

ताम् क्वणत् चरण-अम्भोजाम् मद विह्वल लोचनाम् काञ्ची-कलाप विलसत् दुकूल छन्न रोधसम्

अन्योन्यश्लेषयोत्तुङ्गनिरन्तरपयोधराम् ।
सुनासां सुद्विजां स्‍निग्धहासलीलावलोकनाम् ॥ ३० ॥

अन्योन्य श्लेषया उत्तुङ्ग निरन्तर पयः-धराम् सु-नासाम् सु-द्विजाम् स्निग्ध हास लीला-अवलोकनाम्

गूहन्तीं व्रीडयात्मानं नीलालकवरूथिनीम् ।
उपलभ्यासुरा धर्म सर्वे सम्मुमुहु: स्त्रियम् ॥ ३१ ॥

गूहन्तीम् व्रीडया आत्मानम् नील अलक वरूथिनीम् उपलभ्य असुराः धर्म सर्वे सम्मुमुहुः स्त्रियम्

अहो रूपमहो धैर्यमहो अस्या नवं वय: ।
मध्ये कामयमानानामकामेव विसर्पति ॥ ३२ ॥

अहो रूपम् अहो धैर्यम् अहो अस्याः नवम् वयः मध्ये कामयमानानाम् अकामा इव विसर्पति

वितर्कयन्तो बहुधा तां सन्ध्यां
प्रमदाकृतिम् ।
अभिसम्भाव्य विश्रम्भात्पर्यपृच्छन् कुमेधस: ॥ ३३ ॥

वितर्कयन्तः बहुधा ताम् सन्ध्याम् प्रमदा आकृतिम् अभिसम्भाव्य विश्रम्भात् पर्यपृच्छन् कु-मेधसः

कासि कस्यासि रम्भोरु को वार्थस्तेऽत्र
भामिनि ।
रूपद्रविणपण्येन दुर्भगान्नो विबाधसे ॥ ३४ ॥

का असि कस्य असि रम्भोरु कः वा अर्थः ते अत्र भामिनि रूप द्रविण पण्येन दुर्भगान् नः विबाधसे

या वा काचित्त्वमबले दिष्टय‍ा सन्दर्शनं तव ।
उत्सुनोषीक्षमाणानां कन्दुकक्रीडया मन: ॥ ३५ ॥

या वा काचित् त्वम् अबले दिष्ट्या सन्दर्शनम् तव उत्सुनोषि ईक्षमाणानाम् कन्दुक क्रीडया मनः

नैकत्र ते जयति शालिनि पादपद्मं
घ्नन्त्या मुहु: करतलेन पतत्पतङ्गम् ।
मध्यं विषीदति बृहत्स्तनभारभीतं
शान्तेव द‍ृष्टिरमला सुशिखासमूह: ॥ ३६ ॥

न एकत्र ते जयति शालिनि पाद-पद्मम् घ्नन्त्याः मुहुः कर-तलेन पतत् पतङ्गम् मध्यम् विषीदति बृहत् स्तन भार भीतम् शान्ता इव दृष्टिः अमला सु शिखा समूहः

इति सायन्तनीं सन्ध्यामसुरा: प्रमदायतीम् ।
प्रलोभयन्तीं जगृहुर्मत्वा मूढधिय: स्त्रियम् ॥ ३७ ॥

इति सायन्तनीम् सन्ध्याम् असुराः प्रमदायतीम् प्रलोभयन्तीम् जगृहुः मत्वा मूढ-धियः स्त्रियम्

प्रहस्य भावगम्भीरं जिघ्रन्त्यात्मानमात्मना ।
कान्त्या ससर्ज भगवान् गन्धर्वाप्सरसां गणान् ॥ ३८ ॥

प्रहस्य भाव-गम्भीरम् जिघ्रन्त्या आत्मानम् आत्मना कान्त्या ससर्ज भगवान् गन्धर्व अप्सरसाम् गणान्

विससर्ज तनुं तां वैज्योत्‍स्‍नां कान्तिमतीं प्रियाम् ।
त एव चाददु: प्रीत्या विश्वावसुपुरोगमा: ॥ ३९ ॥

विससर्ज तनुम् ताम् वै ज्योत्स्नाम् कान्ति-मतीम् प्रियाम् ते एव च आददुः प्रीत्या विश्वावसु-पुरः-गमाः

सृष्ट्वा भूतपिशाचांश्च भगवानात्मतन्द्रिणा ।
दिग्वाससो मुक्तकेशान् वीक्ष्य चामीलयद् द‍ृशौ ॥ ४० ॥

सृष्ट्वा भूत पिशाचान् च भगवान् आत्म तन्द्रिणा दिक्-वाससः मुक्त केशान् वीक्ष्य च अमीलयत् दृशौ

जगृहुस्तद्विसृष्टां तां जृम्भणाख्यां तनुं प्रभो: ।
निद्रामिन्द्रियविक्लेदो यया भूतेषु द‍ृश्यते ।
येनोच्छिष्टान्धर्षयन्ति तमुन्मादं प्रचक्षते ॥ ४१ ॥

जगृहुः तत्-विसृष्टाम् ताम् जृम्भण-आख्याम् तनुम् प्रभोः निद्राम् इन्द्रिय-विक्लेदः यया भूतेषु दृश्यते येन उच्छिष्टान् धर्षयन्ति तम् उन्मादम् प्रचक्षते

ऊर्जस्वन्तं मन्यमान आत्मानं भगवानज: ।
साध्यान् गणान् पितृगणान् परोक्षेणासृजत्प्रभु: ॥ ४२ ॥

ऊर्जः-वन्तम् मन्यमानः आत्मानम् भगवान् अजः साध्यान् गणान् पितृ-गणान् परोक्षेण असृजत् प्रभुः

त आत्मसर्गं तं कायं पितर: प्रतिपेदिरे ।
साध्येभ्यश्च पितृभ्यश्च कवयो यद्वितन्वते ॥ ४३ ॥

ते आत्म-सर्गम् तम् कायम् पितरः प्रतिपेदिरे साध्येभ्यः च पितृभ्यः च कवयः यत् वितन्वते

सिद्धान् विद्याधरांश्चैव तिरोधानेन सोऽसृजत् ।
तेभ्योऽददात्तमात्मानमन्तर्धानाख्यमद्भुतम् ॥ ४४ ॥

सिद्धान् विद्याधरान् च एव तिरोधानेन सः असृजत् तेभ्यः अददात् तम् आत्मानम् अन्तर्धान-आख्यम् अद्भुतम्

स किन्नरान किम्पुरुषान् प्रत्यात्म्येनासृजत्प्रभु: ।
मानयन्नात्मनात्मानमात्माभासं विलोकयन् ॥ ४५ ॥

सः किन्नरान् किम्पुरुषान् प्रत्यात्म्येन असृजत् प्रभुः मानयन् आत्मना आत्मानम् आत्म-आभासम् विलोकयन्

ते तु तज्जगृहू रूपं त्यक्तं यत्परमेष्ठिना ।
मिथुनीभूय गायन्तस्तमेवोषसि कर्मभि: ॥ ४६ ॥

ते तु तत् जगृहुः रूपम् त्यक्तम् यत् परमेष्ठिना मिथुनी-भूय गायन्तः तम् एव उषसि कर्मभिः

देहेन वै भोगवता शयानो बहुचिन्तया ।
सर्गेऽनुपचिते क्रोधादुत्ससर्ज ह तद्वपु: ॥ ४७ ॥

देहेन वै भोगवता शयानः बहु चिन्तया सर्गे अनुपचिते क्रोधात् उत्ससर्ज ह तत् वपुः

येऽहीयन्तामुत: केशा अहयस्तेऽङ्ग जज्ञिरे ।
सर्पा: प्रसर्पत: क्रूरा नागा भोगोरुकन्धरा: ॥ ४८ ॥

ये अहीयन्त अमुतः केशाः अहयः ते अङ्ग जज्ञिरे सर्पाः प्रसर्पतः क्रूराः नागाः भोग उरु कन्धराः

स आत्मान् मन्यमान: कृतकृत्यमिवात्मभू: ।
तदा मनून् ससर्जान्ते मनसा लोकभावनान् ॥ ४९ ॥

सः आत्मानम् मन्यमानः कृत-कृत्यम् इव आत्मभूः तदा मनून् ससर्ज अन्ते मनसा लोक भावनान्

तेभ्य: सोऽसृजत्स्वीयं पुरं पुरुषमात्मवान् ।
तान् दृष्ट्वा ये पुरा सृष्टा: प्रशशंसु: प्रजापतिम् ॥ ५० ॥

तेभ्यः सः असृजत् स्वीयम् पुरम् पुरुषम् आत्म-वान् तान् दृष्ट्वा ये पुरा सृष्टाः प्रशशंसुः प्रजापतिम्

अहो एतज्जगत्स्रष्ट: सुकृतं बत ते कृतम् ।
प्रतिष्ठिता: क्रिया यस्मिन् साकमन्नमदामहे ॥ ५१ ॥

अहो एतत् जगत्-स्रष्टः सुकृतम् बत ते कृतम् प्रतिष्ठिताः क्रियाः यस्मिन् साकम् अन्नम् अदाम हे

तपसा विद्यया युक्तो योगेन सुसमाधिना ।
ऋषीनृषिर्हृषीकेश: ससर्जाभिमता: प्रजा: ॥ ५२ ॥

तपसा विद्यया युक्तः योगेन सु-समाधिना ऋषीन् ऋषिः हृषीकेशः ससर्ज अभिमताः प्रजाः

तेभ्यश्चैकैकश: स्वस्य देहस्यांशमदादज: ।
यत्तत्समाधियोगर्द्धितपोविद्याविरक्तिमत् ॥ ५३ ॥

तेभ्यः च एकैकशः स्वस्य देहस्य अंशम् अदात् अजः यत् तत् समाधि योग ऋद्धि तपः विद्या विरक्ति मत्

विदुर उवाच
स्वायम्भुवस्य च मनोर्वंश: परमसम्मत: ।
कथ्यतां भगवन् यत्र मैथुनेनैधिरे प्रजा: ॥ १ ॥

विदुरः उवाच स्वायम्भुवस्य च मनोः वंशः परम सम्मतः कथ्यताम् भगवन् यत्र मैथुनेन एधिरे प्रजाः

प्रियव्रतोत्तानपादौ सुतौ स्वायम्भुवस्य वै ।
यथाधर्मं जुगुपतु: सप्तद्वीपवतीं महीम् ॥ २ ॥

प्रियव्रत उत्तानपादौ सुतौ स्वायम्भुवस्य वै यथा धर्मम् जुगुपतुः सप्त-द्वीप-वतीम् महीम्

तस्य वै दुहिता ब्रह्मन्देवहूतीति विश्रुता ।
पत्नी प्रजापतेरुक्ता कर्दमस्य त्वयानघ ॥ ३ ॥

तस्य वै दुहिता ब्रह्मन् देवहूति इति विश्रुता पत्नी प्रजापतेः उक्ता कर्दमस्य त्वया अनघ

तस्यां स वै महायोगी युक्तायां योगलक्षणै: ।
ससर्ज कतिधा वीर्यं तन्मे शुश्रूषवे वद ॥ ४ ॥

तस्याम् सः वै महा-योगी युक्तायाम् योग-लक्षणैः ससर्ज कतिधा वीर्यम् तत् मे शुश्रूषवे वद

रुचिर्यो भगवान् ब्रह्मन्दक्षो वा ब्रह्मण: सुत: ।
यथा ससर्ज भूतानि लब्ध्वा भार्यां च मानवीम् ॥ ५ ॥

रुचिः यः भगवान् ब्रह्मन् दक्षः वा ब्रह्मणः सुतः यथा ससर्ज भूतानि लब्ध्वा भार्याम् च मानवीम्

मैत्रेय उवाच
प्रजा: सृजेति भगवान् कर्दमो ब्रह्मणोदित: ।
सरस्वत्यां तपस्तेपे सहस्राणां समा दश ॥ ६ ॥

मैत्रेयः उवाच प्रजाः सृज इति भगवान् कर्दमः ब्रह्मणा उदितः सरस्वत्याम् तपः तेपे सहस्राणाम् समाः दश

तत: समाधियुक्तेन क्रियायोगेन कर्दम: ।
सम्प्रपेदे हरिं भक्त्या प्रपन्नवरदाशुषम् ॥ ७ ॥

ततः समाधि-युक्तेन क्रिया-योगेन कर्दमः सम्प्रपेदे हरिम् भक्त्या प्रपन्न वरदाशुषम्

तावत्प्रसन्नो भगवान् पुष्कराक्ष: कृते युगे ।
दर्शयामास तं क्षत्त: शाब्दं ब्रह्म दधद्वपु: ॥ ८ ॥

तावत् प्रसन्नः भगवान् पुष्कर-अक्षः कृते युगे दर्शयाम् आस तम् क्षत्तः शाब्दम् ब्रह्म दधत् वपुः

स तं विरजमर्काभं सितपद्मोत्पलस्रजम् ।
स्‍निग्धनीलालकव्रातवक्त्राब्जं विरजोऽम्बरम् ॥ ९ ॥

सः तम् विरजम् अर्क-आभम् सित पद्म उत्पल स्रजम् स्निग्ध नील अलक व्रात वक्त्र अब्जम् विरजः अम्बरम्

किरीटिनं कुण्डलिनं शङ्खचक्रगदाधरम् ।
श्वेतोत्पलक्रीडनकं मन:स्पर्शस्मितेक्षणम् ॥ १० ॥

किरीटिनम् कुण्डलिनम् शङ्ख चक्र गदा धरम् श्वेत उत्पल क्रीडनकम् मनः स्पर्श स्मित ईक्षणम्

विन्यस्तचरणाम्भोजमंसदेशे गरुत्मत: ।
दृष्ट्वा खेऽवस्थितं वक्ष:श्रियं कौस्तुभकन्धरम् ॥ ११ ॥

विन्यस्त चरण-अम्भोजम् अंस-देशे गरुत्मतः दृष्ट्वा खे अवस्थितम् वक्षः श्रियम् कौस्तुभ कन्धरम्

जातहर्षोऽपतन्मूर्ध्ना क्षितौ लब्धमनोरथ: ।
गीर्भिस्त्वभ्यगृणात्प्रीतिस्वभावात्मा कृताञ्जलि: ॥ १२ ॥

जात-हर्षः अपतत् मूर्ध्ना क्षितौ लब्ध मनः-रथः गीर्भिः तु अभ्यगृणात् प्रीति-स्वभाव-आत्मा कृत-अञ्जलिः

ऋषिरुवाच
जुष्टं बताद्याखिलसत्त्वराशे:
सांसिद्ध्यमक्ष्णोस्तव दर्शनान्न: ।
यद्दर्शनं जन्मभिरीड्य सद्‌भि-
राशासते योगिनो रूढयोगा: ॥ १३ ॥

ऋषिः उवाच जुष्टम् बत अद्य अखिल सत्त्व राशेः सांसिद्ध्यम् अक्ष्णोः तव दर्शनात् नः यत् दर्शनम् जन्मभिः ईड्य सद्भिः आशासते योगिनः रूढ-योगाः

ये मायया ते हतमेधसस्त्वत्-
पादारविन्दं भवसिन्धुपोतम् ।
उपासते कामलवाय तेषां
रासीश कामान्निरयेऽपि ये स्यु: ॥ १४ ॥

ये मायया ते हत मेधसः त्वत् पाद-अरविन्दम् भव सिन्धु पोतम् उपासते काम-लवाय तेषाम् रासि ईश कामान् निरये अपि ये स्युः

तथा स चाहं परिवोढुकाम:
समानशीलां गृहमेधधेनुम् ।
उपेयिवान्मूलमशेषमूलं
दुराशय: कामदुघाङ्‌घ्रिपस्य ॥ १५ ॥

तथा सः च अहम् परिवोढु-कामः समान-शीलाम् गृह-मेध धेनुम् उपेयिवान् मूलम् अशेष मूलम् दुराशयः काम-दुघ अङ्घ्रिपस्य

प्रजापतेस्ते वचसाधीश तन्त्या
लोक: किलायं कामहतोऽनुबद्ध: ।
अहं च लोकानुगतो वहामि
बलिं च शुक्लानिमिषाय तुभ्यम् ॥ १६ ॥

प्रजापतेः ते वचसा अधीश तन्त्या लोकः किल अयम् काम-हतः अनुबद्धः अहम् च लोक-अनुगतः वहामि बलिम् च शुक्ल अनिमिषाय तुभ्यम्

लोकांश्च लोकानुगतान् पशूंश्च
हित्वा श्रितास्ते चरणातपत्रम् ।
परस्परं त्वद्गुणवादसीधु-
पीयूषनिर्यापितदेहधर्मा: ॥ १७ ॥

लोकान् च लोक-अनुगतान् पशून् च हित्वा श्रिताः ते चरण आतपत्रम् परस्परम् त्वत् गुण वाद सीधु पीयूष निर्यापित देह-धर्माः

न तेऽजराक्षभ्रमिरायुरेषां
त्रयोदशारं त्रिशतं षष्टिपर्व ।
षण्नेम्यनन्तच्छदि यत्‍त्रिणाभि
करालस्रोतो जगदाच्छिद्य धावत् ॥ १८ ॥

न ते अजर अक्ष भ्रमिः आयुः एषाम् त्रयोदश अरम् त्रि-शतम् षष्टि पर्व षट् नेमि अनन्त छदि यत् त्रि नाभि कराल-स्रोतः जगत् आच्छिद्य धावत्

एक: स्वयं सञ्जगत: सिसृक्षया-
द्वितीययात्मन्नधियोगमायया ।
सृजस्यद: पासि पुनर्ग्रसिष्यसे
यथोर्णनाभिर्भगवन् स्वशक्तिभि: ॥ १९ ॥

एकः स्वयम् सन् जगतः सिसृक्षया अद्वितीयया आत्मन् अधि योग-मायया सृजसि अदः पासि पुनः ग्रसिष्यसे यथा ऊर्ण-नाभिः भगवन् स्व-शक्तिभिः

नैतद्बताधीश पदं तवेप्सितं
यन्मायया नस्तनुषे भूतसूक्ष्मम् ।
अनुग्रहायास्त्वपि यर्ही मायया
लसत्तुलस्या भगवान् विलक्षित: ॥ २० ॥

न एतत् बत अधीश पदम् तव ईप्सितम् यत् मायया नः तनुषे भूत-सूक्ष्मम् अनुग्रहाय अस्तु अपि यर्हि मायया लसत् तुलस्या भगवान् विलक्षितः

तं त्वानुभूत्योपरतक्रियार्थं
स्वमायया वर्तितलोकतन्त्रम् ।
नमाम्यभीक्ष्णं नमनीयपाद-
सरोजमल्पीयसि कामवर्षम् ॥ २१ ॥

तम् त्वा अनुभूत्या उपरत क्रिया अर्थम् स्व-मायया वर्तित लोक-तन्त्रम् नमामि अभीक्ष्णम् नमनीय पाद-सरोजम् अल्पीयसि काम वर्षम्

ऋषिरुवाच
इत्यव्यलीकं प्रणुतोऽब्जनाभ-
स्तमाबभाषे वचसामृतेन ।
सुपर्णपक्षोपरि रोचमान:
प्रेमस्मितोद्वीक्षणविभ्रमद्भ्रू: ॥ २२ ॥

ऋषिः उवाच इति अव्यलीकम् प्रणुतः अब्ज-नाभः तम् आबभाषे वचसा अमृतेन सुपर्ण पक्ष उपरि रोचमानः प्रेम स्मित उद्वीक्षण विभ्रमत् भ्रूः

श्रीभगवानुवाच
विदित्वा तव चैत्यं मे पुरैव समयोजि तत् ।
यदर्थमात्मनियमैस्त्वयैवाहं समर्चित: ॥ २३ ॥

श्री-भगवान् उवाच विदित्वा तव चैत्यम् मे पुरा एव समयोजि तत् यत्-अर्थम् आत्म नियमैः त्वया एव अहम् समर्चितः

न वै जातु मृषैव स्यात्प्रजाध्यक्ष मदर्हणम् ।
भवद्विधेष्वतितरां मयि संगृभितात्मनाम् ॥ २४ ॥

न वै जातु मृषा एव स्यात् प्रजा अध्यक्ष मत्-अर्हणम् भवत्-विधेषु अतितराम् मयि सङ्गृभित आत्मनाम्

प्रजापतिसुत: सम्राण्मनुर्विख्यातमङ्गल: ।
ब्रह्मावर्तं योऽधिवसन् शास्ति सप्तार्णवां महीम् ॥ २५ ॥

प्रजापति-सुतः सम्राट् मनुः विख्यात मङ्गलः ब्रह्मावर्तम् यः अधिवसन् शास्ति सप्त अर्णवाम् महीम्

स चेह विप्र राजर्षिर्महिष्या शतरूपया ।
आयास्यति दिद‍ृक्षुस्त्वां परश्वो धर्मकोविद: ॥ २६ ॥

सः च इह विप्र राज-ऋषिः महिष्या शतरूपया आयास्यति दिदृक्षुः त्वाम् परश्वः धर्म कोविदः

आत्मजामसितापाङ्गीं वय:शीलगुणान्विताम् ।
मृगयन्तीं पतिं दास्यत्यनुरूपाय ते प्रभो ॥ २७ ॥

आत्म-जाम् असित अपाङ्गीम् वयः शील गुण अन्विताम् मृगयन्तीम् पतिम् दास्यति अनुरूपाय ते प्रभो

समाहितं ते हृदयं यत्रेमान् परिवत्सरान् ।
सा त्वां ब्रह्मन्नृपवधू: काममाशु भजिष्यति ॥ २८ ॥

समाहितम् ते हृदयम् यत्र इमान् परिवत्सरान् सा त्वाम् ब्रह्मन् नृप-वधूः कामम् आशु भजिष्यति

या त आत्मभृतं वीर्यं नवधा प्रसविष्यति ।
वीर्ये त्वदीये ऋषय आधास्यन्त्यञ्जसात्मन: ॥ २९ ॥

या ते आत्म-भृतम् वीर्यम् नव-धा प्रसविष्यति वीर्ये त्वदीये ऋषयः आधास्यन्ति अञ्जसा आत्मनः

त्वं च सम्यगनुष्ठाय निदेशं म उशत्तम: ।
मयि तीर्थीकृताशेषक्रियार्थो मां प्रपत्स्यसे ॥ ३० ॥

त्वम् च सम्यक् अनुष्ठाय निदेशम् मे उशत्तमः मयि तीर्थी-कृत अशेष क्रिया अर्थः माम् प्रपत्स्यसे

कृत्वा दयां च जीवेषु दत्त्वा चाभयमात्मवान् ।
मय्यात्मानं सह जगद् द्रक्ष्यस्यात्मनि चापि माम् ॥ ३१ ॥

कृत्वा दयाम् च जीवेषु दत्त्वा च अभयम् आत्म-वान् मयि आत्मानम् सह जगत् द्रक्ष्यसि आत्मनि च अपि माम्

सहाहं स्वांशकलया त्वद्वीर्येण महामुने ।
तव क्षेत्रे देवहूत्यां प्रणेष्ये तत्त्वसंहिताम् ॥ ३२ ॥

सह अहम् स्व-अंश-कलया त्वत्-वीर्येण महा-मुने तव क्षेत्रे देवहूत्याम् प्रणेष्ये तत्त्व संहिताम्

मैत्रेय उवाच
एवं तमनुभाष्याथ भगवान् प्रत्यगक्षज: ।
जगाम बिन्दुसरस: सरस्वत्या परिश्रितात् ॥ ३३ ॥

मैत्रेयः उवाच एवम् तम् अनुभाष्य अथ भगवान् प्रत्यक् अक्ष जः जगाम बिन्दु-सरसः सरस्वत्या परिश्रितात्

निरीक्षतस्तस्य ययावशेष-
सिद्धेश्वराभिष्टुतसिद्धमार्ग: ।
आकर्णयन् पत्ररथेन्द्रपक्षै-
रुच्चारितं स्तोममुदीर्णसाम ॥ ३४ ॥

निरीक्षतः तस्य ययौ अशेष सिद्ध-ईश्वर अभिष्टुत सिद्ध-मार्गः आकर्णयन् पत्र-रथ-इन्द्र पक्षैः उच्चारितम् स्तोमम् उदीर्ण-साम

अथ सम्प्रस्थिते शुक्ले कर्दमो भगवानृषि: ।
आस्ते स्म बिन्दुसरसि तं कालं प्रतिपालयन् ॥ ३५ ॥

अथ सम्प्रस्थिते शुक्ले कर्दमः भगवान् ऋषिः आस्ते स्म बिन्दु-सरसि तम् कालम् प्रतिपालयन्

मनु: स्यन्दनमास्थाय शातकौम्भपरिच्छदम् ।
आरोप्य स्वां दुहितरं सभार्य: पर्यटन्महीम् ॥ ३६ ॥

मनुः स्यन्दनम् आस्थाय शातकौम्भ परिच्छदम् आरोप्य स्वाम् दुहितरम् स-भार्यः पर्यटन् महीम्

तस्मिन् सुधन्वन्नहनि भगवान् यत्समादिशत् ।
उपायादाश्रमपदं मुने: शान्तव्रतस्य तत् ॥ ३७ ॥

तस्मिन् सु-धन्वन् अहनि भगवान् यत् समादिशत् उपायात् आश्रम-पदम् मुनेः शान्त व्रतस्य तत्

यस्मिन् भगवतो नेत्रान्न्यपतन्नश्रुबिन्दव: ।
कृपया सम्परीतस्य प्रपन्नेऽर्पितया भृशम् ॥ ३८ ॥
तद्वै बिन्दुसरो नाम सरस्वत्या परिप्लुतम् ।
पुण्यं शिवामृतजलं महर्षिगणसेवितम् ॥ ३९ ॥

यस्मिन् भगवतः नेत्रात् न्यपतन् अश्रु-बिन्दवः कृपया सम्परीतस्य प्रपन्ने अर्पितया भृशम् तत् वै बिन्दु-सरः नाम सरस्वत्या परिप्लुतम् पुण्यम् शिव अमृत जलम् महा-ऋषि गण सेवितम्

पुण्यद्रुमलताजालै: कूजत्पुण्यमृगद्विजै: ।
सर्वर्तुफलपुष्पाढ्यं वनराजिश्रियान्वितम् ॥ ४० ॥

पुण्य द्रुम लता जालैः कूजत् पुण्य मृग द्विजैः सर्व ऋतु फल पुष्प आढ्यम् वन-राजि श्रिया अन्वितम्

मत्तद्विजगणैर्घुष्टं मत्तभ्रमरविभ्रमम् ।
मत्तबर्हिनटाटोपमाह्वयन्मत्तकोकिलम् ॥ ४१ ॥

मत्त द्विज गणैः घुष्टम् मत्त भ्रमर विभ्रमम् मत्त बर्हि नट आटोपम् आह्वयत् मत्त कोकिलम्

कदम्बचम्पकाशोककरञ्जबकुलासनै: ।
कुन्दमन्दारकुटजैश्चूतपोतैरलङ्कृतम् ॥ ४२ ॥
कारण्डवै: प्लवैर्हंसै: कुररैर्जलकुक्‍कुटै: ।
सारसैश्चक्रवाकैश्च चकोरैर्वल्गु कूजितम् ॥ ४३ ॥

कदम्ब चम्पक अशोक करञ्ज बकुल आसनैः कुन्द चूत-पोतैः अलङ्कृतम् कारण्डवैः प्लवैः हंसैः कुररैः जल-कुक्कुटैः सारसैः चक्रवाकैः च चकोरैः वल्गु कूजितम्

तथैव हरिणै: क्रोडै: श्‍वाविद्गवयकुञ्जरै: ।
गोपुच्छैर्हरिभिर्मर्कैर्नकुलैर्नाभिभिर्वृतम् ॥ ४४ ॥

तथा एव हरिणैः क्रोडैः श्वावित् गवय कुञ्जरैः गोपुच्छैः हरिभिः मर्कैः नकुलैः नाभिभिः वृतम्

प्रविश्य तत्तीर्थवरमादिराज: सहात्मज: ।
ददर्श मुनिमासीनं तस्मिन् हुतहुताशनम् ॥ ४५ ॥
विद्योतमानं वपुषा तपस्युग्रयुजा चिरम् ।
नातिक्षामं भगवत: स्‍निग्धापाङ्गावलोकनात् ।
त द्वय‍हृतामृतकलापीयूषश्रवणेन च ॥ ४६ ॥
प्रांशुं पद्मपलाशाक्षं जटिलं चीरवाससम् ।
उपसंश्रित्य मलिनं यथार्हणमसंस्कृतम् ॥ ४७ ॥

प्रविश्य तत् तीर्थ-वरम् आदि-राजः सह-आत्मजः ददर्श मुनिम् आसीनम् तस्मिन् हुत हुत-अशनम् विद्योतमानम् वपुषा तपसि उग्र युजा चिरम् न अतिक्षामम् भगवतः स्निग्ध अपाङ्ग अवलोकनात् तत् व्याहृत अमृत-कला पीयूष श्रवणेन च प्रांशुम् पद्म पलाश अक्षम् जटिलम् चीर-वाससम् उपसंश्रित्य मलिनम् यथा अर्हणम् असंस्कृतम्

अथोटजमुपायातं नृदेवं प्रणतं पुर: ।
सपर्यया पर्यगृह्णात्प्रतिनन्द्यानुरूपया ॥ ४८ ॥

अथ उटजम् उपायातम् नृदेवम् प्रणतम् पुरः सपर्यया पर्यगृह्णात् प्रतिनन्द्य अनुरूपया

गृहीतार्हणमासीनं संयतं प्रीणयन्मुनि: ।
स्मरन् भगवदादेशमित्याह श्लक्ष्णया गिरा ॥ ४९ ॥

गृहीत अर्हणम् आसीनम् संयतम् प्रीणयन् मुनिः स्मरन् भगवत् आदेशम् इति आह श्लक्ष्णया गिरा

नूनं चङ्‌क्रमणं देव सतां संरक्षणाय ते ।
वधाय चासतां यस्त्वं हरे: शक्तिर्हि पालिनी ॥ ५० ॥

नूनम् चङ्क्रमणम् देव सताम् संरक्षणाय ते वधाय च असताम् यः त्वम् हरेः शक्तिः हि पालिनी

योऽर्केन्द्वग्नीन्द्रवायूनां यमधर्मप्रचेतसाम् ।
रूपाणि स्थान आधत्से तस्मै शुक्लाय ते नम: ॥ ५१ ॥

यः अर्क इन्दु अग्नि इन्द्र वायूनाम् यम धर्म प्रचेतसाम् रूपाणि स्थाने आधत्से तस्मै शुक्लाय ते नमः

न यदा रथमास्थाय जैत्रं मणिगणार्पितम् ।
विस्फूर्जच्चण्डकोदण्डो रथेन त्रासयन्नघान् ॥ ५२ ॥
स्वसैन्यचरणक्षुण्णं वेपयन्मण्डलं भुव: ।
विकर्षन् बृहतीं सेनां पर्यटस्यंशुमानिव ॥ ५३ ॥
तदैव सेतव: सर्वे वर्णाश्रमनिबन्धना: ।
भगवद्रचिता राजन् भिद्येरन् बत दस्युभि: ॥ ५४ ॥

न यदा रथम् आस्थाय जैत्रम् मणि गण अर्पितम् विस्फूर्जत् चण्ड कोदण्डः रथेन त्रासयन् अघान् स्व-सैन्य चरण क्षुण्णम् वेपयन् मण्डलम् भुवः विकर्षन् बृहतीम् सेनाम् पर्यटसि अंशुमान् इव तदा एव सेतवः सर्वे वर्ण आश्रम निबन्धनाः भगवत् रचिताः राजन् भिद्येरन् बत दस्युभिः

अधर्मश्च समेधेत लोलुपैर्व्यङ्कुशैर्नृभि: ।
शयाने त्वयि लोकोऽयं दस्युग्रस्तो विनङ्‍क्ष्यति ॥ ५५ ॥

अधर्मः च समेधेत लोलुपैः व्यङ्कुशैः नृभिः शयाने त्वयि लोकः अयम् दस्यु ग्रस्तः विनङ्क्ष्यति

अथापि पृच्छे त्वां वीर यदर्थं त्वमिहागत: ।
तद्वयं निर्व्यलीकेन प्रतिपद्यामहे हृदा ॥ ५६ ॥

अथ अपि पृच्छे त्वाम् वीर यत्-अर्थम् त्वम् इह आगतः तत् वयम् निर्व्यलीकेन प्रतिपद्यामहे हृदा

मैत्रेय उवाच
एवमाविष्कृताशेषगुणकर्मोदयो मुनिम् ।
सव्रीड इव तं सम्राडुपारतमुवाच ह ॥ १ ॥

मैत्रेयः उवाच एवम् आविष्कृत अशेष गुण कर्म उदयः मुनिम् स-व्रीडः इव तम् सम्राट् उपारतम् उवाच ह

मनुरुवाच
ब्रह्मासृजत्स्वमुखतो युष्मानात्मपरीप्सया ।
छन्दोमयस्तपोविद्यायोगयुक्तानलम्पटान् ॥ २ ॥

मनुः उवाच ब्रह्मा असृजत् स्व-मुखतः युष्मान् आत्म-परीप्सया छन्दः-मयः तपः-विद्या-योग-युक्तान् अलम्पटान्

तत्‍त्राणायासृजच्चास्मान् दो:सहस्रात्सहस्रपात् ।
हृदयं तस्य हि ब्रह्म क्षत्रमङ्गं प्रचक्षते ॥ ३ ॥

तत्-त्राणाय असृजत् च अस्मान् दोः-सहस्रात् सहस्र-पात् हृदयम् तस्य हि ब्रह्म क्षत्रम् अङ्गम् प्रचक्षते

अतो ह्यन्योन्यमात्मानं ब्रह्म क्षत्रं च रक्षत: ।
रक्षति स्माव्ययो देव: स य: सदसदात्मक: ॥ ४ ॥

अतः हि अन्योन्यम् आत्मानम् ब्रह्म क्षत्रम् च रक्षतः रक्षति स्म अव्ययः देवः सः यः सत्-असत्-आत्मकः

तव सन्दर्शनादेवच्छिन्ना मे सर्वसंशया: ।
यत्स्वयं भगवान् प्रीत्या धर्ममाह रिरक्षिषो: ॥ ५ ॥

तव सन्दर्शनात् एव छिन्नाः मे सर्व-संशयाः यत् स्वयम् भगवान् प्रीत्या धर्मम् आह रिरक्षिषोः

दिष्टय‍ा मे भगवान् द‍ृष्टो दुर्दर्शो योऽकृतात्मनाम् ।
दिष्टय‍ा पादरज: स्पृष्टं शीर्ष्णा मे भवत: शिवम् ॥ ६ ॥

दिष्ट्या मे भगवान् दृष्टः दुर्दर्शः यः अकृत-आत्मनाम् दिष्ट्या पाद-रजः स्पृष्टम् शीर्ष्णा मे भवतः शिवम्

दिष्टय‍ा त्वयानुशिष्टोऽहं कृतश्चानुग्रहो महान् ।
अपावृतै: कर्णरन्ध्रैर्जुष्टा दिष्ट्योशतीर्गिर: ॥ ७ ॥

दिष्ट्या त्वया अनुशिष्टः अहम् कृतः च अनुग्रहः महान् अपावृतैः कर्ण-रन्ध्रैः जुष्टाः दिष्ट्या उशतीः गिरः

स भवान्दुहितृस्‍नेहपरिक्लिष्टात्मनो मम ।
श्रोतुमर्हसि दीनस्य श्रावितं कृपया मुने ॥ ८ ॥

सः भवान् दुहितृ-स्नेह परिक्लिष्ट-आत्मनः मम श्रोतुम् अर्हसि दीनस्य श्रावितम् कृपया मुने

प्रियव्रतोत्तानपदो: स्वसेयं दुहिता मम ।
अन्विच्छति पतिं युक्तं वय: शीलगुणादिभि: ॥ ९ ॥

प्रियव्रत-उत्तानपदोः स्वसा इयम् दुहिता मम अन्विच्छति पतिम् युक्तम् वयः-शील-गुण-आदिभिः

यदा तु भवत: शीलश्रुतरूपवयोगुणान् ।
अश‍ृणोन्नारदादेषा त्वय्यासीत्कृतनिश्चया ॥ १० ॥

यदा तु भवतः शील श्रुत रूप वयः गुणान् अशृणोत् नारदात् एषा त्वयि आसीत् कृत-निश्चया

तत्प्रतीच्छ द्विजाग्र्येमां श्रद्धयोपहृतां मया ।
सर्वात्मनानुरूपां ते गृहमेधिषु कर्मसु ॥ ११ ॥

तत् प्रतीच्छ द्विज-अग्र्य इमाम् श्रद्धया उपहृताम् मया सर्व-आत्मना अनुरूपाम् ते गृह-मेधिषु कर्मसु

उद्यतस्य हि कामस्य प्रतिवादो न शस्यते ।
अपि निर्मुक्तसङ्गस्य कामरक्तस्य किं पुन: ॥ १२ ॥

उद्यतस्य हि कामस्य प्रतिवादः न शस्यते अपि निर्मुक्त सङ्गस्य काम रक्तस्य किम् पुनः

य उद्यतमनाद‍ृत्य कीनाशमभियाचते ।
क्षीयते तद्यश: स्फीतं मानश्चावज्ञया हत: ॥ १३ ॥

यः उद्यतम् अनादृत्य कीनाशम् अभियाचते क्षीयते तत् यशः स्फीतम् मानः च अवज्ञया हतः

अहं त्वाश‍ृणवं विद्वन् विवाहार्थं समुद्यतम् ।
अतस्त्वमुपकुर्वाण: प्रत्तां प्रतिगृहाण मे ॥ १४ ॥

अहम् त्वा अशृणवम् विद्वन् विवाह-अर्थम् समुद्यतम् अतः त्वम् उपकुर्वाणः प्रत्ताम् प्रतिगृहाण मे

ऋषिरुवाच
बाढमुद्वोढुकामोऽहमप्रत्ता च तवात्मजा ।
आवयोरनुरूपोऽसावाद्यो वैवाहिको विधि: ॥ १५ ॥

ऋषिः उवाच बाढम् उद्वोढु-कामः अहम् अप्रत्ता च तव आत्म-जा आवयोः अनुरूपः असौ आद्यः वैवाहिकः विधिः

काम: स भूयान्नरदेव तेऽस्या:
पुत्र्या: समाम्नायविधौ प्रतीत: ।
क एव ते तनयां नाद्रियेत
स्वयैव कान्त्या क्षिपतीमिव श्रियम् ॥ १६ ॥

कामः सः भूयात् नर-देव ते अस्याः पुत्र्याः समाम्नाय-विधौ प्रतीतः कः एव ते तनयाम् न आद्रियेत स्वया एव कान्त्या क्षिपतीम् इव श्रियम्

यां हर्म्यपृष्ठे क्‍वणदङ्‌घ्रिशोभां
विक्रीडतीं कन्दुकविह्वलाक्षीम् ।
विश्‍वावसुर्न्यपतत्स्वाद्विमाना-
द्विलोक्य सम्मोहविमूढचेता: ॥ १७ ॥

याम् हर्म्य-पृष्ठे क्वणत्-अङ्घ्रि-शोभाम् विक्रीडतीम् कन्दुक-विह्वल-अक्षीम् विश्वावसुः न्यपतत् स्वात् विमानात् विलोक्य सम्मोह-विमूढ-चेताः

तां प्रार्थयन्तीं ललनाललाम-
मसेवितश्रीचरणैरद‍ृष्टाम् ।
वत्सां मनोरुच्चपद: स्वसारं
को नानुमन्येत बुधोऽभियाताम् ॥ १८ ॥

ताम् प्रार्थयन्तीम् ललना-ललामम् असेवित-श्री-चरणैः अदृष्टाम् वत्साम् मनोः उच्चपदः स्वसारम् कः न अनुमन्येत बुधः अभियाताम्

अतो भजिष्ये समयेन साध्वीं
यावत्तेजो बिभृयादात्मनो मे ।
अतो धर्मान् पारमहंस्यमुख्यान्
शुक्लप्रोक्तान् बहु मन्येऽविहिंस्रान् ॥ १९ ॥

अतः भजिष्ये समयेन साध्वीम् यावत् तेजः बिभृयात् आत्मनः मे अतः धर्मान् पारमहंस्य-मुख्यान् शुक्ल-प्रोक्तान् बहु मन्ये अविहिंस्रान्

यतोऽभवद्विश्वमिदं विचित्रं
संस्थास्यते यत्र च वावतिष्ठते ।
प्रजापतीनां पतिरेष मह्यं
परं प्रमाणं भगवाननन्त: ॥ २० ॥

यतः अभवत् विश्वम् इदम् विचित्रम् संस्थास्यते यत्र च वा अवतिष्ठते प्रजा-पतीनाम् पतिः एषः मह्यम् परम् प्रमाणम् भगवान् अनन्तः

मैत्रेय उवाच
स उग्रधन्वन्नियदेवाबभाषे
आसीच्च तूष्णीमरविन्दनाभम् ।
धियोपगृह्णन् स्मितशोभितेन
मुखेन चेतो लुलुभे देवहूत्या: ॥ २१ ॥

मैत्रेयः उवाच सः उग्र-धन्वन् इयत् एव आबभाषे आसीत् च तूष्णीम् अरविन्द-नाभम् धिया उपगृह्णन् स्मित-शोभितेन मुखेन चेतः लुलुभे देवहूत्याः

सोऽनुज्ञात्वा व्यवसितं महिष्या दुहितु: स्फुटम् ।
तस्मै गुणगणाढ्याय ददौ तुल्यां प्रहर्षित: ॥ २२ ॥

सः अनु ज्ञात्वा व्यवसितम् महिष्याः दुहितुः स्फुटम् तस्मै गुण-गण-आढ्याय ददौ तुल्याम् प्रहर्षितः

शतरूपा महाराज्ञी पारिबर्हान्महाधनान् ।
दम्पत्यो: पर्यदात्प्रीत्या भूषावास: परिच्छदान् ॥ २३ ॥

शतरूपा महा-राज्ञी पारिबर्हान् महा-धनान् दम्-पत्योः पर्यदात् प्रीत्या भूषा वासः परिच्छदान्

प्रत्तां दुहितरं सम्राट् सद‍ृक्षाय गतव्यथ: ।
उपगुह्य च बाहुभ्यामौत्कण्ठ्योन्मथिताशय: ॥ २४ ॥

प्रत्ताम् दुहितरम् सम्राट् सदृक्षाय गत-व्यथः उपगुह्य च बाहुभ्याम् औत्कण्ठ्य-उन्मथित-आशयः

अशक्नुवंस्तद्विरहं मुञ्चन् बाष्पकलां मुहु: ।
आसिञ्चदम्ब वत्सेति नेत्रोदैर्दुहितु: शिखा: ॥ २५ ॥

अशक्नुवन् तत्-विरहम् मुञ्चन् बाष्प-कलाम् मुहुः आसिञ्चत् अम्ब वत्स इति नेत्र-उदैः दुहितुः शिखाः

आमन्‍त्र्‍य तं मुनिवरमनुज्ञात: सहानुग: ।
प्रतस्थे रथमारुह्य सभार्य: स्वपुरं नृप: ॥ २६ ॥
उभयोऋर्षिकुल्याया: सरस्वत्या: सुरोधसो: ।
ऋषीणामुपशान्तानां पश्यन्नाश्रमसम्पद: ॥ २७ ॥

आमन्त्र्य तम् मुनि-वरम् अनुज्ञातः सह-अनुगः प्रतस्थे रथम् आरुह्य स-भार्यः स्व-पुरम् नृपः उभयोः ऋषि-कुल्यायाः सरस्वत्याः सु-रोधसोः ऋषीणाम् उपशान्तानाम् पश्यन् आश्रम-सम्पदः

तमायान्तमभिप्रेत्य ब्रह्मावर्तात्प्रजा: पतिम् ।
गीतसंस्तुतिवादित्रै: प्रत्युदीयु: प्रहर्षिता: ॥ २८ ॥

तम् आयान्तम् अभिप्रेत्य ब्रह्मावर्तात् प्रजाः पतिम् गीत-संस्तुति-वादित्रैः प्रत्युदीयुः प्रहर्षिताः

बर्हिष्मती नाम पुरी सर्वसम्पत्समन्विता ।
न्यपतन् यत्र रोमाणि यज्ञस्याङ्गं विधुन्वत: ॥ २९ ॥
कुशा: काशास्त एवासन् शश्वद्धरितवर्चस: ।
ऋषयो यै: पराभाव्य यज्ञघ्नान् यज्ञमीजिरे ॥ ३० ॥

बर्हिष्मती नाम पुरी सर्व-सम्पत् समन्विता न्यपतन् यत्र रोमाणि यज्ञस्य अङ्गम् विधुन्वतः कुशाः काशाः ते एव आसन् शश्वत्-हरित वर्चसः ऋषयः यैः पराभाव्य यज्ञ-घ्नान् यज्ञम् ईजिरे

कुशकाशमयं बर्हिरास्तीर्य भगवान्मनु: ।
अयजद्यज्ञपुरुषं लब्धा स्थानं यतो भुवम् ॥ ३१ ॥

कुश काश मयम् बर्हिः आस्तीर्य भगवान् मनुः अयजत् यज्ञ-पुरुषम् लब्धा स्थानम् यतः भुवम्

बर्हिष्मतीं नाम विभुर्यां निर्विश्य समावसत् ।
तस्यां प्रविष्टो भवनं तापत्रयविनाशनम् ॥ ३२ ॥

बर्हिष्मतीम् नाम विभुः याम् निर्विश्य समावसत् तस्याम् प्रविष्टः भवनम् ताप-त्रय विनाशनम्

सभार्य: सप्रज: कामान् बुभुजेऽन्याविरोधत: ।
सङ्गीयमानसत्कीर्ति: सस्त्रीभि: सुरगायकै: ।
प्रत्यूषेष्वनुबद्धेन हृदा श‍ृण्वन् हरे: कथा: ॥ ३३ ॥

स-भार्यः स-प्रजः कामान् बुभुजे अन्य अविरोधतः सङ्गीयमान सत्-कीर्तिः स-स्त्रीभिः सुर-गायकैः प्रति-ऊषेषु अनुबद्धेन हृदा शृण्वन् हरेः कथाः

निष्णातं योगमायासु मुनिं स्वायम्भुवं मनुम् ।
यदाभ्रंशयितुं भोगा न शेकुर्भगवत्परम् ॥ ३४ ॥

निष्णातम् योग-मायासु मुनिम् स्वायम्भुवम् मनुम् यत् आभ्रंशयितुम् भोगाः न शेकुः भगवत्-परम्

अयातयामास्तस्यासन् यामा:स्वान्तरयापना: ।
श‍ृण्वतो ध्यायतो विष्णो: कुर्वतो ब्रुवत: कथा: ॥ ३५ ॥

अयात-यामाः तस्य आसन् यामाः स्व-अन्तर यापनाः शृण्वतः ध्यायतः विष्णोः कुर्वतः ब्रुवतः कथाः

स एवं स्वान्तरं निन्ये युगानामेकसप्ततिम् ।
वासुदेवप्रसङ्गेन परिभूतगतित्रय: ॥ ३६ ॥

सः एवम् स्व-अन्तरम् निन्ये युगानाम् एक-सप्ततिम् वासुदेव प्रसङ्गेन परिभूत गति-त्रयः

शारीरा मानसा दिव्या वैयासे ये च मानुषा: ।
भौतिकाश्च कथं क्लेशा बाधन्ते हरिसंश्रयम् ॥ ३७ ॥

शारीराः मानसाः दिव्याः वैयासे ये च मानुषाः भौतिकाः च कथम् क्लेशाः बाधन्ते हरि-संश्रयम्

य: पृष्टो मुनिभि: प्राह धर्मान्नानाविदाञ्छुभान् ।
नृणां वर्णाश्रमाणां च सर्वभूतहित: सदा ॥ ३८ ॥

यः पृष्टः मुनिभिः प्राह धर्मान् नाना-विधान् शुभान् नृणाम् वर्ण-आश्रमाणाम् च सर्व-भूत हितः सदा

एतत्त आदिराजस्य मनोश्चरितमद्भुतम् ।
वर्णितं वर्णनीयस्य तदपत्योदयं श‍ृणु ॥ ३९ ॥

एतत् ते आदि-राजस्य मनोः चरितम् अद्भुतम् वर्णितम् वर्णनीयस्य तत्-अपत्य उदयम् शृणु

मैत्रेय उवाच
पितृभ्यां प्रस्थिते साध्वी पतिमिङ्गितकोविदा ।
नित्यं पर्यचरत्प्रीत्या भवानीव भवं प्रभुम् ॥ १ ॥

मैत्रेयः उवाच पितृभ्याम् प्रस्थिते साध्वी पतिम् इङ्गित-कोविदा नित्यम् पर्यचरत् प्रीत्या भवानी इव भवम् प्रभुम्

विश्रम्भेणात्मशौचेन गौरवेण दमेन च ।
शुश्रूषया सौहृदेन वाचा मधुरया च भो: ॥ २ ॥

विश्रम्भेण आत्म-शौचेन गौरवेण दमेन च शुश्रूषया सौहृदेन वाचा मधुरया च भोः

विसृज्य कामं दम्भं च द्वेषं लोभमघं मदम् ।
अप्रमत्तोद्यता नित्यं तेजीयांसमतोषयत् ॥ ३ ॥

विसृज्य कामम् दम्भम् च द्वेषम् लोभम् अघम् मदम् अप्रमत्ता उद्यता नित्यम् तेजीयांसम् अतोषयत्

स वै देवर्षिवर्यस्तां मानवीं समनुव्रताम् ।
दैवाद्गरीयस: पत्युराशासानां महाशिष: ॥ ४ ॥
कालेन भूयसा क्षामां कर्शितां व्रतचर्यया ।
प्रेमगद्गदया वाचा पीडित: कृपयाब्रवीत् ॥ ५ ॥

सः वै देव-ऋषि वर्यः ताम् मानवीम् समनुव्रताम् दैवात् गरीयसः पत्युः आशासानाम् महा-आशिषः कालेन भूयसा क्षामाम् कर्शिताम् व्रत-चर्यया प्रेम गद्गदया वाचा पीडितः कृपया अब्रवीत्

कर्दम उवाच
तुष्टोऽहमद्य तव मानवि मानदाया:
शुश्रूषया परमया परया च भक्त्या ।
यो देहिनामयमतीव सुहृत्स देहो
नावेक्षित: समुचित: क्षपितुं मदर्थे ॥ ६ ॥

कर्दमः उवाच तुष्टः अहम् अद्य तव मानवि मान-दायाः शुश्रूषया परमया परया च भक्त्या यः देहिनाम् अयम् अतीव सुहृत् सः देहः न अवेक्षितः समुचितः क्षपितुम् मत्-अर्थे

ये मे स्वधर्मनिरतस्य तप:समाधि-
विद्यात्मयोगविजिता भगवत्प्रसादा: ।
तानेव ते मदनुसेवनयावरुद्धान्
द‍ृष्टिं प्रपश्य वितराम्यभयानशोकान् ॥ ७ ॥

ये मे स्व-धर्म निरतस्य तपः समाधि विद्या आत्म-योग विजिताः भगवत्-प्रसादाः तान् एव ते मत् अनुसेवनया अवरुद्धान् दृष्टिम् प्रपश्य वितरामि अभयान् अशोकान्

अन्ये पुनर्भगवतो भ्रुव उद्विजृम्भ-
विभ्रंशितार्थरचना: किमुरुक्रमस्य ।
सिद्धासि भुङ्‌क्ष्व विभवान्निजधर्मदोहान्
दिव्यान्नरैर्दुरधिगान्नृपविक्रियाभि: ॥ ८ ॥

अन्ये पुनः भगवतः भ्रुवः उद्विजृम्भ विभ्रंशित अर्थ-रचनाः किम् उरुक्रमस्य सिद्धा असि भुङ्क्ष्व विभवान् निज-धर्म दोहान् दिव्यान् नरैः दुरधिगान् नृप-विक्रियाभिः

एवं ब्रुवाणमबलाखिलयोगमाया-
विद्याविचक्षणमवेक्ष्य गताधिरासीत् ।
सम्प्रश्रयप्रणयविह्वलया गिरेषद्-
व्रीडावलोकविलसद्धसिताननाह ॥ ९ ॥

एवम् ब्रुवाणम् अबला अखिल योग-माया विद्या-विचक्षणम् अवेक्ष्य गत-आधिः आसीत् सम्प्रश्रय प्रणय विह्वलया गिरा ईषत् व्रीडा अवलोक विलसत् हसित आनना आह

देवहूतिरुवाच
राद्धं बत द्विजवृषैतदमोघयोग-
मायाधिपे त्वयि विभो तदवैमि भर्त: ।
यस्तेऽभ्यधायि समय: सकृदङ्गसङ्गो
भूयाद्गरीयसि गुण: प्रसव: सतीनाम् ॥ १० ॥

देवहूतिः उवाच राद्धम् बत द्विज-वृष एतत् अमोघ योग-माया अधिपे त्वयि विभो तत् अवैमि भर्तः यः ते अभ्यधायि समयः सकृत् अङ्ग-सङ्गः भूयात् गरीयसि गुणः प्रसवः सतीनाम्

तत्रेतिकृत्यमुपशिक्ष यथोपदेशं
येनैष मे कर्शितोऽतिरिरंसयात्मा ।
सिद्ध्येत ते कृतमनोभवधर्षिताया
दीनस्तदीश भवनं सद‍ृशं विचक्ष्व ॥ ११ ॥

तत्र इति-कृत्यम् उपशिक्ष यथा उपदेशम् येन एषः मे कर्शितः अतिरिरं-सया आत्मा सिद्ध्येत ते कृत मनः-भव धर्षितायाः दीनः तत् ईश भवनम् सदृशम् विचक्ष्व

मैत्रेय उवाच
प्रियाया: प्रियमन्विच्छन् कर्दमो योगमास्थित: ।
विमानं कामगं क्षत्तस्तर्ह्येवाविरचीकरत् ॥ १२ ॥

मैत्रेयः उवाच प्रियायाः प्रियम् अन्विच्छन् कर्दमः योगम् आस्थितः विमानम् काम-गम् क्षत्तः तर्हि एव आविरचीकरत्

सर्वकामदुघं दिव्यं सर्वरत्नसमन्वितम् ।
सर्वर्द्ध्युपचयोदर्कं मणिस्तम्भैरुपस्कृतम् ॥ १३ ॥

सर्व काम दुघम् दिव्यम् सर्व-रत्न समन्वितम् सर्व ऋद्धि उपचय उदर्कम् मणि स्तम्भैः उपस्कृतम्

दिव्योपकरणोपेतं सर्वकालसुखावहम् ।
पट्टिकाभि: पताकाभिर्विचित्राभिरलंकृतम् ॥ १४ ॥
स्रग्भिर्विचित्रमाल्याभिर्मञ्जुशिञ्जत्षडङ्‌घ्रिभि: ।
दुकूलक्षौमकौशेयैर्नानावस्रैर्विराजितम् ॥ १५ ॥

दिव्य उपकरण उपेतम् सर्व-काल सुख-आवहम् पट्टिकाभिः पताकाभिः विचित्राभिः अलङ्कृतम् स्रग्भिः विचित्र-माल्याभिः मञ्जु शिञ्जत् षट्-अङ्घ्रिभिः दुकूल क्षौम कौशेयैः नाना वस्त्रैः विराजितम्

उपर्युपरि विन्यस्तनिलयेषु पृथक्पृथक् ।
क्षिप्तै: कशिपुभि: कान्तं पर्यङ्कव्यजनासनै: ॥ १६ ॥

उपरि उपरि विन्यस्त निलयेषु पृथक् पृथक् क्षिप्तैः कशिपुभिः कान्तम् पर्यङ्क व्यजन आसनैः

तत्र तत्र विनिक्षिप्तनानाशिल्पोपशोभितम् ।
महामरकतस्थल्या जुष्टं विद्रुमवेदिभि: ॥ १७ ॥

तत्र तत्र विनिक्षिप्त नाना शिल्प उपशोभितम् महा-मरकत स्थल्या जुष्टम् विद्रुम वेदिभिः

द्वा:सु विद्रुमदेहल्या भातं वज्रकपाटवत् ।
शिखरेष्विन्द्रनीलेषु हेमकुम्भैरधिश्रितम् ॥ १८ ॥

द्वाःसु विद्रुम देहल्या भातम् वज्र कपाट-वत् शिखरेषु इन्द्र-नीलेषु हेम-कुम्भैः अधिश्रितम्

चक्षुष्मत्पद्मरागाग्र्‍यैर्वज्रभित्तिषु निर्मितै: ।
जुष्टं विचित्रवैतानैर्महार्हैर्हेमतोरणै: ॥ १९ ॥

चक्षुः-मत् पद्म-राग अग्र्यैः वज्र भित्तिषु निर्मितैः जुष्टम् विचित्र वैतानैः महा-अर्हैः हेम-तोरणैः

हंसपारावतव्रातैस्तत्र तत्र निकूजितम् ।
कृत्रिमान् मन्यमानै: स्वानधिरुह्याधिरुह्य च ॥ २० ॥

हंस पारावत व्रातैः तत्र तत्र निकूजितम् कृत्रिमान् मन्यमानैः स्वान् अधिरुह्य अधिरुह्य च

विहारस्थानविश्रामसंवेशप्राङ्गणाजिरै: ।
यथोपजोषं रचितैर्विस्मापनमिवात्मन: ॥ २१ ॥

विहार-स्थान विश्राम संवेश प्राङ्गण अजिरैः यथा-उपजोषम् रचितैः विस्मापनम् इव आत्मनः

ईद‍ृग्गृहं तत्पश्यन्तीं नातिप्रीतेन चेतसा ।
सर्वभूताशयाभिज्ञ: प्रावोचत्कर्दम: स्वयम् ॥ २२ ॥

ईदृक् गृहम् तत् पश्यन्तीम् न अतिप्रीतेन चेतसा सर्व-भूत आशय-अभिज्ञः प्रावोचत् कर्दमः स्वयम्

निमज्ज्यास्मिन् हृदे भीरु विमानमिदमारुह ।
इदं शुक्लकृतं तीर्थमाशिषां यापकं नृणाम् ॥ २३ ॥

निमज्ज्य अस्मिन् ह्रदे भीरु विमानम् इदम् आरुह इदम् शुक्ल-कृतम् तीर्थम् आशिषाम् यापकम् नृणाम्

सा तद्भर्तु: समादाय वच: कुवलयेक्षणा ।
सरजं बिभ्रती वासो वेणीभूतांश्च मूर्धजान् ॥ २४ ॥

सा तत् भर्तुः समादाय वचः कुवलय-ईक्षणा स-रजम् बिभ्रती वासः वेणी-भूतान् च मूर्ध-जान्

अङ्गं च मलपङ्केन संछन्नं शबलस्तनम् ।
आविवेश सरस्वत्या: सर: शिवजलाशयम् ॥ २५ ॥

अङ्गम् च मल-पङ्केन सञ्छन्नम् शबल स्तनम् आविवेश सरस्वत्याः सरः शिव जल आशयम्

सान्त:सरसि वेश्मस्था: शतानि दश कन्यका: ।
सर्वा: किशोरवयसो ददर्शोत्पलगन्धय: ॥ २६ ॥

सा अन्तः सरसि वेश्म-स्थाः शतानि दश कन्यकाः सर्वाः किशोर-वयसः ददर्श उत्पल गन्धयः

तां दृष्ट्वा सहसोत्थाय प्रोचु: प्राञ्जलय: स्त्रिय: ।
वयं कर्मकरीस्तुभ्यं शाधि न: करवाम किम् ॥ २७ ॥

ताम् दृष्ट्वा सहसा उत्थाय प्रोचुः प्राञ्जलयः स्त्रियः वयम् कर्म-करीः तुभ्यम् शाधि नः करवाम किम्

स्‍नानेन तां महार्हेण स्‍नापयित्वा मनस्विनीम् ।
दुकूले निर्मले नूत्ने ददुरस्यै च मानदा: ॥ २८ ॥

स्नानेन ताम् महा-अर्हेण स्नापयित्वा मनस्विनीम् दुकूले निर्मले नूत्ने ददुः अस्यै च मान-दाः

भूषणानि परार्ध्यानि वरीयांसि द्युमन्ति च ।
अन्नं सर्वगुणोपेतं पानं चैवामृतासवम् ॥ २९ ॥

भूषणानि पर-अर्ध्यानि वरीयांसि द्युमन्ति च अन्नम् सर्व-गुण उपेतम् पानम् च एव अमृत आसवम्

अथादर्शे स्वमात्मानं स्रग्विणं विरजाम्बरम् ।
विरजं कृतस्वस्त्ययनं कन्याभिर्बहुमानितम् ॥ ३० ॥

अथ आदर्शे स्वम् आत्मानम् स्रक्-विणम् विरज अम्बरम् विरजम् कृत-स्वस्ति-अयनम् कन्याभिः बहु-मानितम्

स्‍नातं कृतशिर:स्‍नानं सर्वाभरणभूषितम् ।
निष्कग्रीवं वलयिनं कूजत्काञ्चननूपुरम् ॥ ३१ ॥

स्नातम् कृत-शिरः स्नानम् सर्व आभरण भूषितम् निष्क ग्रीवम् वलयिनम् कूजत् काञ्चन नूपुरम्

श्रोण्योरध्यस्तया काञ्‍च्या काञ्चन्या बहुरत्नया ।
हारेण च महार्हेण रुचकेन च भूषितम् ॥ ३२ ॥

श्रोण्योः अध्यस्तया काञ्च्या काञ्चन्या बहु-रत्नया हारेण च महा-अर्हेण रुचकेन च भूषितम्

सुदता सुभ्रुवा श्लक्ष्णस्‍निग्धापाङ्गेन चक्षुषा ।
पद्मकोशस्पृधा नीलैरलकैश्च लसन्मुखम् ॥ ३३ ॥

सु-दता सु-भ्रुवा श्लक्ष्ण स्निग्ध अपाङ्गेन चक्षुषा पद्म-कोश स्पृधा नीलैः अलकैः च लसत् मुखम्

यदा सस्मार ऋषभमृषीणां दयितं पतिम् ।
तत्र चास्ते सह स्त्रीभिर्यत्रास्ते स प्रजापति: ॥ ३४ ॥

यदा सस्मार ऋषभम् ऋषीणाम् दयितम् पतिम् तत्र च आस्ते सह स्त्रीभिः यत्र आस्ते सः प्रजापतिः

भर्तु: पुरस्तादात्मानं स्त्रीसहस्रवृतं तदा ।
निशाम्य तद्योगगतिं संशयं प्रत्यपद्यत ॥ ३५ ॥

भर्तुः पुरस्तात् आत्मानम् स्त्री-सहस्र वृतम् तदा निशाम्य तत् योग-गतिम् संशयम् प्रत्यपद्यत

स तां कृतमलस्‍नानां विभ्राजन्तीमपूर्ववत् ।
आत्मनो बिभ्रतीं रूपं संवीतरुचिरस्तनीम् ॥ ३६ ॥
विद्याधरीसहस्रेण सेव्यमानां सुवाससम् ।
जातभावो विमानं तदारोहयदमित्रहन् ॥ ३७ ॥

सः ताम् कृत-मल-स्नानाम् विभ्राजन्तीम् अपूर्व-वत् आत्मनः बिभ्रतीम् रूपम् संवीत रुचिर स्तनीम् विद्याधरी सहस्रेण सेव्यमानाम् सु-वाससम् जात-भावः विमानम् तत् आरोहयत् अमित्र-हन्

तस्मिन्नलुप्तमहिमा प्रिययानुरक्तो
विद्याधरीभिरुपचीर्णवपुर्विमाने ।
बभ्राज उत्कचकुमुद्गणवानपीच्य-
स्ताराभिरावृत इवोडुपतिर्नभ:स्थ: ॥ ३८ ॥

तस्मिन् अलुप्त महिमा प्रियया अनुरक्तः विद्याधरीभिः उपचीर्ण वपुः विमाने बभ्राज उत्कच कुमुत्-गणवान् अपीच्यः ताराभिः आवृतः इव उडु-पतिः नभः-स्थः

तेनाष्टलोकपविहारकुलाचलेन्द्र-
द्रोणीस्वनङ्गसखमारुतसौभगासु ।
सिद्धैर्नुतो द्युधुनिपातशिवस्वनासु
रेमे चिरं धनदवल्ललनावरूथी ॥ ३९ ॥

तेन अष्ट-लोक-प विहार कुल-अचल-इन्द्र द्रोणीषु अनङ्ग सख मारुत सौभगासु सिद्धैः नुतः द्यु-धुनि पात शिव-स्वनासु रेमे चिरम् धनद-वत् ललना वरूथी

वैश्रम्भके सुरसने नन्दने पुष्पभद्रके ।
मानसे चैत्ररथ्ये च स रेमे रामया रत: ॥ ४० ॥

वैश्रम्भके सुरसने नन्दने पुष्पभद्रके मानसे चैत्ररथ्ये च सः रेमे रामया रतः

भ्राजिष्णुना विमानेन कामगेन महीयसा ।
वैमानिकानत्यशेत चरँल्लोकान् यथानिल: ॥ ४१ ॥

भ्राजिष्णुना विमानेन काम-गेन महीयसा वैमानिकान् अत्यशेत चरन् लोकान् यथा अनिलः

किं दुरापादनं तेषां पुंसामुद्दामचेतसाम् ।
यैराश्रितस्तीर्थपदश्चरणो व्यसनात्यय: ॥ ४२ ॥

किम् दुरापादनम् तेषाम् पुंसाम् उद्दाम-चेतसाम् यैः आश्रितः तीर्थ-पदः चरणः व्यसन-अत्ययः

प्रेक्षयित्वा भुवो गोलं पत्‍न्यै यावान् स्वसंस्थया ।
बह्वाश्चर्यं महायोगी स्वाश्रमाय न्यवर्तत ॥ ४३ ॥

प्रेक्षयित्वा भुवः गोलम् पत्न्यै यावान् स्व-संस्थया बहु-आश्चर्यम् महा-योगी स्व-आश्रमाय न्यवर्तत

विभज्य नवधात्मानं मानवीं सुरतोत्सुकाम् ।
रामां निरमयन् रेमे वर्षपूगान्मुहूर्तवत् ॥ ४४ ॥

विभज्य नव-धा आत्मानम् मानवीम् सुरत उत्सुकाम् रामाम् निरमयन् रेमे वर्ष-पूगान् मुहूर्तवत्

तस्मिन् विमान उत्कृष्टां शय्यां रतिकरीं श्रिता ।
न चाबुध्यत तं कालं पत्यापीच्येन सङ्गता ॥ ४५ ॥

तस्मिन् विमाने उत्कृष्टाम् शय्याम् रति-करीम् श्रिता न च अबुध्यत तम् कालम् पत्या अपीच्येन सङ्गता

एवं योगानुभावेन दम्पत्यो रममाणयो: ।
शतं व्यतीयु: शरद: कामलालसयोर्मनाक् ॥ ४६ ॥

एवम् योग-अनुभावेन दम्-पत्योः रममाणयोः शतम् व्यतीयुः शरदः काम लालसयोः मनाक्

तस्यामाधत्त रेतस्तां भावयन्नात्मनात्मवित् ।
नोधा विधाय रूपं स्वं सर्वसङ्कल्पविद्विभु: ॥ ४७ ॥

तस्याम् आधत्त रेतः ताम् भावयन् आत्मना आत्म-वित् नोधा विधाय रूपम् स्वम् सर्व-सङ्कल्प-वित् विभुः

अत: सा सुषुवे सद्यो देवहूति: स्त्रिय: प्रजा: ।
सर्वास्ताश्चारुसर्वाङ्‍ग्यो लोहितोत्पलगन्धय: ॥ ४८ ॥

अतः सा सुषुवे सद्यः देवहूतिः स्त्रियः प्रजाः सर्वाः ताः चारु-सर्व-अङ्ग्यः लोहित उत्पल गन्धयः

पतिं सा प्रव्रजिष्यन्तं तदालक्ष्योशतीबहि: ।
स्मयमाना विक्लवेन हृदयेन विदूयता ॥ ४९ ॥

पतिम् सा प्रव्रजिष्यन्तम् तदा आलक्ष्य उशती बहिः स्मयमाना विक्लवेन हृदयेन विदूयता

लिखन्त्यधोमुखी भूमिं पदा नखमणिश्रिया ।
उवाच ललितां वाचं निरुध्याश्रुकलां शनै: ॥ ५० ॥

लिखन्ती अधः-मुखी भूमिम् पदा नख मणि श्रिया उवाच ललिताम् वाचम् निरुध्य अश्रु-कलाम् शनैः

देवहूतिरुवाच
सर्वं तद्भगवान्मह्यमुपोवाह प्रतिश्रुतम् ।
अथापि मे प्रपन्नाया अभयं दातुमर्हसि ॥ ५१ ॥

देवहूतिः उवाच सर्वम् तत् भगवान् मह्यम् उपोवाह प्रतिश्रुतम् अथ अपि मे प्रपन्नायै अभयम् दातुम् अर्हसि

ब्रह्मन्दुहितृभिस्तुभ्यं विमृग्या: पतय: समा: ।
कश्चित्स्यान्मे विशोकाय त्वयि प्रव्रजिते वनम् ॥ ५२ ॥

ब्रह्मन् दुहितृभिः तुभ्यम् विमृग्याः पतयः समाः कश्चित् स्यात् मे विशोकाय त्वयि प्रव्रजिते वनम्

एतावतालं कालेन व्यतिक्रान्तेन मे प्रभो ।
इन्द्रियार्थप्रसङ्गेन परित्यक्तपरात्मन: ॥ ५३ ॥

एतावता अलम् कालेन व्यतिक्रान्तेन मे प्रभो इन्द्रिय-अर्थ प्रसङ्गेन परित्यक्त पर-आत्मनः

इन्द्रियार्थेषु सज्जन्त्या प्रसङ्गस्त्वयि मे कृत: ।
अजानन्त्या परं भावं तथाप्यस्त्वभयाय मे ॥ ५४ ॥

इन्द्रिय-अर्थेषु सज्जन्त्या प्रसङ्गः त्वयि मे कृतः अजानन्त्या परम् भावम् तथा अपि अस्तु अभयाय मे

सङ्गो य: संसृतेर्हेतुरसत्सु विहितोऽधिया ।
स एव साधुषु कृतो नि:सङ्गत्वाय कल्पते ॥ ५५ ॥

सङ्गः यः संसृतेः हेतुः असत्सु विहितः अधिया सः एव साधुषु कृतः निःसङ्गत्वाय कल्पते

नेह यत्कर्म धर्माय न विरागाय कल्पते ।
न तीर्थपदसेवायै जीवन्नपि मृतो हि स: ॥ ५६ ॥

न इह यत् कर्म धर्माय न विरागाय कल्पते न तीर्थ-पद सेवायै जीवन् अपि मृतः हि सः

साहं भगवतो नूनं वञ्चिता मायया द‍ृढम् ।
यत्त्वां विमुक्तिदं प्राप्य न मुमुक्षेय बन्धनात् ॥ ५७ ॥

सा अहम् भगवतः नूनम् वञ्चिता मायया दृढम् यत् त्वाम् विमुक्ति-दम् प्राप्य न मुमुक्षेय बन्धनात्

मैत्रेय उवाच
निर्वेदवादिनीमेवं मनोर्दुहितरं मुनि: ।
दयालु: शालिनीमाह शुक्लाभिव्याहृतं स्मरन् ॥ १ ॥

मैत्रेयः उवाच निर्वेद-वादिनीम् एवम् मनोः दुहितरम् मुनिः दयालुः शालिनीम् आह शुक्ल अभिव्याहृतम् स्मरन्

ऋषिरुवाच
मा खिदो राजपुत्रीत्थमात्मानं प्रत्यनिन्दिते ।
भगवांस्तेऽक्षरो गर्भमदूरात्सम्प्रपत्स्यते ॥ २ ॥

ऋषिः उवाच मा खिदः राज-पुत्रि इत्थम् आत्मानम् प्रति अनिन्दिते भगवान् ते अक्षरः गर्भम् अदूरात् सम्प्रपत्स्यते

धृतव्रतासि भद्रं ते दमेन नियमेन च ।
तपोद्रविणदानैश्च श्रद्धया चेश्वरं भज ॥ ३ ॥

धृत-व्रता असि भद्रम् ते दमेन नियमेन च तपः द्रविण दानैः च श्रद्धया च ईश्वरम् भज

स त्वयाराधित: शुक्लो वितन्वन्मामकंयश: ।
छेत्ता ते हृदयग्रन्थिमौदर्यो ब्रह्मभावन: ॥ ४ ॥

सः त्वया आराधितः शुक्लः वितन्वन् मामकम् यशः छेत्ता ते हृदय ग्रन्थिम् औदर्यः ब्रह्म भावनः

मैत्रेय उवाच
देवहूत्यपि संदेशं गौरवेण प्रजापते: ।
सम्यक् श्रद्धाय पुरुषं कूटस्थमभजद्गुरुम् ॥ ५ ॥

मैत्रेयः उवाच देवहूती अपि सन्देशम् गौरवेण प्रजापतेः सम्यक् श्रद्धाय पुरुषम् कूट-स्थम् अभजत् गुरुम्

तस्यां बहुतिथे काले भगवान्मधुसूदन: ।
कार्दमं वीर्यमापन्नो जज्ञेऽग्निरिव दारुणि ॥ ६ ॥

तस्याम् बहु-तिथे काले भगवान् मधु-सूदनः कार्दमम् वीर्यम् आपन्नः जज्ञे अग्निः इव दारुणि

अवादयंस्तदा व्योम्नि वादित्राणि घनाघना: ।
गायन्ति तं स्म गन्धर्वा नृत्यन्त्यप्सरसो मुदा ॥ ७ ॥

अवादयन् तदा व्योम्नि वादित्राणि घनाघनाः गायन्ति तम् स्म गन्धर्वाः नृत्यन्ति अप्सरसः मुदा

पेतु: सुमनसो दिव्या: खेचरैरपवर्जिता: ।
प्रसेदुश्च दिश: सर्वा अम्भांसि च मनांसि च ॥ ८ ॥

पेतुः सुमनसः दिव्याः खे-चरैः अपवर्जिताः प्रसेदुः च दिशः सर्वाः अम्भांसि च मनांसि च

तत्कर्दमाश्रमपदं सरस्वत्या परिश्रितम् ।
स्वयम्भू: साकमृषिभिर्मरीच्यादिभिरभ्ययात् ॥ ९ ॥

तत् कर्दम आश्रम-पदम् सरस्वत्या परिश्रितम् स्वयम्भूः साकम् ऋषिभिः मरीचि आदिभिः अभ्ययात्

भगवन्तं परं ब्रह्म सत्त्वेनांशेन शत्रुहन् ।
तत्त्वसंख्यानविज्ञप्‍त्यै जातं विद्वानज: स्वराट् ॥ १० ॥

भगवन्तम् परम् ब्रह्म सत्त्वेन अंशेन शत्रु-हन् तत्त्व-सङ्ख्यान विज्ञप्त्यै जातम् विद्वान् अजः स्व-राट्

सभाजयन् विशुद्धेन चेतसा तच्चिकीर्षितम् ।
प्रहृष्यमाणैरसुभि: कर्दमं चेदमभ्यधात् ॥ ११ ॥

सभाजयन् विशुद्धेन चेतसा तत् चिकीर्षितम् प्रहृष्यमाणैः असुभिः कर्दमम् च इदम् अभ्यधात्

ब्रह्मोवाच
त्वया मेऽपचितिस्तात कल्पिता निर्व्यलीकत: ।
यन्मे सञ्जगृहे वाक्यं भवान्मानद मानयन् ॥ १२ ॥

ब्रह्मा उवाच त्वया मे अपचितिः तात कल्पिता निर्व्यलीकतः यत् मे सञ्जगृहे वाक्यम् भवान् मान-द मानयन्

एतावत्येव शुश्रूषा कार्या पितरि पुत्रकै: ।
बाढमित्यनुमन्येत गौरवेण गुरोर्वच: ॥ १३ ॥

एतावती एव शुश्रूषा कार्या पितरि पुत्रकैः बाढम् इति अनुमन्येत गौरवेण गुरोः वचः

इमा दुहितर: सत्यस्तव वत्स सुमध्यमा: ।
सर्गमेतं प्रभावै: स्वैर्बृंहयिष्यन्त्यनेकधा ॥ १४ ॥

इमाः दुहितरः सत्यः तव वत्स सु-मध्यमाः सर्गम् एतम् प्रभावैः स्वैः बृंहयिष्यन्ति अनेक-धा

अतस्त्वमृषिमुख्येभ्यो यथाशीलं यथारुचि ।
आत्मजा: परिदेह्यद्य विस्तृणीहि यशो भुवि ॥ १५ ॥

अतः त्वम् ऋषि-मुख्येभ्यः यथा-शीलम् यथा-रुचि आत्म-जाः परिदेहि अद्य विस्तृणीहि यशः भुवि

वेदाहमाद्यं पुरुषमवतीर्णं स्वमायया ।
भूतानां शेवधिं देहं बिभ्राणं कपिलं मुने ॥ १६ ॥

वेद अहम् आद्यम् पुरुषम् अवतीर्णम् स्व-मायया भूतानाम् शेवधिम् देहम् बिभ्राणम् कपिलम् मुने

ज्ञानविज्ञानयोगेन कर्मणामुद्धरन् जटा: ।
हिरण्यकेश: पद्माक्ष: पद्ममुद्रापदाम्बुज: ॥ १७ ॥

ज्ञान विज्ञान योगेन कर्मणाम् उद्धरन् जटाः हिरण्य-केशः पद्म-अक्षः पद्म-मुद्रा पद-अम्बुजः

एष मानवि ते गर्भं प्रविष्ट: कैटभार्दन: ।
अविद्यासंशयग्रन्थिं छित्त्वा गां विचरिष्यति ॥ १८ ॥

एषः मानवि ते गर्भम् प्रविष्टः कैटभ-अर्दनः अविद्या संशय ग्रन्थिम् छित्त्वा गाम् विचरिष्यति

अयं सिद्धगणाधीश: साङ्ख्याचार्यै: सुसम्मत: ।
लोके कपिल इत्याख्यां गन्ता ते कीर्तिवर्धन: ॥ १९ ॥

अयम् सिद्ध-गण अधीशः साङ्ख्य-आचार्यैः सु-सम्मतः लोके कपिलः इति आख्याम् गन्ता ते कीर्ति वर्धनः

मैत्रेय उवाच
तावाश्वास्य जगत्स्रष्टा कुमारै: सहनारद: ।
हंसो हंसेन यानेन त्रिधामपरमं ययौ ॥ २० ॥

मैत्रेयः उवाच तौ आश्वास्य जगत्-स्रष्टा कुमारैः सह-नारदः हंसः हंसेन यानेन त्रि-धाम-परमम् ययौ

गते शतधृतौ क्षत्त: कर्दमस्तेन चोदित: ।
यथोदितं स्वदुहितृ: प्रादाद्विश्वसृजां तत: ॥ २१ ॥

गते शत-धृतौ क्षत्तः कर्दमः तेन चोदितः यथा-उदितम् स्व-दुहितॄः प्रादात् विश्व-सृजाम् ततः

मरीचये कलां प्रादादनसूयामथात्रये ।
श्रद्धामङ्गिरसेऽयच्छत्पुलस्त्याय हविर्भुवम् ॥ २२ ॥
पुलहाय गतिं युक्तां क्रतवे च क्रियां सतीम् ।
ख्यातिं च भृगवेऽयच्छद्वसिष्ठायाप्यरुन्धतीम् ॥ २३ ॥

मरीचये कलाम् प्रादात् अनसूयाम् अथ अत्रये श्रद्धाम् अङ्गिरसे अयच्छत् पुलस्त्याय हविर्भुवम् पुलहाय गतिम् युक्ताम् क्रतवे च क्रियाम् सतीम् ख्यातिम् च भृगवे अयच्छत् वसिष्ठाय अपि अरुन्धतीम्

अथर्वणेऽददाच्छान्तिं यया यज्ञो वितन्यते ।
विप्रर्षभान् कृतोद्वाहान् सदारान् समलालयत् ॥ २४ ॥

अथर्वणे अददात् शान्तिम् यया यज्ञः वितन्यते विप्र-ऋषभान् कृत-उद्वाहान् स-दारान् समलालयत्

ततस्त ऋषय: क्षत्त कृतदारा निमन्‍त्र्‍य तम् ।
प्रातिष्ठन्नन्दिमापन्ना: स्वं स्वमाश्रममण्डलम् ॥ २५ ॥

ततः ते ऋषयः क्षत्तः कृत-दाराः निमन्त्र्य तम् प्रातिष्ठन् नन्दिम् आपन्नाः स्वम् स्वम् आश्रम-मण्डलम्

स चावतीर्णं त्रियुगमाज्ञाय विबुधर्षभम् ।
विविक्त उपसङ्गम्य प्रणम्य समभाषत ॥ २६ ॥

सः च अवतीर्णम् त्रि-युगम् आज्ञाय विबुध-ऋषभम् विविक्ते उपसङ्गम्य प्रणम्य समभाषत

अहो पापच्यमानानां निरये स्वैरमङ्गलै: ।
कालेन भूयसा नूनं प्रसीदन्तीह देवता: ॥ २७ ॥

अहो पापच्यमानानाम् निरये स्वैः अमङ्गलैः कालेन भूयसा नूनम् प्रसीदन्ति इह देवताः

बहुजन्मविपक्‍वेन सम्यग्योगसमाधिना ।
द्रष्टुं यतन्ते यतय: शून्यागारेषु यत्पदम् ॥ २८ ॥

बहु जन्म विपक्वेन सम्यक् योग-समाधिना द्रष्टुम् यतन्ते यतयः शून्य-अगारेषु यत् पदम्

स एव भगवानद्य हेलनं नगणय्य न: ।
गृहेषु जातो ग्राम्याणां य: स्वानां पक्षपोषण: ॥ २९ ॥

सः एव भगवान् अद्य हेलनम् न गणय्य नः गृहेषु जातः ग्राम्याणाम् यः स्वानाम् पक्ष-पोषणः

स्वीयं वाक्यमृतं कर्तुमवतीर्णोऽसि मे गृहे ।
चिकीर्षुर्भगवान् ज्ञानं भक्तानां मानवर्धन: ॥ ३० ॥

स्वीयम् वाक्यम् ऋतम् कर्तुम् अवतीर्णः असि मे गृहे चिकीर्षुः भगवान् ज्ञानम् भक्तानाम् मान वर्धनः

तान्येव तेऽभिरूपाणि रूपाणि भगवंस्तव ।
यानि यानि च रोचन्ते स्वजनानामरूपिण: ॥ ३१ ॥

तानि एव ते अभिरूपाणि रूपाणि भगवन् तव यानि यानि च रोचन्ते स्व-जनानाम् अरूपिणः

त्वां सूरिभिस्तत्त्वबुभुत्सयाद्धा
सदाभिवादार्हणपादपीठम् ।
ऐश्वर्यवैराग्ययशोऽवबोध-
वीर्यश्रिया पूर्तमहं प्रपद्ये ॥ ३२ ॥

त्वाम् सूरिभिः तत्त्व बुभुत्सया अद्धा सदा अभिवाद अर्हण पाद पीठम् ऐश्वर्य वैराग्य यशः अवबोध वीर्य श्रिया पूर्तम् अहम् प्रपद्ये

परं प्रधानं पुरुषं महान्तं
कालं कविं त्रिवृतं लोकपालम् ।
आत्मानुभूत्यानुगतप्रपञ्चं
स्वच्छन्दशक्तिं कपिलं प्रपद्ये ॥ ३३ ॥

परम् प्रधानम् पुरुषम् महान्तम् कालम् कविम् त्रि-वृतम् लोक-पालम् आत्म अनुभूत्य अनुगत प्रपञ्चम् स्व-छन्द शक्तिम् कपिलम् प्रपद्ये

आ स्माभिपृच्छेऽद्य पतिं प्रजानां
त्वयावतीर्णर्ण उताप्तकाम: ।
परिव्रजत्पदवीमास्थितोऽहं
चरिष्ये त्वां हृदि युञ्जन् विशोक: ॥ ३४ ॥

आ स्म अभिपृच्छे अद्य पतिम् प्रजानाम् त्वया अवतीर्ण-ऋणः उत आप्त कामः परिव्रजत् पदवीम् आस्थितः अहम् चरिष्ये त्वाम् हृदि युञ्जन् विशोकः

श्री भगवानुवाच
मया प्रोक्तं हि लोकस्य प्रमाणं सत्यलौकिके ।
अथाजनि मया तुभ्यं यदवोचमृतं मुने ॥ ३५ ॥

श्री-भगवान् उवाच मया प्रोक्तम् हि लोकस्य प्रमाणम् सत्य लौकिके अथ अजनि मया तुभ्यम् यत् अवोचम् ऋतम् मुने

एतन्मे जन्म लोकेऽस्मिन्मुमुक्षूणां दुराशयात् ।
प्रसंख्यानाय तत्त्वानां सम्मतायात्मदर्शने ॥ ३६ ॥

एतत् मे जन्म लोके अस्मिन् मुमुक्षूणाम् दुराशयात् प्रसङ्ख्यानाय तत्त्वानाम् सम्मताय आत्म-दर्शने

एष आत्मपथोऽव्यक्तो नष्ट: कालेन भूयसा ।
तं प्रवर्तयितुं देहमिमं विद्धि मया भृतम् ॥ ३७ ॥

एषः आत्म-पथः अव्यक्तः नष्टः कालेन भूयसा तम् प्रवर्तयितुम् देहम् इमम् विद्धि मया भृतम्

गच्छ कामं मयापृष्टो मयि संन्यस्तकर्मणा ।
जित्वा सुदुर्जयं मृत्युममृतत्वाय मां भज ॥ ३८ ॥

गच्छ कामम् मया आपृष्टः मयि सन्न्यस्त कर्मणा जित्वा सुदुर्जयम् मृत्युम् अमृतत्वाय माम् भज

मामात्मानं स्वयंज्योति: सर्वभूतगुहाशयम् ।
आत्मन्येवात्मना वीक्ष्य विशोकोऽभयमृच्छसि ॥ ३९ ॥

माम् आत्मानम् स्वयम्-ज्योतिः सर्व-भूत गुहा आशयम् आत्मनि एव आत्मना वीक्ष्य विशोकः अभयम् ऋच्छसि

मात्र आध्यात्मिकीं विद्यां शमनीं सर्वकर्मणाम् ।
वितरिष्ये यया चासौ भयं चातितरिष्यति ॥ ४० ॥

मात्रे आध्यात्मिकीम् विद्याम् शमनीम् सर्व-कर्मणाम् वितरिष्ये यया च असौ भयम् च अतितरिष्यति

मैत्रेय उवाच
एवं समुदितस्तेन कपिलेन प्रजापति: ।
दक्षिणीकृत्य तं प्रीतो वनमेव जगाम ह ॥ ४१ ॥

मैत्रेयः उवाच एवम् समुदितः तेन कपिलेन प्रजापतिः दक्षिणी-कृत्य तम् प्रीतः वनम् एव जगाम ह

व्रतं स आस्थितो मौनमात्मैकशरणो मुनि: ।
नि:सङ्गो व्यचरत्क्षोणीमनग्निरनिकेतन: ॥ ४२ ॥

व्रतम् सः आस्थितः मौनम् आत्म एक शरणः मुनिः निःसङ्गः व्यचरत् क्षोणीम् अनग्निः अनिकेतनः

मनो ब्रह्मणि युञ्जानो यत्तत्सदसत: परम् ।
गुणावभासे विगुण एकभक्त्यानुभाविते ॥ ४३ ॥

मनः ब्रह्मणि युञ्जानः यत् तत् सत्-असतः परम् गुण-अवभासे विगुणे एक-भक्त्या अनुभाविते

निरहंकृतिर्निर्ममश्च निर्द्वन्द्व: समद‍ृक् स्वद‍ृक् ।
प्रत्यक्प्रशान्तधीर्धीर: प्रशान्तोर्मिरिवोदधि: ॥ ४४ ॥

निरहङ्कृतिः निर्ममः च निर्द्वन्द्वः सम-दृक् स्व-दृक् प्रत्यक् प्रशान्त धीः धीरः प्रशान्त ऊर्मिः इव उदधिः

वासुदेवे भगवति सर्वज्ञे प्रत्यगात्मनि ।
परेण भक्तिभावेन लब्धात्मा मुक्तबन्धन: ॥ ४५ ॥

वासुदेवे भगवति सर्व-ज्ञे प्रत्यक्-आत्मनि परेण भक्ति-भावेन लब्ध-आत्मा मुक्त-बन्धनः

आत्मानं सर्वभूतेषु भगवन्तमवस्थितम् ।
अपश्यत्सर्वभूतानि भगवत्यपि चात्मनि ॥ ४६ ॥

आत्मानम् सर्व-भूतेषु भगवन्तम् अवस्थितम् अपश्यत् सर्व-भूतानि भगवति अपि च आत्मनि

इच्छाद्वेषविहीनेन सर्वत्र समचेतसा ।
भगवद्भक्तियुक्तेन प्राप्ता भागवती गति: ॥ ४७ ॥

इच्छा द्वेष विहीनेन सर्वत्र सम चेतसा भगवत् भक्ति-युक्तेन प्राप्ता भागवती गतिः

शौनक उवाच
कपिलस्तत्त्वसंख्याता भगवानात्ममायया ।
जात: स्वयमज: साक्षादात्मप्रज्ञप्तये नृणाम् ॥ १ ॥

शौनकः उवाच कपिलः तत्त्व सङ्ख्याता भगवान् आत्म-मायया जातः स्वयम् अजः साक्षात् आत्म-प्रज्ञप्तये नृणाम्

न ह्यस्य वर्ष्मण: पुंसां वरिम्ण: सर्वयोगिनाम् ।
विश्रुतौ श्रुतदेवस्य भूरि तृप्यन्ति मेऽसव: ॥ २ ॥

न हि अस्य वर्ष्मणः पुंसाम् वरिम्णः सर्व योगिनाम् विश्रुतौ श्रुत-देवस्य भूरि तृप्यन्ति मे असवः

यद्यद्विधत्ते भगवान् स्वच्छन्दात्मात्ममायया ।
तानि मे श्रद्दधानस्य कीर्तन्यान्यनुकीर्तय ॥ ३ ॥

यत् यत् विधत्ते भगवान् स्व-छन्द-आत्मा आत्म-मायया तानि मे श्रद्दधानस्य कीर्तन्यानि अनुकीर्तय

सूत उवाच
द्वैपायनसखस्त्वेवं मैत्रेयो भगवांस्तथा ।
प्राहेदं विदुरं प्रीत आन्वीक्षिक्यां प्रचोदित: ॥ ४ ॥

सूतः उवाच द्वैपायन-सखः तु एवम् मैत्रेयः भगवान् तथा प्राह इदम् विदुरम् प्रीतः आन्वीक्षिक्याम् प्रचोदितः

मैत्रेय उवाच
पितरि प्रस्थितेऽरण्यं मातु: प्रियचिकीर्षया ।
तस्मिन् बिन्दुसरेऽवात्सीद्भगवान् कपिल: किल ॥ ५ ॥

मैत्रेयः उवाच पितरि प्रस्थिते अरण्यम् मातुः प्रिय-चिकीर्षया तस्मिन् बिन्दुसरे अवात्सीत् भगवान् कपिलः किल

तमासीनमकर्माणं तत्त्वमार्गाग्रदर्शनम् ।
स्वसुतं देवहूत्याह धातु: संस्मरती वच: ॥ ६ ॥

तम् आसीनम् अकर्माणम् तत्त्व मार्ग-अग्र दर्शनम् स्व-सुतम् देवहूतिः आह धातुः संस्मरती वचः

देवहूतिरुवाच
निर्विण्णा नितरां भूमन्नसदिन्द्रियतर्षणात् ।
येन सम्भाव्यमानेन प्रपन्नान्धं तम: प्रभो ॥ ७ ॥

देवहूतिः उवाच निर्विण्णा नितराम् भूमन् असत् इन्द्रिय तर्षणात् येन सम्भाव्यमानेन प्रपन्ना अन्धम् तमः प्रभो

तस्य त्वं तमसोऽन्धस्य दुष्पारस्याद्य पारगम् ।
सच्चक्षुर्जन्मनामन्ते लब्धं मे त्वदनुग्रहात् ॥ ८ ॥

तस्य त्वम् तमसः अन्धस्य दुष्पारस्य अद्य पार-गम् सत् चक्षुः जन्मनाम् अन्ते लब्धम् मे त्वत्-अनुग्रहात्

य आद्यो भगवान् पुंसामीश्वरो वै भवान् किल ।
लोकस्य तमसान्धस्य चक्षु: सूर्य इवोदित: ॥ ९ ॥

यः आद्यः भगवान् पुंसाम् ईश्वरः वै भवान् किल लोकस्य तमसा अन्धस्य चक्षुः सूर्यः इव उदितः

अथ मे देव सम्मोहमपाक्रष्टुं त्वमर्हसि ।
योऽवग्रहोऽहंममेतीत्येतस्मिन् योजितस्त्वया ॥ १० ॥

अथ मे देव सम्मोहम् अपाक्रष्टुम् त्वम् अर्हसि यः अवग्रहः अहम् मम इति इति एतस्मिन् योजितः त्वया

तं त्वा गताहं शरणं शरण्यं
स्वभृत्यसंसारतरो: कुठारम् ।
जिज्ञासयाहं प्रकृते: पूरुषस्य
नमामि सद्धर्मविदां वरिष्ठम् ॥ ११ ॥

तम् त्वा गता अहम् शरणम् शरण्यम् स्व-भृत्य संसार तरोः कुठारम् जिज्ञासया अहम् प्रकृतेः पूरुषस्य नमामि सत्-धर्म विदाम् वरिष्ठम्

मैत्रेय उवाच
इति स्वमातुर्निरवद्यमीप्सितं
निशम्य पुंसामपवर्गवर्धनम् ।
धियाभिनन्द्यात्मवतां सतां गति-
र्बभाष ईषत्स्मितशोभितानन: ॥ १२ ॥

मैत्रेयः उवाच इति स्व-मातुः निरवद्यम् ईप्सितम् निशम्य पुंसाम् अपवर्ग वर्धनम् धिया अभिनन्द्य आत्म-वताम् सताम् गतिः बभाषे ईषत् स्मित शोभित आननः

श्रीभगवानुवाच
योग आध्यात्मिक: पुंसां मतो नि:श्रेयसाय मे ।
अत्यन्तोपरतिर्यत्र दु:खस्य च सुखस्य च ॥ १३ ॥

श्री-भगवान् उवाच योगः आध्यात्मिकः पुंसाम् मतः निःश्रेयसाय मे अत्यन्त उपरतिः यत्र दुःखस्य च सुखस्य च

तमिमं ते प्रवक्ष्यामि यमवोचं पुरानघे ।
ऋषीणां श्रोतुकामानां योगं सर्वाङ्गनैपुणम् ॥ १४ ॥

तम् इमम् ते प्रवक्ष्यामि यम् अवोचम् पुरा अनघे ऋषीणाम् श्रोतु-कामानाम् योगम् सर्व-अङ्ग नैपुणम्

चेत: खल्वस्य बन्धाय मुक्तये चात्मनो मतम् ।
गुणेषु सक्तं बन्धाय रतं वा पुंसि मुक्तये ॥ १५ ॥

चेतः खलु अस्य बन्धाय मुक्तये च आत्मनः मतम् गुणेषु सक्तम् बन्धाय रतम् वा पुंसि मुक्तये

अहंममाभिमानोत्थै: कामलोभादिभिर्मलै: ।
वीतं यदा मन: शुद्धमदु:खमसुखं समम् ॥ १६ ॥

अहम् मम अभिमान उत्थैः काम लोभ आदिभिः मलैः वीतम् यदा मनः शुद्धम् अदुःखम् असुखम् समम्

तदा पुरुष आत्मानं केवलं प्रकृते: परम् ।
निरन्तरं स्वयंज्योतिरणिमानमखण्डितम् ॥ १७ ॥

तदा पुरुषः आत्मानम् केवलम् प्रकृतेः परम् निरन्तरम् स्वयम्-ज्योतिः अणिमानम् अखण्डितम्

ज्ञानवैराग्ययुक्तेन भक्तियुक्तेन चात्मना ।
परिपश्यत्युदासीनं प्रकृतिं च हतौजसम् ॥ १८ ॥

ज्ञान वैराग्य युक्तेन भक्ति युक्तेन च आत्मना परिपश्यति उदासीनम् प्रकृतिम् च हत-ओजसम्

न युज्यमानया भक्त्या भगवत्यखिलात्मनि ।
सद‍ृशोऽस्ति शिव: पन्था योगिनां ब्रह्मसिद्धये ॥ १९ ॥

न युज्यमानया भक्त्या भगवति अखिल-आत्मनि सदृशः अस्ति शिवः पन्थाः योगिनाम् ब्रह्म-सिद्धये

प्रसङ्गमजरं पाशमात्मन: कवयो विदु: ।
स एव साधुषु कृतो मोक्षद्वारमपावृतम् ॥ २० ॥

प्रसङ्गम् अजरम् पाशम् आत्मनः कवयः विदुः सः एव साधुषु कृतः मोक्ष-द्वारम् अपावृतम्

तितिक्षव: कारुणिका: सुहृद: सर्वदेहिनाम् ।
अजातशत्रव: शान्ता: साधव: साधुभूषणा: ॥ २१ ॥

तितिक्षवः कारुणिकाः सुहृदः सर्व-देहिनाम् अजात-शत्रवः शान्ताः साधवः साधु-भूषणाः

मय्यनन्येन भावेन भक्तिं कुर्वन्ति ये द‍ृढाम् ।
मत्कृते त्यक्तकर्माणस्त्यक्तस्वजनबान्धवा: ॥ २२ ॥

मयि अनन्येन भावेन भक्तिम् कुर्वन्ति ये दृढाम् मत्-कृते त्यक्त कर्माणः त्यक्त स्व-जन बान्धवाः

मदाश्रया: कथा मृष्टा:श‍ृण्वन्ति कथयन्ति च ।
तपन्ति विविधास्तापा नैतान्मद्गतचेतस: ॥ २३ ॥

मत्-आश्रयाः कथाः मृष्टाः शृण्वन्ति कथयन्ति च तपन्ति विविधाः तापाः न एतान् मत्-गत चेतसः

त एते साधव: साध्वि सर्वसङ्गविवर्जिता: ।
सङ्गस्तेष्वथ ते प्रार्थ्य: सङ्गदोषहरा हि ते ॥ २४ ॥

ते एते साधवः साध्वि सर्व सङ्ग विवर्जिताः सङ्गः तेषु अथ ते प्रार्थ्यः सङ्ग-दोष हराः हि ते

सतां प्रसङ्गान्मम वीर्यसंविदो
भवन्ति हृत्कर्णरसायना: कथा: ।
तज्जोषणादाश्वपवर्गवर्त्मनि
श्रद्धा रतिर्भक्तिरनुक्रमिष्यति ॥ २५ ॥

सताम् प्रसङ्गात् मम वीर्य संविदः भवन्ति हृत् कर्ण रस-अयनाः कथाः तत् जोषणात् आशु अपवर्ग वर्त्मनि श्रद्धा रतिः भक्तिः अनुक्रमिष्यति

भक्त्या पुमाञ्जातविराग ऐन्द्रियाद्
द‍ृष्टश्रुतान्मद्रचनानुचिन्तया ।
चित्तस्य यत्तो ग्रहणे योगयुक्तो
यतिष्यते ऋजुभिर्योगमार्गै: ॥ २६ ॥

भक्त्या पुमान् जात-विरागः ऐन्द्रियात् दृष्ट श्रुतात् मत्-रचन अनुचिन्तया चित्तस्य यत्तः ग्रहणे योग-युक्तः यतिष्यते ऋजुभिः योग-मार्गैः

असेवयायं प्रकृतेर्गुणानां
ज्ञानेन वैराग्यविजृम्भितेन ।
योगेन मय्यर्पितया च भक्त्या
मां प्रत्यगात्मानमिहावरुन्धे ॥ २७ ॥

असेवया अयम् प्रकृतेः गुणानाम् ज्ञानेन वैराग्य विजृम्भितेन योगेन मयि अर्पितया च भक्त्या माम् प्रत्यक्-आत्मानम् इह अवरुन्धे

देवहूतिरुवाच
काचित्त्वय्युचिता भक्ति: कीद‍ृशी मम गोचरा ।
यया पदं ते निर्वाणमञ्जसान्वाश्नवा अहम् ॥ २८ ॥

देवहूतिः उवाच काचित् त्वयि उचिता भक्तिः कीदृशी मम गो-चरा यया पदम् ते निर्वाणम् अञ्जसा अन्वाश्नवै अहम्

यो योगो भगवद्बाणो निर्वाणात्मंस्त्वयोदित: ।
कीद‍ृश: कति चाङ्गानि यतस्तत्त्वावबोधनम् ॥ २९ ॥

यः योगः भगवत्-बाणः निर्वाण-आत्मन् त्वया उदितः कीदृशः कति च अङ्गानि यतः तत्त्व अवबोधनम्

तदेतन्मे विजानीहि यथाहं मन्दधीर्हरे ।
सुखं बुद्ध्येय दुर्बोधं योषा भवदनुग्रहात् ॥ ३० ॥

तत् एतत् मे विजानीहि यथा अहम् मन्द धीः हरे सुखम् बुद्ध्येय दुर्बोधम् योषा भवत्-अनुग्रहात्

मैत्रेय उवाच
विदित्वार्थं कपिलो मातुरित्थं
जातस्‍नेहो यत्र तन्वाभिजात: ।
तत्त्वाम्नायं यत्प्रवदन्ति सांख्यं
प्रोवाच वै भक्तिवितानयोगम् ॥ ३१ ॥

मैत्रेयः उवाच विदित्वा अर्थम् कपिलः मातुः इत्थम् जात-स्नेहः यत्र तन्वा अभिजातः तत्त्व-आम्नायम् यत् प्रवदन्ति साङ्ख्यम् प्रोवाच वै भक्ति वितान योगम्

श्रीभगवानुवाच
देवानां गुणलिङ्गानामानुश्रविककर्मणाम् ।
सत्त्व एवैकमनसो वृत्ति: स्वाभाविकी तु या ।
अनिमित्ता भागवती भक्ति: सिद्धेर्गरीयसी ॥ ३२ ॥

श्री-भगवान् उवाच देवानाम् गुण-लिङ्गानाम् आनुश्रविक कर्मणाम् सत्त्वे एव एक-मनसः वृत्तिः स्वाभाविकी तु या अनिमित्ता भागवती भक्तिः सिद्धेः गरीयसी

जरयत्याशु या कोशं निगीर्णमनलो यथा ॥ ३३ ॥

जरयति आशु या कोशम् निगीर्णम् अनलः यथा

नैकात्मतां मे स्पृहयन्ति केचिन्
मत्पादसेवाभिरता मदीहा: ।
येऽन्योन्यतो भागवता: प्रसज्य
सभाजयन्ते मम पौरुषाणि ॥ ३४ ॥

न एक-आत्मताम् मे स्पृहयन्ति केचित् मत्-पाद-सेवा अभिरताः मत्-ईहाः ये अन्योन्यतः भागवताः प्रसज्य सभाजयन्ते मम पौरुषाणि

पश्यन्ति ते मे रुचिराण्यम्ब सन्त:
प्रसन्नवक्त्रारुणलोचनानि ।
रूपाणि दिव्यानि वरप्रदानि
साकं वाचं स्पृहणीयां वदन्ति ॥ ३५ ॥

पश्यन्ति ते मे रुचिराणि अम्ब सन्तः प्रसन्न वक्त्र अरुण लोचनानि रूपाणि दिव्यानि वर-प्रदानि साकम् वाचम् स्पृहणीयाम् वदन्ति

तैर्दर्शनीयावयवैरुदार-
विलासहासेक्षितवामसूक्तै: ।
हृतात्मनो हृतप्राणांश्च भक्ति-
रनिच्छतो मे गतिमण्वीं प्रयुङ्क्ते‍ ॥ ३६ ॥

तैः दर्शनीय अवयवैः उदार विलास हास ईक्षित वाम सूक्तैः हृत आत्मनः हृत प्राणान् च भक्तिः अनिच्छतः मे गतिम् अण्वीम् प्रयुङ्क्ते

अथो विभूतिं मम मायाविनस्ता-
मैश्वर्यमष्टाङ्गमनुप्रवृत्तम् ।
श्रियं भागवतीं वास्पृहयन्ति भद्रां
परस्य मे तेऽश्नुवते तु लोके ॥ ३७ ॥

अथो विभूतिम् मम मायाविनः ताम् ऐश्वर्यम् अष्ट-अङ्गम् अनुप्रवृत्तम् श्रियम् भागवतीम् वा अस्पृहयन्ति भद्राम् परस्य मे ते अश्नुवते तु लोके

न कर्हिचिन्मत्परा: शान्तरूपे
नङ्‍क्ष्यन्ति नो मेऽनिमिषो लेढि हेति: ।
येषामहं प्रिय आत्मा सुतश्च
सखा गुरु: सुहृदो दैवमिष्टम् ॥ ३८ ॥

न कर्हिचित् मत्-पराः शान्त-रूपे नङ्क्ष्यन्ति नो मे अनिमिषः लेढि हेतिः येषाम् अहम् प्रियः आत्मा सुतः च सखा गुरुः सुहृदः दैवम् इष्टम्

इमं लोकं तथैवामुमात्मानमुभयायिनम् ।
आत्मानमनु ये चेह ये राय: पशवो गृहा: ॥ ३९ ॥
विसृज्य सर्वानन्यांश्च मामेवं विश्वतोमुखम् ।
भजन्त्यनन्यया भक्त्या तान्मृत्योरतिपारये ॥ ४० ॥

इमम् लोकम् तथा एव अमुम् आत्मानम् उभय अयिनम् आत्मानम् अनु ये च इह ये रायः पशवः गृहाः विसृज्य सर्वान् अन्यान् च माम् एवम् विश्वतः-मुखम् भजन्ति अनन्यया भक्त्या तान् मृत्योः अतिपारये

नान्यत्र मद्भगवत: प्रधानपुरुषेश्वरात् ।
आत्मन: सर्वभूतानां भयं तीव्रं निवर्तते ॥ ४१ ॥

न अन्यत्र मत् भगवतः प्रधान-पुरुष-ईश्वरात् आत्मनः सर्व-भूतानाम् भयम् तीव्रम् निवर्तते

मद्भयाद्वाति वातोऽयं सूर्यस्तपति मद्भयात् ।
वर्षतीन्द्रो दहत्यग्निर्मृत्युश्चरति मद्भयात् ॥ ४२ ॥

मत्-भयात् वाति वातः अयम् सूर्यः तपति मत्-भयात् वर्षति इन्द्रः दहति अग्निः मृत्युः चरति मत्-भयात्

ज्ञानवैराग्ययुक्तेन भक्तियोगेन योगिन: ।
क्षेमाय पादमूलं मे प्रविशन्त्यकुतोभयम् ॥ ४३ ॥

ज्ञान वैराग्य युक्तेन भक्ति-योगेन योगिनः क्षेमाय पाद-मूलम् मे प्रविशन्ति अकुतः-भयम्

एतावानेव लोकेऽस्मिन् पुंसां नि:श्रेयसोदय: ।
तीव्रेण भक्तियोगेन मनो मय्यर्पितं स्थिरम् ॥ ४४ ॥

एतावान् एव लोके अस्मिन् पुंसाम् निःश्रेयस उदयः तीव्रेण भक्ति-योगेन मनः मयि अर्पितम् स्थिरम्

श्रीभगवानुवाच
अथ ते सम्प्रवक्ष्यामि तत्त्वानां लक्षणं पृथक् ।
यद्विदित्वा विमुच्येत पुरुष: प्राकृतैर्गुणै: ॥ १ ॥

श्री-भगवान् उवाच अथ ते सम्प्रवक्ष्यामि तत्त्वानाम् लक्षणम् पृथक् यत् विदित्वा विमुच्येत पुरुषः प्राकृतैः गुणैः

ज्ञानं नि:श्रेयसार्थाय पुरुषस्यात्मदर्शनम् ।
यदाहुर्वर्णये तत्ते हृदयग्रन्थिभेदनम् ॥ २ ॥

ज्ञानम् निःश्रेयस-अर्थाय पुरुषस्य आत्म-दर्शनम् यत् आहुः वर्णये तत् ते हृदय ग्रन्थि भेदनम्

अनादिरात्मा पुरुषो निर्गुण: प्रकृते: पर: ।
प्रत्यग्धामा स्वयंज्योतिर्विश्वं येन समन्वितम् ॥ ३ ॥

अनादिः आत्मा पुरुषः निर्गुणः प्रकृतेः परः प्रत्यक्-धामा स्वयम्-ज्योतिः विश्वम् येन समन्वितम्

स एष प्रकृतिं सूक्ष्मां दैवीं गुणमयीं विभु: ।
यद‍ृच्छयैवोपगतामभ्यपद्यत लीलया ॥ ४ ॥

सः एषः प्रकृतिम् सूक्ष्माम् दैवीम् गुण-मयीम् विभुः यदृच्छया इव उपगताम् अभ्यपद्यत लीलया

गुणैर्विचित्रा: सृजतीं सरूपा: प्रकृतिं प्रजा: ।
विलोक्य मुमुहे सद्य: स इह ज्ञानगूहया ॥ ५ ॥

गुणैः विचित्राः सृजतीम् स-रूपाः प्रकृतिम् प्रजाः विलोक्य मुमुहे सद्यः सः इह ज्ञान-गूहया

एवं पराभिध्यानेन कर्तृत्वं प्रकृते: पुमान् ।
कर्मसु क्रियमाणेषु गुणैरात्मनि मन्यते ॥ ६ ॥

एवम् पर अभिध्यानेन कर्तृत्वम् प्रकृतेः पुमान् कर्मसु क्रियमाणेषु गुणैः आत्मनि मन्यते

तदस्य संसृतिर्बन्ध: पारतन्‍त्र्यं च तत्कृतम् ।
भवत्यकर्तुरीशस्य साक्षिणो निर्वृतात्मन: ॥ ७ ॥

तत् अस्य संसृतिः बन्धः पार-तन्त्र्यम् च तत्-कृतम् भवति अकर्तुः ईशस्य साक्षिणः निर्वृत-आत्मनः

कार्यकारणकर्तृत्वे कारणं प्रकृतिं विदु: ।
भोक्‍तृत्वे सुखदु:खानां पुरुषं प्रकृते: परम् ॥ ८ ॥

कार्य कारण कर्तृत्वे कारणम् प्रकृतिम् विदुः भोक्तृत्वे सुख दुःखानाम् पुरुषम् प्रकृतेः परम्

देवहूतिरुवाच
प्रकृते: पुरुषस्यापि लक्षणं पुरुषोत्तम ।
ब्रूहि कारणयोरस्य सदसच्च यदात्मकम् ॥ ९ ॥

देवहूतिः उवाच प्रकृतेः पुरुषस्य अपि लक्षणम् पुरुष-उत्तम ब्रूहि कारणयोः अस्य सत्-असत् च यत्-आत्मकम्

श्रीभगवानुवाच
यत्तत्‍त्रिगुणमव्यक्तं नित्यं सदसदात्मकम् ।
प्रधानं प्रकृतिं प्राहुरविशेषं विशेषवत् ॥ १० ॥

श्री-भगवान् उवाच यत् तत् त्रि-गुणम् अव्यक्तम् नित्यम् सत्-असत्-आत्मकम् प्रधानम् प्रकृतिम् प्राहुः अविशेषम् विशेष-वत्

पञ्चभि: पञ्चभिर्ब्रह्म चतुर्भिर्दशभिस्तथा ।
एतच्चतुर्विंशतिकं गणं प्राधानिकं विदु: ॥ ११ ॥

पञ्चभिः पञ्चभिः ब्रह्म चतुर्भिः दशभिः तथा एतत् चतुः-विंशतिकम् गणम् प्राधानिकम् विदुः

महाभूतानि पञ्चैव भूरापोऽग्निर्मरुन्नभ: ।
तन्मात्राणि च तावन्ति गन्धादीनि मतानि मे ॥ १२ ॥

महा-भूतानि पञ्च एव भूः आपः अग्निः मरुत् नभः तत्-मात्राणि च तावन्ति गन्ध-आदीनि मतानि मे

इन्द्रियाणि दश श्रोत्रं त्वग्दृग्रसननासिका: ।
वाक्‍करौ चरणौ मेढ्रं पायुर्दशम उच्यते ॥ १३ ॥

इन्द्रियाणि दश श्रोत्रम् त्वक् दृक् रसन नासिकाः वाक् करौ चरणौ मेढ्रम् पायुः दशमः उच्यते

मनो बुद्धिरहङ्कारश्चित्तमित्यन्तरात्मकम् ।
चतुर्धा लक्ष्यते भेदो वृत्त्या लक्षणरूपया ॥ १४ ॥

मनः बुद्धिः अहङ्कारः चित्तम् इति अन्तः-आत्मकम् चतुः-धा लक्ष्यते भेदः वृत्त्या लक्षण-रूपया

एतावानेव सङ्ख्यातो ब्रह्मण: सगुणस्य ह ।
सन्निवेशो मया प्रोक्तो य: काल: पञ्चविंशक: ॥ १५ ॥

एतावान् एव सङ्ख्यातः ब्रह्मणः स-गुणस्य ह सन्निवेशः मया प्रोक्तः यः कालः पञ्च-विंशकः

प्रभावं पौरुषं प्राहु: कालमेके यतो भयम् ।
अहङ्कारविमूढस्य कर्तु: प्रकृतिमीयुष: ॥ १६ ॥

प्रभावम् पौरुषम् प्राहुः कालम् एके यतः भयम् अहङ्कार-विमूढस्य कर्तुः प्रकृतिम् ईयुषः

प्रकृतेर्गुणसाम्यस्य निर्विशेषस्य मानवि ।
चेष्टा यत: स भगवान्काल इत्युपलक्षित: ॥ १७ ॥

प्रकृतेः गुण-साम्यस्य निर्विशेषस्य मानवि चेष्टा यतः सः भगवान् कालः इति उपलक्षितः

अन्त: पुरुषरूपेण कालरूपेण यो बहि: ।
समन्वेत्येष सत्त्वानां भगवानात्ममायया ॥ १८ ॥

अन्तः पुरुष-रूपेण काल-रूपेण यः बहिः समन्वेति एषः सत्त्वानाम् भगवान् आत्म-मायया

दैवात्क्षुभितधर्मिण्यां स्वस्यां योनौ पर: पुमान् ।
आधत्त वीर्यं सासूत महत्तत्त्वं हिरण्मयम् ॥ १९ ॥

दैवात् क्षुभित धर्मिण्याम् स्वस्याम् योनौ परः पुमान् आधत्त वीर्यम् सा असूत महत्-तत्त्वम् हिरण्मयम्

विश्वमात्मगतं व्यञ्जन्कूटस्थो जगदङ्कुर: ।
स्वतेजसापिबत्तीव्रमात्मप्रस्वापनं तम: ॥ २० ॥

विश्वम् आत्म-गतम् व्यञ्जन् कूट-स्थः जगत्-अङ्कुरः स्व-तेजसा अपिबत् तीव्रम् आत्म-प्रस्वापनम् तमः

यत्तत्सत्त्वगुणं स्वच्छं शान्तं भगवत: पदम् ।
यदाहुर्वासुदेवाख्यं चित्तं तन्महदात्मकम् ॥ २१ ॥

यत् तत् सत्त्व-गुणम् स्वच्छम् शान्तम् भगवतः पदम् यत् आहुः वासुदेव-आख्यम् चित्तम् तत् महत्-आत्मकम्

स्वच्छत्वमविकारित्वं शान्तत्वमिति चेतस: ।
वृत्तिभिर्लक्षणं प्रोक्तं यथापां प्रकृति: परा ॥ २२ ॥

स्वच्छत्वम् अविकारित्वम् शान्तत्वम् इति चेतसः वृत्तिभिः लक्षणम् प्रोक्तम् यथा अपाम् प्रकृतिः परा

महत्तत्त्वाद्विकुर्वाणाद्भगवद्वीर्यसम्भवात् ।
क्रियाशक्तिरहङ्कारस्त्रिविध: समपद्यत ॥ २३ ॥
वैकारिकस्तैजसश्च तामसश्च यतो भव: ।
मनसश्चेन्द्रियाणां च भूतानां महतामपि ॥ २४ ॥

महत्-तत्त्वात् विकुर्वाणात् भगवत्-वीर्य-सम्भवात् क्रिया-शक्तिः अहङ्कारः त्रि-विधः समपद्यत वैकारिकः तैजसः च तामसः च यतः भवः मनसः च इन्द्रियाणाम् च भूतानाम् महताम् अपि

सहस्रशिरसं साक्षाद्यमनन्तं प्रचक्षते ।
सङ्कर्षणाख्यं पुरुषं भूतेन्द्रियमनोमयम् ॥ २५ ॥

सहस्र-शिरसम् साक्षात् यम् अनन्तम् प्रचक्षते सङ्कर्षण-आख्यम् पुरुषम् भूत इन्द्रिय मनः-मयम्

कर्तृत्वं करणत्वं च कार्यत्वं चेति लक्षणम् ।
शान्तघोरविमूढत्वमिति वा स्यादहङ्कृते: ॥ २६ ॥

कर्तृत्वम् करणत्वम् च कार्यत्वम् च इति लक्षणम् शान्त घोर विमूढत्वम् इति वा स्यात् अहङ्कृतेः

वैकारिकाद्विकुर्वाणान्मनस्तत्त्वमजायत ।
यत्सङ्कल्पविकल्पाभ्यां वर्तते कामसम्भव: ॥ २७ ॥

वैकारिकात् विकुर्वाणात् मनः तत्त्वम् अजायत यत् सङ्कल्प विकल्पाभ्याम् वर्तते काम-सम्भवः

यद्विदुर्ह्यनिरुद्धाख्यं हृषीकाणामधीश्वरम् ।
शारदेन्दीवरश्यामं संराध्यं योगिभि: शनै: ॥ २८ ॥

यत् विदुः हि अनिरुद्ध-आख्यम् हृषीकाणाम् अधीश्वरम् शारद इन्दीवर श्यामम् संराध्यम् योगिभिः शनैः

तैजसात्तु विकुर्वाणाद् बुद्धितत्त्वमभूत्सति ।
द्रव्यस्फुरणविज्ञानमिन्द्रियाणामनुग्रह: ॥ २९ ॥

तैजसात् तु विकुर्वाणात् बुद्धि तत्त्वम् अभूत् सति द्रव्य स्फुरण विज्ञानम् इन्द्रियाणाम् अनुग्रहः

संशयोऽथ विपर्यासो निश्चय: स्मृतिरेव च ।
स्वाप इत्युच्यते बुद्धेर्लक्षणं वृत्तित: पृथक् ॥ ३० ॥

संशयः अथ विपर्यासः निश्चयः स्मृतिः एव च स्वापः इति उच्यते बुद्धेः लक्षणम् वृत्तितः पृथक्

तैजसानीन्द्रियाण्येव क्रियाज्ञानविभागश: ।
प्राणस्य हि क्रियाशक्तिर्बुद्धेर्विज्ञानशक्तिता ॥ ३१ ॥

तैजसानि इन्द्रियाणि एव क्रिया ज्ञान विभागशः प्राणस्य हि क्रिया-शक्तिः बुद्धेः विज्ञान-शक्तिता

तामसाच्च विकुर्वाणाद्भगवद्वीर्यचोदितात् ।
शब्दमात्रमभूत्तस्मान्नभ: श्रोत्रं तु शब्दगम् ॥ ३२ ॥

तामसात् च विकुर्वाणात् भगवत्-वीर्य चोदितात् शब्द-मात्रम् अभूत् तस्मात् नभः श्रोत्रम् तु शब्द-गम्

अर्थाश्रयत्वं शब्दस्य द्रष्टुर्लिङ्गत्वमेव च ।
तन्मात्रत्वं च नभसो लक्षणं कवयो विदु: ॥ ३३ ॥

अर्थ-आश्रयत्वम् शब्दस्य द्रष्टुः लिङ्गत्वम् एव च तत्-मात्रत्वम् च नभसः लक्षणम् कवयः विदुः

भूतानां छिद्रदातृत्वं बहिरन्तरमेव च ।
प्राणेन्द्रियात्मधिष्ण्यत्वं नभसो वृत्तिलक्षणम् ॥ ३४ ॥

भूतानाम् छिद्र-दातृत्वम् बहिः अन्तरम् एव च प्राण इन्द्रिय आत्म धिष्ण्यत्वम् नभसः वृत्ति लक्षणम्

नभस: शब्दतन्मात्रात्कालगत्या विकुर्वत: ।
स्पर्शोऽभवत्ततो वायुस्त्वक्स्पर्शस्य च संग्रह: ॥ ३५ ॥

नभसः शब्द-तन्मात्रात् काल-गत्या विकुर्वतः स्पर्शः अभवत् ततः वायुः त्वक् स्पर्शस्य च सङ्ग्रहः

मृदुत्वं कठिनत्वं च शैत्यमुष्णत्वमेव च ।
एतत्स्पर्शस्य स्पर्शत्वं तन्मात्रत्वं नभस्वत: ॥ ३६ ॥

मृदुत्वम् कठिनत्वम् च शैत्यम् उष्णत्वम् एव च एतत् स्पर्शस्य स्पर्शत्वम् तत्-मात्रत्वम् नभस्वतः

चालनं व्यूहनं प्राप्तिर्नेतृत्वं द्रव्यशब्दयो: ।
सर्वेन्द्रियाणामात्मत्वं वायो: कर्माभिलक्षणम् ॥ ३७ ॥

चालनम् व्यूहनम् प्राप्तिः नेतृत्वम् द्रव्य-शब्दयोः सर्व-इन्द्रियाणाम् आत्मत्वम् वायोः कर्म अभिलक्षणम्

वायोश्च स्पर्शतन्मात्राद्रूपं दैवेरितादभूत् ।
समुत्थितं ततस्तेजश्चक्षू रूपोपलम्भनम् ॥ ३८ ॥

वायोः च स्पर्श-तन्मात्रात् रूपम् दैव-ईरितात् अभूत् समुत्थितम् ततः तेजः चक्षुः रूप उपलम्भनम्

द्रव्याकृतित्वं गुणता व्यक्तिसंस्थात्वमेव च ।
तेजस्त्वं तेजस: साध्वि रूपमात्रस्य वृत्तय: ॥ ३९ ॥

द्रव्य आकृतित्वम् गुणता व्यक्ति-संस्थात्वम् एव च तेजस्त्वम् तेजसः साध्वि रूप-मात्रस्य वृत्तयः

द्योतनं पचनं पानमदनं हिममर्दनम् ।
तेजसो वृत्तयस्त्वेता: शोषणं क्षुत्तृडेव च ॥ ४० ॥

द्योतनम् पचनम् पानम् अदनम् हिम-मर्दनम् तेजसः वृत्तयः तु एताः शोषणम् क्षुत् तृट् एव च

रूपमात्राद्विकुर्वाणात्तेजसो दैवचोदितात् ।
रसमात्रमभूत्तस्मादम्भो जिह्वा रसग्रह: ॥ ४१ ॥

रूप-मात्रात् विकुर्वाणात् तेजसः दैव-चोदितात् रस-मात्रम् अभूत् तस्मात् अम्भः जिह्वा रस-ग्रहः

कषायो मधुरस्तिक्त: कट्‍वम्‍ल इति नैकधा ।
भौतिकानां विकारेण रस एको विभिद्यते ॥ ४२ ॥

कषायः मधुरः तिक्तः कटु अम्लः इति न-एकधा भौतिकानाम् विकारेण रसः एकः विभिद्यते

क्लेदनं पिण्डनं तृप्ति: प्राणनाप्यायनोन्दनम् ।
तापापनोदो भूयस्त्वमम्भसो वृत्तयस्त्विमा: ॥ ४३ ॥

क्लेदनम् पिण्डनम् तृप्तिः प्राणन आप्यायन उन्दनम् ताप अपनोदः भूयस्त्वम् अम्भसः वृत्तयः तु इमाः

रसमात्राद्विकुर्वाणादम्भसो दैवचोदितात् ।
गन्धमात्रमभूत्तस्मात्पृथ्वी घ्राणस्तु गन्धग: ॥ ४४ ॥

रस-मात्रात् विकुर्वाणात् अम्भसः दैव-चोदितात् गन्ध-मात्रम् अभूत् तस्मात् पृथ्वी घ्राणः तु गन्ध-गः

करम्भपूतिसौरभ्यशान्तोग्राम्‍लादिभि: पृथक् ।
द्रव्यावयववैषम्याद्गन्ध एको विभिद्यते ॥ ४५ ॥

करम्भ पूति सौरभ्य शान्त उग्र अम्ल आदिभिः पृथक् द्रव्य अवयव वैषम्यात् गन्धः एकः विभिद्यते

भावनं ब्रह्मण: स्थानं धारणं सद्विशेषणम् ।
सर्वसत्त्वगुणोद्भेद: पृथिवीवृत्तिलक्षणम् ॥ ४६ ॥

भावनम् ब्रह्मणः स्थानम् धारणम् सत्-विशेषणम् सर्व सत्त्व गुण उद्भेदः पृथिवी वृत्ति लक्षणम्

नभोगुणविशेषोऽर्थो यस्य तच्छ्रोत्रमुच्यते ।
वायोर्गुणविशेषोऽर्थो यस्य तत्स्पर्शनं विदु: ॥ ४७ ॥

नभः-गुण-विशेषः अर्थः यस्य तत् श्रोत्रम् उच्यते वायोः गुण-विशेषः अर्थः यस्य तत् स्पर्शनम् विदुः

तेजोगुणविशेषोऽर्थो यस्य तच्चक्षुरुच्यते ।
अम्भोगुणविशेषोऽर्थो यस्य तद्रसनं विदु: ।
भूमेर्गुणविशेषोऽर्थो यस्य स घ्राण उच्यते ॥ ४८ ॥

तेजः-गुण-विशेषः अर्थः यस्य तत् चक्षुः उच्यते अम्भः-गुण-विशेषः अर्थः यस्य तत् रसनम् विदुः भूमेः गुण-विशेषः अर्थः यस्य सः घ्राणः उच्यते

परस्य द‍ृश्यते धर्मो ह्यपरस्मिन्समन्वयात् ।
अतो विशेषो भावानां भूमावेवोपलक्ष्यते ॥ ४९ ॥

परस्य दृश्यते धर्मः हि अपरस्मिन् समन्वयात् अतः विशेषः भावानाम् भूमौ एव उपलक्ष्यते

एतान्यसंहत्य यदा महदादीनि सप्त वै ।
कालकर्मगुणोपेतो जगदादिरुपाविशत् ॥ ५० ॥

एतानि असंहत्य यदा महत्-आदीनि सप्त वै काल कर्म गुण उपेतः जगत्-आदिः उपाविशत्

ततस्तेनानुविद्धेभ्यो युक्तेभ्योऽण्डमचेतनम् ।
उत्थितं पुरुषो यस्मादुदतिष्ठदसौ विराट् ॥ ५१ ॥

ततः तेन अनुविद्धेभ्यः युक्तेभ्यः अण्डम् अचेतनम् उत्थितम् पुरुषः यस्मात् उदतिष्ठत् असौ विराट्

एतदण्डं विशेषाख्यं क्रमवृद्धैर्दशोत्तरै: ।
तोयादिभि: परिवृतं प्रधानेनावृतैर्बहि: ।
यत्र लोकवितानोऽयं रूपं भगवतो हरे: ॥ ५२ ॥

एतत् अण्डम् विशेष-आख्यम् क्रम वृद्धैः दश उत्तरैः तोय-आदिभिः परिवृतम् प्रधानेन आवृतैः बहिः यत्र लोक-वितानः अयम् रूपम् भगवतः हरेः

हिरण्मयादण्डकोशादुत्थाय सलिलेशयात् ।
तमाविश्य महादेवो बहुधा निर्बिभेद खम् ॥ ५३ ॥

हिरण्मयात् अण्ड-कोशात् उत्थाय सलिले शयात् तम् आविश्य महा-देवः बहुधा निर्बिभेद खम्

निरभिद्यतास्य प्रथमं मुखं वाणी ततोऽभवत् ।
वाण्या वह्निरथो नासे प्राणोतो घ्राण एतयो: ॥ ५४ ॥

निरभिद्यत अस्य प्रथमम् मुखम् वाणी ततः अभवत् वाण्या वह्निः अथः नासे प्राण उतः घ्राणः एतयोः

घ्राणाद्वायुरभिद्येतामक्षिणी चक्षुरेतयो: ।
तस्मात्सूर्यो न्यभिद्येतां कर्णौ श्रोत्रं ततो दिश: ॥ ५५ ॥

घ्राणात् वायुः अभिद्येताम् अक्षिणी चक्षुः एतयोः तस्मात् सूर्यः न्यभिद्येताम् कर्णौ श्रोत्रम् ततः दिशः

निर्बिभेद विराजस्त्वग्रोमश्मश्रवादयस्तत: ।
तत ओषधयश्चासन् शिश्नं निर्बिभिदे तत: ॥ ५६ ॥

निर्बिभेद विराजः त्वक् रोम श्मश्रु आदयः ततः ततः ओषधयः च आसन् शिश्नम् निर्बिभिदे ततः

रेतस्तस्मादाप आसन्निरभिद्यत वै गुदम् ।
गुदादपानोऽपानाच्च मृत्युर्लोकभयङ्कर: ॥ ५७ ॥

रेतः तस्मात् आपः आसन् निरभिद्यत वै गुदम् गुदात् अपानः अपानात् च मृत्युः लोक-भयम्-करः

हस्तौ च निरभिद्येतां बलं ताभ्यां तत: स्वराट् ।
पादौ च निरभिद्येतां गतिस्ताभ्यां ततो हरि: ॥ ५८ ॥

हस्तौ च निरभिद्येताम् बलम् ताभ्याम् ततः स्वराट् पादौ च निरभिद्येताम् गतिः ताभ्याम् ततः हरिः

नाड्योऽस्य निरभिद्यन्त ताभ्यो लोहितमाभृतम् ।
नद्यस्तत: समभवन्नुदरं निरभिद्यत ॥ ५९ ॥

नाड्यः अस्य निरभिद्यन्त ताभ्यः लोहितम् आभृतम् नद्यः ततः समभवन् उदरम् निरभिद्यत

क्षुत्पिपासे तत: स्यातां समुद्रस्त्वेतयोरभूत् ।
अथास्य हृदयं भिन्नं हृदयान्मन उत्थितम् ॥ ६० ॥

क्षुत्-पिपासे ततः स्याताम् समुद्रः तु एतयोः अभूत् अथ अस्य हृदयम् भिन्नम् हृदयात् मनः उत्थितम्

मनसश्चन्द्रमा जातो बुद्धिर्बुद्धेर्गिरां पति: ।
अहङ्कारस्ततो रुद्रश्चित्तं चैत्यस्ततोऽभवत् ॥ ६१ ॥

मनसः चन्द्रमाः जातः बुद्धिः बुद्धेः गिराम् पतिः अहङ्कारः ततः रुद्रः चित्तम् चैत्यः ततः अभवत्

एते ह्यभ्युत्थिता देवा नैवास्योत्थापनेऽशकन् ।
पुनराविविशु: खानि तमुत्थापयितुं क्रमात् ॥ ६२ ॥

एते हि अभ्युत्थिताः देवाः न एव अस्य उत्थापने अशकन् पुनः आविविशुः खानि तम् उत्थापयितुम् क्रमात्

वह्निर्वाचा मुखं भेजे नोदतिष्ठत्तदा विराट् ।
घ्राणेन नासिके वायुर्नोदतिष्ठत्तदा विराट् ॥ ६३ ॥

वह्निः वाचा मुखम् भेजे न उदतिष्ठत् तदा विराट् घ्राणेन नासिके वायुः न उदतिष्ठत् तदा विराट्

अक्षिणी चक्षुषादित्यो नोदतिष्ठत्तदा विराट् ।
श्रोत्रेण कर्णौ च दिशो नोदतिष्ठत्तदा विराट् ॥ ६४ ॥

अक्षिणी चक्षुषा आदित्यः न उदतिष्ठत् तदा विराट् श्रोत्रेण कर्णौ च दिशः न उदतिष्ठत् तदा विराट्

त्वचं रोमभिरोषध्यो नोदतिष्ठत्तदा विराट् ।
रेतसा शिश्नमापस्तु नोदतिष्ठत्तदा विराट् ॥ ६५ ॥

त्वचम् रोमभिः ओषध्यः न उदतिष्ठत् तदा विराट् रेतसा शिश्नम् आपः तु न उदतिष्ठत् तदा विराट्

गुदं मृत्युरपानेन नोदतिष्ठत्तदा विराट् ।
हस्ताविन्द्रो बलेनैव नोदतिष्ठत्तदा विराट् ॥ ६६ ॥

गुदम् मृत्युः अपानेन न उदतिष्ठत् तदा विराट् हस्तौ इन्द्रः बलेन एव न उदतिष्ठत् तदा विराट्

विष्णुर्गत्यैव चरणौ नोदतिष्ठत्तदा विराट् ।
नाडीर्नद्यो लोहितेन नोदतिष्ठत्तदा विराट् ॥ ६७ ॥

विष्णुः गत्या एव चरणौ न उदतिष्ठत् तदा विराट् नाडीः नद्यः लोहितेन न उदतिष्ठत् तदा विराट्

क्षुत्तृड्भ्यामुदरं सिन्धुर्नोदतिष्ठत्तदा विराट् ।
हृदयं मनसा चन्द्रो नोदतिष्ठत्तदा विराट् ॥ ६८ ॥

क्षुत्-तृड्भ्याम् उदरम् सिन्धुः न उदतिष्ठत् तदा विराट् हृदयम् मनसा चन्द्रः न उदतिष्ठत् तदा विराट्

बुद्ध्या ब्रह्मापि हृदयं नोदतिष्ठत्तदा विराट् ।
रुद्रोऽभिमत्या हृदयं नोदतिष्ठत्तदा विराट् ॥ ६९ ॥

बुद्ध्या ब्रह्मा अपि हृदयम् न उदतिष्ठत् तदा विराट् रुद्रः अभिमत्या हृदयम् न उदतिष्ठत् तदा विराट्

चित्तेन हृदयं चैत्य: क्षेत्रज्ञ: प्राविशद्यदा ।
विराट् तदैव पुरुष: सलिलादुदतिष्ठत ॥ ७० ॥

चित्तेन हृदयम् चैत्यः क्षेत्र-ज्ञः प्राविशत् यदा विराट् तदा एव पुरुषः सलिलात् उदतिष्ठत

यथा प्रसुप्तं पुरुषं प्राणेन्द्रियमनोधिय: ।
प्रभवन्ति विना येन नोत्थापयितुमोजसा ॥ ७१ ॥

यथा प्रसुप्तम् पुरुषम् प्राण इन्द्रिय मनः धियः प्रभवन्ति विना येन न उत्थापयितुम् ओजसा

तमस्मिन्प्रत्यगात्मानं धिया योगप्रवृत्तया ।
भक्त्या विरक्त्या ज्ञानेन विविच्यात्मनि चिन्तयेत् ॥ ७२ ॥

तम् अस्मिन् प्रत्यक्-आत्मानम् धिया योग-प्रवृत्तया भक्त्या विरक्त्या ज्ञानेन विविच्य आत्मनि चिन्तयेत्

श्रीभगवानुवाच
प्रकृतिस्थोऽपि पुरुषो नाज्यते प्राकृतैर्गुणै: ।
अविकारादकर्तृत्वान्निर्गुणत्वाज्जलार्कवत् ॥ १ ॥

श्री-भगवान् उवाच प्रकृति-स्थः अपि पुरुषः न अज्यते प्राकृतैः गुणैः अविकारात् अकर्तृत्वात् निर्गुणत्वात् जल अर्कवत्

स एष यर्हि प्रकृतेर्गुणेष्वभिविषज्जते ।
अहंक्रियाविमूढात्मा कर्तास्मीत्यभिमन्यते ॥ २ ॥

सः एषः यर्हि प्रकृतेः गुणेषु अभिविषज्जते अहङ्क्रिया विमूढ आत्मा कर्ता अस्मि इति अभिमन्यते

तेन संसारपदवीमवशोऽभ्येत्यनिर्वृत: ।
प्रासङ्गिकै: कर्मदोषै: सदसन्मिश्रयोनिषु ॥ ३ ॥

तेन संसार पदवीम् अवशः अभ्येति अनिर्वृतः प्रासङ्गिकैः कर्म-दोषैः सत् असत् मिश्र योनिषु

अर्थे ह्यविद्यमानेऽपि संसृतिर्न निवर्तते ।
ध्यायतो विषयानस्य स्वप्नेऽनर्थागमो यथा ॥ ४ ॥

अर्थे हि अविद्यमाने अपि संसृतिः न निवर्तते ध्यायतः विषयान् अस्य स्वप्ने अनर्थ आगमः यथा

अत एव शनैश्चित्तं प्रसक्तमसतां पथि ।
भक्तियोगेन तीव्रेण विरक्त्या च नयेद्वशम् ॥ ५ ॥

अतः एव शनैः चित्तम् प्रसक्तम् असताम् पथि भक्ति-योगेन तीव्रेण विरक्त्या च नयेत् वशम्

यमादिभिर्योगपथैरभ्यसन्श्रद्धयान्वित: ।
मयि भावेन सत्येन मत्कथाश्रवणेन च ॥ ६ ॥

यम-आदिभिः योग-पथैः अभ्यसन् श्रद्धया अन्वितः मयि भावेन सत्येन मत्-कथा श्रवणेन च

सर्वभूतसमत्वेन निर्वैरेणाप्रसङ्गत: ।
ब्रह्मचर्येण मौनेन स्वधर्मेण बलीयसा ॥ ७ ॥

सर्व भूत समत्वेन निर्वैरेण अप्रसङ्गतः ब्रह्म-चर्येण मौनेन स्व-धर्मेण बलीयसा

यद‍ृच्छयोपलब्धेन सन्तुष्टो मितभुङ्‍मुनि: ।
विविक्तशरण: शान्तो मैत्र: करुण आत्मवान् ॥ ८ ॥

यदृच्छया उपलब्धेन सन्तुष्टः मित भुक् मुनिः विविक्त-शरणः शान्तः मैत्रः करुणः आत्म-वान्

सानुबन्धे च देहेऽस्मिन्नकुर्वन्नसदाग्रहम् ।
ज्ञानेन द‍ृष्टतत्त्वेन प्रकृते: पुरुषस्य च ॥ ९ ॥

स-अनुबन्धे च देहे अस्मिन् अकुर्वन् असत्-आग्रहम् ज्ञानेन दृष्ट तत्त्वेन प्रकृतेः पुरुषस्य च

निवृत्तबुद्ध्यवस्थानो दूरीभूतान्यदर्शन: ।
उपलभ्यात्मनात्मानं चक्षुषेवार्कमात्मद‍ृक् ॥ १० ॥

निवृत्त बुद्धि-अवस्थानः दूरी-भूत अन्य दर्शनः उपलभ्य आत्मना आत्मानम् चक्षुषा इव अर्कम् आत्म-दृक्

मुक्तलिङ्गं सदाभासमसति प्रतिपद्यते ।
सतो बन्धुमसच्चक्षु: सर्वानुस्यूतमद्वयम् ॥ ११ ॥

मुक्त-लिङ्गम् सत्-आभासम् असति प्रतिपद्यते सतः बन्धुम् असत्-चक्षुः सर्व-अनुस्यूतम् अद्वयम्

यथा जलस्थ आभास: स्थलस्थेनावद‍ृश्यते ।
स्वाभासेन तथा सूर्यो जलस्थेन दिवि स्थित: ॥ १२ ॥

यथा जल-स्थः आभासः स्थल-स्थेन अवदृश्यते स्व-आभासेन तथा सूर्यः जल-स्थेन दिवि स्थितः

एवं त्रिवृदहङ्कारो भूतेन्द्रियमनोमयै: ।
स्वाभासैर्लक्षितोऽनेन सदाभासेन सत्यद‍ृक् ॥ १३ ॥

एवम् त्रि-वृत् अहङ्कारः भूत-इन्द्रिय-मनः-मयैः स्व-आभासैः लक्षितः अनेन सत्-आभासेन सत्य-दृक्

भूतसूक्ष्मेन्द्रियमनोबुद्ध्यादिष्विह निद्रया ।
लीनेष्वसति यस्तत्र विनिद्रो निरहंक्रिय: ॥ १४ ॥

भूत सूक्ष्म इन्द्रिय मनः बुद्धि आदिषु इह निद्रया लीनेषु असति यः तत्र विनिद्रः निरहङ्क्रियः

मन्यमानस्तदात्मानमनष्टो नष्टवन्मृषा ।
नष्टेऽहङ्करणे द्रष्टा नष्टवित्त इवातुर: ॥ १५ ॥

मन्यमानः तदा आत्मानम् अनष्टः नष्ट-वत् मृषा नष्टे अहङ्करणे द्रष्टा नष्ट-वित्तः इव आतुरः

एवं प्रत्यवमृश्यासावात्मानं प्रतिपद्यते ।
साहङ्कारस्य द्रव्यस्य योऽवस्थानमनुग्रह: ॥ १६ ॥

एवम् प्रत्यवमृश्य असौ आत्मानम् प्रतिपद्यते स-अहङ्कारस्य द्रव्यस्य यः अवस्थानम् अनुग्रहः

देवहूतिरुवाच
पुरुषं प्रकृतिर्ब्रह्मन्न विमुञ्चति कर्हिचित् ।
अन्योन्यापाश्रयत्वाच्च नित्यत्वादनयो: प्रभो ॥ १७ ॥

देवहूतिः उवाच पुरुषम् प्रकृतिः ब्रह्मन् न विमुञ्चति कर्हिचित् अन्योन्य अपाश्रयत्वात् च नित्यत्वात् अनयोः प्रभो

यथा गन्धस्य भूमेश्च न भावो व्यतिरेकत: ।
अपां रसस्य च यथा तथा बुद्धे: परस्य च ॥ १८ ॥

यथा गन्धस्य भूमेः च न भावः व्यतिरेकतः अपाम् रसस्य च यथा तथा बुद्धेः परस्य च

अकर्तु: कर्मबन्धोऽयं पुरुषस्य यदाश्रय: ।
गुणेषु सत्सु प्रकृते: कैवल्यं तेष्वत: कथम् ॥ १९ ॥

अकर्तुः कर्म-बन्धः अयम् पुरुषस्य यत्-आश्रयः गुणेषु सत्सु प्रकृतेः कैवल्यम् तेषु अतः कथम्

क्‍वचित्तत्त्वावमर्शेन निवृत्तं भयमुल्बणम् ।
अनिवृत्तनिमित्तत्वात्पुन: प्रत्यवतिष्ठते ॥ २० ॥

क्वचित् तत्त्व अवमर्शेन निवृत्तम् भयम् उल्बणम् अनिवृत्त निमित्तत्वात् पुनः प्रत्यवतिष्ठते

श्रीभगवानुवाच
अनिमित्तनिमित्तेन स्वधर्मेणामलात्मना ।
तीव्रया मयि भक्त्या च श्रुतसम्भृतया चिरम् ॥ २१ ॥

श्री-भगवान् उवाच अनिमित्त-निमित्तेन स्व-धर्मेण अमल-आत्मना तीव्रया मयि भक्त्या च श्रुत सम्भृतया चिरम्

ज्ञानेन द‍ृष्टतत्त्वेन वैराग्येण बलीयसा ।
तपोयुक्तेन योगेन तीव्रेणात्मसमाधिना ॥ २२ ॥

ज्ञानेन दृष्ट-तत्त्वेन वैराग्येण बलीयसा तपः-युक्तेन योगेन तीव्रेण आत्म-समाधिना

प्रकृति: पुरुषस्येह दह्यमाना त्वहर्निशम् ।
तिरोभवित्री शनकैरग्नेर्योनिरिवारणि: ॥ २३ ॥

प्रकृतिः पुरुषस्य इह दह्यमाना तु अहः-निशम् तिरः-भवित्री शनकैः अग्नेः योनिः इव अरणिः

भुक्तभोगा परित्यक्ता द‍ृष्टदोषा च नित्यश: ।
नेश्वरस्याशुभं धत्ते स्वे महिम्नि स्थितस्य च ॥ २४ ॥

भुक्त भोगा परित्यक्ता दृष्ट दोषा च नित्यशः न ईश्वरस्य अशुभम् धत्ते स्वे महिम्नि स्थितस्य च

यथा ह्यप्रतिबुद्धस्य प्रस्वापो बह्वनर्थभृत् ।
स एव प्रतिबुद्धस्य न वै मोहाय कल्पते ॥ २५ ॥

यथा हि अप्रतिबुद्धस्य प्रस्वापः बहु-अनर्थ-भृत् सः एव प्रतिबुद्धस्य न वै मोहाय कल्पते

एवं विदिततत्त्वस्य प्रकृतिर्मयि मानसम् ।
युञ्जतो नापकुरुत आत्मारामस्य कर्हिचित् ॥ २६ ॥

एवम् विदित-तत्त्वस्य प्रकृतिः मयि मानसम् युञ्जतः न अपकुरुते आत्म-आरामस्य कर्हिचित्

यदैवमध्यात्मरत: कालेन बहुजन्मना ।
सर्वत्र जातवैराग्य आब्रह्मभुवनान्मुनि: ॥ २७ ॥

यदा एवम् अध्यात्म-रतः कालेन बहु-जन्मना सर्वत्र जात-वैराग्यः आ-ब्रह्म-भुवनात् मुनिः

मद्भक्त: प्रतिबुद्धार्थो मत्प्रसादेन भूयसा ।
नि:श्रेयसं स्वसंस्थानं कैवल्याख्यं मदाश्रयम् ॥ २८ ॥
प्राप्नोतीहाञ्जसा धीर: स्वद‍ृशाच्छिन्नसंशय: ।
यद्गत्वा न निवर्तेत योगी लिङ्गाद्विनिर्गमे ॥ २९ ॥

मत्-भक्तः प्रतिबुद्ध-अर्थः मत्-प्रसादेन भूयसा निःश्रेयसम् स्व-संस्थानम् कैवल्य-आख्यम् मत्-आश्रयम् प्राप्नोति इह अञ्जसा धीरः स्व-दृशा छिन्न-संशयः यत् गत्वा न निवर्तेत योगी लिङ्गात् विनिर्गमे

यदा न योगोपचितासु चेतो
मायासु सिद्धस्य विषज्जतेऽङ्ग ।
अनन्यहेतुष्वथ मे गति: स्याद्
आत्यन्तिकी यत्र न मृत्युहास: ॥ ३० ॥

यदा न योग-उपचितासु चेतः मायासु सिद्धस्य विषज्जते अङ्ग अनन्य-हेतुषु अथ मे गतिः स्यात् आत्यन्तिकी यत्र न मृत्यु-हासः

श्रीभगवानुवाच
योगस्य लक्षणं वक्ष्ये सबीजस्य नृपात्मजे ।
मनो येनैव विधिना प्रसन्नं याति सत्पथम् ॥ १ ॥

श्री-भगवान् उवाच योगस्य लक्षणम् वक्ष्ये सबीजस्य नृप-आत्म-जे मनः येन एव विधिना प्रसन्नम् याति सत्-पथम्

स्वधर्माचरणं शक्त्या विधर्माच्च निवर्तनम् ।
दैवाल्लब्धेन सन्तोष आत्मविच्चरणार्चनम् ॥ २ ॥

स्व-धर्म-आचरणम् शक्त्या विधर्मात् च निवर्तनम् दैवात् लब्धेन सन्तोषः आत्म-वित् चरण अर्चनम्

ग्राम्यधर्मनिवृत्तिश्च मोक्षधर्मरतिस्तथा ।
मितमेध्यादनं शश्वद्विविक्तक्षेमसेवनम् ॥ ३ ॥

ग्राम्य धर्म निवृत्तिः च मोक्ष धर्म रतिः तथा मित मेध्य अदनम् शश्वत् विविक्त क्षेम सेवनम्

अहिंसा सत्यमस्तेयं यावदर्थपरिग्रह: ।
ब्रह्मचर्यं तप: शौचं स्वाध्याय: पुरुषार्चनम् ॥ ४ ॥

अहिंसा सत्यम् अस्तेयम् यावत्-अर्थ परिग्रहः ब्रह्मचर्यम् तपः शौचम् स्व-अध्यायः पुरुष-अर्चनम्

मौनं सदासनजय: स्थैर्यं प्राणजय: शनै: ।
प्रत्याहारश्चेन्द्रियाणां विषयान्मनसा हृदि ॥ ५ ॥

मौनम् सत् आसन जयः स्थैर्यम् प्राण-जयः शनैः प्रत्याहारः च इन्द्रियाणाम् विषयात् मनसा हृदि

स्वधिष्ण्यानामेकदेशे मनसा प्राणधारणम् ।
वैकुण्ठलीलाभिध्यानं समाधानं तथात्मन: ॥ ६ ॥

स्व-धिष्ण्यानाम् एक-देशे मनसा प्राण धारणम् वैकुण्ठ-लीला अभिध्यानम् समाधानम् तथा आत्मनः

एतैरन्यैश्च पथिभिर्मनो दुष्टमसत्पथम् ।
बुद्ध्या युञ्जीत शनकैर्जितप्राणो ह्यतन्द्रित: ॥ ७ ॥

एतैः अन्यैः च पथिभिः मनः दुष्टम् असत्-पथम् बुद्ध्या युञ्जीत शनकैः जित-प्राणः हि अतन्द्रितः

शुचौ देशे प्रतिष्ठाप्य विजितासन आसनम् ।
तस्मिन्स्वस्ति समासीन ऋजुकाय: समभ्यसेत् ॥ ८ ॥

शुचौ देशे प्रतिष्ठाप्य विजित-आसनः आसनम् तस्मिन् स्वस्ति समासीनः ऋजु-कायः समभ्यसेत्

प्राणस्य शोधयेन्मार्गं पूरकुम्भकरेचकै: ।
प्रतिकूलेन वा चित्तं यथा स्थिरमचञ्चलम् ॥ ९ ॥

प्राणस्य शोधयेत् मार्गम् पूर-कुम्भक-रेचकैः प्रतिकूलेन वा चित्तम् यथा स्थिरम् अचञ्चलम्

मनोऽचिरात्स्याद्विरजं जितश्वासस्य योगिन: ।
वाय्वग्निभ्यां यथा लोहं ध्मातं त्यजति वै मलम् ॥ १० ॥

मनः अचिरात् स्यात् विरजम् जित-श्वासस्य योगिनः वायु-अग्निभ्याम् यथा लोहम् ध्मातम् त्यजति वै मलम्

प्राणायामैर्दहेद्दोषान्धारणाभिश्च किल्बिषान् ।
प्रत्याहारेण संसर्गान्ध्यानेनानीश्वरान्गुणान् ॥ ११ ॥

प्राणायामैः दहेत् दोषान् धारणाभिः च किल्बिषान् प्रत्याहारेण संसर्गान् ध्यानेन अनीश्वरान् गुणान्

यदा मन: स्वं विरजं योगेन सुसमाहितम् ।
काष्ठां भगवतो ध्यायेत्स्वनासाग्रावलोकन: ॥ १२ ॥

यदा मनः स्वम् विरजम् योगेन सु-समाहितम् काष्ठाम् भगवतः ध्यायेत् स्व-नासा-अग्र अवलोकनः

प्रसन्नवदनाम्भोजं पद्मगर्भारुणेक्षणम् ।
नीलोत्पलदलश्यामं शङ्खचक्रगदाधरम् ॥ १३ ॥

प्रसन्न वदन अम्भोजम् पद्म-गर्भ अरुण ईक्षणम् नील-उत्पल दल श्यामम् शङ्ख चक्र गदा धरम्

लसत्पङ्कजकिञ्जल्कपीतकौशेयवाससम् ।
श्रीवत्सवक्षसं भ्राजत्कौस्तुभामुक्तकन्धरम् ॥ १४ ॥

लसत् पङ्कज किञ्जल्क पीत कौशेय वाससम् श्रीवत्स वक्षसम् भ्राजत् कौस्तुभ आमुक्त कन्धरम्

मत्तद्विरेफकलया परीतं वनमालया ।
परार्ध्यहारवलयकिरीटाङ्गदनूपुरम् ॥ १५ ॥

मत्त द्वि-रेफ कलया परीतम् वन-मालया परार्ध्य हार वलय किरीट अङ्गद नूपुरम्

काञ्चीगुणोल्लसच्छ्रोणिं हृदयाम्भोजविष्टरम् ।
दर्शनीयतमं शान्तं मनोनयनवर्धनम् ॥ १६ ॥

काञ्ची गुण उल्लसत् श्रोणिम् हृदय अम्भोज विष्टरम् दर्शनीय-तमम् शान्तम् मनः नयन वर्धनम्

अपीच्यदर्शनं शश्वत्सर्वलोकनमस्कृतम् ।
सन्तं वयसि कैशोरे भृत्यानुग्रहकातरम् ॥ १७ ॥

अपीच्य-दर्शनम् शश्वत् सर्व-लोक नमः-कृतम् सन्तम् वयसि कैशोरे भृत्य अनुग्रह कातरम्

कीर्तन्यतीर्थयशसं पुण्यश्लोकयशस्करम् ।
ध्यायेद्देवं समग्राङ्गं यावन्न च्यवते मन: ॥ १८ ॥

कीर्तन्य तीर्थ-यशसम् पुण्य-श्लोक यशः-करम् ध्यायेत् देवम् समग्र-अङ्गम् यावत् न च्यवते मनः

स्थितं व्रजन्तमासीनं शयानं वा गुहाशयम् ।
प्रेक्षणीयेहितं ध्यायेच्छुद्धभावेन चेतसा ॥ १९ ॥

स्थितम् व्रजन्तम् आसीनम् शयानम् वा गुहा-आशयम् प्रेक्षणीय ईहितम् ध्यायेत् शुद्ध-भावेन चेतसा

तस्मिँल्ल‍ब्धपदं चित्तं सर्वावयवसंस्थितम् ।
विलक्ष्यैकत्र संयुज्यादङ्गे भगवतो मुनि: ॥ २० ॥

तस्मिन् लब्ध-पदम् चित्तम् सर्व अवयव संस्थितम् विलक्ष्य एकत्र संयुज्यात् अङ्गे भगवतः मुनिः

सञ्चिन्तयेद्भगवतश्चरणारविन्दं
वज्राङ्कुशध्वजसरोरुहलाञ्छनाढ्यम् ।
उत्तुङ्गरक्तविलसन्नखचक्रवाल-
ज्योत्‍स्‍नाभिराहतमहद्‍धृदयान्धकारम् ॥ २१ ॥

सञ्चिन्तयेत् भगवतः चरण-अरविन्दम् वज्र अङ्कुश ध्वज सरोरुह लाञ्छन आढ्यम् उत्तुङ्ग रक्त विलसत् नख चक्रवाल ज्योत्स्नाभिः आहत महत् हृदय अन्धकारम्

यच्छौचनि:सृतसरित्प्रवरोदकेन
तीर्थेन मूर्ध्‍न्‍यधिकृतेन शिव: शिवोऽभूत् ।
ध्यातुर्मन:शमलशैलनिसृष्टवज्रं
ध्यायेच्चिरं भगवतश्चरणारविन्दम् ॥ २२ ॥

यत् शौच निःसृत सरित्-प्रवर उदकेन तीर्थेन मूर्ध्नि अधिकृतेन शिवः शिवः अभूत् ध्यातुः मनः शमल-शैल निसृष्ट वज्रम् ध्यायेत् चिरम् भगवतः चरण-अरविन्दम्

जानुद्वयं जलजलोचनया जनन्या
लक्ष्म्याखिलस्य सुरवन्दितया विधातु: ।
ऊर्वोर्निधाय करपल्लवरोचिषा यत्
संलालितं हृदि विभोरभवस्य कुर्यात् ॥ २३ ॥

जानु-द्वयम् जलज-लोचनया जनन्या लक्ष्म्या अखिलस्य सुर-वन्दितया विधातुः ऊर्वोः निधाय कर-पल्लव-रोचिषा यत् संलालितम् हृदि विभोः अभवस्य कुर्यात्

ऊरू सुपर्णभुजयोरधिशोभमानाव्-
ओजोनिधी अतसिकाकुसुमावभासौ ।
व्यालम्बिपीतवरवाससि वर्तमान
काञ्चीकलापपरिरम्भि नितम्बबिम्बम् ॥ २४ ॥

ऊरू सुपर्ण भुजयोः अधि शोभमानौ ओजः-निधी अतसिका-कुसुम अवभासौ व्यालम्बि पीत वर वाससि वर्तमान काञ्ची-कलाप परिरम्भि नितम्ब-बिम्बम्

नाभिह्रदं भुवनकोशगुहोदरस्थं
यत्रात्मयोनिधिषणाखिललोकपद्मम् ।
व्यूढं हरिन्मणिवृषस्तनयोरमुष्य
ध्यायेद्‍द्वयं विशदहारमयूखगौरम् ॥ २५ ॥

नाभि-ह्रदम् भुवन-कोश गुहा उदर स्थम् यत्र आत्म-योनि धिषण अखिल-लोक पद्मम् व्यूढम् हरित्-मणि वृष स्तनयोः अमुष्य ध्यायेत् द्वयम् विशद हार मयूख गौरम्

वक्षोऽधिवासमृषभस्य महाविभूते:
पुंसां मनोनयननिर्वृतिमादधानम् ।
कण्ठं च कौस्तुभमणेरधिभूषणार्थं
कुर्यान्मनस्यखिललोकनमस्कृतस्य ॥ २६ ॥

वक्षः अधिवासम् ऋषभस्य महा-विभूतेः पुंसाम् मनः नयन निर्वृतिम् आदधानम् कण्ठम् च कौस्तुभ-मणेः अधिभूषण-अर्थम् कुर्यात् मनसि अखिल-लोक नमस्कृतस्य

बाहूंश्च मन्दरगिरे: परिवर्तनेन
निर्णिक्तबाहुवलयानधिलोकपालान् ।
सञ्चिन्तयेद्दशशतारमसह्यतेज:
शङ्खं च तत्करसरोरुहराजहंसम् ॥ २७ ॥

बाहून् च मन्दर-गिरेः परिवर्तनेन निर्णिक्त बाहु-वलयान् अधिलोक-पालान् सञ्चिन्तयेत् दश-शत-अरम् असह्य-तेजः शङ्खम् च तत्-कर सरोरुह राज-हंसम्

कौमोदकीं भगवतो दयितां स्मरेत
दिग्धामरातिभटशोणितकर्दमेन ।
मालां मधुव्रतवरूथगिरोपघुष्टां
चैत्यस्य तत्त्वममलं मणिमस्य कण्ठे ॥ २८ ॥

कौमोदकीम् भगवतः दयिताम् स्मरेत दिग्धाम् अराति भट शोणित-कर्दमेन मालाम् मधुव्रत वरूथ गिरा उपघुष्टाम् चैत्यस्य तत्त्वम् अमलम् मणिम् अस्य कण्ठे

भृत्यानुकम्पितधियेह गृहीतमूर्ते:
सञ्चिन्तयेद्भगवतो वदनारविन्दम् ।
यद्विस्फुरन्मकरकुण्डलवल्गितेन
विद्योतितामलकपोलमुदारनासम् ॥ २९ ॥

भृत्य अनुकम्पित-धिया इह गृहीत-मूर्तेः सञ्चिन्तयेत् भगवतः वदन अरविन्दम् यत् विस्फुरन् मकर कुण्डल वल्गितेन विद्योतित अमल कपोलम् उदार नासम्

यच्छ्रीनिकेतमलिभि: परिसेव्यमानं
भूत्या स्वया कुटिलकुन्तलवृन्दजुष्टम् ।
मीनद्वयाश्रयमधिक्षिपदब्जनेत्रं
ध्यायेन्मनोमयमतन्द्रित उल्लसद्भ्रु ॥ ३० ॥

यत् श्री-निकेतम् अलिभिः परिसेव्यमानम् भूत्या स्वया कुटिल कुन्तल वृन्द जुष्टम् मीन द्वय आश्रयम् अधिक्षिपत् अब्ज नेत्रम् ध्यायेत् मनः-मयम् अतन्द्रितः उल्लसत् भ्रु

तस्यावलोकमधिकं कृपयातिघोर-
तापत्रयोपशमनाय निसृष्टमक्ष्णो: ।
स्‍निग्धस्मितानुगुणितं विपुलप्रसादं
ध्यायेच्चिरं विपुलभावनया गुहायाम् ॥ ३१ ॥

तस्य अवलोकम् अधिकम् कृपया अतिघोर ताप-त्रय उपशमनाय निसृष्टम् अक्ष्णोः स्निग्ध स्मित अनुगुणितम् विपुल प्रसादम् ध्यायेत् चिरम् विपुल भावनया गुहायाम्

हासं हरेरवनताखिललोकतीव्र-
शोकाश्रुसागरविशोषणमत्युदारम् ।
सम्मोहनाय रचितं निजमाययास्य
भ्रूमण्डलं मुनिकृते मकरध्वजस्य ॥ ३२ ॥

हासम् हरेः अवनत अखिल लोक तीव्र-शोक अश्रु-सागर विशोषणम् अति-उदारम् सम्मोहनाय रचितम् निज-मायया अस्य भ्रू-मण्डलम् मुनि-कृते मकर-ध्वजस्य

ध्यानायनं प्रहसितं बहुलाधरोष्ठ-
भासारुणायिततनुद्विजकुन्दपङ्‌क्ति ।
ध्यायेत्स्वदेहकुहरेऽवसितस्य विष्णोर्
भक्त्यार्द्रयार्पितमना न पृथग्दिद‍ृक्षेत् ॥ ३३ ॥

ध्यान-अयनम् प्रहसितम् बहुल अधर-ओष्ठ भास अरुणायित तनु द्विज कुन्द-पङ्क्ति ध्यायेत् स्व-देह-कुहरे अवसितस्य विष्णोः भक्त्या आर्द्रया अर्पित-मनाः न पृथक् दिदृक्षेत्

एवं हरौ भगवति प्रतिलब्धभावो
भक्त्या द्रवद्‍धृदय उत्पुलक: प्रमोदात् ।
औत्कण्ठ्यबाष्पकलया मुहुरर्द्यमानस्
तच्चापि चित्तबडिशं शनकैर्वियुङ्क्ते ॥ ३४ ॥

एवम् हरौ भगवति प्रतिलब्ध भावः भक्त्या द्रवत् हृदयः उत्पुलकः प्रमोदात् औत्कण्ठ्य बाष्प-कलया मुहुः अर्द्यमानः तत् च अपि चित्त बडिशम् शनकैः वियुङ्क्ते

मुक्ताश्रयं यर्हि निर्विषयं विरक्तं
निर्वाणमृच्छति मन: सहसा यथार्चि: ।
आत्मानमत्र पुरुषोऽव्यवधानमेकम्
अन्वीक्षते प्रतिनिवृत्तगुणप्रवाह: ॥ ३५ ॥

मुक्त-आश्रयम् यर्हि निर्विषयम् विरक्तम् निर्वाणम् ऋच्छति मनः सहसा यथा अर्चिः आत्मानम् अत्र पुरुषः अव्यवधानम् एकम् अन्वीक्षते प्रतिनिवृत्त गुण-प्रवाहः

सोऽप्येतया चरमया मनसो निवृत्त्या
तस्मिन्महिम्न्यवसित: सुखदु:खबाह्ये ।
हेतुत्वमप्यसति कर्तरि दु:खयोर्यत्
स्वात्मन्विधत्त उपलब्धपरात्मकाष्ठ: ॥ ३६ ॥

सः अपि एतया चरमया मनसः निवृत्त्या तस्मिन् महिम्नि अवसितः सुख-दुःख-बाह्ये हेतुत्वम् अपि असति कर्तरि दुःखयोः यत् स्व-आत्मन् विधत्ते उपलब्ध पर-आत्म काष्ठः

देहं च तं न चरम: स्थितमुत्थितं वा
सिद्धो विपश्यति यतोऽध्यगमत्स्वरूपम् ।
दैवादुपेतमथ दैववशादपेतं
वासो यथा परिकृतं मदिरामदान्ध: ॥ ३७ ॥

देहम् च तम् न चरमः स्थितम् उत्थितम् वा सिद्धः विपश्यति यतः अध्यगमत् स्व-रूपम् दैवात् उपेतम् अथ दैव-वशात् अपेतम् वासः यथा परिकृतम् मदिरा-मद-अन्धः

देहोऽपि दैववशग: खलु कर्म यावत्
स्वारम्भकं प्रतिसमीक्षत एव सासु: ।
तं सप्रपञ्चमधिरूढसमाधियोग:
स्वाप्नं पुनर्न भजते प्रतिबुद्धवस्तु: ॥ ३८ ॥

देहः अपि दैव-वश-गः खलु कर्म यावत् स्व-आरम्भकम् प्रतिसमीक्षते एव स-असुः तम् स-प्रपञ्चम् अधिरूढ-समाधि-योगः स्वाप्नम् पुनः न भजते प्रतिबुद्ध वस्तुः

यथा पुत्राच्च वित्ताच्च पृथङ्‌मर्त्य: प्रतीयते ।
अप्यात्मत्वेनाभिमताद्देहादे: पुरुषस्तथा ॥ ३९ ॥

यथा पुत्रात् च वित्तात् च पृथक् मर्त्यः प्रतीयते अपि आत्मत्वेन अभिमतात् देह-आदेः पुरुषः तथा

यथोल्मुकाद्विस्फुलिङ्गाद्धूमाद्वापि स्वसम्भवात् ।
अप्यात्मत्वेनाभिमताद्यथाग्नि: पृथगुल्मुकात् ॥ ४० ॥

यथा उल्मुकात् विस्फुलिङ्गात् धूमात् वा अपि स्व-सम्भवात् अपि आत्मत्वेन अभिमतात् यथा अग्निः पृथक् उल्मुकात्

भूतेन्द्रियान्त:करणात्प्रधानाज्जीवसंज्ञितात् ।
आत्मा तथा पृथग्द्रष्टा भगवान्ब्रह्मसंज्ञित: ॥ ४१ ॥

भूत इन्द्रिय अन्तः-करणात् प्रधानात् जीव-संज्ञितात् आत्मा तथा पृथक् द्रष्टा भगवान् ब्रह्म-संज्ञितः

सर्वभूतेषु चात्मानं सर्वभूतानि चात्मनि ।
ईक्षेतानन्यभावेन भूतेष्विव तदात्मताम् ॥ ४२ ॥

सर्व-भूतेषु च आत्मानम् सर्व-भूतानि च आत्मनि ईक्षेत अनन्य-भावेन भूतेषु इव तत्-आत्मताम्

स्वयोनिषु यथा ज्योतिरेकं नाना प्रतीयते ।
योनीनां गुणवैषम्यात्तथात्मा प्रकृतौ स्थित: ॥ ४३ ॥

स्व-योनिषु यथा ज्योतिः एकम् नाना प्रतीयते योनीनाम् गुण-वैषम्यात् तथा आत्मा प्रकृतौ स्थितः

तस्मादिमां स्वां प्रकृतिं दैवीं सदसदात्मिकाम् ।
दुर्विभाव्यां पराभाव्य स्वरूपेणावतिष्ठते ॥ ४४ ॥

तस्मात् इमाम् स्वाम् प्रकृतिम् दैवीम् सत्-असत्-आत्मिकाम् दुर्विभाव्याम् पराभाव्य स्व-रूपेण अवतिष्ठते

देवहूतिरुवाच
लक्षणं महदादीनां प्रकृते: पुरुषस्य च ।
स्वरूपं लक्ष्यतेऽमीषां येन तत्पारमार्थिकम् ॥ १ ॥
यथा साङ्ख्येषु कथितं यन्मूलं तत्प्रचक्षते ।
भक्तियोगस्य मे मार्गं ब्रूहि विस्तरश: प्रभो ॥ २ ॥

देवहूतिः उवाच लक्षणम् महत्-आदीनाम् प्रकृतेः पुरुषस्य च स्वरूपम् लक्ष्यते अमीषाम् येन तत्-पारम-अर्थिकम् यथा साङ्ख्येषु कथितम् यत् मूलम् तत् प्रचक्षते भक्ति-योगस्य मे मार्गम् ब्रूहि विस्तरशः प्रभो

विरागो येन पुरुषो भगवन्सर्वतो भवेत् ।
आचक्ष्व जीवलोकस्य विविधा मम संसृती: ॥ ३ ॥

विरागः येन पुरुषः भगवन् सर्वतः भवेत् आचक्ष्व जीव-लोकस्य विविधाः मम संसृतीः

कालस्येश्वररूपस्य परेषां च परस्य ते ।
स्वरूपं बत कुर्वन्ति यद्धेतो: कुशलं जना: ॥ ४ ॥

कालस्य ईश्वर-रूपस्य परेषाम् च परस्य ते स्वरूपम् बत कुर्वन्ति यत्-हेतोः कुशलम् जनाः

लोकस्य मिथ्याभिमतेरचक्षुष-
श्चिरं प्रसुप्तस्य तमस्यनाश्रये ।
श्रान्तस्य कर्मस्वनुविद्धया धिया
त्वमाविरासी: किल योगभास्कर: ॥ ५ ॥

लोकस्य मिथ्या-अभिमतेः अचक्षुषः चिरम् प्रसुप्तस्य तमसि अनाश्रये श्रान्तस्य कर्मसु अनुविद्धया धिया त्वम् आविरासीः किल योग भास्करः

मैत्रेय उवाच
इति मातुर्वच: श्लक्ष्णं प्रतिनन्द्य महामुनि: ।
आबभाषे कुरुश्रेष्ठ प्रीतस्तां करुणार्दित: ॥ ६ ॥

मैत्रेयः उवाच इति मातुः वचः श्लक्ष्णम् प्रतिनन्द्य महा-मुनिः आबभाषे कुरु-श्रेष्ठ प्रीतः ताम् करुणा अर्दितः

श्रीभगवानुवाच
भक्तियोगो बहुविधो मार्गैर्भामिनि भाव्यते ।
स्वभावगुणमार्गेण पुंसां भावो विभिद्यते ॥ ७ ॥

श्री-भगवान् उवाच भक्ति-योगः बहु-विधः मार्गैः भामिनि भाव्यते स्वभाव गुण मार्गेण पुंसाम् भावः विभिद्यते

अभिसन्धाय यो हिंसां दम्भं मात्सर्यमेव वा ।
संरम्भी भिन्नद‍ृग्भावं मयि कुर्यात्स तामस: ॥ ८ ॥

अभिसन्धाय यः हिंसाम् दम्भम् मात्सर्यम् एव वा संरम्भी भिन्न दृक् भावम् मयि कुर्यात् सः तामसः

विषयानभिसन्धाय यश ऐश्वर्यमेव वा ।
अर्चादावर्चयेद्यो मां पृथग्भाव: स राजस: ॥ ९ ॥

विषयान् अभिसन्धाय यशः ऐश्वर्यम् एव वा अर्चा-आदौ अर्चयेत् यः माम् पृथक्-भावः सः राजसः

कर्मनिर्हारमुद्दिश्य परस्मिन्वा तदर्पणम् ।
यजेद्यष्टव्यमिति वा पृथग्भाव: स सात्त्विक: ॥ १० ॥

कर्म निर्हारम् उद्दिश्य परस्मिन् वा तत्-अर्पणम् यजेत् यष्टव्यम् इति वा पृथक्-भावः सः सात्त्विकः

मद्गुणश्रुतिमात्रेण मयि सर्वगुहाशये ।
मनोगतिरविच्छिन्ना यथा गङ्गाम्भसोऽम्बुधौ ॥ ११ ॥
लक्षणं भक्तियोगस्य निर्गुणस्य ह्युदाहृतम् ।
अहैतुक्यव्यवहिता या भक्ति: पुरुषोत्तमे ॥ १२ ॥

मत् गुण श्रुति मात्रेण मयि सर्व-गुहा-आशये मनः-गतिः अविच्छिन्ना यथा गङ्गा अम्भसः अम्बुधौ लक्षणम् भक्ति-योगस्य निर्गुणस्य हि उदाहृतम् अहैतुकी अव्यवहिता या भक्तिः पुरुष-उत्तमे

सालोक्यसार्ष्टिसामीप्यसारूप्यैकत्वमप्युत ।
दीयमानं न गृह्णन्ति विना मत्सेवनं जना: ॥ १३ ॥

सालोक्य सार्ष्टि सामीप्य सारूप्य एकत्वम् अपि उत दीयमानम् न गृह्णन्ति विना मत् सेवनम् जनाः

स एव भक्तियोगाख्य आत्यन्तिक उदाहृत: ।
येनातिव्रज्य त्रिगुणं मद्भावायोपपद्यते ॥ १४ ॥

सः एव भक्ति-योग आख्यः आत्यन्तिकः उदाहृतः येन अतिव्रज्य त्रि-गुणम् मत्-भावाय उपपद्यते

निषेवितेनानिमित्तेन स्वधर्मेण महीयसा ।
क्रियायोगेन शस्तेन नातिहिंस्रेण नित्यश: ॥ १५ ॥

निषेवितेन अनिमित्तेन स्व-धर्मेण महीयसा क्रिया-योगेन शस्तेन न अतिहिंस्रेण नित्यशः

मद्धिष्ण्यदर्शनस्पर्शपूजास्तुत्यभिवन्दनै: ।
भूतेषु मद्भावनया सत्त्वेनासङ्गमेन च ॥ १६ ॥

मत् धिष्ण्य दर्शन स्पर्श पूजा स्तुति अभिवन्दनैः भूतेषु मत् भावनया सत्त्वेन असङ्गमेन च

महतां बहुमानेन दीनानामनुकम्पया ।
मैत्र्या चैवात्मतुल्येषु यमेन नियमेन च ॥ १७ ॥

महताम् बहु-मानेन दीनानाम् अनुकम्पया मैत्र्या च एव आत्म-तुल्येषु यमेन नियमेन च

आध्यात्मिकानुश्रवणान्नामसङ्कीर्तनाच्च मे ।
आर्जवेनार्यसङ्गेन निरहङ्‍‌क्रियया तथा ॥ १८ ॥

आध्यात्मिक अनुश्रवणात् नाम-सङ्कीर्तनात् च मे आर्जवेन आर्य-सङ्गेन निरहङ्क्रियया तथा

मद्धर्मणो गुणैरेतै: परिसंशुद्ध आशय: ।
पुरुषस्याञ्जसाभ्येति श्रुतमात्रगुणं हि माम् ॥ १९ ॥

मत्-धर्मणः गुणैः एतैः परिसंशुद्धः आशयः पुरुषस्य अञ्जसा अभ्येति श्रुत मात्र गुणम् हि माम्

यथा वातरथो घ्राणमावृङ्क्ते गन्ध आशयात् ।
एवं योगरतं चेत आत्मानमविकारि यत् ॥ २० ॥

यथा वात रथः घ्राणम् आवृङ्क्ते गन्धः आशयात् एवम् योग-रतम् चेतः आत्मानम् अविकारि यत्

अहं सर्वेषु भूतेषु भूतात्मावस्थित: सदा ।
तमवज्ञाय मां मर्त्य: कुरुतेऽर्चाविडम्बनम् ॥ २१ ॥

अहम् सर्वेषु भूतेषु भूत-आत्मा अवस्थितः सदा तम् अवज्ञाय माम् मर्त्यः कुरुते अर्चा विडम्बनम्

यो मां सर्वेषु भूतेषु सन्तमात्मानमीश्वरम् ।
हित्वार्चां भजते मौढ्याद्भस्मन्येव जुहोति स: ॥ २२ ॥

यः माम् सर्वेषु भूतेषु सन्तम् आत्मानम् ईश्वरम् हित्वा अर्चाम् भजते मौढ्यात् भस्मनि एव जुहोति सः

द्विषत: परकाये मां मानिनो भिन्नदर्शिन: ।
भूतेषु बद्धवैरस्य न मन: शान्तिमृच्छति ॥ २३ ॥

द्विषतः पर-काये माम् मानिनः भिन्न-दर्शिनः भूतेषु बद्ध-वैरस्य न मनः शान्तिम् ऋच्छति

अहमुच्चावचैर्द्रव्यै: क्रिययोत्पन्नयानघे ।
नैव तुष्येऽर्चितोऽर्चायां भूतग्रामावमानिन: ॥ २४ ॥

अहम् उच्च-अवचैः द्रव्यैः क्रियया उत्पन्नया अनघे न एव तुष्ये अर्चितः अर्चायाम् भूत-ग्राम अवमानिनः

अर्चादावर्चयेत्तावदीश्वरं मां स्वकर्मकृत् ।
यावन्न वेद स्वहृदि सर्वभूतेष्ववस्थितम् ॥ २५ ॥

अर्चा-आदौ अर्चयेत् तावत् ईश्वरम् माम् स्व कर्म कृत् यावत् न वेद स्व-हृदि सर्व-भूतेषु अवस्थितम्

आत्मनश्च परस्यापि य: करोत्यन्तरोदरम् ।
तस्य भिन्नद‍ृशो मृत्युर्विदधे भयमुल्बणम् ॥ २६ ॥

आत्मनः च परस्य अपि यः करोति अन्तरा उदरम् तस्य भिन्न-दृशः मृत्युः विदधे भयम् उल्बणम्

अथ मां सर्वभूतेषु भूतात्मानं कृतालयम् ।
अर्हयेद्दानमानाभ्यां मैत्र्याभिन्नेन चक्षुषा ॥ २७ ॥

अथ माम् सर्व-भूतेषु भूत-आत्मानम् कृत-आलयम् अर्हयेत् दान-मानाभ्याम् मैत्र्या अभिन्नेन चक्षुषा

जीवा: श्रेष्ठा ह्यजीवानां तत: प्राणभृत: शुभे ।
त: सचित्ता: प्रवरास्ततश्चेन्द्रियवृत्तय: ॥ २८ ॥

जीवाः श्रेष्ठाः हि अजीवानाम् ततः प्राण-भृतः शुभे ततः स-चित्ताः प्रवराः ततः च इन्द्रिय-वृत्तयः

तत्रापि स्पर्शवेदिभ्य: प्रवरा रसवेदिन: ।
तेभ्यो गन्धविद: श्रेष्ठास्तत: शब्दविदो वरा: ॥ २९ ॥

तत्र अपि स्पर्श-वेदिभ्यः प्रवराः रस-वेदिनः तेभ्यः गन्ध-विदः श्रेष्ठाः ततः शब्द-विदः वराः

रूपभेदविदस्तत्र ततश्चोभयतोदत: ।
तेषां बहुपदा: श्रेष्ठाश्चतुष्पादस्ततो द्विपात् ॥ ३० ॥

रूप-भेद विदः तत्र ततः च उभयतः दतः तेषाम् बहु-पदाः श्रेष्ठाः चतुः-पादः ततः द्वि-पात्

ततो वर्णाश्च चत्वारस्तेषां ब्राह्मण उत्तम: ।
ब्राह्मणेष्वपि वेदज्ञो ह्यर्थज्ञोऽभ्यधिकस्तत: ॥ ३१ ॥

ततः वर्णाः च चत्वारः तेषाम् ब्राह्मणः उत्तमः ब्राह्मणेषु अपि वेद ज्ञः हि अर्थ ज्ञः अभ्यधिकः ततः

अर्थज्ञात्संशयच्छेत्ता तत: श्रेयान्स्वकर्मकृत् ।
मुक्तसङ्गस्ततो भूयानदोग्धा धर्ममात्मन: ॥ ३२ ॥

अर्थ-ज्ञात् संशय छेत्ता ततः श्रेयान् स्व-कर्म कृत् मुक्त-सङ्गः ततः भूयान् अदोग्धा धर्मम् आत्मनः

तस्मान्मय्यर्पिताशेषक्रियार्थात्मा निरन्तर: ।
मय्यर्पितात्मन: पुंसो मयि संन्यस्तकर्मण: ।
न पश्यामि परं भूतमकर्तु: समदर्शनात् ॥ ३३ ॥

तस्मात् मयि अर्पित अशेष क्रिया अर्थ आत्मा निरन्तरः मयि अर्पित आत्मनः पुंसः मयि सन्न्यस्त कर्मणः न पश्यामि परम् भूतम् अकर्तुः सम दर्शनात्

मनसैतानि भूतानि प्रणमेद्बहुमानयन् ।
ईश्वरो जीवकलया प्रविष्टो भगवानिति ॥ ३४ ॥

मनसा एतानि भूतानि प्रणमेत् बहु-मानयन् ईश्वरः जीव कलया प्रविष्टः भगवान् इति

भक्तियोगश्च योगश्च मया मानव्युदीरित: ।
ययोरेकतरेणैव पुरुष: पुरुषं व्रजेत् ॥ ३५ ॥

भक्ति-योगः च योगः च मया मानवि उदीरितः ययोः एकतरेण एव पुरुषः पुरुषम् व्रजेत्

एतद्भगवतो रूपं ब्रह्मण: परमात्मन: ।
परं प्रधानं पुरुषं दैवं कर्मविचेष्टितम् ॥ ३६ ॥

एतत् भगवतः रूपम् ब्रह्मणः परम-आत्मनः परम् प्रधानम् पुरुषम् दैवम् कर्म-विचेष्टितम्

रूपभेदास्पदं दिव्यं काल इत्यभिधीयते ।
भूतानां महदादीनां यतो भिन्नद‍ृशां भयम् ॥ ३७ ॥

रूप-भेद आस्पदम् दिव्यम् कालः इति अभिधीयते भूतानाम् महत्-आदीनाम् यतः भिन्न-दृशाम् भयम्

योऽन्त: प्रविश्य भूतानि भूतैरत्त्यखिलाश्रय: ।
स विष्ण्वाख्योऽधियज्ञोऽसौ काल: कलयतां प्रभु: ॥ ३८ ॥

यः अन्तः प्रविश्य भूतानि भूतैः अत्ति अखिल आश्रयः सः विष्णु आख्यः अधियज्ञः असौ कालः कलयताम् प्रभुः

न चास्य कश्चिद्दयितो न द्वेष्यो न च बान्धव: ।
आविशत्यप्रमत्तोऽसौ प्रमत्तं जनमन्तकृत् ॥ ३९ ॥

न च अस्य कश्चित् दयितः न द्वेष्यः न च बान्धवः आविशति अप्रमत्तः असौ प्रमत्तम् जनम् अन्त-कृत्

यद्भयाद्वाति वातोऽयं सूर्यस्तपति यद्भयात् ।
यद्भयाद्वर्षते देवो भगणो भाति यद्भयात् ॥ ४० ॥

यत् भयात् वाति वातः अयम् सूर्यः तपति यत् भयात् यत् भयात् वर्षते देवः भ-गणः भाति यत् भयात्

यद्वनस्पतयो भीता लताश्चौषधिभि: सह ।
स्वे स्वे कालेऽभिगृह्णन्ति पुष्पाणि च फलानि च ॥ ४१ ॥

यत् वनः-पतयः भीताः लताः च ओषधिभिः सह स्वे स्वे काले अभिगृह्णन्ति पुष्पाणि च फलानि च

स्रवन्ति सरितो भीता नोत्सर्पत्युदधिर्यत: ।
अग्निरिन्धे सगिरिभिर्भूर्न मज्जति यद्भयात् ॥ ४२ ॥

स्रवन्ति सरितः भीताः न उत्सर्पति उद-धिः यतः अग्निः इन्धे स-गिरिभिः भूः न मज्जति यत् भयात्

नभो ददाति श्वसतां पदं यन्नियमादद: ।
लोकं स्वदेहं तनुते महान् सप्तभिरावृतम् ॥ ४३ ॥

नभः ददाति श्वसताम् पदम् यत् नियमात् अदः लोकम् स्व-देहम् तनुते महान् सप्तभिः आवृतम्

गुणाभिमानिनो देवा: सर्गादिष्वस्य यद्भयात् ।
वर्तन्तेऽनुयुगं येषां वश एतच्चराचरम् ॥ ४४ ॥

गुण अभिमानिनः देवाः सर्ग-आदिषु अस्य यत्-भयात् वर्तन्ते अनुयुगम् येषाम् वशे एतत् चर-अचरम्

सोऽनन्तोऽन्तकर: कालोऽनादिरादिकृदव्यय: ।
जनं जनेन जनयन्मारयन्मृत्युनान्तकम् ॥ ४५ ॥

सः अनन्तः अन्त-करः कालः अनादिः आदि-कृत् अव्ययः जनम् जनेन जनयन् मारयन् मृत्युना अन्तकम्

कपिल उवाच
तस्यैतस्य जनो नूनं नायं वेदोरुविक्रमम् ।
काल्यमानोऽपि बलिनो वायोरिव घनावलि: ॥ १ ॥

कपिलः उवाच तस्य एतस्य जनः नूनम् न अयम् वेद उरु-विक्रमम् काल्यमानः अपि बलिनः वायोः इव घन आवलिः

यं यमर्थमुपादत्ते दु:खेन सुखहेतवे ।
तं तं धुनोति भगवान्पुमाञ्छोचति यत्कृते ॥ २ ॥

यम् यम् अर्थम् उपादत्ते दुःखेन सुख-हेतवे तम् तम् धुनोति भगवान् पुमान् शोचति यत्-कृते

यदध्रुवस्य देहस्य सानुबन्धस्य दुर्मति: ।
ध्रुवाणि मन्यते मोहाद् गृहक्षेत्रवसूनि च ॥ ३ ॥

यत् अध्रुवस्य देहस्य स-अनुबन्धस्य दुर्मतिः ध्रुवाणि मन्यते मोहात् गृह क्षेत्र वसूनि च

जन्तुर्वै भव एतस्मिन्यां यां योनिमनुव्रजेत् ।
तस्यां तस्यां स लभते निर्वृतिं न विरज्यते ॥ ४ ॥

जन्तुः वै भवे एतस्मिन् याम् याम् योनिम् अनुव्रजेत् तस्याम् तस्याम् सः लभते निर्वृतिम् न विरज्यते

नरकस्थोऽपि देहं वै न पुमांस्त्यक्तुमिच्छति ।
नारक्यां निर्वृतौ सत्यां देवमायाविमोहित: ॥ ५ ॥

नरक स्थः अपि देहम् वै न पुमान् त्यक्तुम् इच्छति नारक्याम् निर्वृतौ सत्याम् देव-माया विमोहितः

आत्मजायासुतागारपशुद्रविणबन्धुषु ।
निरूढमूलहृदय आत्मानं बहु मन्यते ॥ ६ ॥

आत्म जाया सुत अगार पशु द्रविण बन्धुषु निरूढ-मूल हृदयः आत्मानम् बहु मन्यते

सन्दह्यमानसर्वाङ्ग एषामुद्वहनाधिना ।
करोत्यविरतं मूढो दुरितानि दुराशय: ॥ ७ ॥

सन्दह्यमान सर्व अङ्गः एषाम् उद्वहन आधिना करोति अविरतम् मूढः दुरितानि दुराशयः

आक्षिप्तात्मेन्द्रिय: स्त्रीणामसतीनां च मायया ।
रहो रचितयालापै: शिशूनां कलभाषिणाम् ॥
८ ॥

आक्षिप्त आत्म इन्द्रियः स्त्रीणाम् असतीनाम् च मायया रहः रचितया आलापैः शिशूनाम् कल-भाषिणाम्

गृहेषु कूटधर्मेषु दु:खतन्त्रेष्वतन्द्रित: ।
कुर्वन्दु:खप्रतीकारं सुखवन्मन्यते गृही ॥ ९ ॥

गृहेषु कूट-धर्मेषु दुःख-तन्त्रेषु अतन्द्रितः कुर्वन् दुःख-प्रतीकारम् सुख-वत् मन्यते गृही

अर्थैरापादितैर्गुर्व्या हिंसयेतस्ततश्च तान् ।
पुष्णाति येषां पोषेण शेषभुग्यात्यध: स्वयम् ॥ १० ॥

अर्थैः आपादितैः गुर्व्या हिंसया इतः-ततः च तान् पुष्णाति येषाम् पोषेण शेष भुक् याति अधः स्वयम्

वार्तायां लुप्यमानायामारब्धायां पुन: पुन: ।
लोभाभिभूतो नि:सत्त्व: परार्थे कुरुते स्पृहाम् ॥ ११ ॥

वार्तायाम् लुप्यमानायाम् आरब्धायाम् पुनः पुनः लोभ अभिभूतः निःसत्त्वः पर-अर्थे कुरुते स्पृहाम्

कुटुम्बभरणाकल्पो मन्दभाग्यो वृथोद्यम: ।
श्रिया विहीन: कृपणो ध्यायञ्‍छ्वसिति मूढधी: ॥ १२ ॥

कुटुम्ब भरण अकल्पः मन्द-भाग्यः वृथा उद्यमः श्रिया विहीनः कृपणः ध्यायन् श्वसिति मूढ धीः

एवं स्वभरणाकल्पं तत्कलत्रादयस्तथा ।
नाद्रियन्ते यथापूर्वं कीनाशा इव गोजरम् ॥ १३ ॥

एवम् स्व-भरण अकल्पम् तत् कलत्र आदयः तथा न आद्रियन्ते यथा पूर्वम् कीनाशाः इव गो-जरम्

तत्राप्यजातनिर्वेदो भ्रियमाण: स्वयम्भृतै: ।
जरयोपात्तवैरूप्यो मरणाभिमुखो गृहे ॥ १४ ॥

तत्र अपि अजात निर्वेदः भ्रियमाणः स्वयम् भृतैः जरया उपात्त वैरूप्यः मरण अभिमुखः गृहे

आस्तेऽवमत्योपन्यस्तं गृहपाल इवाहरन् ।
आमयाव्यप्रदीप्ताग्निरल्पाहारोऽल्पचेष्टित: ॥ १५ ॥

आस्ते अवमत्या उपन्यस्तम् गृह-पालः इव आहरन् आमयावी अप्रदीप्त-अग्निः अल्प आहारः अल्प चेष्टितः

वायुनोत्क्रमतोत्तार: कफसंरुद्धनाडिक: ।
कासश्वासकृतायास: कण्ठे घुरघुरायते ॥ १६ ॥

वायुना उत्क्रमता उत्तारः कफ संरुद्ध नाडिकः कास श्वास कृत आयासः कण्ठे घुर-घुरायते

शयान: परिशोचद्‌भि: परिवीत: स्वबन्धुभि: ।
वाच्यमानोऽपि न ब्रूते कालपाशवशं गत: ॥ १७ ॥

शयानः परिशोचद्भिः परिवीतः स्व-बन्धुभिः वाच्यमानः अपि न ब्रूते काल पाश वशम् गतः

एवं कुटुम्बभरणे व्यापृतात्माजितेन्द्रिय: ।
म्रियते रुदतां स्वानामुरुवेदनयास्तधी: ॥ १८ ॥

एवम् कुटुम्ब-भरणे व्यापृत आत्मा अजित इन्द्रियः म्रियते रुदताम् स्वानाम् उरु वेदनया अस्त धीः

यमदूतौ तदा प्राप्तौ भीमौ सरभसेक्षणौ ।
स दृष्ट्वा त्रस्तहृदय: शकृन्मूत्रं विमुञ्चति ॥ १९ ॥

यम-दूतौ तदा प्राप्तौ भीमौ स-रभस ईक्षणौ सः दृष्ट्वा त्रस्त हृदयः शकृत् मूत्रम् विमुञ्चति

यातनादेह आवृत्य पाशैर्बद्ध्वा गले बलात् ।
नयतो दीर्घमध्वानं दण्ड्यं राजभटा यथा ॥ २० ॥

यातना देहे आवृत्य पाशैः बद्ध्वा गले बलात् नयतः दीर्घम् अध्वानम् दण्ड्यम् राज-भटाः यथा

तयोर्निर्भिन्नहृदयस्तर्जनैर्जातवेपथु: ।
पथि श्वभिर्भक्ष्यमाण आर्तोऽघं स्वमनुस्मरन् ॥ २१ ॥

तयोः निर्भिन्न हृदयः तर्जनैः जात वेपथुः पथि श्वभिः भक्ष्यमाणः आर्तः अघम् स्वम् अनुस्मरन्

क्षुत्तृट्परीतोऽर्कदवानलानिलै:
सन्तप्यमान: पथि तप्तवालुके ।
कृच्छ्रेण पृष्ठे कशया च ताडितश्
चलत्यशक्तोऽपि निराश्रमोदके ॥ २२ ॥

क्षुत्-तृट् परीतः अर्क दव-अनल अनिलैः सन्तप्यमानः पथि तप्त-वालुके कृच्छ्रेण पृष्ठे कशया च ताडितः चलति अशक्तः अपि निराश्रम-उदके

तत्र तत्र पतञ्छ्रान्तो मूर्च्छित: पुनरुत्थित: ।
पथा पापीयसा नीतस्तरसा यमसादनम् ॥ २३ ॥

तत्र तत्र पतन् श्रान्तः मूर्च्छितः पुनः उत्थितः पथा पापीयसा नीतः तरसा यम-सादनम्

योजनानां सहस्राणि नवतिं नव चाध्वन: ।
त्रिभिर्मुहूर्तैर्द्वाभ्यां वा नीत: प्राप्नोति यातना: ॥ २४ ॥

योजनानाम् सहस्राणि नवतिम् नव च अध्वनः त्रिभिः मुहूर्तैः द्वाभ्याम् वा नीतः प्राप्नोति यातनाः

आदीपनं स्वगात्राणां वेष्टयित्वोल्मुकादिभि: ।
आत्ममांसादनं क्‍वापि स्वकृत्तं परतोऽपि वा ॥ २५ ॥

आदीपनम् स्व-गात्राणाम् वेष्टयित्वा उल्मुक-आदिभिः आत्म-मांस अदनम् क्व अपि स्व-कृत्तम् परतः अपि वा

जीवतश्चान्त्राभ्युद्धार: श्वगृध्रैर्यमसादने ।
सर्पवृश्चिकदंशाद्यैर्दशद्‌भिश्चात्मवैशसम् ॥ २६ ॥

जीवतः च अन्त्र अभ्युद्धारः श्व-गृध्रैः यम-सादने सर्प वृश्चिक दंश आद्यैः दशद्भिः च आत्म-वैशसम्

कृन्तनम् च अवयवशः गज-आदिभ्यः भिदापनम् पातनम् गिरि शृङ्गेभ्यः रोधनम् च अम्बु-गर्तयोः

यास्तामिस्रान्धतामिस्रा रौरवाद्याश्च यातना: ।
भुङ्क्ते नरो वा नारी वा मिथ: सङ्गेन निर्मिता: ॥ २८ ॥

याः तामिस्र अन्ध-तामिस्राः रौरव आद्याः च यातनाः भुङ्क्ते नरः वा नारी वा मिथः सङ्गेन निर्मिताः

अत्रैव नरक: स्वर्ग इति मात: प्रचक्षते ।
या यातना वै नारक्यस्ता इहाप्युपलक्षिता: ॥ २९ ॥

अत्र एव नरकः स्वर्गः इति मातः प्रचक्षते याः यातनाः वै नारक्यः ताः इह अपि उपलक्षिताः

एवं कुटुम्बं बिभ्राण उदरम्भर एव वा ।
विसृज्येहोभयं प्रेत्य भुङ्क्ते तत्फलमीद‍ृशम् ॥ ३० ॥

एवम् कुटुम्बम् बिभ्राणः उदरम् भरः एव वा विसृज्य इह उभयम् प्रेत्य भुङ्क्ते तत् फलम् ईदृशम्

एक: प्रपद्यते ध्वान्तं हित्वेदं स्वकलेवरम् ।
कुशलेतरपाथेयो भूतद्रोहेण यद्भृतम् ॥ ३१ ॥

एकः प्रपद्यते ध्वान्तम् हित्वा इदम् स्व कलेवरम् कुशल-इतर पाथेयः भूत द्रोहेण यत् भृतम्

दैवेनासादितं तस्य शमलं निरये पुमान् ।
भुङ्क्ते कुटुम्बपोषस्य हृतवित्त इवातुर: ॥ ३२ ॥

दैवेन आसादितम् तस्य शमलम् निरये पुमान् भुङ्क्ते कुटुम्ब-पोषस्य हृत-वित्तः इव आतुरः

केवलेन ह्यधर्मेण कुटुम्बभरणोत्सुक: ।
याति जीवोऽन्धतामिस्रं चरमं तमस: पदम् ॥ ३३ ॥

केवलेन हि अधर्मेण कुटुम्ब भरण उत्सुकः याति जीवः अन्ध-तामिस्रम् चरमम् तमसः पदम्

अधस्तान्नरलोकस्य यावतीर्यातनादय: ।
क्रमश: समनुक्रम्य पुनरत्राव्रजेच्छुचि: ॥ ३४ ॥

अधस्तात् नर-लोकस्य यावतीः यातना आदयः क्रमशः समनुक्रम्य पुनः अत्र आव्रजेत् शुचिः

श्रीभगवानुवाच
कर्मणा दैवनेत्रेण जन्तुर्देहोपपत्तये ।
स्त्रिया: प्रविष्ट उदरं पुंसो रेत:कणाश्रय: ॥ १ ॥

श्री-भगवान् उवाच कर्मणा दैव-नेत्रेण जन्तुः देह उपपत्तये स्त्रियाः प्रविष्टः उदरम् पुंसः रेतः कण आश्रयः

कललं त्वेकरात्रेण पञ्चरात्रेण बुद्बुदम् ।
दशाहेन तु कर्कन्धू: पेश्यण्डं वा तत: परम् ॥ २ ॥

कललम् तु एक-रात्रेण पञ्च-रात्रेण बुद्बुदम् दश-अहेन तु कर्कन्धूः पेशी अण्डम् वा ततः परम्

मासेन तु शिरो द्वाभ्यां बाह्वङ्‌घ्र्याद्यङ्गविग्रह: ।
नखलोमास्थिचर्माणि लिङ्गच्छिद्रोद्भवस्त्रिभि: ॥ ३ ॥

मासेन तु शिरः द्वाभ्याम् बाहु अङ्घ्रि आदि अङ्ग विग्रहः नख लोम अस्थि चर्माणि लिङ्ग छिद्र उद्भवः त्रिभिः

चतुर्भिर्धातव: सप्त पञ्चभि: क्षुत्तृडुद्भव: ।
षड्‌भिर्जरायुणा वीत: कुक्षौ भ्राम्यति दक्षिणे ॥ ४ ॥

चतुर्भिः धातवः सप्त पञ्चभिः क्षुत्-तृट् उद्भवः षड्भिः जरायुणा वीतः कुक्षौ भ्राम्यति दक्षिणे

मातुर्जग्धान्नपानाद्यैरेधद्धातुरसम्मते ।
शेते विण्मूत्रयोर्गर्ते स जन्तुर्जन्तुसम्भवे ॥ ५ ॥

मातुः जग्ध अन्न-पान आद्यैः एधत् धातुः असम्मते शेते विट्-मूत्रयोः गर्ते सः जन्तुः जन्तु सम्भवे

कृमिभि: क्षतसर्वाङ्ग: सौकुमार्यात्प्रतिक्षणम् ।
मूर्च्छामाप्नोत्युरुक्लेशस्तत्रत्यै: क्षुधितैर्मुहु: ॥ ६ ॥

कृमिभिः क्षत सर्व-अङ्गः सौकुमार्यात् प्रति-क्षणम् मूर्च्छाम् आप्नोति उरु-क्लेशः तत्रत्यैः क्षुधितैः मुहुः

कटुतीक्ष्णोष्णलवणरूक्षाम्‍लादिभिरुल्बणै: ।
मातृभुक्तैरुपस्पृष्ट: सर्वाङ्गोत्थितवेदन: ॥ ७ ॥

कटु तीक्ष्ण उष्ण लवण रूक्ष अम्ल आदिभिः उल्बणैः मातृ-भुक्तैः उपस्पृष्टः सर्व-अङ्ग उत्थित वेदनः

उल्बेन संवृतस्तस्मिन्नन्त्रैश्च बहिरावृत: ।
आस्ते कृत्वा शिर: कुक्षौ भुग्नपृष्ठशिरोधर: ॥ ८ ॥

उल्बेन संवृतः तस्मिन् अन्त्रैः च बहिः आवृतः आस्ते कृत्वा शिरः कुक्षौ भुग्न पृष्ठ शिरः-धरः

अकल्प: स्वाङ्गचेष्टायां शकुन्त इव पञ्जरे ।
तत्र लब्धस्मृतिर्दैवात्कर्म जन्मशतोद्भवम् ।
स्मरन्दीर्घमनुच्छ्‌वासं शर्म किं नाम विन्दते ॥ ९ ॥

अकल्पः स्व-अङ्ग चेष्टायाम् शकुन्तः इव पञ्जरे तत्र लब्ध-स्मृतिः दैवात् कर्म जन्म-शत-उद्भवम् स्मरन् दीर्घम् अनुच्छ्वासम् शर्म किम् नाम विन्दते

आरभ्य सप्तमान्मासाल्लब्धबोधोऽपि वेपित: ।
नैकत्रास्ते सूतिवातैर्विष्ठाभूरिव सोदर: ॥ १० ॥

आरभ्य सप्तमात् मासात् लब्ध-बोधः अपि वेपितः न एकत्र आस्ते सूति-वातैः विष्ठा-भूः इव स-उदरः

नाथमान ऋषिर्भीत: सप्तवध्रि: कृताञ्जलि: ।
स्तुवीत तं विक्लवया वाचा येनोदरेऽर्पित: ॥ ११ ॥

नाथमानः ऋषिः भीतः सप्त-वध्रिः कृत-अञ्जलिः स्तुवीत तम् विक्लवया वाचा येन उदरे अर्पितः

जन्तुरुवाच
तस्योपसन्नमवितुं जगदिच्छयात्त-
नानातनोर्भुवि चलच्चरणारविन्दम् ।
सोऽहं व्रजामि शरणं ह्यकुतोभयं मे
येनेद‍ृशी गतिरदर्श्यसतोऽनुरूपा ॥ १२ ॥

जन्तुः उवाच तस्य उपसन्नम् अवितुम् जगत् इच्छया आत्त-नाना-तनोः भुवि चलत् चरण-अरविन्दम् सः अहम् व्रजामि शरणम् हि अकुतः-भयम् मे येन ईदृशी गतिः अदर्शि असतः अनुरूपा

यस्त्वत्र बद्ध इव कर्मभिरावृतात्मा
भूतेन्द्रियाशयमयीमवलम्ब्य मायाम् ।
आस्ते विशुद्धमविकारमखण्डबोधम्
आतप्यमानहृदयेऽवसितं नमामि ॥ १३ ॥

यः तु अत्र बद्धः इव कर्मभिः आवृत आत्मा भूत इन्द्रिय आशय मयीम् अवलम्ब्य मायाम् आस्ते विशुद्धम् अविकारम् अखण्ड-बोधम् आतप्यमान हृदये अवसितम् नमामि

य: पञ्चभूतरचिते रहित: शरीरे
च्छन्नोऽयथेन्द्रियगुणार्थचिदात्मकोऽहम् ।
तेनाविकुण्ठमहिमानमृषिं तमेनं
वन्दे परं प्रकृतिपूरुषयो: पुमांसम् ॥ १४ ॥

यः पञ्च-भूत रचिते रहितः शरीरे छन्नः अयथा इन्द्रिय गुण अर्थ चित् आत्मकः अहम् तेन अविकुण्ठ-महिमानम् ऋषिम् तम् एनम् वन्दे परम् प्रकृति पूरुषयोः पुमांसम्

यन्माययोरुगुणकर्मनिबन्धनेऽस्मिन्
सांसारिके पथि चरंस्तदभिश्रमेण ।
नष्टस्मृति: पुनरयं प्रवृणीत लोकं
युक्त्या कया महदनुग्रहमन्तरेण ॥ १५ ॥

यत् मायया उरु-गुण कर्म निबन्धने अस्मिन् सांसारिके पथि चरन् तत् अभिश्रमेण नष्ट स्मृतिः पुनः अयम् प्रवृणीत लोकम् युक्त्या कया महत्-अनुग्रहम् अन्तरेण

ज्ञानं यदेतददधात्कतम: स देवस्
त्रैकालिकं
स्थिरचरेष्वनुवर्तितांश: ।
तं
जीवकर्मपदवीमनुवर्तमानास्
तापत्रयोपशमनाय वयं भजेम ॥ १६ ॥

ज्ञानम् यत् एतत् अदधात् कतमः सः देवः त्रै-कालिकम् स्थिर-चरेषु अनुवर्तित अंशः तम् जीव कर्म-पदवीम् अनुवर्तमानाः ताप-त्रय उपशमनाय वयम् भजेम

देह्यन्यदेहविवरे जठराग्निनासृग्-
विण्मूत्रकूपपतितो भृशतप्तदेह: ।
इच्छन्नितो विवसितुं गणयन्स्वमासान्
निर्वास्यते कृपणधीर्भगवन्कदा नु ॥ १७ ॥

देही अन्य-देह विवरे जठर अग्निना असृक् विट् मूत्र कूप पतितः भृश तप्त देहः इच्छन् इतः विवसितुम् गणयन् स्वमासान् निर्वास्यते कृपण-धीः भगवन् कदा नु

येनेद‍ृशीं गतिमसौ दशमास्य ईश
संग्राहित: पुरुदयेन भवाद‍ृशेन ।
स्वेनैव तुष्यतु कृतेन स दीननाथ:
को नाम तत्प्रति विनाञ्जलिमस्य कुर्यात् ॥ १८ ॥

येन ईदृशीम् गतिम् असौ दश-मास्यः ईश सङ्ग्राहितः पुरु-दयेन भवादृशेन स्वेन एव तुष्यतु कृतेन सः दीन-नाथः कः नाम तत् प्रति विना अञ्जलिम् अस्य कुर्यात्

पश्यत्ययं धिषणया ननु सप्तवध्रि:
शारीरके दमशरीर्यपर: स्वदेहे ।
यत्सृष्टयासं तमहं पुरुषं पुराणं
पश्ये बहिर्हृदि च चैत्यमिव प्रतीतम् ॥ १९ ॥

पश्यति अयम् धिषणया ननु सप्त-वध्रिः शारीरके दम-शरीरी अपरः स्व-देहे यत् सृष्टया आसम् तम् अहम् पुरुषम् पुराणम् पश्ये बहिः हृदि च चैत्यम् इव प्रतीतम्

सोऽहं वसन्नपि विभो बहुदु:खवासं
गर्भान्न निर्जिगमिषे बहिरन्धकूपे ।
यत्रोपयातमुपसर्पति देवमाया
मिथ्या मतिर्यदनु संसृतिचक्रमेतत् ॥ २० ॥

सः अहम् वसन् अपि विभो बहु-दुःख वासम् गर्भात् न निर्जिगमिषे बहिः अन्ध-कूपे यत्र उपयातम् उपसर्पति देव-माया मिथ्या मतिः यत् अनु संसृति चक्रम् एतत्

तस्मादहं विगतविक्लव उद्धरिष्य
आत्मानमाशु तमस: सुहृदात्मनैव ।
भूयो यथा व्यसनमेतदनेकरन्ध्रं
मा मे भविष्यदुपसादितविष्णुपाद: ॥ २१ ॥

तस्मात् अहम् विगत विक्लवः उद्धरिष्ये आत्मानम् आशु तमसः सुहृदा आत्मना एव भूयः यथा व्यसनम् एतत् अनेक-रन्ध्रम् मा मे भविष्यत् उपसादित विष्णु-पादः

कपिल उवाच
एवं कृतमतिर्गर्भे दशमास्य: स्तुवन्नृषि: ।
सद्य: क्षिपत्यवाचीनं प्रसूत्यै सूतिमारुत: ॥ २२ ॥

कपिलः उवाच एवम् कृत-मतिः गर्भे दश-मास्यः स्तुवन् ऋषिः सद्यः क्षिपति अवाचीनम् प्रसूत्यै सूति-मारुतः

तेनावसृष्ट: सहसा कृत्वावाक्शिर आतुर: ।
विनिष्क्रामति कृच्छ्रेण निरुच्छ्‌वासो हतस्मृति: ॥ २३ ॥

तेन अवसृष्टः सहसा कृत्वा अवाक् शिरः आतुरः विनिष्क्रामति कृच्छ्रेण निरुच्छ्वासः हत स्मृतिः

पतितो भुव्यसृङ्‌मिश्र: विष्ठाभूरिव चेष्टते ।
रोरूयति गते ज्ञाने विपरीतां गतिं गत: ॥ २४ ॥

पतितः भुवि असृक् मिश्रः विष्ठा-भूः इव चेष्टते रोरूयति गते ज्ञाने विपरीताम् गतिम् गतः

परच्छन्दं न विदुषा पुष्यमाणो जनेन स: ।
अनभिप्रेतमापन्न: प्रत्याख्यातुमनीश्वर: ॥ २५ ॥

पर-छन्दम् न विदुषा पुष्यमाणः जनेन सः अनभिप्रेतम् आपन्नः प्रत्याख्यातुम् अनीश्वरः

शायितोऽशुचिपर्यङ्के जन्तु: स्वेदज-दूषिते ।
नेश: कण्डूयनेऽङ्गानामासनोत्थानचेष्टने ॥ २६ ॥

शायितः अशुचि-पर्यङ्के जन्तुः स्वेद-ज दूषिते न ईशः कण्डूयने अङ्गानाम् आसन उत्थान चेष्टने

तुदन्त्यामत्वचं दंशा मशका मत्कुणादय: ।
रुदन्तं विगतज्ञानं कृमय: कृमिकं यथा ॥ २७ ॥

तुदन्ति आम-त्वचम् दंशाः मशकाः मत्कुण आदयः रुदन्तम् विगत ज्ञानम् कृमयः कृमिकम् यथा

इत्येवं शैशवं भुक्त्वा दु:खं पौगण्डमेव च ।
अलब्धाभीप्सितोऽज्ञानादिद्धमन्यु: शुचार्पित: ॥ २८ ॥

इति एवम् शैशवम् भुक्त्वा दुःखम् पौगण्डम् एव च अलब्ध अभीप्सितः अज्ञानात् इद्ध मन्युः शुचा अर्पितः

सह देहेन मानेन वर्धमानेन मन्युना ।
करोति विग्रहं कामी कामिष्वन्ताय चात्मन: ॥ २९ ॥

सह देहेन मानेन वर्धमानेन मन्युना करोति विग्रहम् कामी कामिषु अन्ताय च आत्मनः

भूतै: पञ्चभिरारब्धे देहे देह्यबुधोऽसकृत् ।
अहंममेत्यसद्ग्राह: करोति कुमतिर्मतिम् ॥ ३० ॥

भूतैः पञ्चभिः आरब्धे देहे देही अबुधः असकृत् अहम् मम इति असत् ग्राहः करोति कु-मतिः मतिम्

तदर्थं कुरुते कर्म यद्बद्धो याति संसृतिम् ।
योऽनुयाति ददत्‍क्‍लेशमविद्याकर्मबन्धन: ॥ ३१ ॥

तत्-अर्थम् कुरुते कर्म यत्-बद्धः याति संसृतिम् यः अनुयाति ददत् क्लेशम् अविद्या कर्म बन्धनः

यद्यसद्‌भि: पथि पुन: शिश्नोदरकृतोद्यमै: ।
आस्थितो रमते जन्तुस्तमो विशति पूर्ववत् ॥ ३२ ॥

यदि असद्भिः पथि पुनः शिश्न उदर कृत उद्यमैः आस्थितः रमते जन्तुः तमः विशति पूर्व-वत्

सत्यं शौचं दया मौनं बुद्धि: श्रीर्ह्रीर्यश: क्षमा ।
शमो दमो भगश्चेति यत्सङ्गाद्याति सङ्‍क्षयम् ॥ ३३ ॥

सत्यम् शौचम् दया मौनम् बुद्धिः श्रीः ह्रीः यशः क्षमा शमः दमः भगः च इति यत्-सङ्गात् याति सङ्क्षयम्

तेष्वशान्तेषु मूढेषु खण्डितात्मस्वसाधुषु ।
सङ्गं न कुर्याच्छोच्येषु योषित्क्रीडामृगेषु च ॥ ३४ ॥

तेषु अशान्तेषु मूढेषु खण्डित-आत्मसु असाधुषु सङ्गम् न कुर्यात् शोच्येषु योषित् क्रीडा-मृगेषु च

न तथास्य भवेन्मोहो बन्धश्चान्यप्रसङ्गत: ।
योषित्सङ्गाद्यथा पुंसो यथा तत्सङ्गिसङ्गत: ॥ ३५ ॥

न तथा अस्य भवेत् मोहः बन्धः च अन्य-प्रसङ्गतः योषित्-सङ्गात् यथा पुंसः यथा तत्-सङ्गि सङ्गतः

प्रजापति: स्वां दुहितरं दृष्ट्वा तद्रूपधर्षित: ।
रोहिद्भूतां सोऽन्वधावद‍ृक्षरूपी हतत्रप: ॥ ३६ ॥

प्रजा-पतिः स्वाम् दुहितरम् दृष्ट्वा तत्-रूप धर्षितः रोहित्-भूताम् सः अन्वधावत् ऋक्ष-रूपी हत त्रपः

तत्सृष्टसृष्टसृष्टेषु को न्वखण्डितधी: पुमान् ।
ऋषिं नारायणमृते योषिन्मय्येह मायया ॥ ३७ ॥

तत् सृष्ट-सृष्ट-सृष्टेषु कः नु अखण्डित धीः पुमान् ऋषिम् नारायणम् ऋते योषित्-मय्या इह मायया

बलं मे पश्य मायाया: स्त्रीमय्या जयिनो दिशाम् ।
या करोति पदाक्रान्तान्भ्रूविजृम्भेण केवलम् ॥ ३८ ॥

बलम् मे पश्य मायायाः स्त्री-मय्याः जयिनः दिशाम् या करोति पद-आक्रान्तान् भ्रूवि जृम्भेण केवलम्

सङ्गं न कुर्यात्प्रमदासु जातु
योगस्य पारं परमारुरुक्षु: ।
मत्सेवया प्रतिलब्धात्मलाभो
वदन्ति या निरयद्वारमस्य ॥ ३९ ॥

सङ्गम् न कुर्यात् प्रमदासु जातु योगस्य पारम् परम् आरुरुक्षुः मत्-सेवया प्रतिलब्ध आत्म-लाभः वदन्ति याः निरय द्वारम् अस्य

योपयाति शनैर्माया योषिद्देवविनिर्मिता ।
तामीक्षेतात्मनो मृत्युं तृणै: कूपमिवावृतम् ॥ ४० ॥

या उपयाति शनैः माया योषित् देव विनिर्मिता ताम् ईक्षेत आत्मनः मृत्युम् तृणैः कूपम् इव आवृतम्

यां मन्यते पतिं मोहान्मन्मायामृषभायतीम् ।
स्त्रीत्वं स्त्रीसङ्गत: प्राप्तो वित्तापत्यगृहप्रदम् ॥ ४१ ॥

याम् मन्यते पतिम् मोहात् मत्-मायाम् ऋषभ आयतीम् स्त्रीत्वम् स्त्री-सङ्गतः प्राप्तः वित्त अपत्य गृह प्रदम्

तामात्मनो विजानीयात्पत्यपत्यगृहात्मकम् ।
दैवोपसादितं मृत्युं मृगयोर्गायनं यथा ॥ ४२ ॥

ताम् आत्मनः विजानीयात् पति अपत्य गृह आत्मकम् दैव उपसादितम् मृत्युम् मृगयोः गायनम् यथा

देहेन जीवभूतेन लोकाल्लोकमनुव्रजन् ।
भुञ्जान एव कर्माणि करोत्यविरतं पुमान् ॥ ४३ ॥

देहेन जीव-भूतेन लोकात् लोकम् अनुव्रजन् भुञ्जानः एव कर्माणि करोति अविरतम् पुमान्

जीवो ह्यस्यानुगो देहो भूतेन्द्रियमनोमय: ।
तन्निरोधोऽस्य मरणमाविर्भावस्तु सम्भव: ॥ ४४ ॥

जीवः हि अस्य अनुगः देहः भूत इन्द्रिय मनः मयः तत् निरोधः अस्य मरणम् आविर्भावः तु सम्भवः

द्रव्योपलब्धिस्थानस्य द्रव्येक्षायोग्यता यदा ।
तत्पञ्चत्वमहंमानादुत्पत्तिर्द्रव्यदर्शनम् ॥ ४५ ॥
यथाक्ष्णोर्द्रव्यावयवदर्शनायोग्यता यदा ।
तदैव चक्षुषो द्रष्टुर्द्रष्टृत्वायोग्यतानयो: ॥ ४६ ॥

द्रव्य उपलब्धि स्थानस्य द्रव्य ईक्षा अयोग्यता यदा तत् पञ्चत्वम् अहम्-मानात् उत्पत्तिः द्रव्य दर्शनम् यथा अक्ष्णोः द्रव्य अवयव दर्शन अयोग्यता यदा तदा एव चक्षुषः द्रष्टुः द्रष्टृत्व अयोग्यता अनयोः

तस्मान्न कार्य: सन्त्रासो न कार्पण्यं न सम्भ्रम: ।
बुद्ध्वा जीवगतिं धीरो मुक्तसङ्गश्चरेदिह ॥ ४७ ॥

तस्मात् न कार्यः सन्त्रासः न कार्पण्यम् न सम्भ्रमः बुद्ध्वा जीव-गतिम् धीरः मुक्त-सङ्गः चरेत् इह

सम्यग्दर्शनया बुद्ध्या योगवैराग्ययुक्तया ।
मायाविरचिते लोके चरेन्न्यस्य कलेवरम् ॥ ४८ ॥

सम्यक्-दर्शनया बुद्ध्या योग वैराग्य युक्तया माया-विरचिते लोके चरेत् न्यस्य कलेवरम्

कपिल उवाच
अथ यो गृहमेधीयान्धर्मानेवावसन्गृहे ।
काममर्थं च धर्मान्स्वान्दोग्धि भूय: पिपर्ति तान् ॥ १ ॥

कपिलः उवाच अथ यः गृह-मेधीयान् धर्मान् एव आवसन् गृहे कामम् अर्थम् च धर्मान् स्वान् दोग्धि भूयः पिपर्ति तान्

स चापि भगवद्धर्मात्काममूढ: पराङ्‍मुख: ।
यजते क्रतुभिर्देवान्पितृंश्च श्रद्धयान्वित: ॥ २ ॥

सः च अपि भगवत्-धर्मात् काम-मूढः पराक्-मुखः यजते क्रतुभिः देवान् पितॄन् च श्रद्धया अन्वितः

तच्छ्रद्धयाक्रान्तमति: पितृदेवव्रत: पुमान् ।
गत्वा चान्द्रमसं लोकं सोमपा: पुनरेष्यति ॥ ३ ॥

तत् श्रद्धया आक्रान्त मतिः पितृ देव व्रतः पुमान् गत्वा चान्द्रमसम् लोकम् सोम-पाः पुनः एष्यति

यदा चाहीन्द्रशय्यायां शेतेऽनन्तासनो हरि: ।
तदा लोका लयं यान्ति त एते गृहमेधिनाम् ॥ ४ ॥

यदा च अहि-इन्द्र शय्यायाम् शेते अनन्त-आसनः हरिः तदा लोकाः लयम् यान्ति ते एते गृह-मेधिनाम्

ये स्वधर्मान्न दुह्यन्ति धीरा: कामार्थहेतवे ।
नि:सङ्गा न्यस्तकर्माण: प्रशान्ता: शुद्धचेतस: ॥ ५ ॥

ये स्व-धर्मान् न दुह्यन्ति धीराः काम अर्थ हेतवे निःसङ्गाः न्यस्त कर्माणः प्रशान्ताः शुद्ध-चेतसः

निवृत्तिधर्मनिरता निर्ममा निरहङ्कृता: ।
स्वधर्माप्तेन सत्त्वेन परिशुद्धेन चेतसा ॥ ६ ॥

निवृत्ति-धर्म निरताः निर्ममाः निरहङ्कृताः स्व-धर्म आप्तेन सत्त्वेन परिशुद्धेन चेतसा

सूर्यद्वारेण ते यान्ति पुरुषं विश्वतोमुखम् ।
परावरेशं प्रकृतिमस्योत्पत्त्यन्तभावनम् ॥ ७ ॥

सूर्य-द्वारेण ते यान्ति पुरुषम् विश्वतः-मुखम् पर-अवर-ईशम् प्रकृतिम् अस्य उत्पत्ति अन्त भावनम्

द्विपरार्धावसाने य: प्रलयो ब्रह्मणस्तु ते ।
तावदध्यासते लोकं परस्य परचिन्तका: ॥ ८ ॥

द्वि-परार्ध अवसाने यः प्रलयः ब्रह्मणः तु ते तावत् अध्यासते लोकम् परस्य पर-चिन्तकाः

क्ष्माम्भोऽनलानिलवियन्मनइन्द्रियार्थ-
भूतादिभि: परिवृतं प्रतिसञ्जिहीर्षु: ।
अव्याकृतं विशति यर्हि गुणत्रयात्मा
कालं पराख्यमनुभूय पर: स्वयम्भू: ॥ ९ ॥

क्ष्मा अम्भः अनल अनिल वियत् मनः इन्द्रिय अर्थ भूत आदिभिः परिवृतम् प्रतिसञ्जिहीर्षुः अव्याकृतम् विशति यर्हि गुण-त्रय-आत्मा कालम् पर-आख्यम् अनुभूय परः स्वयम्भूः

एवं परेत्य भगवन्तमनुप्रविष्टा
ये योगिनो जितमरुन्मनसो विरागा: ।
तेनैव साकममृतं पुरुषं पुराणं
ब्रह्म प्रधानमुपयान्त्यगताभिमाना: ॥ १० ॥

एवम् परेत्य भगवन्तम् अनुप्रविष्टाः ये योगिनः जित मरुत् मनसः विरागाः तेन एव साकम् अमृतम् पुरुषम् पुराणम् ब्रह्म प्रधानम् उपयान्ति अगत अभिमानाः

अथ तं सर्वभूतानां हृत्पद्मेषु कृतालयम् ।
श्रुतानुभावं शरणं व्रज भावेन भामिनि ॥ ११ ॥

अथ तम् सर्व-भूतानाम् हृत्-पद्मेषु कृत-आलयम् श्रुत-अनुभावम् शरणम् व्रज भावेन भामिनि

आद्य: स्थिरचराणां यो वेदगर्भ: सहर्षिभि: ।
योगेश्वरै: कुमाराद्यै: सिद्धैर्योगप्रवर्तकै: ॥ १२ ॥
भेदद‍ृष्टय‍ाभिमानेन नि:सङ्गेनापि कर्मणा ।
कर्तृत्वात्सगुणं ब्रह्म पुरुषं पुरुषर्षभम् ॥ १३ ॥
स संसृत्य पुन: काले कालेनेश्वरमूर्तिना ।
जाते गुणव्यतिकरे यथापूर्वं प्रजायते ॥ १४ ॥
ऐश्वर्यं पारमेष्ठ्यं च तेऽपि धर्मविनिर्मितम् ।
निषेव्य पुनरायान्ति गुणव्यतिकरे सति ॥ १५ ॥

आद्यः स्थिर-चराणाम् यः वेद-गर्भः सह ऋषिभिः योग-ईश्वरैः कुमार-आद्यैः सिद्धैः योग-प्रवर्तकैः भेद-दृष्ट्या अभिमानेन निःसङ्गेन अपि कर्मणा कर्तृत्वात् स-गुणम् ब्रह्म पुरुषम् पुरुष-ऋषभम् सः संसृत्य पुनः काले कालेन ईश्वर-मूर्तिना जाते गुण-व्यतिकरे यथा पूर्वम् प्रजायते ऐश्वर्यम् पारमेष्ठ्यम् च ते अपि धर्म विनिर्मितम् निषेव्य पुनः आयान्ति गुण-व्यतिकरे सति

ये त्विहासक्तमनस: कर्मसु श्रद्धयान्विता: ।
कुर्वन्त्यप्रतिषिद्धानि नित्यान्यपि च कृत्स्‍नश: ॥ १६ ॥

ये तु इह आसक्त मनसः कर्मसु श्रद्धया अन्विताः कुर्वन्ति अप्रतिषिद्धानि नित्यानि अपि च कृत्स्नशः

रजसा कुण्ठमनस: कामात्मानोऽजितेन्द्रिया: ।
पितृन् यजन्त्यनुदिनं गृहेष्वभिरताशया: ॥ १७ ॥

रजसा कुण्ठ मनसः काम-आत्मानः अजित इन्द्रियाः पितॄन् यजन्ति अनुदिनम् गृहेषु अभिरत आशयाः

त्रैवर्गिकास्ते पुरुषा विमुखा हरिमेधस: ।
कथायां कथनीयोरुविक्रमस्य मधुद्विष: ॥ १८ ॥

त्रै-वर्गिकाः ते पुरुषाः विमुखाः हरि-मेधसः कथायाम् कथनीय उरु-विक्रमस्य मधु-द्विषः

नूनं दैवेन विहता ये चाच्युतकथासुधाम् ।
हित्वा श‍ृण्वन्त्यसद्गाथा: पुरीषमिव विड्भुज: ॥ १९ ॥

नूनम् दैवेन विहताः ये च अच्युत कथा सुधाम् हित्वा शृण्वन्ति असत्-गाथाः पुरीषम् इव विट्-भुजः

दक्षिणेन पथार्यम्ण: पितृलोकं व्रजन्ति ते ।
प्रजामनु प्रजायन्ते श्मशानान्तक्रियाकृत: ॥ २० ॥

दक्षिणेन पथा अर्यम्णः पितृ-लोकम् व्रजन्ति ते प्रजाम् अनु प्रजायन्ते श्मशान अन्त क्रिया कृतः

ततस्ते क्षीणसुकृता: पुनर्लोकमिमं सति ।
पतन्ति विवशा देवै: सद्यो विभ्रंशितोदया: ॥ २१ ॥

ततः ते क्षीण सु-कृताः पुनः लोकम् इमम् सति पतन्ति विवशाः देवैः सद्यः विभ्रंशित उदयाः

तस्मात्त्वं सर्वभावेन भजस्व परमेष्ठिनम् ।
तद्गुणाश्रयया भक्त्या भजनीयपदाम्बुजम् ॥ २२ ॥

तस्मात् त्वम् सर्व-भावेन भजस्व परमेष्ठिनम् तत्-गुण आश्रयया भक्त्या भजनीय पद-अम्बुजम्

वासुदेवे भगवति भक्तियोग: प्रयोजित: ।
जनयत्याशु वैराग्यं ज्ञानं यद्ब्रह्मदर्शनम् ॥ २३ ॥

वासुदेवे भगवति भक्ति-योगः प्रयोजितः जनयति आशु वैराग्यम् ज्ञानम् यत् ब्रह्म-दर्शनम्

यदास्य चित्तमर्थेषु समेष्विन्द्रियवृत्तिभि: ।
न विगृह्णाति वैषम्यं प्रियमप्रियमित्युत ॥ २४ ॥

यदा अस्य चित्तम् अर्थेषु समेषु इन्द्रिय-वृत्तिभिः न विगृह्णाति वैषम्यम् प्रियम् अप्रियम् इति उत

स तदैवात्मनात्मानं नि:सङ्गं समदर्शनम् ।
हेयोपादेयरहितमारूढं पदमीक्षते ॥ २५ ॥

सः तदा एव आत्मना आत्मानम् निःसङ्गम् सम-दर्शनम् हेय उपादेय रहितम् आरूढम् पदम् ईक्षते

ज्ञानमात्रं परं ब्रह्म परमात्मेश्वर: पुमान् ।
द‍ृश्यादिभि: पृथग्भावैर्भगवानेक ईयते ॥ २६ ॥

ज्ञान मात्रम् परम् ब्रह्म परम-आत्मा ईश्वरः पुमान् दृशि-आदिभिः पृथक् भावैः भगवान् एकः ईयते

एतावानेव योगेन समग्रेणेह योगिन: ।
युज्यतेऽभिमतो ह्यर्थो यदसङ्गस्तु कृत्स्‍नश: ॥ २७ ॥

एतावान् एव योगेन समग्रेण इह योगिनः युज्यते अभिमतः हि अर्थः यत् असङ्गः तु कृत्स्नशः

ज्ञानमेकं पराचीनैरिन्द्रियैर्ब्रह्म निर्गुणम् ।
अवभात्यर्थरूपेण भ्रान्त्या शब्दादिधर्मिणा ॥ २८ ॥

ज्ञानम् एकम् पराचीनैः इन्द्रियैः ब्रह्म निर्गुणम् अवभाति अर्थ-रूपेण भ्रान्त्या शब्द-आदि धर्मिणा

यथा महानहंरूपस्त्रिवृत्पञ्चविध: स्वराट् ।
एकादशविधस्तस्य वपुरण्डं जगद्यत: ॥ २९ ॥

यथा महान् अहम्-रूपः त्रि-वृत् पञ्च-विधः स्व-राट् एकादश-विधः तस्य वपुः अण्डम् जगत् यतः

एतद्वै श्रद्धया भक्त्या योगाभ्यासेन नित्यश: ।
समाहितात्मा नि:सङ्गो विरक्त्या परिपश्यति ॥ ३० ॥

एतत् वै श्रद्धया भक्त्या योग-अभ्यासेन नित्यशः समाहित-आत्मा निःसङ्गः विरक्त्या परिपश्यति

इत्येतत्कथितं गुर्वि ज्ञानं तद्ब्रह्म-दर्शनम् ।
येनानुबुद्ध्यते तत्त्वं प्रकृते: पुरुषस्य च ॥ ३१ ॥

इति एतत् कथितम् गुर्वि ज्ञानम् तत् ब्रह्म दर्शनम् येन अनुबुद्ध्यते तत्त्वम् प्रकृतेः पुरुषस्य च

ज्ञानयोगश्च मन्निष्ठो नैर्गुण्यो भक्तिलक्षण: ।
द्वयोरप्येक एवार्थो भगवच्छब्दलक्षण: ॥ ३२ ॥

ज्ञान-योगः च मत्-निष्ठः नैर्गुण्यः भक्ति लक्षणः द्वयोः अपि एकः एव अर्थः भगवत् शब्द लक्षणः

यथेन्द्रियै: पृथग्द्वारैरर्थो बहुगुणाश्रय: ।
एको नानेयते तद्वद्भगवान्शास्त्रवर्त्मभि: ॥ ३३ ॥

यथा इन्द्रियैः पृथक्-द्वारैः अर्थः बहु-गुण आश्रयः एकः नाना ईयते तद्वत् भगवान् शास्त्र-वर्त्मभिः

क्रियया क्रतुभिर्दानैस्तप:स्वाध्यायमर्शनै: ।
आत्मेन्द्रियजयेनापि संन्यासेन च कर्मणाम् ॥ ३४ ॥
योगेन विविधाङ्गेन भक्तियोगेन चैव हि ।
धर्मेणोभयचिह्नेन य: प्रवृत्तिनिवृत्तिमान् ॥ ३५ ॥
आत्मतत्त्वावबोधेन वैराग्येण द‍ृढेन च ।
ईयते भगवानेभि: सगुणो निर्गुण: स्वद‍ृक् ॥ ३६ ॥

क्रियया क्रतुभिः दानैः तपः स्वाध्याय मर्शनैः आत्म-इन्द्रिय-जयेन अपि सन्न्यासेन च कर्मणाम् योगेन विविध-अङ्गेन भक्ति-योगेन च एव हि धर्मेण उभय-चिह्नेन यः प्रवृत्ति निवृत्ति-मान् आत्म-तत्त्व अवबोधेन वैराग्येण दृढेन च ईयते भगवान् एभिः स-गुणः निर्गुणः स्व-दृक्

प्रावोचं भक्तियोगस्य स्वरूपं ते चतुर्विधम् ।
कालस्य चाव्यक्तगतेर्योऽन्तर्धावति जन्तुषु ॥ ३७ ॥

प्रावोचम् भक्ति-योगस्य स्वरूपम् ते चतुः-विधम् कालस्य च अव्यक्त-गतेः यः अन्तर्धावति जन्तुषु

जीवस्य संसृतीर्बह्वीरविद्याकर्मनिर्मिता: ।
यास्वङ्ग प्रविशन्नात्मा न वेद गतिमात्मन: ॥ ३८ ॥

जीवस्य संसृतीः बह्वीः अविद्या कर्म निर्मिताः यासु अङ्ग प्रविशन् आत्मा न वेद गतिम् आत्मनः

नैतत्खलायोपदिशेन्नाविनीताय कर्हिचित् ।
न स्तब्धाय न भिन्नाय नैव धर्मध्वजाय च ॥ ३९ ॥

न एतत् खलाय उपदिशेत् न अविनीताय कर्हिचित् न स्तब्धाय न भिन्नाय न एव धर्म-ध्वजाय च

न लोलुपायोपदिशेन्न गृहारूढचेतसे ।
नाभक्ताय च मे जातु न मद्भक्तद्विषामपि ॥ ४० ॥

न लोलुपाय उपदिशेत् न गृह-आरूढ-चेतसे न अभक्ताय च मे जातु न मत् भक्त द्विषाम् अपि

श्रद्दधानाय भक्ताय विनीतायानसूयवे ।
भूतेषु कृतमैत्राय शुश्रूषाभिरताय च ॥ ४१ ॥

श्रद्दधानाय भक्ताय विनीताय अनसूयवे भूतेषु कृत-मैत्राय शुश्रूषा अभिरताय च

बहिर्जातविरागाय शान्तचित्ताय दीयताम् ।
निर्मत्सराय शुचये यस्याहं प्रेयसां प्रिय: ॥ ४२ ॥

बहिः जात-विरागाय शान्त-चित्ताय दीयताम् निर्मत्सराय शुचये यस्य अहम् प्रेयसाम् प्रियः

य इदं श‍ृणुयादम्ब श्रद्धया पुरुष: सकृत् ।
यो वाभिधत्ते मच्चित्त: स ह्येति पदवीं च मे ॥ ४३ ॥

यः इदम् शृणुयात् अम्ब श्रद्धया पुरुषः सकृत् यः वा अभिधत्ते मत्-चित्तः सः हि एति पदवीम् च मे

मैत्रेय उवाच
एवं निशम्य कपिलस्य वचो जनित्री
सा कर्दमस्य दयिता किल देवहूति: ।
विस्रस्तमोहपटला तमभिप्रणम्य
तुष्टाव तत्त्वविषयाङ्कितसिद्धिभूमिम् ॥ १ ॥

मैत्रेयः उवाच एवम् निशम्य कपिलस्य वचः जनित्री सा कर्दमस्य दयिता किल देवहूतिः विस्रस्त मोह-पटला तम् अभिप्रणम्य तुष्टाव तत्त्व विषय अङ्कित सिद्धि भूमिम्

देवहूतिरुवाच
अथाप्यजोऽन्त:सलिले शयानं
भूतेन्द्रियार्थात्ममयं वपुस्ते ।
गुणप्रवाहं सदशेषबीजं
दध्यौ स्वयं यज्जठराब्जजात: ॥ २ ॥

देवहूतिः उवाच अथ अपि अजः अन्तः-सलिले शयानम् भूत इन्द्रिय अर्थ आत्म मयम् वपुः ते गुण-प्रवाहम् सत् अशेष बीजम् दध्यौ स्वयम् यत् जठर अब्ज जातः

स एव विश्वस्य भवान्विधत्ते
गुणप्रवाहेण विभक्तवीर्य: ।
सर्गाद्यनीहोऽवितथाभिसन्धिर्
आत्मेश्वरोऽतर्क्यसहस्रशक्ति: ॥ ३ ॥

सः एव विश्वस्य भवान् विधत्ते गुण-प्रवाहेण विभक्त वीर्यः सर्ग-आदि अनीहः अवितथ अभिसन्धिः आत्म-ईश्वरः अतर्क्य सहस्र शक्तिः

स त्वं भृतो मे जठरेण नाथ
कथं नु यस्योदर एतदासीत् ।
विश्वं युगान्ते वटपत्र एक:
शेते स्म माया-शिशुरङ्‌घ्रिपान: ॥ ४ ॥

सः त्वम् भृतः मे जठरेण नाथ कथम् नु यस्य उदरे एतत् आसीत् विश्वम् युग-अन्ते वट-पत्रे एकः शेते स्म माया शिशुः अङ्घ्रि पानः

त्वं देहतन्त्र: प्रशमाय पाप्मनां
निदेशभाजां च विभो विभूतये ।
यथावतारास्तव सूकरादयस्
तथायमप्यात्मपथोपलब्धये ॥ ५ ॥

त्वम् देह तन्त्रः प्रशमाय पाप्मनाम् निदेश-भाजाम् च विभो विभूतये यथा अवताराः तव सूकर-आदयः तथा अयम् अपि आत्म-पथ उपलब्धये

यन्नामधेयश्रवणानुकीर्तनाद्
यत्प्रह्वणाद्यत्स्मरणादपि क्‍वचित् ।
श्वादोऽपि सद्य: सवनाय कल्पते
कुत: पुनस्ते भगवन्नु दर्शनात् ॥ ६ ॥

यत् नामधेय श्रवण अनुकीर्तनात् यत् प्रह्वणात् यत् स्मरणात् अपि क्वचित् श्व-अदः अपि सद्यः सवनाय कल्पते कुतः पुनः ते भगवन् नु दर्शनात्

अहो बत श्वपचोऽतो गरीयान्
यज्जिह्वाग्रे वर्तते नाम तुभ्यम् ।
तेपुस्तपस्ते जुहुवु: सस्‍नुरार्या
ब्रह्मानूचुर्नाम गृणन्ति ये ते ॥ ७ ॥

अहो बत श्व-पचः अतः गरीयान् यत् जिह्वा-अग्रे वर्तते नाम तुभ्यम् तेपुः तपः ते जुहुवुः सस्नुः आर्याः ब्रह्म अनूचुः नाम गृणन्ति ये ते

तं त्वामहं ब्रह्म परं पुमांसं
प्रत्यक्स्रोतस्यात्मनि संविभाव्यम् ।
स्वतेजसा ध्वस्तगुणप्रवाहं
वन्दे विष्णुं कपिलं वेदगर्भम् ॥ ८ ॥

तम् त्वाम् अहम् ब्रह्म परम् पुमांसम् प्रत्यक्-स्रोतसि आत्मनि संविभाव्यम् स्व-तेजसा ध्वस्त गुण-प्रवाहम् वन्दे विष्णुम् कपिलम् वेद-गर्भम्

मैत्रेय उवाच
ईडितो भगवानेवं कपिलाख्य: पर: पुमान् ।
वाचाविक्लवयेत्याह मातरं मातृवत्सल: ॥ ९ ॥

मैत्रेयः उवाच ईडितः भगवान् एवम् कपिल-आख्यः परः पुमान् वाचा अविक्लवया इति आह मातरम् मातृ-वत्सलः

कपिल उवाच
मार्गेणानेन मातस्ते सुसेव्येनोदितेन मे ।
आस्थितेन परां काष्ठामचिरादवरोत्स्यसि ॥ १० ॥

कपिलः उवाच मार्गेण अनेन मातः ते सु-सेव्येन उदितेन मे आस्थितेन पराम् काष्ठाम् अचिरात् अवरोत्स्यसि

श्रद्धत्स्वैतन्मतं मह्यं जुष्टं यद्ब्रह्मवादिभि: ।
येन मामभयं याया मृत्युमृच्छन्त्यतद्विद: ॥ ११ ॥

श्रद्धत्स्व एतत् मतम् मह्यम् जुष्टम् यत् ब्रह्म-वादिभिः येन माम् अभयम् यायाः मृत्युम् ऋच्छन्ति अ-तत्-विदः

मैत्रेय उवाच
इति प्रदर्श्य भगवान्सतीं तामात्मनो गतिम् ।
स्वमात्रा ब्रह्मवादिन्या कपिलोऽनुमतो ययौ ॥ १२ ॥

मैत्रेयः उवाच इति प्रदर्श्य भगवान् सतीम् ताम् आत्मनः गतिम् स्व-मात्रा ब्रह्म-वादिन्या कपिलः अनुमतः ययौ

सा चापि तनयोक्तेन योगादेशेन योगयुक् ।
तस्मिन्नाश्रम आपीडे सरस्वत्या: समाहिता ॥ १३ ॥

सा च अपि तनय उक्तेन योग-आदेशेन योग-युक् तस्मिन् आश्रमे आपीडे सरस्वत्याः समाहिता

अभीक्ष्णावगाहकपिशान्जटिलान्कुटिलालकान् ।
आत्मानं चोग्रतपसा बिभ्रती चीरिणं कृशम् ॥ १४ ॥

अभीक्ष्ण अवगाह कपिशान् जटिलान् कुटिल अलकान् आत्मानम् च उग्र-तपसा बिभ्रती चीरिणम् कृशम्

प्रजापते: कर्दमस्य तपोयोगविजृम्भितम् ।
स्वगार्हस्थ्यमनौपम्यं प्रार्थ्यं वैमानिकैरपि ॥ १५ ॥

प्रजा-पतेः कर्दमस्य तपः योग विजृम्भितम् स्व-गार्हस्थ्यम् अनौपम्यम् प्रार्थ्यम् वैमानिकैः अपि

पय:फेननिभा: शय्या दान्ता रुक्‍मपरिच्छदा: ।
आसनानि च हैमानि सुस्पर्शास्तरणानि च ॥ १६ ॥

पयः फेन निभाः शय्याः दान्ताः रुक्म परिच्छदाः आसनानि च हैमानि सु-स्पर्श आस्तरणानि च

स्वच्छस्फटिककुड्येषु महामारकतेषु च ।
रत्नप्रदीपा आभान्ति ललना रत्नसंयुता: ॥ १७ ॥

स्वच्छ स्फटिक कुड्येषु महा-मारकतेषु च रत्न-प्रदीपाः आभान्ति ललनाः रत्न संयुताः

गृहोद्यानं कुसुमितै रम्यं बह्वमरद्रुमै: ।
कूजद्विहङ्गमिथुनं गायन्मत्तमधुव्रतम् ॥ १८ ॥

गृह-उद्यानम् कुसुमितैः रम्यम् बहु-अमर-द्रुमैः कूजत् विहङ्ग मिथुनम् गायत् मत्त मधु-व्रतम्

यत्र प्रविष्टमात्मानं विबुधानुचरा जगु: ।
वाप्यामुत्पलगन्धिन्यां
कर्दमेनोपलालितम् ॥ १९ ॥

यत्र प्रविष्टम् आत्मानम् विबुध-अनुचराः जगुः वाप्याम् उत्पल गन्धिन्याम् कर्दमेन उपलालितम्

हित्वा तदीप्सिततममप्याखण्डलयोषिताम् ।
किञ्चिच्चकार वदनं पुत्रविश्लेषणातुरा ॥ २० ॥

हित्वा तत् ईप्सित-तमम् अपि आखण्डल-योषिताम् किञ्चित् चकार वदनम् पुत्र-विश्लेषण आतुरा

वनं प्रव्रजिते पत्यावपत्यविरहातुरा ।
ज्ञाततत्त्वाप्यभून्नष्टे वत्से गौरिव वत्सला ॥ २१ ॥

वनम् प्रव्रजिते पत्यौ अपत्य-विरह आतुरा ज्ञात-तत्त्वा अपि अभूत् नष्टे वत्से गौः इव वत्सला

तमेव ध्यायती देवमपत्यं कपिलं हरिम् ।
बभूवाचिरतो वत्स नि:स्पृहा ताद‍ृशे गृहे ॥ २२ ॥

तम् एव ध्यायती देवम् अपत्यम् कपिलम् हरिम् बभूव अचिरतः वत्स निःस्पृहा तादृशे गृहे

ध्यायती भगवद्रूपं यदाह ध्यानगोचरम् ।
सुत: प्रसन्नवदनं समस्तव्यस्तचिन्तया ॥ २३ ॥

ध्यायती भगवत्-रूपम् यत् आह ध्यान-गोचरम् सुतः प्रसन्न-वदनम् समस्त व्यस्त चिन्तया

भक्तिप्रवाहयोगेन वैराग्येण बलीयसा ।
युक्तानुष्ठानजातेन ज्ञानेन ब्रह्महेतुना ॥ २४ ॥
विशुद्धेन तदात्मानमात्मना विश्वतोमुखम् ।
स्वानुभूत्या तिरोभूतमायागुणविशेषणम् ॥ २५ ॥

भक्ति-प्रवाह-योगेन वैराग्येण बलीयसा युक्त-अनुष्ठान जातेन ज्ञानेन ब्रह्म-हेतुना विशुद्धेन तदा आत्मानम् आत्मना विश्वतः-मुखम् स्व-अनुभूत्या तिरः-भूत माया-गुण विशेषणम्

ब्रह्मण्यवस्थितमतिर्भगवत्यात्मसंश्रये ।
निवृत्तजीवापत्तित्वात्क्षीणक्लेशाप्तनिर्वृति: ॥ २६ ॥

ब्रह्मणि अवस्थित मतिः भगवति आत्म-संश्रये निवृत्त जीव आपत्तित्वात् क्षीण क्लेश आप्त निर्वृतिः

नित्यारूढसमाधित्वात्परावृत्तगुणभ्रमा ।
न सस्मार तदात्मानं स्वप्ने द‍ृष्टमिवोत्थित: ॥ २७ ॥

नित्य आरूढ समाधित्वात् परावृत्त गुण भ्रमा न सस्मार तदा आत्मानम् स्वप्ने दृष्टम् इव उत्थितः

तद्देह: परत: पोषोऽप्यकृशश्चाध्यसम्भवात् ।
बभौ मलैरवच्छन्न: सधूम इव पावक: ॥ २८ ॥

तत्-देहः परतः पोषः अपि अकृशः च आधि असम्भवात् बभौ मलैः अवच्छन्नः स-धूमः इव पावकः

स्वाङ्गं तपोयोगमयं मुक्तकेशं गताम्बरम् ।
दैवगुप्तं न बुबुधे वासुदेवप्रविष्टधी: ॥ २९ ॥

स्व-अङ्गम् तपः योग मयम् मुक्त केशम् गत अम्बरम् दैव गुप्तम् न बुबुधे वासुदेव प्रविष्ट धीः

एवं सा कपिलोक्तेन मार्गेणाचिरत: परम् ।
आत्मानं ब्रह्मनिर्वाणं भगवन्तमवाप ह ॥ ३० ॥

एवम् सा कपिल उक्तेन मार्गेण अचिरतः परम् आत्मानम् ब्रह्म निर्वाणम् भगवन्तम् अवाप ह

तद्वीरासीत्पुण्यतमं क्षेत्रं त्रैलोक्यविश्रुतम् ।
नाम्ना सिद्धपदं यत्र सा संसिद्धिमुपेयुषी ॥ ३१ ॥

तत् वीर आसीत् पुण्य-तमम् क्षेत्रम् त्रै-लोक्य विश्रुतम् नाम्ना सिद्ध-पदम् यत्र सा संसिद्धिम् उपेयुषी

तस्यास्तद्योगविधुतमार्त्यं मर्त्यमभूत्सरित् ।
स्रोतसां प्रवरा सौम्य सिद्धिदा सिद्धसेविता ॥ ३२ ॥

तस्याः तत् योग विधुत मार्त्यम् मर्त्यम् अभूत् सरित् स्रोतसाम् प्रवरा सौम्य सिद्धि-दा सिद्ध सेविता

कपिलोऽपि महायोगी भगवान्पितुराश्रमात् ।
मातरं समनुज्ञाप्य प्रागुदीचीं दिशं ययौ ॥ ३३ ॥

कपिलः अपि महा-योगी भगवान् पितुः आश्रमात् मातरम् समनुज्ञाप्य प्राक्-उदीचीम् दिशम् ययौ

सिद्धचारणगन्धर्वैर्मुनिभिश्चाप्सरोगणै: ।
स्तूयमान: समुद्रेण दत्तार्हणनिकेतन: ॥ ३४ ॥

सिद्ध चारण गन्धर्वैः मुनिभिः च अप्सरः-गणैः स्तूयमानः समुद्रेण दत्त अर्हण निकेतनः

आस्ते योगं समास्थाय साङ्ख्याचार्यैरभिष्टुत: ।
त्रयाणामपि लोकानामुपशान्त्यै समाहित: ॥ ३५ ॥

आस्ते योगम् समास्थाय साङ्ख्य आचार्यैः अभिष्टुतः त्रयाणाम् अपि लोकानाम् उपशान्त्यै समाहितः

एतन्निगदितं तात यत्पृष्टोऽहं तवानघ ।
कपिलस्य च संवादो देवहूत्याश्च पावन: ॥ ३६ ॥

एतत् निगदितम् तात यत् पृष्टः अहम् तव अनघ कपिलस्य च संवादः देवहूत्याः च पावनः

य इदमनुश‍ृणोति योऽभिधत्ते
कपिलमुनेर्मतमात्मयोगगुह्यम् ।
भगवति कृतधी: सुपर्णकेताव्
उपलभते भगवत्पदारविन्दम् ॥ ३७ ॥
एष साक्षाद्धरेरंशो जातो लोकरिरक्षया ।
इयं च तत्परा हि श्रीरनुजज्ञेऽनपायिनी ॥ ६ ॥

यः इदम् अनुशृणोति यः अभिधत्ते कपिल-मुनेः मतम् आत्म-योग गुह्यम् भगवति कृत-धीः सुपर्ण-केतौ उपलभते भगवत् पद-अरविन्दम्