श्रीमद्भागवतमहापुराणम्

मैत्रेय उवाच - Maitreya said -

मनोस्तु शतरूपायां तिस्र: कन्याश्च जज्ञिरे ।
आकूतिर्देवहूतिश्च प्रसूतिरिति विश्रुता: ॥१॥


मनो:-तु शतरूपायाम् of Manu indeed from Shataroopaa
तिस्र: कन्या:-च जज्ञिरे three daughters and were born
आकूति:-देवहूति:-च Aakooti, Devahooti and
प्रसूति:-इति विश्रुता: Prasooti thus called

आकूतिं रुचये प्रादादपि भ्रातृमतीं नृप: ।
पुत्रिकाधर्ममाश्रित्य शतरूपानुमोदित: ॥२॥


आकूतिम् रुचये प्रादात्- Aakooti, for Ruchi gave (in marriage)
अपि भ्रातृमतीम् नृप: even brother having, the king
पुत्रिका-धर्मम्-आश्रित्य the Pootrika system to adhere to
शतरूपा-अनुमोदित: by Shataroopaa consented

प्रजापति: स भगवान् रुचिस्तस्यामजीजनत् ।
मिथुनं ब्रह्मवर्चस्वी परमेण समाधिना ॥३॥


प्रजापति: स: भगवान् the Lord of created beings, he the worshipful
रुचि:-तस्याम्-अजीजनत् Ruchi, from her gave birth to
मिथुनम् ब्रह्मवर्चस्वी a male and female, (he) having qualities of Brahman
परमेण समाधिना by intense concentration

यस्तयो: पुरुष: साक्षाद्विष्णुर्यज्ञस्वरूपधृक् ।
या स्त्री सा दक्षिणा भूतेरंशभूताऽनपायिनी ॥४॥


य:-तयो: पुरुष: साक्षात्- (the one) who among them, male, (was) incarnate
विष्णु:-यज्ञ-स्वरूप-धृक् Vishnu, of sacrifices' form taking
या स्त्री सा दक्षिणा (the one) who was the female, she (was) Dakshinaa
भूते:-अंश-भूता-अनपायिनी of Lakshmi part incarnation, inseparable (of Vishnu)

आनिन्ये स्वगृहं पुत्र्या: पुत्रं विततरोचिषम् ।
स्वायम्भुवो मुदा युक्तो रुचिर्जग्राह दक्षिणाम् ॥५॥


आनिन्ये स्व-गृहम् brought to (his) own house
पुत्र्या: पुत्रम् daughter's son
वितत-रोचिषम् of boundless glory
स्वायम्भुव: मुदा युक्त: Swaayambhuva, joy full of
रुचि:-जग्राह दक्षिणाम् Ruchi took Dakshinaa

तां कामयानां भगवानुवाह यजुषां पति: ।
तुष्टायां तोषमापन्नोऽजनयद् द्वादशात्मजान् ॥६॥


ताम् कामयानाम् भगवान्- her desiring, The Lord
उवाह यजुषाम् पति: married, of sacrifices The Lord
तुष्टायाम् तोषम्-आपन्न:- and she being pleased, satisfied he
अजनयत् द्वादश-आत्मजान् gave birth to twelve sons

तोष: प्रतोष: संतोषो भद्र: शान्तिरिडस्पति: ।
इध्म: कविर्विभु: स्वह्न: सुदेवो रोचनो द्विषट् ॥७॥


तोष: प्रतोष: संतोष: Tosha, Pratosha, Santosha,
भद्र: शान्ति:-इडस्पति: Bhadra, Shaanti, Idaspati,
इध्म: कवि:-विभु: स्वह्न: Idhma, Kavi, Vibhu, Swahna,
सुदेव: रोचन: द्विषट् Sudeva, Rochana, Dvishat

तुषिता नाम ते देवा आसन् स्वायम्भुवान्तरे ।
मरीचिमिश्रा ऋषयो यज्ञ: सुरगणेश्वर: ॥८॥


तुषिता: नाम Tushita named
ते देवा: आसन् those (twelve) gods were
स्वायम्भुव-अन्तरे in Swaayambhuva Manvantara
मरीचि-मिश्रा ऋषय: Mareechi and other sages
यज्ञ: सुर-गण-ईश्वर: The Lord Yagya (was) of the gods' group the chief

प्रियव्रतोत्तानपादौ मनुपुत्रौ महौजसौ ।
तत्पुत्रपौत्रनप्तृणामनुवृत्तं तदन्तरम् ॥९॥


प्रियव्रत-उत्तानपादौ Priyavrata Uttaanapaada the two
मनु-पुत्रौ महा-ओजसौ Manu's sons, (were) very valiant
तत्-पुत्र-पौत्र-नप्तृणाम्- their sons, grand sons and great grand sons
अनुवृत्तम् तत्-अन्तरम् and progeny were in that Manvantara

देवहूतिमदात्तात कर्दमायात्मजां मनु: ।
तत्सम्बन्धि श्रुतप्रायं भवता गदतो मम ॥१०॥


देवहूतिम्-अदात्-तात Devahooti gave, O Dear One!
कर्दमाय-आत्मजाम् मनु: to Kardama, daughter Manu
तत्सम्बन्धि श्रुत-प्रायम् that related heard almost
भवता गदत: मम by you, told by me

दक्षाय ब्रह्मपुत्राय प्रसूतिं भगवान्मनु: ।
प्रायच्छद्यत्कृत: सर्ग: त्रिलोक्याम् विततो महान् ॥११॥


दक्षाय ब्रह्म-पुत्राय to Daksha, Brahmaa's son
प्रसूतिम् भगवान्-मनु: Prasooti, Lord Manu
प्रायच्छत्-यत्-कृत: सर्ग: gave away, whose generated progeny
त्रिलोक्याम् वितत: महान् in the three worlds is spread vast

या: कर्दमसुता: प्रोक्ता नव ब्रह्मर्षिपत्नय: ।
तासां प्रसूतिप्रसवं प्रोच्यमानं निबोध मे ॥१२॥


या: कर्दम-सुता: प्रोक्ता: those Kardama's daughters said about
नव ब्रह्मर्षि-पत्नय: of the nine Brahmaa's (sons') wives
तासाम् प्रसूति-प्रसवम् of their borne race
प्रोच्यमानम् निबोध मे when saying, listen to me

पत्नी मरीचेस्तु कला सुषुवे कर्दमात्मजा ।
कश्यपं पूर्णिमानं च ययोरापूरितं जगत् ॥१३॥


पत्नी मरीचे:-तु कला wife of Mareechi, then Kalaa
सुषुवे कर्दम-आत्मजा gave birth, Kardama's daughter
कश्यपम् पूर्णिमानम् च Kashyapa and Poornimaa
ययो:-आपूरितम् जगत् by whom was filled the world

पूर्णिमाऽसूत विरजं विश्वगं च परंतप ।
देवकुल्यां हरे: पादशौचाद्याऽभूत्सरिद्दिव: ॥१४॥


पूर्णिमा-असूत विरजम् Poornimaa begot (two sons) Viraja and
विश्वगम् च परंतप Vishwaga, and, O austerities observer Vidura!
देवकुल्याम् हरे: पाद-शौचात्- and Devakulyaa, from Hari's feet washed waters
या-अभूत्-सरित्-दिव: who became the river divine, Gangaa

अत्रे: पत्न्यनसूया त्रीञ्जज्ञे सुयशस: सुतान् ।
दत्तं दुर्वाससं सोममात्मेशब्रह्मसम्भवान् ॥१५॥


अत्रे: पत्नी-अनसूया Atree's wife Anasooyaa
त्रीन्-जज्ञे सुयशस: सुतान् three gave birth to well renowned sons
दत्तम् दुर्वाससम् सोमम्- Datta, Durvaasaa, Soma
आत्म-ईश-ब्रह्म-सम्भवान् of Vishnu, Shiva and Brahmaa part incarnations
वदुर उवाच - Vidura said -

अत्रेर्गृहे सुरश्रेष्ठा: स्थित्युत्पत्त्यन्तहेतव: ।
किञ्चिच्चिकीर्षवो जाता एतदाख्याहि मे गुरो ॥१६॥


अत्रे:-गृहे सुर-श्रेष्ठा: in Atree's house, the gods foremost
स्थिति-उत्पत्ति-अन्त-हेतव: of preservation, creation and destruction the
स्थिति-उत्पत्ति-अन्त-हेतव: of preservation, creation and destruction the cause
किञ्चित्-चिकीर्षव: जाता: with what desire were born
एतत्-आख्याहि मे गुरो this (please) say to me O Master
मैत्रेय उवाच - Maitreya said -

ब्रह्मणा नोदित: सृष्टावत्रिर्ब्रह्मविदां वर: ।
सह पत्न्या ययावृक्षं कुलाद्रिं तपसि स्थित: ॥१७॥


ब्रह्मणा नोदित: सृष्टौ- by Brahmaa instructed in creation,
अत्रि:-ब्रह्म-विदाम् वर: Atree, of the knowers of Brahman the foremost
सह पत्न्या ययौ-ऋक्षम् along with wife proceeded to Riksha
कुलाद्रिम् तपसि स्थित: the ancient mountain ranges, in penance practicing

तस्मिन् प्रसूनस्तबकपलाशाशोककानने ।
वार्भि: स्रवद्भिरुदघुष्टे निर्विन्ध्याया: समन्तत: ॥१८॥


तस्मिन् प्रसून-स्तबक- in that (mountain), with flower clusters
पलाश-अशोक-कानने of Palaasha, Ashoka forest
वार्भि: स्रवद्भि:-उदघुष्टे by the waters flowing sound
निर्विन्ध्याया: समन्तत: of Nirvindhyaa surrounding

प्राणायामेन संयम्य मनो वर्षशतं मुनि: ।
अतिष्ठदेकपादेन निर्द्वन्दोऽनिलभोजन: ॥१९॥


प्राणायामेन संयम्य by Praanaayam controlling
मन: वर्ष-शतम् मुनि: the mind, years hundred, the sage
अतिष्ठत्-एक-पादेन remained by one leg
निर्द्वन्द:-अनिल-भोजन: unaware of dualities, air subsisting on

शरणं तं प्रपद्येऽहं य एव जगदीश्वर: ।
प्रजामात्मसमां मह्यं प्रयच्छत्विति चिन्तयन् ॥२०॥


शरणम् तम् प्रपद्ये-अहम् protection His, seek I
य: एव जगदीश्वर: Who alone (is) the world's Lord
प्रजाम्-आत्म-समाम् off-spring (His) Self like
मह्यम् प्रयच्छतु- to me may grant
इति चिन्तयन् this thinking

तप्यमानं त्रिभुवनं प्राणायामैधसाग्निना ।
निर्गतेन मुनेर्मूर्ध्न: समीक्ष्य प्रभवस्त्रय: ॥२१॥


तप्यमानम् त्रिभुवनम् scorched the three worlds
प्राणायाम-एधस-अग्निना by the Praanaayam fuel ignited fire
निर्गतेन मुने:-मूर्ध्न: emerging from the sage's skull
समीक्ष्य प्रभव:-त्रय: seeing the Lords three

अप्सरोमुनिगन्धर्वसिद्धविद्याधरोरगै: ।
वितायमानयशसस्तदाश्रमपदं ययु: ॥२२॥


अप्सर:-मुनि-गन्धर्व- Apsaras, sages, Gandharvas,
सिद्ध-विद्याधर-उरगै: Siddhas, Vidyaadharas and Naagas
वितायमान-यशस:- were singing (his) glory
तत्-आश्रम-पदम् ययु: (they) to his hermitage place went

तत्प्रादुर्भावसंयोगविद्योतितमना मुनि: ।
उत्तिष्ठन्नेकपादेन ददर्श विबुधर्षभान् ॥२३॥


तत्-प्रादुर्भाव-संयोग- by their appearance occasion,
विद्योतित-मना: मुनि: enlightened hearted the sage
उत्तिष्ठन्-एक-पादेन (though) standing on one foot
ददर्श विबुध-ऋषभान् saw the foremost gods

प्रणम्य दण्डवद्भूमावुपतस्थेऽर्हणाञ्जलि: ।
वृषहंससुपर्णस्थान् स्वै: स्वैश्चिह्नैश्चचिह्नितान् ॥२४॥


प्रणम्य दण्डवत्-भूमौ- greeting (them) by lying prostrate on the ground
उपतस्थे:-अर्हण-अञ्जलि: worshipped (them) with holy articles in the palms
वृष-हंस-सुपर्ण-स्थान् on bull, swan, Gaduda seated
स्वै: स्वै:-चिह्नै:-च- by (their) respective and marks
चिह्नितान् identified

कृपावलोकेन हसद्वदनेनोपलम्भितान् ।
तद्रोचिषा प्रतिहते निमील्य मुनिरक्षिणी ॥२५॥


कृपा-अवलोकेन हसत्-वदनेन- by (their) gracious looks, smiling faces
उपलम्भितान् तत्-रोचिषा exhibited by that splendour
प्रतिहते निमील्य मुनि:-अक्षिणी dazzled, closed the sage eyes

चेतस्तत्प्रवणं युञ्जन्नस्तावीत्संहताञ्जलि: ।
श्लक्ष्णया सूक्त्या वाचा सर्वलोकगरीयस: ॥२६॥


चेत:-तत्-प्रवणम् युञ्जन्- conscious his, towards (them) employing
अस्तावीत्-संहत-अञ्जलि: extolled with joined palms
श्लक्ष्णया सूक्त्या वाचा with significant sweet words
सर्व-लोक-गरीयस: in all the worlds the greatest
अत्रि: उवाच - Atree said

विश्वोद्भ॒वस्थितिलयेषु विभज्यमानैर्मायागुणैरनुयुगं विगृहीतदेहा: ।
ते ब्रह्मविष्णुगिरिशा: प्रणतोऽस्म्यहं वस्तेभ्य: क एव भवतां म इहोपहूत: ॥ २७॥


विश्व-उद्भ॒व-स्थिति-लयेषु- in the world's creation, preservation, and
विभज्यमानै:-माया-गुणै:- dividing by Maayaa' Gunas,
अनुयुगम् विगृहीत-देहा: in every Kalpa assuming forms
ते ब्रह्म-विष्णु-गिरिशा: to them, Brahmaa, Vishnu, Shiva
प्रणत:-अस्मि-अहम् bowed am I
व:-तेभ्य: क: एव of those who alone
भवताम् मे इह-उपहूत: of you by me, here is called

एको मयेह भगवान् विबुधप्रधानैश्चित्तीकृत: प्रजननाय कथं नु यूयम् ।
अत्रागतास्तनुभृतां मनसोऽपि दूरात् ब्रूत प्रसीदत महानिह विस्मयो मे ॥२८॥


एक: मया-इह भगवान् one by me, here Lord
विबुध-प्रधानै: चित्तीकृत: of the gods the foremost was invoked,
प्रजननाय कथम् नु यूयम् for creation how come You All
अत्र-आगता:-तनुभृतताम् here have come, to the human beings
मनस:-अपि दूरात् mind also far away
ब्रूत प्रसीदत do say, be pleased
महान्-इह विस्मय: मे great in this is doubt to me
मैत्रेय उवाच - Maitreya said -

इति तस्य वच: श्रुत्वा त्रयस्ते विबुधर्षभा: ।
प्रत्याहु: श्लक्ष्णया वाचा प्रहस्य तमृषिं प्रभो ॥२९॥


इति तस्य वच: श्रुत्वा this, his words having heard
त्रय:-ते विबुध-ऋषभा: three they, the divinities foremost
प्रत्याहु: श्लक्ष्णया वाचा answered in sweet words
प्रहस्य तम्-ऋषिम् प्रभो laughingly to that sage, O Vidura!
देवा ऊचु: - The Deities said -

यथा कृतस्ते सङ्कल्पो भाव्यं तेनैव नान्यथा ।
सत्सङ्कल्पस्य ते ब्रह्मन् यद्वै ध्यायति ते वयम् ॥३०॥


यथा कृत:-ते सङ्कल्प: as have resolved your decision
भाव्यम् तेन-एव will surely happen that like only
न-अन्यथा सत्-सङ्कल्पस्य not otherwise true resolves
ते ब्रह्मन् यत्-वै are yours O Brahman! on Whom
ध्यायति ते वयम् indeed (you) meditate, they we are

अथास्मदंशभूतास्ते आत्मजा लोकविश्रुता: ।
भवितारोऽङ्गभद्रं ते विस्रप्स्यन्ति च ते यश: ॥३१॥


अथ-अस्मत्-अंश-भूता:- now, from our parts born
ते आत्मजा: लोक-विश्रुता: your sons, in the world well known
भवितार:-अङ्ग-भद्रम् ते will be, O Dear! May you be blessed
विस्रप्स्यन्ति च ते यश: will spread and your fame

एवं कामवरं दत्त्वा प्रतिजग्मु: सुरेश्वरा: ।
सभाजितास्तयो: सम्यग्दम्पत्योर्मिषतोस्तत: ॥३२॥


एवम् काम-वरम् दत्त्वा like this, desired boon gave
प्रतिजग्मु: सुरेश्वरा: returned the Deities
सभाजिता:-तयो: सम्यक्- worshipped by them well,
दम्पत्यो: मिषतो:-तत: by the couple looked on from there

सोमो अभूद्ब्रह्मणोंऽशेन दत्तो विष्णोस्तु योगवित् ।
दुर्वासा: शंकरस्यांशो निबोधाङ्गिरस: प्रजा: ॥३३॥


सोम: अभूत्-ब्रह्मण:-अंशेन moon was born of Brahma's portion
दत्त: विष्णो:-तु योगवित् Dattatreya of Vishnu, indeed the yoga Master
दुर्वासा: शंकरस्य-अंश: Durvaasaa was Shiva's portion
निबोध-अङ्गिरस: प्रजा: listen (about) Angirasa's progeny

श्रद्धा त्वङ्गिरस: पत्नी चतस्रोऽसूत् कन्यका: ।
सिनीवाली कुहू राका चतुर्थ्यनुमतिस्तथा ॥३४॥


श्रद्धा तु- Shraddhaa, indeed
अङ्गिरस: पत्नी Angirasa's wife
चतस्र:-असूत् कन्यका: four gave birth to daughters
सिनीवाली कुहू राका Sineevaalee, Kuhu, Raakaa
चतुर्थी-अनुमति:तथा fourth Anumati and

तत्पुत्रावपरावास्तां ख्यातौ स्वरोचिषेऽन्तरे ।
उतथ्यो भगवान् साक्षाद्ब्रह्मिष्ठश्च बृहस्पति: ॥३५॥


तत्-पुत्रौ-अपरौ-आस्ताम् his two sons, besides were
ख्यातौ स्वरोचिषे-अन्तरे well known in Svarochisha Manvantara
उतथ्य: भगवान् साक्षात्- Utathya (was) god personified
ब्रह्मिष्ठ:-च बृहस्पति: the knower of Brahma, and Brihaspati

पुलस्त्योऽजनयत्पत्न्यामगस्त्यं च हविर्भुवि ।
सोऽन्यजन्मनि दह्राग्निर्विश्रवाश्च महातपा: ॥३६॥


पुलस्त्य-अजनयत्- Pulastya gave birth
पत्न्याम्- from wife
अगस्त्यम् च हविर्भुवि to Agastya, (wife) Havirbhoo
स:-अन्य-जन्मनि he in another birth
दह्राग्नि:- was gastro fire
विश्रवा:-च महातपा: Vishravaa and was a great ascetic

तस्य यक्षपतिर्देव कुबेरस्त्विडविडासुत: ।
रावण: कुम्भकर्णश्च तथान्यस्यां विभीषण: ॥३७॥


तस्य यक्षपति:- his (Vishwashrava's), the lord of Yakshas
देव: कुबेर:-तु- celebrated Kuber indeed
इडविडा-सुत: Idavidaa son
रावण: कुम्भकर्ण:-च Raavana, Kumbhakarna and
तथा-अन्यस्याम् and from the other (wife)
विभीषण: Vibheeshana

पुलहस्य गतिर्भार्या त्रीनसूत सती सुतान् ।
कर्मश्रेष्ठं वरीयांसं सहिष्णुं च महामते ॥३८॥


पुलहस्य गति:-भार्या Pulaha's, Gati, the wife
त्रीन्-असूत सती सुतान् three gave birth to, the noble lady, sons
कर्मश्रेष्ठम् वरीयांसम् Karmashreshtha, Vareeyaan
सहिष्णुम् च महामते and Sahishnu, O Wise Vidura!

क्रतोरपि क्रिया भार्या वालखिल्यानसूयत ।
ऋषीन् षष्टिसहस्राणि ज्वलतो ब्रह्मतेजसा ॥३९॥


क्रतो:-अपि क्रिया भार्या of Kratu, also, Kriyaa, the wife
वालखिल्यान्-असूयत The Baalakhilyaas, boar
ऋषीन् षष्टि-सहस्राणि the sages, sixty thousand
ज्वलत: ब्रह्म-तेजसा burning (with) Brahmanic glow

ऊर्जायां जज्ञिरे पुत्रा वशिष्ठस्य परन्तप ।
चित्रकेतुप्रधानास्ते सप्त ब्रह्मर्षयोऽमला: ॥४०॥


ऊर्जायाम् जज्ञिरे पुत्रा: from Oorjaa, were born sons
वशिष्ठस्य परन्तप: of Vashishtha, O Valiant One!
चित्रकेतु-प्रधाना:-ते सप्त Chitraketu, mainly, they seven
ब्रह्मर्षय:-अमला: were Braahmana sages pure

चित्रकेतु सुरोचिश्च विरजा मित्र एव च ।
उल्बणो वसुभृद्यानो द्युमान् शक्त्यादयोऽपरे ॥४१॥


चित्रकेतु: सुरोचि:-च Chitraketu, Surochi, and
विरजा: मित्र: एव च Virajaa, Mitra also and
उल्बण: वसुभृद्यान: Ulbana, Vasubhridyaana,
द्युमान् शक्ति-आदय:-अपरे Dyumaana, Shakti and others from another (wife)

चित्तिस्त्वथर्वण: पत्नी लेभे पुत्रं धृतव्रतम् ।
दध्यञ्चमश्वशिरसम् भृगोर्वंशम् निबोध मे ॥४२॥


चित्ति:-तु-अथर्वण: पत्नी Chitti, indeed, Atharva's wife
लेभे पुत्रम् धृतव्रतम् got a son, (who had) taken vow (of penance)
दध्यञ्चम्-अश्वशिरसम् Dadheechee, (known also as) Ashwashiras
भृगो:-वंशम् निबोध मे of Bhrigu's race, hear from me

भृगु: ख्यात्यां महाभाग: पत्न्यां पुत्रानजीजनत् ।
धातारं च विधातारं श्रियं च भगवत्पराम् ॥४३॥


भृगु: ख्यात्याम् महाभाग: Bhrigu through Khyaatee, the blessed,
पत्न्याम् पुत्रान्-अजीजनत् wife, sons produced
धातारम् च विधातारम् Dhaataa and Vidhaataa
श्रियम् च भगवत्-पराम् and Shri, Lord's devotee

आयतिं नियतिं चैव सूते मेरुस्तयोरदात् ।
ताभ्यां तयोरभवतां मृकण्ड: प्राण एव च ॥४४॥


आयतिम् नियतिम् च-एव Aayati, Niyati and also
सूते मेरु:-तयो:-अदात् daughters, Meru to them gave
ताभ्याम् तयो:-अभवताम् from them, to both of them (Dhaata, Vidhata)
मृकण्ड: प्राण: एव च were born, Mrikanda, Praana also and

मार्कण्डेयो मृकण्डस्य प्राणाद्वेद शिरामुनि: ।
कविश्च भार्गवो यस्य भगवानुशना सुत: ॥४५॥


मार्कण्डेय: मृकण्डस्य Maarkandeya, of Mrikanda
प्राणात्-वेद शिरा-मुनि: from Praana Ved-Shiraa the sage
कवि:-च भार्गव: यस्य Kavi and of Bhrigu, whose
भगवान्-उशना सुत: Bhagavaan Ushanaa is the son

त एते मुनय: क्षत्तर्लोकान्सर्गैरभावयन् ।

एष कर्दमदौहित्रसंतान: कथितस्तव ।
शृण्वत: श्रद्दधानस्य सद्य: पापहर: पर: ॥४६॥


ते एते मुनय: क्षत्त:- those, these sages, O Vidura!
लोकान्-सर्गै:-अभावयन् the worlds by progeny spreading
एष: कर्दम-दौहित्र- this Kardama's grandsons'
संतान: कथित:-तव children, told to you
शृण्वत: श्रद्दधानस्य hearing reverently
सद्य: पाप-हर: पर: soon sins dissolves best

प्रसूतिं मानवीं दक्ष उपयेमे ह्यजात्मज: ।
तस्यां ससर्ज दुहितृ: षोडशामललोचना: ॥४७॥


प्रसूतिम् मानवीम् दक्ष Prasooti, Manu's daughter, Daksha
उपयेमे हि-अज-आत्मज: married indeed, Brahmaa's son
तस्याम् ससर्ज दुहितृ: from her (he) created daughters
षोडश-अमल-लोचना: sixteen, beautiful eyed

त्रयोदशादाद्धर्माय तथैकामग्नये विभु: ।
पितृभ्य एकाम् युक्तेभ्यो भवायैकां भवच्छिदे ॥४८॥


त्रयोदश-अदात्- धर्माय thirteen gave to Dharma
तथा-एकाम्-अग्नये विभु: and one to Fire, the lord (Daksha)
पितृभ्य: एकाम् युक्तेभ्य: to the Pitris one, combined
भवाय-एकाम् भवच्छिदे to Shiva one, the world destroyer

श्रद्धा मैत्री दया शान्तिस्तुष्टि: पुष्टि: क्रियोन्नति: ।
बुद्धिर्मेधा तितिक्षा ह्रीर्मूर्तिर्धर्मस्य पत्नय: ॥४९॥


श्रद्धा मैत्री दया शान्ति:- Shraddhaa, Maitree, Dayaa, Shaanti,
तुष्टि: पुष्टि: क्रिया-उन्नति: Tushti, Pushti, Kriyaa, Unnati,
बुद्धि:-मेधा तितिक्षा Buddhi, Medhaa, Titeekshaa,
ह्री:-मूर्ति:-धर्मस्य पत्नय: Hree, Moorti, (are) Dharma's wives

श्रद्धासूत शुभं मैत्री प्रसादमभयं दया ।
शान्ति: सुखं मुदं तुष्टि: स्मयं पुष्टिरसूयत ॥५०॥


श्रद्धा-असूत शुभम् Shraddhaa bore Shubha,
मैत्री प्रसादम्- Maitree (gave birth to) Prasaada,
अभयम् दया Abhaya to Dayaa,
शान्ति: सुखम् Shaanti (bore) Sukha
मुदम् तुष्टि: Muda to Tushti
स्मयम् पुष्टि:-असूयत Smaya to Pushti was born

योगं क्रियोन्नतिर्दर्पमर्थं बुद्धिरसूयत ।
मेधा स्मृतिं तितिक्षा तु क्षेमं ह्री: प्रश्रयं सुतम् ॥५१॥


योगम् क्रिया-उन्नति:-दर्पम्- Yoga (was born to) Kriyaa, Unnati (bore) Darpa
अर्थम् बुद्धि:-असूयत Artha, Buddhi gave birth to
मेधा स्मृतिम् Medhaa (bore) Smriti
तितिक्षा तु क्षेमम् Titeekshaa, indeed (bore) Kshema
ह्री: प्रश्रयम् सुतम् Hree (bore) Prashraya (the son)
मूर्ति: सर्वगुणोत्पत्तिर्नरनारायणावृषी ॥५२॥


मूर्ति: सर्व-गुण-उत्पत्ति:- Moorti, of all virtues the mine
नर-नारायणौ-ऋषी to Nara Naaraayana sages

ययोर्जन्मन्यदो विश्वमभ्यनन्दत्सुनिर्वृतम् ।
मनांसि ककुभो वाता: प्रसेदु: सरितोऽद्रय: ॥५३॥


ययो:-जन्मनि-अद: विश्वम्- on whose birth, the whole world
अभ्यनन्दत्-सुनिर्वृतम् rejoiced, highly pleased
मनांसि ककुभ: वाता: the minds (of people), the directions, winds
प्रसेदु: सरित:-अद्रय: were happy, rivers and mountains

दिव्यवाद्यन्त तूर्याणि पेतु: कुसुमवृष्टय: ।
मुनयस्तुष्टुवुस्तुष्टा जगुर्गन्धर्वकिन्नरा: ॥५४॥


दिवि-अवाद्यन्त तूर्याणि in the heaven blew trumpets
पेतु: कुसुम-वृष्टय: showered flower rains
मुनय:-तुष्टुवु:-तुष्टा: sages praised gratified
जगु:-गन्धर्व-किन्नरा: sang Gandharvas and Kinnaras

नृत्यन्ति स्म स्त्रियो देव्य आसीत्परममङ्गलम् ।
देवा ब्रह्मादय: सर्वे उपतस्थुरभिष्टवै: ॥५५॥


नृत्यन्ति स्म स्त्रिय: देव्य: were dancing women of heaven
आसीत्-परम-मङ्गलम् prevailed great joy
देवा: ब्रह्मा-आदय: सर्वे the gods, Brahmaa and all
उपतस्थु:-अभिष्टवै: waited singing hymns

यो मायया विरचितं निजयाऽऽत्मनीदं खे रूपभेदमिव तत्प्रतिचक्षणाय ।
एतेन धर्मसदने ऋषिमूर्तिनाद्य प्रादुश्चकार पुरुषाय नम: परस्मै ॥५६॥


य: मायया विरचितम् Who by Maayaa created
निजया-आत्मनि-इदम् in (His) Own Self this
खे रूप-भेदम्-इव the sky's forms different like
तत्-प्रतिचक्षणाय that to reveal
एतेन धर्मसदने ऋषि- by this, in Dharma's house, by Sage
मूर्तिना-अद्य प्रादुश्चकार form today, has manifested
पुरुषाय नम: परस्मै (to that) Person obeisance Supreme

सोऽयं स्थितिव्यतिकरोपशमाय सृष्टान् सत्त्वेन न: सुरगणाननुमेयतत्त्व: ।
दृश्याददभ्रकरुणेन विलोकनेन यच्छ्रीनिकेतममलं क्षिपतारविन्दम् ॥५७॥


स:-अयम् स्थिति-व्यतिकर- That This, in existence disturbance
उपशमाय सृष्टान् सत्त्वेन to eradicate, created by Sattva
न: सुरगणान्-अनुमेय-तत्त्व: us the gods, (Whose) inferred (is) true nature
दृश्यात्-अदभ्र-करुणेन look with plentiful compassionate
विलोकनेन यत्-श्री-निकेतम्- looks, Who is beauty abode
अमलम् क्षिपता-अरविन्दम् pure, out-shining the lotus

एवं सुरगणैस्तात भगवन्तावभिष्टुतौ ।
लब्धावलोकैर्ययतुर्चितौ गन्धमादनम् ॥५८॥


एवम् सुरगणै:-तात thus by the gods, O Dear One!
भगवन्तौ-अभिष्टुतौ the two Lords', praises sung
लब्ध-अवलोकै:-ययतु:- (who had) blessed by (Their) sight, went away
अर्चितौ गन्धमादनम् worshipped, to Gandhamaadana mountain

ताविमौ वै भगवतो हरेरंशाविहागतौ ।
भारव्ययाय च भुव: कृष्णौ यदुकुरूद्वहौ ॥५९॥


तौ-इमौ वै भगवत: They Two These, indeed Lord
हरे:-अंशौ-इह-आगतौ Shree Hari's parts, here have come
भार-व्ययाय च भुव: to the burden relieve and of the world
कृष्णौ यदु-कुरु-उद्वहौ The (two) Krishnas, Yadu and Kuru up lifters

स्वाहाभिमानिनश्चाग्नेरात्मजांस्त्रीनजीजनत् ।
पावकं पवमानं च शुचिं च हुतभोजनम् ॥६०॥


स्वाहा-अभिमानिन:-च-अग्ने:- Swaahaa (wife of), the righteous and fire
आत्मजान्-त्रीन्-अजीजनत् sons three gave birth to
पावकम् पवमानम् च Paavaka, Pavamaana, and
शुचिम् च हुत-भोजनम् Shuchi, and (their) sacrificial offerings is food

तेभ्योऽग्नय: समभवन् चत्वारिंशच्च पञ्च च ।
त एवैकोनपञ्चाशत्साकं पितृपितामहै: ॥६१॥


तेभ्य:-अग्नय: समभवन् from them (three) fires emerged
चत्वारिंशत्-च पञ्च च forty and five and
ते एव-एकोनपञ्चाशत्- they alone forty nine (were known)
साकं पितृ-पितामहै: along with fathers and grandfather

वैतानिके कर्मणि यन्नामभिर्ब्रह्मवादिभि: ।
आग्नेय्य इष्टयो यज्ञे निरूप्यन्तेऽग्नयस्तु ते ॥६२॥


वैतानिके कर्मणि in the Vedic rituals
यत्-नामभि:- by which names
ब्रह्म-वादिभि: by the Brahman knowers
आग्नेय्य: इष्टय: fire Ishtis (sacrifices)
यज्ञे निरूप्यन्ते- in the yagyas (sacrifices) are performed
अग्नय:-तु ते fires these (are) those

अग्निष्वात्ता बर्हिषद: सौम्या: पितर आज्यपा: ।
साग्नयऽनग्नयस्तेषां पत्नी दाक्षायणी स्वधा ॥६३॥


अग्निष्वात्ता: बर्हिषद: Agnishwaattaa Barhishads
सौम्या: पितर: आज्यपा: Saumyaas, the Pitris, Aajyapaas
साग्नय:-अनग्नय:- (they are) Sagnikas or Anagnikas
तेषाम् पत्नी दाक्षायणी स्वधा their wife is Daksha's daughter Swadhaa

तेभ्यो दधार कन्ये द्वे वयुनां धारिणीं स्वधा ।
उभे ते ब्रह्मवादिन्यौ ज्ञान विज्ञानपारगे ॥६४॥


तेभ्य: दधार कन्ये द्वे from them bore, daughters two
वयुनाम् धारिणीम् स्वधा Vayunaa and Dhaarini, Swadhaa
उभे ते ब्रह्मवादिन्यौ both of them (were) taught Brahman knowledge
ज्ञान विज्ञानपारगे in (spiritual) knowledge and (spiritual) science being
ज्ञान विज्ञानपारगे in (spiritual) knowledge and (spiritual) science being experts

भवस्य पत्नी तु सती भवं देवमनुव्रता ।
आत्मन: सदृशं पुत्रं न लेभे गुणशीलत: ॥६५॥


भवस्य पत्नी तु सती Bhava's (Shiva's) wife, indeed Satee
भवम् देवम्-अनुव्रता to Bhava Lord dedicated
आत्मन: सदृशम् पुत्रम् herself like son
न लेभे गुण-शीलत: did not get, in virtues and nature

पितर्यप्रतिरूपे स्वे भवायानागसे रुषा ।
अप्रौढैवात्मनाऽऽत्मानमजहाद्योगसंयुता ॥६६॥


पितरि-अप्रतिरूपे स्वे भवाय- father being against, to own Bhava
अनागसे रुषा अप्रौढा-एव- unreasonably angry, while young only
आत्मना-आत्मानम्- by herself, herself
अजहात्-योग-संयुता gave up by yoga's help

श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां चतुर्थस्कन्धे विदुरमैत्रेयसंवादे प्रथम: अध्याय: समाप्त: ॥१॥ Thus ends the first discourse, forming part of the Dialogue between

विदुर उवाच - Vidura said -

भवे शीलवतां श्रेष्ठे दक्षो दुहितृवत्सल: ।
विद्वेषमकरोत्कस्मादनादृत्यात्मजां सतीम् ॥१॥


भवे शीलवताम् श्रेष्ठे towards Bhava, of the respected the highest
दक्ष: दुहितृ-वत्सल: Daksha, of daughter fond
विद्वेषम्-अकरोत्-कस्मात्- animosity did, how,
अनादृत्य-आत्मजाम् सतीम् disregarding own daughter Satee

कस्तं चराचरगुरुं निर्वैरं शान्तविग्रहं ।
आत्मारामं कथं द्वेष्टि जगतो दैवतं महत् ॥२॥


क:-तम् चर-अचर-गुरुम् who Him, of animate and inanimate the teacher
निर्वैरम् शान्त-विग्रहम् enemy-less, of peaceful personality
आत्मारामम् कथम् द्वेष्टि in Self revelling, how holds grudge
जगत: दैवतम् महत् of the creation venerated most

एतदाख्याहि मे ब्रह्मन् जामातु: श्वशुरस्य च ।
विद्वेषस्तु यत: प्राणांस्तत्यजे दुस्त्यजान्सती ॥३॥


एतत्-आख्याहि मे ब्रह्मन् this, do tell to me, O Holy sage!
जामातु: श्वशुरस्य च of the son-in-law and father-in-law's
विद्वेष:-तु यत: difference indeed, because of which,
प्राणान्-तत्यजे दुस्त्यजान्-सती life gave up, difficult to give up, Satee
मैत्रेय उवाच - Maitreya said -

पुरा विश्वसृजां सत्रे समेता: परमर्षय: ।
तथामरगणा: सर्वे सानुगा मुनयोऽग्नय: ॥४॥


पुरा विश्वसृजाम् सत्रे long back, in the Prajaapatis' (sacrificial) meeting
समेता: परमर्षय: gathered leading sages
तथा-अमर-गणा: सर्वे and the gods groups all
स-अनुगा: मुनय:-अग्नय: with attendants, fire and seers

तत्र प्रविष्टमृषयो दृष्ट्वार्कमिव रोचिषा ।
भ्राजमानं वितिमिरं कुर्वन्तं तन्महत्सद: ॥५॥


तत्र प्रविष्टम्-ऋषय: there entering (him), the sages,
दृष्ट्वा-अर्कम्-इव रोचिषा saw sun like by lustre
भ्राजमानम् वितिमिरम् shining, without darkness
कुर्वन्तम् तत्-महत्-सद: rendering that grand assembly

उदतिष्ठन् सदस्यास्ते स्वधिष्ण्येभ्य: सहाग्नय: ।
ऋते विरिञ्चं शर्वं च तद्भासाऽऽक्षिप्तचेतस: ॥६॥


उदतिष्ठन् सदस्या:-ते stood members they
स्व-धिष्ण्येभ्य: सह-अग्नय: (from) own seats, along with Fire
ऋते विरिञ्चम् शर्वम् च except Brahmaa and Shiva
तत्-भासा-आक्षिप्त-चेतस: by his (Daksha's) brilliance, bewilder minded

सदसस्पतिभिर्दक्षो भगवान् साधु सत्कृत: ।
अजं लोकगुरुं नत्वा निषसाद तदाज्ञया ॥७॥


सदस:-पतिभि:-दक्ष: by assembly priests Daksha
भगवान् साधु सत्कृत: the honourable, well honoured
अजम् लोक-गुरुम् नत्वा to Brahmaa, the world's master, bowed
निषसाद तत्-आज्ञया sat down by his permission

प्राङ्निषण्णं मृडं दृष्ट्वा नामृष्यत्तदनादृत: ।
उवाच वामं चक्षुर्भ्यामभिवीक्ष्य दहन्निव ॥८॥


प्राक्-निषण्णम् मृडम् दृष्ट्वा already seated Shiva seeing
न-अमृष्यत्-तत्-अनादृत: did not tolerate by him dishonoured
उवाच वामम् चक्षुर्भ्याम्- said to Shiva with eyes
अभिवीक्ष्य दहन्-इव looking, burning as if

श्रूयतां ब्रह्मर्षयो मे सहदेवा: सहाग्नय: ।
साधूनां ब्रूवतो वृत्तं नाज्ञानान्न मत्सरात् ॥९॥


श्रूयताम् ब्रह्मर्षय: मे do listen O Holy sages! to my words
सह-देवा: सह-अग्नय: all the gods with the fire gods
साधूनाम् ब्रूवत: वृत्तम् of the pious souls, as I say, conduct
न-अज्ञानात्-न मत्सरात् not from ignorance, not from spite

अयं तु लोकपालानां यशोघ्नो निरपत्रप: ।
सद्भिराचरित: पन्था येन स्तब्धेन दूषित: ॥१०॥


अयम् तु लोकपालानाम् this indeed, of the Prajaapatis'
यश:-घ्न: निरपत्रप: fame wrecked, shameless
सद्भि:-आचरित: पन्था: by the noble treaded paths
येन स्तब्धेन दूषित: by whom arrogant, are maliced

एष मे शिष्यतां प्राप्तो यन्मे दुहितुरग्रहीत् ।
पाणिं विप्राग्निमुखत: सावित्र्या इव साधुवत् ॥११॥


एष: मे शिष्यताम् प्राप्त: this my son like (status) attained
यत्-मे दुहितु:-अग्रहीत् because my daughter's held
पाणिम् विप्र-अग्नि-मुखत: hand, Braahmanas (and) fire in front of
सावित्र्या: इव साधु-वत् like Saavitri, a gentleman like

गृहीत्वा मृगशावाक्ष्या: पाणिं मर्कटलोचन: ।
प्रत्युथानाभिवादार्हे वाचाप्यकृत नोचितम् ॥१२॥


गृहीत्वा मृग-शाव-आक्ष्या: taking fawn eyed (daughter's)
पाणिम् मर्कट-लोचन: hand, (this) monkey eyed
प्रत्युथान-अभिवाद-अर्हे rising and greeting requiring
वाचा-अपि-अकृत न-उचितम् by words also did not do, is not proper

लुप्तक्रियायाशुचये मानिने भिन्नसेतवे ।
अनिच्छन्नप्यदां बालां शूद्रायेवोशतीं गिरम् ॥१३॥


लुप्त-क्रियाय-अशुचये without (pious) acts, impure (and)
मानिने भिन्न-सेतवे arrogant, ignoring proprieties
अनिच्छन्-अपि-अदाम् बालाम् unwilling also, gave the girl
शूद्राय-इव-उशतीम् गिरम् to a Shudra like Veda's sayings

प्रेतावासेषु घोरेषु प्रेतैर्भूतगणैर्वृत: ।
अटत्युन्मत्तवन्नग्नो व्युप्तकेशो हसन् रुदन् ॥१४॥


प्रेत-आवासेषु घोरेषु in spirit habitats fierce
प्रेतै:-भूत-गणै:-वृत: by spirits and ghosts' troops surrounded
अटति-उन्मत्त-वत्-नग्न: roams possessed as if, naked,
व्युप्त-केश: हसन् रुदन् dishevelled haired, now laughing, now crying

चिताभस्मकृतस्नान: प्रेतस्रङ्न्रस्थिभूषण: ।

शिवापदेशो ह्यशिवो मत्तो मत्तजनप्रिय: ।
पति: प्रमथभूतानां तमोमात्रात्मकात्मनाम् ॥१५॥


चिता-भस्म-कृत-स्नान: funeral ashes did bathed in
प्रेत-स्रक्-नृ-अस्थि-भूषण: spirit (like) garland (of skulls), human bones
प्रेत-स्रक्-नृ-अस्थि-भूषण: spirit (like) garland (of skulls), human bones ornamented
शिव-अपदेश: हि-अशिव: Shiva named, indeed inauspicious,
मत्त: मत्त-जन-प्रिय: drunk, drunk people's dear
पति: प्रमथ-भूतानाम् lord of goblins and ghosts
तम:-मात्र-आत्मक-आत्मनाम् Taamasic only natured people

तस्मा उन्मादनाथाय नष्टशौचाय दुर्हृदे ।
दत्ता बत मया साध्वी चोदिते परमेष्ठिना ॥१६॥


तस्मै उन्माद-नाथाय to him the ghosts' lord
नष्ट-शौचाय दुर्हृदे devoid of purities, to the evil soul
दत्ता बत मया साध्वी given alas by me, the virtuous girl
चोदिते परमेष्ठिना prodded by Brahmaa
मैत्रेय उवाच - Maitreya said -

विनिन्द्यैवं स गिरिशमप्रतीपमवस्थितम् ।
दक्षोऽथाप उपस्पृश्य क्रुद्ध: शप्तुं प्रचक्रमे ॥१७॥


विनिन्द्य-एवम् स: गिरिशम्- abusing thus he, The mountain Lord Shiva
अप्रतीपम्-अवस्थितम् unravelling seated
दक्ष:-अथ-आप उपस्पृश्य Daksha then water touched
क्रुद्ध: शप्तुम् प्रचक्रमे angrily to curse was ready

अयं तु देवयजन इन्द्रोपेन्द्रादिभिर्भव: ।
सह भागं न लभतां देवैर्देवगणाधम: ॥१८॥


अयम् तु देव-यजने this (he) indeed, in the gods' sacrifice
इन्द्र्-उपेन्द्र-आदिभि:-भव: with Indra and Upendra and others, Bhava (Shiva)
सह भागम् न लभताम् with portion will not get
देवै:-देव-गण-अधम: with the gods, of the hosts of gods most lowly

निषिध्यमान: स सदस्यमुखैर्दक्षो गिरित्राय विसृज्य शापम् ।
तस्माद्विनिष्क्रम्य विवृद्धमन्युर्जगाम कौरव्य निजं निकेतनम् ॥१९॥


निषिध्यमान: स: warned, he,
सदस्य-मुखै:-दक्ष: by the congregation's chiefs, Daksha
गिरित्राय विसृज्य शापम् to Shiva flinging the curse
तस्मात्-विनिष्क्रम्य from there got out
विवृद्ध-मन्यु:-जगाम increased anger, went
कौरव्य निजम् निकेतनम् O Kuru! To own abode

विज्ञाय शापं गिरिशानुगाग्रणीर्नन्दीश्वरो रोषकषायदूषित: ।
दक्षाय शापं विससर्ज दारुणं ये चान्वमोदंस्तदवाच्यतां द्विजा: ॥२०॥


विज्ञाय शापम् knowing of the curse
गिरिश-अनुग- Shiva's attendants'
अग्रणी:-नन्दीश्वर: chief, Nandeeshvara
रोष-कषाय-दूषित: with rage growing wild
दक्षाय शापम् to Daksha curse
विससर्ज दारुणम् gave terrible
ये च-अन्वमोदन्- those and (who) supported
तत्-अवाच्यताम् द्विजा: that blasphemy the Braahmanas

य एतन्मर्त्यमुद्दिश्य भगवत्यप्रतिद्रुहि ।
द्रुह्यत्यज्ञ: पृथग्दृष्टिस्तत्त्वतो विमुखो भवेत् ॥२१॥


य: एतत्-मर्त्यम्-उद्दिश्य who this perishable body, identifying
भगवति-अप्रतिद्रुहि towards The Lord, unvindictive
द्रुह्यति-अज्ञ: पृथक्-दृष्टि:- is against, that fool, discriminative visioned
तत्त्वत: विमुख: भवेत् from Truth turned away, may be

गृहेषु कूटधर्मेषु सक्तो ग्राम्यसुखेच्छया ।
कर्मतन्त्रं वितनुते वेदवादविपन्नधी: ॥२२॥


गृहेषु कूट-धर्मेषु सक्त: in household, in self deceptive (activities) attached
ग्राम्य-सुख-इच्छया by carnal pleasures desirous
कर्म-तन्त्रम् वितनुते rituals elaborate performs
वेद-वाद-विपन्न-धी: Veda's sayings, false judging minded

बुद्ध्या पराभिध्यायिन्या विस्मृतात्मगति: पशु:।
स्त्रीकाम: सोऽस्त्वतितरां दक्षो वस्तमुखोऽचिरात् ॥२३॥


बुद्ध्या पर-अभिध्यायिन्या by the intellect (capable of) The Truth
बुद्ध्या पर-अभिध्यायिन्या by the intellect (capable of) The Truth contemplating
विस्मृत-आत्मगति: पशु: (has) forgotten self nature, a brute,
स्त्री-काम: स:-अस्तु-अतितराम् fond of women, he may be intensely
दक्ष: वस्त-मुख:-अचिरात् Daksha goat headed soon

विद्याबुद्धिरविद्यायां कर्ममय्यामसौ जड: ।
संसरन्त्विह ये चामुमनु शर्वावमानिनम् ॥२४॥


विद्या-बुद्धि:-अविद्यायाम् knowledge, understands in ignorance
कर्ममय्याम्-असौ जड: in rituals, this stupid
संसरन्तु-इह ये च-अमुम्- may be born again and again, here, those and him
अनु शर्व-अवमानिनम् following Shiva's slighter

गिर:श्रुताया: पुष्पिण्या मधुगन्धेन भूरिणा ।
मथ्ना चोन्मथितात्मान: सम्मुह्यन्तु हरद्विष: ॥२५॥


गिर:श्रुताया: पुष्पिण्या: the sayings of Vedas, flowery
मधु-गन्धेन भूरिणा sweet smelling, intense
मथ्ना च-उन्मथित-आत्मान: by the churner and churned self
सम्मुह्यन्तु हरद्विष: may be bewildered, Hara's (Shiva's) enemies

सर्वभक्षा द्विजा वृत्त्यै धृतविद्यातपोव्रता: ।
वित्तदेहेन्द्रियारामा याचका विचरन्त्विह ॥२६॥


सर्व-भक्षा: द्विजा: वृत्त्यै: everything eaters, Braahmanas by livelihood
धृत-विद्या:-तप:-व्रता: devoted to learning, austerities and vows holding
वित्त-देह-इन्द्रिय-आरामा: wealth, body, senses revelling in
याचका: विचरन्तु-इह beggars may roam here

तस्यैवं ददत: शापं श्रुत्वा द्विजकुलाय वै ।
भृगु: प्रत्यसृजच्छापं ब्रह्मदण्डं दुरत्ययम् ॥२७॥


तस्य-एवम् ददत: शापम् his thus giving curse,
श्रुत्वा द्विज-कुलाय वै hearing, to the Braahmana race indeed
भृगु: प्रत्यसृजत्-शापम् Bhrigu counter inflicted curse,
ब्रह्मदण्डम् दुरत्ययम् by Braahmanas punishment like unrevokeable

भवव्रतधरा ये च ये च तान् समनुव्रता: ।
पाखण्डिनस्ते भवन्तु सच्छास्त्रपरिपन्थिन: ॥२८॥


भव-व्रत-धरा ये च to Bhava devoted those and
ये च तान् समनुव्रता: those and them, following
पाखण्डिन:-ते भवन्तु hypocrites they may become
सत्-शास्त्र-परिपन्थिन: true scriptures acting against

नष्टशौचा मूढधियो जटाभस्मास्थिधारिण: ।
विशन्तु शिवदीक्षायां यत्र दैवं सुरासवम् ॥२९॥


नष्ट-शौचा: मूढ-धिय: giving up all purity, dumb minded
जटा-भस्म-अस्थि-धारिण: matted locked, ashes bones adorning
विशन्तु शिव-दीक्षायाम् may enter Shiva's initiation
यत्र दैवम् सुरा-आसवम् where gods are liquor and intoxication

ब्रह्म च ब्राह्मणांश्चैव यद्यूयं परिनिन्दथ ।
सेतुं विधारणं पुंसामत: पाखण्डमाश्रिता: ॥३०॥


ब्रह्म च ब्राह्मणान्-च-एव Vedas and Braahmanas and also
यत्-यूयम् परिनिन्दथ because you all denounce
सेतुम् विधारणम् पुंसाम्- proprieties maintaining of the people,
अत: पाखण्डम्-आश्रिता: therefore heretics (you) accept

एष एव हि लोकानां शिव: पन्था: सनातन: ।
यं पूर्वे चानुसंतस्थुर्यत्प्रमाणं जनार्दन: ॥३१॥


एष: एव हि लोकानाम् this only indeed, for the people
शिव: पन्था: सनातन: auspicious path Vedic
यम् पूर्वे च-अनुसंतस्थु:- which the ancients and followed
यत्-प्रमाणम् जनार्दन: whose authority is Janaardana (Vishnu)

तद्ब्रह्म परमं शुद्धं सतां वर्त्म सनातनम् ।
विगर्ह्य यात पाखण्डं दैवं वो यत्र भूतराट् ॥३२॥


तत्-ब्रह्म परमम् शुद्धम् that Vedas, supremely faultless
सताम् वर्त्म सनातनम् of the pious the path eternal
विगर्ह्य यात पाखण्डम् condemning, take to heretics
दैवम् व: यत्र भूतराट् deity your where (is) the ghosts' lord
मैत्रेय उवाच - Maitreya said -

तस्यैवं वदत: शापं भृगो: स भगवान् भव: ।
निश्चक्राम तत: किञ्चिद्विमना इव सानुग: ॥३३॥


तस्य-एवम् वदत: शापम् his thus uttering curse
भृगो: स: भगवान् भव: by Bhrigu, He the Lord Shiva
निश्चक्राम तत: किञ्चित्- went away from there somewhat
विमना इव सानुग: saddened like, with followers

तेऽपि विश्वसृज: सत्रं सहस्रपरिवत्सरान् ।
संविधाय महेष्वास यत्रेज्य ऋषभो हरि: ॥३४॥


ते-अपि विश्वसृज: सत्रम् they also, the lords of the beings, the congregation
सहस्र-परिवत्सरान् of a thousand years
संविधाय महेष्वास performed, O Great archer, Vidura!
यत्र-इज्य ऋषभ: हरि: where, worshipped (was) Supreme Being Shree Hari

आप्लुत्यावभृथं यत्र गङ्गा यमुनयान्विता ।
विरजेनात्मना सर्वे स्वं स्वं धाम ययुस्तत: ॥३५॥


आप्लुत्य-अवभृथम् यत्र bathing, after the conclusion, where
गङ्गा यमुनया-अन्विता Ganga, with Yamuna joins
विरजेन-आत्मना सर्वे with purified selves all
स्वम स्वम् धाम ययु:-तत: to own abodes went from there

श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां चतुर्थस्कन्धे दक्षशापो नाम् द्वितीय: अध्याय:

मैत्रेय उवाच - Maitreya said -

सदा विद्विषतोरेवं कालो वै ध्रियमाणयो: ।
जामातु: श्वसुरस्यापि सुमहानतिचक्रमे ॥१॥


सदा विद्विषत:-एवम् always inimical, thus,
काल: वै ध्रियमाणयो: time indeed holding
जामातु: श्वसुरस्य-अपि of son -in-law and father-in-law
सुमहान्-अतिचक्रमे much passed

यदाभिषिक्तो दक्षस्तु ब्रह्मणा परमेष्ठिना ।
प्रजापतीनां सर्वेषामाधिपत्ये स्मयोभवत् ॥२॥


यदा-अभिषिक्त: दक्ष:-तु when was coroneted, Daksha indeed
ब्रह्मणा परमेष्ठिना by Brahmaa, the lord of gods
प्रजापतीनाम् सर्वेषाम्- of the Prajaapatis all
आधिपत्ये स्मयोभवत् the ruler, pride increased

इष्ट्वा स वाजपेयेन ब्रह्मिष्ठानभिभूय च ।
बृहस्पतिसवं नाम समारेभे क्रतूत्तमम् ॥३॥


इष्ट्वा स: वाजपेयेन having performed, he by Vaajapeya (sacrifice)
ब्रह्मिष्ठान्-अभिभूय च the Truth knowers insulting
बृहस्पतिसवम् नाम Brihaspati-sava named
समारेभे क्रतु-उत्तमम् commenced sacrifice highest

तस्मिन् ब्रह्मर्षय: सर्वे देवर्षिपितृदेवता: ।
आसन् कृतस्वस्त्ययनास्तत्पत्न्यश्च सभर्तृका: ॥४॥


तस्मिन् ब्रह्मर्षय: सर्वे in that, the Braahmana sages all
देवर्षि-पितृ-देवता: celestial sages, manes and gods
आसन् कृत-स्वस्त्ययना:- came, adorning auspicious attires
तत्-पत्न्य:-च सभर्तृका: there the wives and with the husbands

तदुपश्रुत्य नभसि खेचराणां प्रजल्पताम् ।
सती दाक्षायणी देवी पितुर्यज्ञमहोत्सवम् ॥५॥


तत्-उपश्रुत्य नभसि that heard, in the sky
खेचराणाम् प्रजल्पताम् of the heavenly beings, talking
सती दाक्षायणी देवी Satee Daksha's daughter, the noble
पितु:-यज्ञ-महोत्सवम् father's sacrifice great ceremony

व्रजन्ती सर्वतो दिग्भ्य उपदेववरस्त्रिय: ।
विमानयाना: सप्रेष्ठा निष्ककण्ठी: सुवासस: ॥६॥


व्रजन्ती: सर्वत: दिग्भ्य: coming from all directions
उपदेव-वर-स्त्रिय: of the Gandharvas beautiful women
विमान-याना: सप्रेष्ठा: by celestial cars, with husbands
निष्क-कण्ठी: सुवासस: golden necklace in the necks, well dressed

दृष्ट्वा स्वनिलयाभ्याशे लोलाक्षीर्मृष्टकुण्डला: ।
पतिं भूतपतिं देवमौत्सुक्यादभ्यभाषत ॥७॥


दृष्ट्वा स्व-निलय-अभ्याशे seeing, own house's nearby
लोल-अक्षी:-मृष्ट-कुण्डला: dancing eyed, dangling ear-ringed
पतिम् भूतपतिम् देवम्- husband, the lord of the ghosts
औत्सुक्यात्-अभ्यभाषत in eagerness said
सति-उवाच - Satee said -

प्रजापतेस्ते श्वशुरस्य साम्प्रतं निर्यापितो यज्ञमहोत्सव: किल ।
वयं च तत्राभिसराम वाम ते यद्यर्थितामी विबुधा व्रजन्ति हि ॥८॥


प्रजापते:-ते श्वशुरस्य of Prajaapati, your father-in-law's
साम्प्रतम् निर्यापित: just now is going on
यज्ञ-महोत्सव: किल sacrifice ceremony, certainly
वयम् च तत्र-अभिसराम we and there may go
वाम ते यदि-अर्थिता- O Vaama! Your if desire is
अमी विबुधा व्रजन्ति हि these gods are going indeed

तस्मिन् भगिन्यो मम भर्तृभि: स्वकैर्ध्रुवं गमिष्यन्ति सुहृद्दिदृक्षव: ।
अहं च तस्मिन् भवताभिकामये सहोपनीतं परिब्रर्हमर्हितुम् ॥९॥


तस्मिन् भगिन्य: मम in that (ceremony) sisters my
भर्तृभि: स्वकै:- with husbands theirs'
ध्रुवम् गमिष्यन्ति certainly will go
सुहृद्-दिदृक्षव: friends to meet
अहम् च तस्मिन् I and in that
भवता-अभिकामये by your, desire
सह-उपनीतम् with, given
परिब्रर्हम्-अर्हितुम् gifts to receive

तत्र स्वसृर्मे ननु भर्तृसम्मिता मातृष्वसृ: क्लिन्नधियं च मातरम् ।
द्रक्ष्ये चिरोत्कण्ठमना महर्षिभिरुन्नीयमानं च मृडाध्वरध्वजम् ॥१०॥


तत्र स्वसृ:-मे ननु there, sisters my, indeed
भर्तृ-सम्मिता मातृष्वसृ: of husbands esteemed, aunts (mother's sisters)
क्लिन्न-धियम् च मातरम् affection hearted and mother
द्रक्ष्ये चिर-उत्कण्ठ-मना will see, for long longing in heart
महर्षिभि:-उन्नीयमानम् by the eminent sages conducted
च मृड-अध्वर-ध्वजम् and , O loving Lord! the sacrifice great

त्वय्येतदाश्चर्यमजात्ममायया विनिर्मितं भाति गुणत्रयात्मकम् ।
तथाप्यहं योषिदतत्त्वविच्च ते दीना दिदृक्षे भव मे भवक्षितिम् ॥११॥


त्वयि-एतत्-आश्चर्यम्-अज- in you, this is wonderful, O Birth less One!
आत्म-मायया विनिर्मितम् by (your) own Maayaa created,
भाति गुण-त्रय-आत्मकम् appears the three Gunas comprising of
तथा-अपि-अहम् योषित्- even then I, a woman
अतत्त्व-वित्-च the Truth not knowing and
ते दीना दिदृक्षे yours, pitiable, want to see
भव मे भवक्षितिम् O Bhava! my birthplace

पश्य प्रयान्तीरभवान्ययोषितोऽप्यलंकृता: कान्तसखा वरूथश: ।
यासां व्रजद्भि: शितिकण्ठ मण्डितं नभो विमानै: कलहंसपाण्डुभि: ॥१२॥


पश्य प्रयान्ती:-अभव- see going, O Birth less One!
अन्य-योषित:-अपि- other women also
अलंकृता: कान्त-सखा adorned husbands accompanied
वरूथश: यासाम् व्रजद्भि: in groups, by whose going
शितिकण्ठ O Blue necked One!
मण्डितम् नभ: विमानै: decorated sky by aerial cars
कलहंस-पाण्डुभि: swans white

कथं सुताया: पितृगेहकौतुकं निशम्य देह: सुरवर्य नेङ्गते ।
अनाहुता अप्यभियन्ति सौहृदं भर्तुर्गुरोर्देहकृतश्च केतनम् ॥१३॥


कथम् सुताया: how a daughter's
पितृ-गेह-कौतुकम् father's house celebrations
निशम्य देह: hearing , the body
सुरवर्य न-इङ्गते O Chief of gods!, will not be moved
अनाहुता अपि-अभियन्ति un-invited also do go
सौहृदम् भर्तु:-गुरो:- dear ones, husband's, teacher's
देहकृत:-च केतनम् parents and house

तन्मे प्रसीदेदममर्त्य वाञ्छितं कर्तुं भवान्कारुणिको बतार्हति ।
त्वयाऽऽत्मनोऽर्धेऽहमदभ्रचक्षुषा निरूपिता मानुगृहाण याचित: ॥१४॥


तत्-मे प्रसीद-इदम्- so, on me be pleased
अमर्त्य वाञ्छितम् कर्तुम् this, O Immortal One! Desired to do
भवान्-कारुणिक: you compassionate
बत-अर्हति indeed are capable of
त्वया-आत्मन:-अर्धे- by you in your half
अहम्-अदभ्र-चक्षुषा निरूपिता I, by soliciting eyes placed
मा-अनुगृहाण याचित: on me be compassionate, as begged

एवं गिरित्र: प्रिययाभिभाषित: प्रत्यभ्यधत्त प्रहसन् सुहृत्प्रिय: ।
सस्मारितो मर्मभिद: कुवागिषून् यानाह को विश्वसृजां समक्षत: ॥१५॥


एवम् गिरित्र: प्रियया- thus mountain residing Shiva, by beloved
अभिभाषित: प्रत्यभ्यधत्त spoken, answered
प्रहसन् सुहृत्-प्रिय: laughingly, to dear ones loving
सस्मारित: मर्म-भिद: reminded, heart piercing
कुवाक्-इषून् यान्-आह reproaching word shafts, which were uttered
क: विश्वसृजाम् समक्षत: by Daksha, in the Prajaapatis' presence

त्वयोदितं शोभनमेव शोभने अनाहुता अप्यभियन्ति बन्धुषु ।
ते यद्यनुत्पादितदोषदृष्टयो बलीयसानात्म्यमदेन मन्युना ॥१६॥


त्वया-उदितम् शोभनम्-एव by you said, nice only,
शोभने अनाहुता अपि- O good lady! (that) uninvited also
अभियन्ति बन्धुषु may go to friends
ते यदि-अनुत्पादित- they if, are not cropped
दोष-दृष्टय: बलीयसा- up with malice mind strong
अनात्म्य-मदेन मन्युना body identification and anger

विद्यातपोवित्तवपुर्वय:कुलै: सतां गुणै: षड्भिरसत्तमेतरै: ।
स्मृतौ हतायां भृतमानदुर्दृश: स्तब्धा न पश्यन्ति हि धाम भूयसाम् ॥१७॥


विद्या-तप:-वित्त-वपु:- learning, austerities, wealth, body,
वय:कुलै: सताम् गुणै: youth and lineage, of noble the qualities,
षड्भि:-असत्तम-इतरै: six, of the arrogant, are non-qualities
स्मृतौ हतायाम् (when) judgement fails
भृतमान-दुर्दृश: by heightened arrogance
स्तब्धा: न पश्यन्ति awed, do not see
हि धाम भूयसाम् indeed the glory of the exalted

नैतादृशानां स्वजनव्यपेक्षया गृहान् प्रतीयादनवस्थितात्मनाम् ।
येऽभ्यागतान् वक्रधियाभिचक्षते आरोपितभ्रूभिरमर्षणाक्षिभि: ॥१८॥


न-एतादृशानाम् not of such kind
स्वजन-व्यपेक्षया own people considering
गृहान् प्रतीयात्- houses should go
अनवस्थित-आत्मनाम् (who) the unsteady selves
ये-अभ्यागतान् who the visitors
वक्र-धिया-अभिचक्षते by doubtful thought interpret
आरोपित-भ्रूभि:- crooked eyebrows
अमर्षण-अक्षिभि: angry eyes

तथारिभिर्न व्यथते शिलीमुखै: शेतेऽर्दिताङ्गो हृदयेन दूयता ।
स्वानां यथा वक्रधियां दुरुक्तिभिर्दिवानिशं तप्यति मर्मताडित: ॥१९॥


तथा-अरिभि:-न व्यथते as much, by enemy's does not pain,
शिलीमुखै: शेते-अर्दित-अङ्ग: pierced arrows, sleeps mutilated bodied
हृदयेन दूयता in heart tortured
स्वानाम् यथा of own people's as much
वक्र-धियाम् दुरुक्तिभि:- pervert minded abusive words
दिवा-निशम् तप्यति day and night suffers
मर्म-ताडित: in the deep heart assaulted

व्यक्तं त्वमुत्कृष्टगते: प्रजापते: प्रियाऽऽत्मजानामसि सुभ्रु सम्मता ।
अथापि मानं न पितु: प्रपत्स्यसे मदाश्रयात्क: परितप्यते यत: ॥२०॥


व्यक्तम् त्वम्-उत्कृष्ट-गते: obviously, you, of the high ranked
प्रजापते: प्रिया-आत्मजानाम्- Prajaapati's, dear of the daughters
असि सुभ्रु सम्मता are, O Beautiful One! Esteemed
अथापि मानम् न even then, honour not
पितु: प्रपत्स्यसे of father will get
मत्-आश्रयात्- (because of) with me connected
क: परितप्यते यत: Daksha is jealous because

पापच्यमानेन हृदाऽऽतुरेन्द्रिय: समृद्भि: पूरुषबुद्धिसाक्षिणाम् ।
अकल्प एषामधिरोढुमञ्जसा पदं परं द्वेष्टि यथासुरा हरिम् ॥२१॥


पापच्यमानेन हृदा- with burning hearts
आतुर-इन्द्रिय: समृद्भि: and troubled in mind, of the exalted
पूरुष-बुद्धि-साक्षिणाम् men's minds witnesses, unable
अकल्प एषाम्-अधिरोढुम्- these to supersede
अञ्जसा पदम् परम् easily the state high
द्वेष्टि यथा-असुरा: हरिम् hate (them) like demons Shree Hari

प्रत्युद्गमप्रश्रयणाभिवादनं विधीयते साधु मिथ: सुमध्यमे ।
प्राज्ञै: परस्मै पुरुषाय चेतसा गुहाशयायैव न देहमानिने ॥२२॥


प्रत्युद्गम-प्रश्रयणा- rising to welcome
अभिवादनम् विधीयते and to greet, is conducted
साधु मिथ: सुमध्यमे by the noble amongst them, O Beautiful One!
प्राज्ञै: परस्मै पुरुषाय by the wise, to the Supreme Person
चेतसा गुहाशयाय-एव mentally, in the hearts residing in
न देह-मानिने not to of body proud

सत्त्वं विशुद्धं वसुदेवशब्दितं यदीयते तत्र पुमानपावृत: ।
सत्त्वे च तस्मिन् भगवान् वासुदेवो ह्यधोक्षजो मे नमसा विधीयते ॥२३॥


सत्त्वम् विशुद्धम् Saatvic, pure
वसुदेव-शब्दितम् Vasudeva is called
पुमान्-अपावृत: The Person unveiled
सत्त्वे च तस्मिन् in pure and in that
भगवान् वासुदेव: The Lord Vaasudeva
हि-अधोक्षज: indeed beyond the senses,
मे नमसा विधीयते by me is obeisance conducted

तत्ते निरीक्ष्यो न पितापि देहकृद् दक्षो मम द्विट् तदनुव्रताश्च ये ।
यो विश्वसृग्यज्ञगतं बरोरु मामनागसं दुर्वचसाकरोत्तिर: ॥२४॥


तत्-ते- निरीक्ष्य: so, should be seen
न पिता-अपि देहकृत् not father though birth giver
दक्ष: मम द्विट् Daksha is my enemy
तत्-अनुव्रता:-च ये his followers and those who
य: विश्वसृक्-यज्ञ-गतम् who the Vishwasrik sacrifice during
बरोरु माम्-अनागसम् O Beautiful One! me faultless
दुर्वचसा-अकरोत्-तिर: by abusive words did insult

यदि व्रजिष्यस्यतिहाय मद्वचो भद्रं भवत्या न ततो भविष्यति ।
सम्भावितस्य स्वजनात्पराभवो यदा स सद्यो मरणाय कल्पते ॥२५॥


यदि व्रजिष्यसि-अतिहाय if (you) go, ignoring
मद्-वच: भद्रम् भवत्या my words, well by you
न तत: भविष्यति will not then be
सम्भावितस्य स्वजनात्-पराभव: of the respected (people), by own people
सम्भावितस्य स्वजनात्-पराभव: of the respected (people), by own people insulted
यदा स सद्य: when, he soon
मरणाय कल्पते for death is destined

श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां चतुर्थस्कन्धे उमारुद्रसंवादे तृतीय: अध्याय: समाप्त: ॥३॥

मैत्रेय उवाच - Maitreya said-

एतावदुक्त्वा विरराम शंकर: पत्न्यङ्गनाशं ह्युभयत्र चिन्तयन् ।
सुहृद्दिदृक्षु: परिशङ्किता भवान्निष्क्रामती निर्विशती द्विधाऽऽस सा ॥१॥


एतावत्-उक्त्वा विरराम शंकर: like this speaking, stopped Shankara
पत्नी-अङ्ग-नाशम् wife's body destroying
हि-उभयत्र चिन्तयन् indeed both ways thinking
सुहृद्-दिदृक्षु: परिशङ्किता friends wanting to see, (but) afraid
भवात्-निष्क्रामती निर्विशती of Shiva, going out, coming back
द्विधा-आस सा two minded remained she

सुहृद्दिदृक्षाप्रतिघातदुर्मना: स्नेहाद्रुदत्यश्रुकलातिविह्वला।
भवं भवान्यप्रतिपूरुषं रुषा प्रधक्ष्यतीवैक्षत जातवेपथु: ॥२॥


सुहृद्-दिदृक्षा-प्रतिघात- friends wanting to see, hindrance,
दुर्मना: स्नेहात्-रुदती- hurt hearted, with love, crying
अश्रुकला-अति-विह्वला tears very pitiable
भवम् भवानी-अप्रतिपूरुषम् towards Shiva, Satee, the unsurpassed Person,
रुषा प्रधक्ष्यति-इव- in anger burning as if
ऐक्षत जात-वेपथु: saw, trembling

ततो विनि:श्वस्य सती विहाय तं शोकेन रोषेन च दूयता हृदा ।
पित्रोरगात्स्त्रैणविमूढधीर्गृहान् प्रेम्णाऽऽत्मनोयोऽर्धमदात्सतां प्रिय: ॥३॥


तत: विनि:श्वस्य सती then heaving, Satee,
विहाय तम् शोकेन leaving Him (Shiva), with sadness
रोषेन च दूयता हृदा and anger, tormented at heart
पित्रो:-अगात्- to the parents' went
स्त्रैण-विमूढ-धी:- woman like dumb minded
गृहान् प्रेम्णा-आत्मन:-य:- house lovingly, self Who
अर्धम्-अदात्-सताम् प्रिय: half had given, of the saints the dear

तामन्वगच्छन् द्रुतविक्रमां सतीमेकां त्रिनेत्रानुचरा: सहस्रश: ।
सपार्षदयक्षा मणिमन्मदादय: पुरोवृषेन्द्रास्तरसा गतव्यथा: ॥४॥


ताम्-अन्वगच्छन् her, as going
द्रुत-विक्रमाम् सतीम्-एकाम् in speed great, Satee alone
त्रिनेत्र-अनुचरा: सहस्रश: Shiva's attendants in thousands
सपार्षद-यक्षा: with followers the Yakshas
मणिमन्-मद-आदय: Maniman, Mada and others
पुर:-वृषेन्द्रा:- in front the chief of the bulls (Nandeeshvara)
तरसा गतव्यथा: quickly, without remorse

तां सारिकाकन्दुकदर्पणाम्बुजश्वेतातपत्रव्यजनस्रगादिभि: ।
गीतायनैर्दुन्दुभिशङ्खवेणुभिर्वृषेन्द्रमारोप्य विटङ्किता ययु: ॥५॥


ताम् सारिका-कन्दुक- her, the Saarikaa bird, ball,
दर्पण-अम्बुज-श्वेत-आतपत्र- mirror, lotus, white umbrella,
व्यजन-स्रग-आदिभि: hand fan, garland and things
गीत-अयनै:- with musical instruments
दुन्दुभि-शङ्ख-वेणुभि:- trumpet, conch, flute, etc.,
वृषेन्द्रम्-आरोप्य on the chief bull (Nandeeshvara) uplifting
विटङ्किता: ययु: unperturbed went

आब्रह्मघोषोर्जितयज्ञवैशसं विप्रर्षिजुष्टं विबुधैश्च सर्वश: ।
मृद्दार्वय:काञ्चनदर्भचर्मभिर्निसृष्टभाण्डं यजनं समाविशत् ॥६॥


आब्रह्म-घोष:-ऊर्जित- all around, of Veda chants resounding
यज्ञ-वैशसम् the sacrifice activities
विप्रर्षि-जुष्टम् with Braahmana sages crowded
विबुधै:-च सर्वश: and gods everywhere
मृद्-दारु-अय:-काञ्चन- mud, wood, iron, gold
दर्भ-चर्मभि:-निसृष्ट-भाण्डम् straw and leather made utensils
यजनम् समाविशत् the sacrifice area entered

तामागतां तत्र न कश्चनाद्रियत् विमानितां यज्ञकृतो भयाज्जन: ।
ऋते स्वसृर्वै जननीं च सादरा: प्रेमाश्रुकण्ठ्य: परिषस्वजुर्मुदा ॥७॥


ताम्-आगताम् तत्र her coming there
न कश्चन्-आद्रियत् not anyone attended
विमानिताम् यज्ञकृत: disrespected, (by) the Yagya's performer (Daksha)
भयात्-जन: ऋते स्वसृ:- afraid of people, excepting her sisters,
वै जननीम् च सादरा: of course, mother and respectfully,
प्रेम-अश्रु-कण्ठ्य: love tears choked throats
परिषस्वजु:-मुदा embraced gladly

सौदर्यसम्प्रश्नसमर्थवार्तया मात्रा च मातृष्वसृभिश्च सादरम् ।
दत्तां सपर्यां वरमासनं च सा नादत्त पित्राप्रतिनन्दिता सती ॥८॥


सौदर्य-सम्प्रश्न- sisters' questions (of well being)
समर्थ-वार्तया in pleasing conversation
मात्रा च मातृष्वसृभि:-च by mother and aunts and
सादरम् दत्ताम् सपर्याम् with respect offered gifts
वरम्-आसनम् of high-class seat
च सा न-आदत्त and she did not accept
पित्रा-प्रतिनन्दिता सती by father displeased Satee

अरुद्रभागं तमवेक्ष्य चाध्वरं पित्रा च देवे कृतहेलनं विभौ ।
अनादृता यज्ञसदस्यधीश्वरी चुकोप लोकानिव धक्ष्यती रुषा ॥९॥


अरुद्र-भागम् तम्-अवेक्ष्य not Rudra's (Shiva's) portion, that seeing
च-अध्वरम् पित्रा च देवे and the sacrifice, by father, the Lord
कृत-हेलनम् विभौ given disrespect to the omniscient
अनादृता यज्ञ-सदसि- insulted, in the sacrifice hall,
अधीश्वरी चुकोप the lady in authority, enraged,
लोकान्-इव धक्ष्यती रुषा the worlds as if, will burn in fury

जगर्ह सामर्षविपन्नया गिरा शिवद्विषं धूमपथश्रमस्मयम् ।
स्वतेजसा भूतगणान् समुत्थितान् निगृह्य देवी जगतोऽभिशृण्वत ॥१०॥


जगर्ह सामर्ष-विपन्नया गिरा reproached, with anger effected voice
शिव-द्विषम् Shiva's enemy
धूम-पथ-श्रम-स्मयम् rituals' path performing (and so) arrogant
स्व-तेजसा by own command
भूत-गणान् समुत्थितान् the hosts of ghosts ready (to kill Daksha)
निगृह्य देवी controlling, the lady
जगत:-अभिशृण्वत as the world listened
श्री देवी उवाच - The goddess said -

न यस्य लोकेऽस्त्यतिशायन: प्रियस्तथाप्रियो देहभृतां प्रियात्मन: ।
तस्मिन् समस्तात्मनि मुक्तवैरके ऋते भवन्तं कतम: प्रतीपयेत् ॥११॥


न यस्य लोके- not whose in this world
अस्ति-अतिशायन: is greater
प्रिय:-तथा-अप्रिय: dear and hateful
देहभृताम् प्रिय-आत्मन: of the beings' beloved Self
तस्मिन् समस्त-आत्मनि in him, of everything the cause,
मुक्त-वैरके ऋते भवन्तम् devoid of enmity, besides you
कतम: प्रतीपयेत् who will hold malice

दोषान् परेषां हि गुणेषु साधवो गृह्णन्ति केचिन्न भवादृशा द्विज ।
गुणांश्च फल्गून् बहुलीकरिष्णवो महत्तमास्तेष्वविदद्भवानघम् ॥१२॥


दोषान् परेषाम् faults of others
हि गुणेषु indeed in virtues,
साधव: गृह्णन्ति noble (people) take as
केचित्-न भवादृशा no one like you (people)
द्विज गुणान्-च फल्गून् O Braahmana! merits and slight
बहुली-करिष्णव: महत्तमा:- multiply do, they are great,
तेषु-अविदत्-भवान्-अघम् in them, placed you sin

नाश्चर्यमेतद्यदसत्सु सर्वदा महद्विनिन्दा कुणपात्मवादिषु ।
सेर्ष्यं महापूरुषपादपांसुभिर्निरस्ततेज:सु तदेव शोभनम् ॥१३॥


न-आश्चर्यम्-एतत्- no wonder it is
यत्-असत्सु सर्वदा that the ignoble always
महत्-विनिन्दा of the noble speak ill
कुणप-आत्म-वादिषु corpse (like) body as self understanding
स-ईर्ष्यम् with jealousy
महापूरुष-पाद-पांसुभि:- by the exalted peoples' feet dust
निरस्त-तेज:सु blurred identity
तत्-एव शोभनम् that only suits

यद्द्वयक्षरं नाम गिरेरितं नृणां सकृत्प्रसङ्गादघमाशु हन्ति तत् ।
पवित्रकीर्तिं तमलङ्घ्यशासनं भवानहो द्वेष्टि शिवं शिवेतरम् ॥१४॥


यत्-द्वय-अक्षरम् नाम that two letters name
गिरा-ईरितम् नृणाम् by voice spoken by men
सकृत्-प्रसङ्गात्- instantly by chance
अघम्-आशु हन्ति sins soon annihilates
तत् पवित्र-कीर्तिम् that most pure famed
तम्-अलङ्घ्य-शासनम् that not to be ignored command
भवान्-अहो द्वेष्टि शिवम् you Alas revolt to, Shiva
शिव-इतरम् (you are) from noble otherwise, (cursed)

यत्पादपद्मं महतां मनोऽलिभिर्निषेवितं ब्रह्मरसासवार्थिभि: ।
लोकस्य यद्वर्षति चाशिषोऽर्थिनस्तस्मै भवान् द्रुह्यति विश्वबन्धवे ॥१५॥


यत्-पाद-पद्मम् महताम् Whose feet lotus, of the noble
मन:-अलिभि:-निषेवितम् mind's bees, resorted to
ब्रह्म-रस-आसव-अर्थिभि: Brahma joy honey, desiring for
लोकस्य यत्-वर्षति of the worlds' Who showers
च-आशिष:-अर्थिन:- and blessing on the interested people
तस्मै भवान् द्रुह्यति विश्वबन्धवे towards Him you hold malice, the world's friend

किं वा शिवाख्यमशिवं न विदुस्त्वदन्ये ब्रह्मादयस्तमवकीर्य जटा: श्मशाने ।
तन्माल्यभस्मनृकपाल्यवसत्पिशाचैर्ये मूर्धभिर्दधति तच्चरणावसृष्टम् ॥१६॥


किम् वा शिव-आख्यम्- or is it Shiva named
अशिवम् न विदु:- inauspicious do not know
त्वत्-अन्ये ब्रह्मा-आदय: from you others, Brahmaa and others
तम्-अवकीर्य जटा: श्मशाने Him (who) throwing about matted hair, in crematory
तत्-माल्य-भस्म नृकपाली- that garland and ashes, human skill adorning
अवसत्-पिशाचै:- stays with the ghosts
ये मूर्धभि:-दधति Who (the gods) on heads place
तत्-चरण-अवसृष्टम् His feet's left over (garlands)

कर्णौ पिधाय निरयाद्यदकल्प ईशे धर्मावितर्यसृणिभिर्नृभिरस्यमाने ।
छिन्द्यात्प्रसह्य रुशतीमसतीं प्रभुश्चेज्जिह्वामसूनपि ततो विसृजेत्स धर्म: ॥१७॥


कर्णौ पिधाय निरयात्- both ears shut should go away
यत्-अकल्प ईशे if unable, (when) on master,
धर्म-अवितरि-असृणिभि:-नृभि:- the incarnate of righteousness, by vile men
अस्यमाने छिन्द्यात्-प्रसह्य abused, should cut off forcefully
रुशतीम्-असतीम् प्रभु:-चेत्- blasphemy uttering vile, capable if,
जिह्वाम्-असून्-अपि the tongue, life also
तत: विसृजेत्-स: धर्म: then should give up, that is duty

अतस्तवोत्पन्नमिदं कलेवरं न धारयिष्ये शितिकण्ठगर्हिण: ।
जग्धस्य मोहाद्धि विशुद्धिमन्धसो जुगुप्सितस्योद्धरणं प्रचक्षते ॥१८॥


अत:-तव-उत्पन्नम्-इदम् therefore, your born this
कलेवरम् न धारयिष्ये body will not keep
शितिकण्ठ-गर्हिण: of Shiva's (Blue throated) abuser
जग्धस्य मोहात्-हि eaten by mistake even
विशुद्धिम्-अन्धस: purified food
जुगुप्सितस्य- impure
उद्धरणम् प्रचक्षते vomit is said

न वेदवादाननुवर्तते मति: स्व एव लोके रमतो महामुने: ।
यथा गतिर्देवमनुष्ययो: पृथक् स्व एव धर्मे न परं क्षिपेत्स्थित: ॥१९॥


न वेद-वादान्- do not Veda's injunctions
अनुवर्तते मति: follow the minds
स्वे एव लोके in own only world (self)
रमत: महामुने: revelling great sages
यथा गति:- just as the norms
देव-मनुष्ययो: पृथक् of gods and man are different
स्वे एव धर्मे in own only ways
न परम् क्षिपेत्-स्थित: should not others' criticize conducting

कर्म प्रवृत्तं च निवृत्तमप्यृतं वेदे विविच्योभयलिङ्गमाश्रितम् ।
विरोधि तद्यौगपदैककर्तरि द्वयं तथा ब्रह्मणि कर्म नर्च्छति ॥२०॥


कर्म प्रवृत्तम् च निवृत्तम्- activities of rituals and non-rituals
अपि-ऋतम् वेदे even are right in the Vedas
विविच्य-उभय considering both
लिङ्गम्-आश्रितम् (different) people depends on
विरोधि तत्- (being) opposites so
यौग-पदैक-कर्तरि coupled as one in the doer
द्वयम् तथा ब्रह्मणि both like that, in Brahman (like)
कर्म न-ऋच्छति the activities do not exist

मा व: पदव्य: पितरस्मदास्थिता या यज्ञशालासु न धूमवर्त्मभि: ।
तदन्नतृप्तैरसुभृद्भिरीडिता अव्यक्तलिङ्गा अवधूतसेविता: ॥२१॥


मा व: पदव्य: पितर:- may not in you the powers, O Father!
मत्-आस्थिता: या: in me present which
यज्ञ-शालासु in sacrifice halls
न धूम-वर्त्मभि: not by ritual path following people
तत्-अन्न-तृप्तै:-असुभृद्भि:- those (who are) by food gratified life living
ईडिता अव्यक्त-लिङ्गा: appreciated, unrevealed qualities
अवधूत-सेविता: by the Brahma knowledged people practiced

नैतेन देहेन हरे कृतागसो देहोद्भवेनालमलं कुजन्मना ।
व्रीडा ममाभूत्कुजनप्रसङ्गतस्तज्जन्म धिग् यो महतामवद्यकृत् ॥२२॥


न-एतेन देहेन हरे not by this body, towards Shiva (which)
कृत-आगस: देह-उद्भवेन-अलम्- has done sin, from body taken birth (any) purpose
अलम् कुजन्मना worthless is this bad birth
व्रीडा मम-अभूत्- ashamed am I
कुजन-प्रसङ्गत:- of bad person's association
तत्-जन्म धिग् य: that birth is reproached which
महताम्-अवद्यकृत् of the exalted does harm

गोत्रं त्वदीयं भगवान् वृषध्वजो दाक्षायणीत्याह यदा सुदुर्मना: ।
व्यपेतनर्मस्मितमाशु तद्ध्यहं व्युत्स्रक्ष्य एतत्कुणपं त्वदङ्गजम् ॥२३॥


गोत्रम् त्वत्-इयम् relation your this
भगवान् वृषध्वज: Lord Vrishadwaja (Shiva)
दाक्षायणी-इति-आह Daakshaayanee, thus saying
यदा सुदुर्मना: when unhappy
व्यपेत-नर्म-स्मितम्- leaving joy and smile
आशु तत्-हि-अहम् soon that indeed I
व्युत्स्रक्ष्ये एतत्- will give up this
कुणपम् त्वत्-अङ्गजम् corpse (like) from your body begotten
मैत्रेय उवाच - Maitreya said -

इत्यध्वरे दक्षमनूद्य शत्रुहन् क्षितावुदीचीं निषसाद शान्तवाक् ।
स्पृष्ट्वा जलं पीतदुकूलसंवृता निमील्य द्ग्योगपथं समाविशत् ॥२४॥


इति-अध्वरे दक्षम्-अनूद्य this in the sacrifice hall, to Daksha saying
शत्रुहन् क्षितौ-उदीचीम् O Vidura! on the floor, north facing
निषसाद शान्त-वाक् sat down, silent
स्पृष्ट्वा जलम् touching water
पीत-दुकूल-संवृता yellow cloth covered
निमील्य दृक्- closing eyes
योग-पथम् समाविशत् on the Yoga path entered

कृत्वा समानावनिलौ जितासना सोदानमुत्थाप्य च नाभिचक्रत: ।
शनैर्हृदि स्थाप्य धियोरसि स्थितं कण्ठाद् भ्रुवोर्मध्यमनिन्दितानयत् ॥२५॥


कृत्वा समानौ-अनिलौ bringing on same level the breaths
जित-आसना steady in posture
स-उदानम्-उत्थाप्य with the Udaana up going
च नाभि-चक्रत: and from the navel chakra
शनै:-हृदि स्थाप्य slowly in the heart placing
धिया-उरसि स्थितम् by intelligence, in the heart placed
कण्ठात् भ्रुवो:-मध्यम्- through the throat in eyebrows middle
अनिन्दिता-अनयत् the Famed One, took

एवं स्वदेहं महतां महीयसा मुहु: समारोपितमङ्कमादरात् ।
जिहासती दक्षरुषा मनस्विनी दधार गात्रेष्वनिलाग्निधारणम् ॥२६॥


एवम् स्व-देहम् महताम् thus own body of the exalted
महीयसा मुहु: समारोपितम्- the exalted one, time and again placed
अङ्कम्-आदरात् on lap, affectionately
जिहासती दक्ष-रुषा wishing to give up, by Daksha angered
मनस्विनी दधार the strong willed lady, summoned
गात्रेषु-अनिल- in (her) limbs air
अग्नि-धारणम् fire with concentration

तत: स्वभर्तुश्चरणाम्बुजासवं जगद्गुरोश्चिन्तयती न चापरम् ।
ददर्श देहो हतकल्मष: सती सद्य: प्रजज्वाल समाधिजाग्निना ॥२७॥


तत: स्व-भर्तु:- then, (her) own husband's
चरण-अम्बुज-आसवम् feet lotus honey
जगत्-गुरो:-चिन्तयती the world preceptor's (Shiva) thinking of
न च-अपरम् not of and any other
ददर्श देह: हत-कल्मष: saw (her) body, devoid of sins
सती सद्य: प्रजज्वाल Satee instantly set ablaze
समाधिज-अग्निना by Samaadhi generated fire

तत्पश्यतां खे भुवि चाद्भुतं मह्द् हाहेति वाद: सुमहानजायत ।
हन्त प्रिया दैवतमस्य देवी जहावसून् केन सती प्रकोपिता ॥२८॥


तत्-पश्यताम् खे भुवि च- that looking on, in the sky and on earth,
अद्भुतम् मह्द् हाहा-इति strange, tremendous uproar this
वाद: सुमहान्-अजायत talk great ensued
हन्त प्रिया दैवतम्-अस्य Alas! the beloved of the Divinity his
देवी जहौ-असून् goddess gave up life
केन सती प्रकोपिता by Daksha Satee angered

अहो अनात्म्यं महदस्य पश्यत प्रजापतेर्यस्य चराचरं प्रजा: ।
जहावसून् यद्विमताऽऽत्मजा सती मनस्विनी मानमभीक्ष्णमर्हति ॥२९॥


अहो अनात्म्यम् Oh! Wickedness
महत्-अस्य पश्यत enormous his see
प्रजापते:-यस्य of the Prajaapati, whose
चर-अचरम् प्रजा: mobile and immobile (is) creation
जहौ-असून् यत्- gave up life because,
विमता-आत्मजा insulted daughter
सती मनस्विनी Satee, the noble lady
मानम्-अभीक्ष्णम्-अर्हति respect always deserved

सोऽयं दुर्मर्षहृदयो ब्रह्मध्रुक् च लोकेऽपकीर्तिं महतीमवाप्स्यति ।
यदङ्गजां स्वां पुरुषद्विडुद्यतां न प्रत्यषेधन्मृतयेऽपराधत: ॥३०॥


स:-अयम् दुर्मर्ष-हृदय: that this jealous hearted
ब्रह्म-ध्रुक् च Braahmana's enemy and
लोके-अपकीर्तिम् in the world bad name
महतीम्-अवाप्स्यति great will gain
यत्-अङ्गजाम् स्वाम् because daughter own
पुरुष-द्विड-उद्यताम् Shiva's anti, eager
न प्रत्यषेधत्- did not forbid
मृतये-अपराधत: for death, (because of) insult

वदत्येवं जने सत्या दृष्ट्वासुत्यागमद्भुतम् ।
दक्षं तत्पार्षदा हन्तुमुदतिष्ठन्नुदायुधा: ॥३१॥


वदति-एवम्-जने spoke thus (as) people
सत्या: दृष्ट्वा- Satee's seeing
असु-त्यागम्-अद्भुतम् life giving up extra ordinary
दक्षम् तत्-पार्षदा: Daksha, her attendants
हन्तुम्-उदतिष्ठत्-उदायुधा: to kill rose with weapons

तेषामापततां वेगं निशाम्य भगवान् भृगु: ।
यज्ञघ्नघ्नेन यजुषा दक्षिणाग्नौ जुहाव ह ॥३२॥


तेषाम्-आपतताम् वेगम् their attack speed
निशाम्य भगवान् भृगु: watching, Lord Bhrigu
यज्ञघ्न-घ्नेन यजुषा Yagya's destroying anti chants
दक्षिण-अग्नौ जुहाव ह in Dakshini fire poured oblations then

अध्वर्युणा हूयमाने देवा उत्पेतुरोजसा ।
ऋभवो नाम तपसा सोमं प्राप्ता: सहस्रश: ॥३३॥


अध्वर्युणा हूयमाने by the conductor of the Yagya, invoked
देवा: उत्पेतु:-ओजसा the gods came out by their power
ऋभव: नाम तपसा Ribhava by name, by austerities
सोमम् प्राप्ता: सहस्रश: moon attained in thousands

तैरलातायुधै: सर्वे प्रमथा: सहगुह्यका: ।
हन्यमाना दिशो भेजुरुशद्भिर्ब्रह्मतेजसा ॥३४॥


तै:-अलात-आयुधै: by them, burning woods weapon
सर्वे: प्रमथा: all the attendants
सह-गुह्यका: with their attendants
हन्यमाना: दिश: भेजु:- being beaten, in all direction ran
उशद्भि:-ब्रह्म-तेजसा resplendent with divine power
इति श्रीमद्भागवत महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां चतुर्थस्कन्धे सतीदेहोत्सर्गो नाम
चतुर्थोऽध्याय: ॥४॥


इति श्रीमद्भागवत महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां चतुर्थस्कन्धे सतीदेहोत्सर्गो नाम
चतुर्थोऽध्याय: ॥४॥ Thus ends the fourth discourse entitled 'The Self-immolation of Satee'

मैत्रेय उवाच - Maitreya said -

भवो भवान्या निधनं प्रजापतेरसत्कृताया अवगम्य नारदात् ।
स्वपार्षदसैन्यं च तदध्वरर्भुभिर्विद्रावितं क्रोधमपारमादधे ॥१॥


भव: भवान्या: निधनम् Shiva, of Bhavaani (Satee) death
प्रजापते:-असत्कृताया: by Prajaapati dishonoured of
अवगम्य नारदात् knowing from Naarada
स्व-पार्षद-सैन्यम् च own attendents' army and
तत्-अध्वर-ऋभुभि:- that sacrifice's by Ribhus
विद्रावितम् chased away
क्रोधम्-अपारम्-आदधे anger boundless overcome

क्रुद्ध: सुदष्टोष्ठपुट: स धूर्जटिर्जटां तडिद्विह्निसटोग्ररोचिषम् ।
उत्कृत्य रुद्र: सहसोत्थितो हसन् गम्भीरनादो विससर्ज तां भुवि ॥२॥


क्रुद्ध: सुदष्ट-ओष्ठपुट: स: enraged, sharply biting the lips He
धूर्जटि:-जटाम् The Matted haired (Shiva) a matted lock
तडित्-वह्निसटा- lightening fire flame
उग्र-रोचिषम् like highly shining
उत्कृत्य रुद्र: pulling out,
सहसा-उत्थित: suddenly arising
हसन् गम्भीर-नाद: laughing with roaring voice
विससर्ज ताम् भुवि dashed it on the ground

ततोऽतिकायस्तनुवा स्पृशन्दिवं सहस्रबाहुर्घनरुक् त्रिसूर्यदृक् ।
करालदंष्ट्रो ज्वलदग्निमूर्धज: कपालमाली विविधोद्यतायुध: ॥३॥


तत:-अतिकाय:-तनु- from that, tremendous bodied
वा स्पृशन्-दिवम् or touching the sky
सहस्र-बाहु:-घन-रुक् thousand armed, cloud complexioned
त्रि-सूर्य-दृक् three Sun (like) eyes
कराल-दंष्ट्र: ferocious toothed
ज्वलत्-अग्नि-मूर्धज: ablaze fire like hair
कपाल-माली skull garlanded
विविध-उद्यत-आयुध: various armed with weapons

तं किं करोमीति गृणन्तमाह बद्धाञ्जलिं भगवान् भूतनाथ: ।
दक्षं सयज्ञं जहि म॒द्भटानां त्वमग्रणी रुद्र भटांशको मे ॥४॥


तम् किम्-करोमि-इति him, ''what should I do" thus
गृणन्तम्-आह praying asked
बद्ध-अञ्जलिम् with joined palms
भगवान् भूतनाथ: Lord Bhootanaath (Shiva)
दक्षम् सयज्ञम् जहि Daksha along with the sacrifice destroy
म॒त्-भटानाम् त्वम्-अग्रणी my attendants' you are the leader
रुद्र भट-अंशक: मे O Rudra Bhatt! part of me

आज्ञप्त एवं कुपितेन मन्युना स देवदेवं परिचक्रमे विभुम् ।
मेने तदाऽऽत्मानमसङ्गरंहसा महीयसां तात सह: सहिष्णुम् ॥५॥


आज्ञप्त एवम् कुपितेन मन्युना ordered thus, by the angered wrathful
स: देव-देवम् he the god of the gods
परिचक्रमे विभुम् went round the all pervading Lord
मेने तदा-आत्मानम्- understood then, himself (because of)
असङ्ग-रंहसा महीयसाम् uncontrolled, speed, of the most powerful
तात सह: सहिष्णुम् O Dear Vidura! braving the might

अन्वीयमान: स तु रुद्रपार्षदैर्भृशं नदद्भिर्व्यनदत्सुभैरवम् ।
उद्यम्य शूलं जगदन्तकान्तकं स प्राद्रवद् घोषणभूषणाङ्घ्रि: ॥६॥


अन्वीयमान: स: तु followed by, he indeed
रुद्र-पार्षदै:-भृशम् नदद्भि:- by Rudra's attendents, terribly roaring
व्यनत्-सुभैरवम् thundering violently
उद्यम्य शूलम् taking up the trident
जगत्-अन्तक-अन्तकम् the world's destroyer destroying
स: प्राद्रवद् he leapt forward
घोषण-भूषण-अङ्घ्रि: sounding the anklets of (his) feet

अथर्त्विजो यजमान: सदस्या: ककुभ्युदीच्यां प्रसमीक्ष्य रेणुम् ।
तम: किमेतत्कुत एतद्रजोऽभूदिति द्विजा द्विजपत्न्यश्च दध्यु: ॥७॥


अथ-ऋत्विज: then, the (sacrifice) conducting priests
यजमान: सदस्या: the sacrificer (Daksha), members
ककुभि-उदीच्याम् in the direction northern
प्रसमीक्ष्य रेणुम् looking at the dust
तम: किम्-एतत्- and darkness, what is this
कुत:-एतत्-रज:-अभूत्- from where this dust come
इति द्विजा: thus the Braahmanas
द्विज-पत्न्य:-च दध्यु: and the Braahmana wives wondered

वाता न वान्ति न हि सन्ति दस्यव: प्राचीनबर्हिर्जीवति होग्रदण्ड: ।
गावो न काल्यन्त इदं कुतो रजो लोकोऽधुना किं प्रलयाय कल्पते ॥८॥


वाता: न वान्ति winds do not blow
न हि सन्ति दस्यव: not indeed are there robbers
प्राचीनबर्हि:-जीवति (King) Praacheenabarhi is living
हि-उग्रदण्ड: surely is a stern ruler
गाव: न काल्यन्ते cows do not come back (from pastures)
इदम् कुत: रज: this from where the dust
लोक:-अधुना किम् the worlds now is it
प्रलयाय कल्पते for doom prepares

प्रसूतिमिश्रा: स्त्रिय उद्विग्नचित्ता ऊचुर्विपाको वृजिनस्यैष तस्य ।
यत्पश्यन्तीनां दुहितृणां प्रजेश: सुतां सतीमवदध्यावनागाम् ॥९॥


प्रसूति-मिश्रा: Prasooti and other
स्त्रिय: उद्विग्न-चित्ता: women all trouble minded
ऊचु:-विपाक: said, ' Evil result
वृजिनस्य-एष: तस्य of the sin this, of his
यत्-पश्यन्तीनाम् that as they watched
दुहितृणाम् the daughters
प्रजेश: सुताम् सतीम्- of the public the lord (Daksha) daughter Satee
अवदध्यौ-अनागाम् insulted, faultless

यस्त्वन्तकाले व्युप्तजटाकलाप: स्वशूलसूच्यर्पितदिग्गजेन्द्र: ।
वितत्य नृत्यत्युदितास्त्रदोर्ध्वजानुच्चाट्टहासस्तनयित्नुभिन्नदिक् ॥१०॥


य:-तु-अन्त-काले He (Who) indeed at the ending time
व्युप्त-जटा-कलाप: throwing about the matted hair tuft
स्व-शूल-सूचि- His trident's points
अर्पित-दिग्गज-इन्द्र: piercing the directions' elephant lords
वितत्य नृत्य-उदित- spreading when dancing holding
अस्त्र-दो:-ध्वजान् weapons, the two arms as banners
उच्च-अट्टहास- loud laughter
स्तनयित्नु-भिन्न-दिक् thunder like tearing the directions
स्तनयित्नु-भिन्न-दिक् thunder like tearing the directions (Or) He, Who at the end of the time of the creation, throws about his

अमर्षयित्वा तमसह्यतेजसं मन्युप्लुतं दुर्विषहं भ्रुकुट्या ।
करालदंष्टाभिरुदस्यभागणं स्यात्स्वस्ति किं कोपयतो विधातु: ॥११॥


अमर्षयित्वा full of anger
तम्-अमसह्य-तेजसम् Him of unbearable splendour
मन्यु-प्लुतम् anger overflowing
दुर्विषहम् भ्रुकुट्या badly knitted eyebrows
कराल-दंष्टाभि:- by fierce teeth
उदस्य-भागणम् scattering the constellation groups
स्यात्-स्वस्ति किम् will there peace be
कोपयत: विधातु: enraged by Brahmaa

बह्वेवमुद्विग्नदृशोच्यमाने जनेन दक्षस्य मुहुर्महात्मन: ।
उत्पेतुरुत्पाततमा: सहस्रशो भयावहा दिवि भूमौ च पर्यक् ॥१२॥


बहु-एवम्-उद्विग्न-दृशा- many such anxious eyed
उच्यमाने जनेन said by the people
दक्षस्य मुहु:-महात्मन: of Daksha, again and again, the great
उत्पेतु:-उत्पात-तमा: arose ill omens the worst
सहस्रश: भयावहा: thousand fearful
दिवि भूमौ च पर्यक् in heavens earth and all around

तावत्स रुद्रानुचरैर्मखो महान् नानायुधैर्वामनकैरुदायुधै: ।
पिङ्गै: पिशङ्गैर्मकरोदराननै: पर्याद्रवद्भिर्विदुरान्वरुध्यत ॥१३॥


तावत्-स: रुद्र-अनुचरै:- just then, that Rudra's attendents by
मख: महान् the sacrifice great
नाना-आयुधै:- by various weapons
वामनकै:-उदायुधै: by dwarfs, carrying weapons
पिङ्गै: पिशङ्गै:- yellow brown
मकर-उदर-आननै: by alligator stomached and faced
पर्याद्रवद्भि:- running around
विदुर-अन्वरुध्यत O Vidura! Surrounded

केचिद्बभञ्जु: प्राग्वंशं पत्नीशालां तथापरे ।
सद आग्नीध्रशालां च तद्विहारं महानसम् ॥१४॥


केचित्-बभञ्जु: some of them destroyed
प्राग्वंशम् the front beams
पत्नी-शालाम् तथा-अपरे the wives' quarters and others
सद आग्नीध्र-शालाम् the hall, the fire enlightening materials' chamber
तत्-विहारम् महानसम् his house, and the big kitchen

रुरुजुर्यज्ञपात्राणि तथैकेऽग्नीननाशयन् ।
कुण्डेष्वमूत्रयन् केचिद्विभिदुर्वेदिमेखला: ॥१५॥


रुरुजु:-यज्ञ-पात्राणि broke the sacrifice vessels
तथा-एके- and some
अग्नीन्-अनाशयन् the fires extinguished
कुण्डेषु-मूत्रयन् in the pits urinated
केचित्-बिभिदु:- some broke
वेदि-मेखला: the (sacrifice) dais threads

अबाधन्त मुनीनन्य एके पत्नीरतर्जयन् ।
अपरे जगृहुर्देवान् प्रत्यासन्नान् पलायितान् ॥१६॥


अबाधन्त मुनीन्-अन्य tied the sages others
एके पत्नी:-अतर्जयन् one the wives threatened
अपरे जगृहु:-देवान् yet others caught hold of the gods
प्रत्यासन्नान् पलायितान् sitting, fleeing

भृगुं बबन्ध मणिमान् वीरभद्र: प्रजापतिम् ।
चण्डीश: पूषणं देवं भगं नन्दीश्वरोऽग्रहीत् ॥१७॥


भृगुम् बबन्ध मणिमान् Bhrigu bound Maniman
वीरभद्र: प्रजापतिम् Veerabhadra (bound) Prajaapati (Daksha)
चण्डीश: पूषणं देवम् Chandeesha (tied) Poosha, the god
भगम् नन्दीश्वर:-अग्रहीत् Bhaga, Nandeeshvara seized

सर्व एवर्त्विजो दृष्ट्वा सदस्या: सदिवौकस: ।
तैरर्द्यमाना: सुभृशं ग्रावभिर्नैकधाद्रवन् ॥१८॥


सर्व एव-ऋत्विज: दृष्ट्वा all the officiating priests seeing
सदस्या: स-दिवौकस: the members, with the heavenly bodies
तै:-अर्द्यमाना: सुभृशम् by them being pestered badly
ग्रावभि:-न-एकधा-द्रवन् by stones, not in one direction ran

जुह्वत: स्रुवहस्तस्य श्मश्रूणि भगवान् भव: ।
भृगोर्लुलुञ्चे सदसि योऽहसच्छ्मश्रु दर्श्यन् ॥१९॥


जुह्वत: स्रुव-हस्तस्य (as he was) pouring oblation, the ladle in hand
भगवान् भव: Lord Bhava (Shiva's part)
भृगो:-लुलुञ्चे Bhrigu's pulled out
सदसि य:-अहसत्- in the assembly who had laughed
श्मश्रु दर्शयन् moustache showing

भगस्य नेत्रे भगवान् पातितस्य रुषा भुवि।
उज्जहार् सद:स्थोऽक्ष्णा य: शपन्तमसूसुचत् ॥२०॥


भगस्य नेत्रे भगवान् Bhaga's two eyes, the lord (Veerabhadra)
पातितस्य रुषा भुवि flinging (on the ground), in anger on the ground,
उज्जहार् सद:स्थ:- pulled out, seated in the assembly
अक्ष्णा य: शपन्तम्-असूसुचत् by eyes who, as he cursed (to Daksha) had signed

पूष्णश्चापातयद्दन्तान् कालिङ्गस्य यथा बल: ।
शप्यमाने गरिमणि योऽहसद्दर्शयन्दत: ॥ २१॥


पूष्ण:-च-अपातयत्-दन्तान् of Poosha, knocked down the teeth
कालिङ्गस्य यथा बल: of Kalinga (king), as Balaraama (had done)
शप्यमाने गरिमणि when being slighted (by Daksha) Shiva
य:-अहसत्-दर्शन्-दत: who laughed showing his teeth

आक्रम्योरसि दक्षस्य शितधारेण हेतिना।
छिन्दन्नपि तदुद्धर्तुं नाशक्नोत् त्र्यम्बकस्तदा ॥२२॥


आक्रम्य-उरसि दक्षस्य attacking on the chest of Daksha
शित-धारेण हेतिना by sharp edged sword
छिन्दन्-अपि cutting also
तत्-उद्धर्तुम् that to cut off
न-अशक्नोत् was not able
त्र्यम्बक:-तदा Veerabhadra then

शस्त्रैरस्त्रान्वितैरेवमनिर्भिन्नत्वचं हर: ।
विस्मयं परमापन्नो दध्यौ पशुपतिश्चिरम् ॥२३॥


शस्त्रै:-अस्त्रान्वितै:- by weapons, by missile
एवम्-अनिर्भिन्न- thus unpiercing
त्वचम् हर: skin, Veerabhadra
विस्मयम् परम-आपन्न: wonder great struck
दध्यौ पशुपति:-चिरम् pondered the lord of beings, for long

दृष्ट्वा संज्ञपनं योगं पशूनां स पतिर्मखे ।
यजमानपशो: कस्य कायात्तेनाहरच्छिर: ॥२४॥


दृष्ट्वा संज्ञपनम् योगम् observing, the slaughtering method
पशूनाम् स: पति:-मखे of the animals, that Veerabhadra in the sacrifice
यजमान पशो: कस्य of the sacrificer animal Daksha
कायात्-तेन-अहरत्-शिर: from body by that (method), severed the head

साधुवादस्तदा तेषां कर्म तत्तस्य शंसताम् ।
भूतप्रेतपिशाचानामन्येषां तद्विपर्यय: ॥२५॥


साधुवाद:-तदा तेषाम् कर्म applaud arose then, their doings
तत्-तस्य शंसताम् that of his praising
भूत-प्रेत-पिशाचानाम- the ghosts, spirits and fiends
अन्येषाम् तत्-विपर्यय: the others its opposite

जुहावैतच्छिरस्तस्मिन्दक्षिणाग्नावमर्षित: ।
तद्देवयजनं दग्ध्वा प्रातिष्ठत् गुह्यकालयम् ॥२६॥


जुहाव-एतत्-शिर:-तस्मिन्- threw this head in that
दक्षिण-अग्नौ-अमर्षित: Dakshina fire, in anger
तत्-देव-यजनम् that god's sacrifice
दग्ध्वा प्रातिष्ठत् burning, proceeded to
गुह्यकालयम् Kailaash mountain
श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां चतुर्थस्कन्धे दक्षयक्षविध्वंसो नाम
पञ्चमोऽध्याय: ॥५॥


श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां चतुर्थस्कन्धे दक्षयक्षविध्वंसो नाम
पञ्चमोऽध्याय: ॥५॥ Thus ends the fifth discourse entitled 'The Destruction of Daksha's

मैत्रेय उवाच - Maitreya said -

अथ देवगणा: सर्वे रुद्रानीकै: पराजिता: ।
शूलपट्टिशनिस्त्रिंशगदापरिघमुद्गरै: ॥१॥


अथ देव-गणा: सर्वे then, the gods hosts all
रुद्र-अनीकै: पराजिता: by Rudra's armies defeated
शूल-पट्टिश-निस्त्रिंश- by tridents, spears, swords,
गदा-परिघ-मुद्गरै: maces, clubs and mallets

संछिन्नभिन्नसर्वाङ्गा: सर्त्विक्सभ्या भयाकुला: ।
स्वयम्भुवे नमस्कृत्य कार्त्स्न्येनैतन्न्यवेदयन् ॥२॥


संछिन्न-भिन्न- broken and chopped
सर्व-अङ्गा: all limbs
स-ऋत्विक्-सभ्या: with the (sacrifice) priests, and assistants
भय-आकुला: with fear overcome
स्वयम्भुवे नमस्कृत्य to Brahmaa, bowing
कार्त्स्न्येन- in detail
एतत्-न्यवेदयन् this narrated

उपलभ्य पुरैवैतद्भगवानब्जसम्भव: ।
नारायणश्च विश्वात्मा न कस्याध्वरमीयतु: ॥३॥


उपलभ्य पुरा-एव-एतत्- knowing before hand only this
भगवान्-अब्ज-सम्भव: the lord of lotus born
नारायण:-च विश्वात्मा Naaraayana and the universe Soul
न कस्य-अध्वरम्-ईयतु: did not Daksha's sacrifice attend

तदाकर्ण्य विभु: प्राह तेजीयसि कृतागसि ।
क्षेमाय तत्र सा भूयान्न प्रायेण बुभूषताम् ॥४॥


तत्-आकर्ण्य विभु: प्राह that hearing, Brahmaa said
तेजीयसि कृत-आगसि by the powerful, done offence
क्षेमाय तत्र सा भूयात्-न welfare there, that happens does not
प्रायेण बुभूषताम् mostly to be revengeful

अथापि यूयं कृतकिल्बिषा भवं ये बर्हिषो भागभाजं परादु: ।
प्रसादयध्वं परिशुद्धचेतसा क्षिप्रप्रसादं प्रगृहीताङ्घ्रिपद्मम् ॥५॥


अथ-अपि यूयम् however you all
कृत-किल्बिषा: have sinned
भवम् ये बर्हिष: (against) Shiva, in that, in the sacrifice,
भाग-भाजम् परादु: deserving of share, did not give
प्रसादयध्वम् परिशुद्ध-चेतसा please Him by pure mind
क्षिप्र-प्रसादम् (who is) soon pleased
प्रगृहीत-अङ्घ्रि-पद्मम् clasping (His) feet lotuses

आशासाना जीवितमध्वरस्य लोक: सपाल: कुपिते न यस्मिन् ।
तमाशु देवं प्रियया विहीनं क्षमापयध्वं हृदि विद्धं दुरुक्तै: ॥६॥


आशासाना: जीवितम्-अध्वरस्य (you all) hoping to revive the sacrifice
लोक: सपाल: the world and the (presiding) deities
कुपिते न यस्मिन् being angry of whom
तम्-आशु देवम् Him soon the lord
प्रियया विहीनम् of beloved deprived
क्षमापयध्वम् forgiveness seek
हृदि विद्धम् दुरुक्तै: in heart pinched by malicious words

नाहं न यज्ञो न च यूयमन्ये ये देहभाजो मुनयश्च तत्त्वम् ।
विदु: प्रमाणं बलवीर्ययोर्वा यस्यात्मतन्त्रस्य क उपायं विधित्सेत् ॥७॥


न-अहम् न यज्ञ: not me, not Yagya
न च यूयम्-अन्ये ये not and you all, other those
देह-भाज: मुनय:-च embodied beings, sages and
तत्त्वम् विदु: प्रमाणम् true nature know, extent
बल-वीर्ययो:-वा of power and strength or
यस्य-आत्मतन्त्रस्य whose self-dependent's
क: उपायम् विधित्सेत् what is the way, who will know

स इत्थमादिश्य सुरानजस्तै: सम्न्वित: पितृभि: सप्रजेशै: ।
ययौ स्वधिष्ण्यान्निलयं पुरद्विष: कैलासमद्रिप्रवरं प्रियं प्रभो: ॥८॥


स: इत्थम्-आदिश्य He (Brahmaa) like this instructing
सुरान्-अज:- the gods, Brahmaa
तै: सम्न्वित: by them joined
पितृभि: स-प्रजेशै: by the Pitris and the Prajaapatis
ययौ स्व-धिष्ण्यात्- went from His residence
निलयम् पुरद्विष: to the abode of Tripuraari (Shiva)
कैलासम्-अद्रि-प्रवरम् Kailaash, the mountain chief
प्रियम् प्रभो: beloved of the Lord (Shiva)

जन्मौषधितपोमन्त्रयोगसिद्धैर्नरेतरै: ।
जुष्टं किन्नरगन्धर्वैरप्सरोभिर्वृतं सदा ॥९॥


जन्म-औषधि-तप:-मन्त्र- from birth by herbs, austerities, mantras,
योग-सिद्धै:- yoga, of supernatural powers
नर-इतरै: जुष्टम् from men the others, crowded by
किन्नर-गन्धर्वै:- Kinnaras, Gandharvas,
अप्सरोभि:-वृतम् सदा Apsaras endowed with always

नानामणिमयै: शृङ्गैर्नानाधातुविचित्रितै: ।
नानाद्रुमलतागुल्मैर्नानामृगगणावृतै: ॥१०॥


नाना-मणिमयै: शृङ्गै:- by various gems studded peaks
नाना-धातु-विचित्रितै: by various metals coloured
नाना-द्रुम-लता-गुल्मै:- with various tree creepers hedge clusters
नाना-मृग-गण-आवृतै: and with various animals kinds contained

नानामलप्रस्रवणैर्नानाकन्दरसानुभि: ।
रमणं विहरन्तीनां रमणै: सिद्धयोषिताम् ॥११॥


नाना-अमल-प्रस्रवणै:- various pure streams
नाना-कन्दर- सानुभि: various caves and peaks
रमणम् विहरन्तीनाम् pleasing, sporting women
रमणै: सिद्ध-योषिताम् with spouses, of Siddhas the wives

मयूरकेकाभिरुतं मदान्धालिविमूर्च्छितम् ।
प्लावितै रक्तकण्ठानां कूजितैश्च पतत्त्रिणाम् ॥१२॥


मयूर-केका-अभिरुतम् of peacocks screams resonant
मद्-अन्ध-अलि-विमूर्च्छितम् intoxication blinded bees humming
प्लावितै: रक्त-कण्ठानाम् by cooing of red necked (cuckoos)
कूजितै:-च पतत्त्रिणाम् and chirpings of the birds

आह्वयन्तमिवोद्धस्तैर्द्विजान् कामदुघैर्द्रुमै: ।
व्रजन्तमिव मातङ्गैर्गृणन्तमिव निर्झरै: ॥१३॥


आह्वयन्तम्-इव- beckoning as if
उद्धस्तै:-द्विजान् by uplifted (arms) boughs, the birds
कामदुघै:-द्रुमै: of wish-yielding trees
व्रजन्तम्-इव मातङ्गै:- moving as if, like elephants
गृणन्तम्-इव निर्झरै: and speaking as if by the streams

मन्दारै: पारिजातैश्च सरलैश्चोपशोभितम् ।
तमालै: शालतालैश्च कोविदारासनार्जुनै: ॥१४॥


मन्दारै: पारिजातै:-च by Mandaara, Paarijaata,
सरलै:-च-उपशोभितम् Sarala, and adorned
तमालै: शाल-तालै:-च Tamaala, Shaala and Taala,
कोविदार-असन-अर्जुनै: Kovidaara, Asan, and Arjuna

चूतै: कदम्बैर्नीपैश्च नागपुन्नागचम्पकै: ।
पाटलाशोकबकुलै: कुन्दै: कुरबकैरपि ॥१५॥


चूतै: कदम्बै:-नीपै:-च by mangoes, Kadamba, Neepaa and
नाग-पुन्नाग-चम्पकै: Naaga, Punnaaga, Champaka,
पाटल-अशोक-बकुलै: Paataala, Ashoka, Bakula,
कुन्दै: कुरबकै:-अपि Kunda and Kurbaka also

स्वर्णार्णशतपत्रैश्च वररेणुकजातिभि: ।
कुब्जकैर्मल्लिकाभिश्च माधवीभिश्च मण्डितम् ॥१६॥


स्वर्ण-अर्ण-शतपत्रै:-च golden trees of lotuses and
वररेणुक-जातिभि: cardamom bearing (trees)
कुब्जकै:-मल्लिकाभि:-च by Kurbaka, Mallikaa and
माधवीभि:-च मण्डितम् Maadhavi decorated

पनसोदुम्बराश्वत्थप्लक्षन्यग्रोधहिङ्गुभि: ।
भूर्जैरोषधिभि: पूगै राजपूगैश्च जम्बुभि: ॥१७॥


पनस-उदुम्बर-अश्वत्थ- by Jack fruit trees, Udumbaras, Peepal,
प्लक्ष-न्यग्रोध-हिङ्गुभि: Plaksha, Nyagrodha, Hingu,
भूर्जै:-ओषधिभि: पूगै: Bhoorjas, herbs, Beetle nuts,
राजपूगै: च जम्बुभि: Raaja Pooga, Jaamuna trees

खर्जूराम्रातकाम्राद्यै: प्रियालमधुकेङ्गुदै: ।
द्रुमजातिभिरन्यैश्च राजितं वेणुकीचकै: ॥१८॥


खर्जूर-आम्रातक-आम्र-आद्यै: dates, peaches, mangoes and others
प्रियाल-मधुक-इङ्गुदै: Priyaal, Mahua and Inguda,
द्रुम-जातिभि:-अन्यै:-च trees of types various and
राजितम् वेणु-कीचकै: beautified by hollow and solid bamboos

कुमुदोत्पलकह्लारशतपत्रवनर्द्धिभि: ।
नलिनीषु कलं कूजत्खगवृन्दोपशोभितम् ॥१९॥


कुमुद-उत्पल-कह्लार- Kumud, Utpala, Kalhaara,
शतपत्र-वन-ऋद्धिभि: Shatapatra, forest's clusters
नलिनीषु कलम् कूजत्- lotuses cooing, and chirping
खग-वृन्द-उपशोभितम् birds clusters, beautified

मृगै: शाखामृगै: क्रोडैर्मृगेन्द्रै:-ऋक्षशल्यकै: ।
गवयै: शरभैर्व्याघ्रै रुरुभिर्महिषादिभि: ॥२०॥


मृगै: शाखामृगै: क्रोडै:- by deers, monkeys, boars,
मृगेन्द्रै:-ऋक्ष-शल्यकै: lions, bears, porcupines,
गवयै: शरभै:-व्याघ्रै: Gayals, Sharabhas, tigers,
रुरुभि:-महिष-आदिभि: Rurus, buffaloes and others

कर्णान्त्रैकपदाश्वास्यैर्निर्जुष्टं वृकनाभिभि: ।
कदलीखण्डसंरुद्धनलिनीपुलिनश्रियम् ॥२१॥


कर्णान्त्र-एकपद- Karnaantra, Ekapada,
अश्वास्यै:-निर्जुष्टम् horse faced, infested
वृक-नाभिभि: by wolves, musk-deer
कदली-खण्ड-संरुद्ध- Banana tree clusters surrounded
नलिनी-पुलिन-श्रियम् lotus ponds beautified

पर्यस्तं नन्दया सत्या: स्नानपुण्यतरोदया ।
विलोक्य भूतेशगिरिं विबुधा विस्मयं ययु: ।।२२॥


पर्यस्तम् नन्दया सत्या: encircled by Nandaa (the river), by Sati's
स्नान-पुण्यतर-उदया bathing hallowed waters
विलोक्य भूतेश-गिरिम् seeing The Lord of ghosts' (Shiva's) mount (Kailaash)
विबुधा: विस्मयम् ययु: the gods (were) wonder struck

ददृशुस्तत्र ते रम्यामलकां नाम वै पुरीम् ।
वनं सौगन्धिकं चापि यत्र तन्नाम पङ्कजम् ॥२३॥


ददृशु:-तत्र ते रम्याम्म्- saw there they, charming
अलकाम् नाम वै पुरीम् Alakaa of name which the city
वनम् सौगन्धिकम् च-अपि the forests Saugandhikam, and also
यत्र तत्-नाम पङ्कजम् where, of that name (are) lotuses

नन्दा चालकनन्दा च सरितौ बाह्यत: पुर: ।
तीर्थपादपदाम्भोजरजसातीव पावने ॥२४॥


नन्दा च-अलकनन्दा च Nandaa and Alakanandaa and
सरितौ बाह्यत: पुर: two rivers outside the city
तीर्थपाद-पद-अम्भोज- of the Lord Vishnu's by feet lotus pollen
रजसा-अतीव पावने dust, very much pure

ययो: सुरस्त्रिय: क्षत्तरवरुह्य स्वधिष्ण्यत: ।
क्रीडन्ति पुंस: सिञ्चन्त्यो विगाह्य रतिकर्शिता: ॥२५॥


ययो: सुर-स्त्रिय: क्षत्त:- in which (rivers) the gods' wives, O Vidura!
अवरुह्य स्व-धिष्ण्यत: descending from their abodes
क्रीडन्ति पुंस: सिञ्चन्त्य: sport with the mates, splashing
विगाह्य रति-कर्शिता: plunging, by amorous play exhausted

ययोस्तत्स्नानविभ्रष्टनवकुङ्कुमपिञ्जरम् ।
वितृषोऽपि पिबन्त्यम्भ: पाययन्तो गजा गजी: ॥२६॥


ययो:-तत्-स्नान-विभ्रष्ट- of which (rivers), by that bath washed
नव-कुङ्कुम-पिञ्जरम् fresh saffron yellow
वितृष:-अपि पिबन्ति-अम्भ: not thirsty even, drink the water
पाययन्त: गजा: गजी: and make them drink the elephants and she elephants

तारहेममहारत्नविमानशतसंकुलाम् ।
जुष्टां पुण्यजनस्त्रीभिर्यथा खं सतडित्घनम् ॥२७॥


तार-हेम-महा-रत्न- silver, gold, precious gems (made of)
विमान-शत-संकुलाम् aerial cars hundreds of crowded by
जुष्टाम् पुण्य-जन-स्त्रीभि:- used by meritorious peoples' wives
यथा खम् स-तडित्-घनम् just as the firmament, with lightening and clouds

हित्वा यक्षेश्वरपुरीं वनं सौगन्धिकं च तत् ।
द्रुमै: कामदुघैर्हृद्यं चित्रमाल्यफलच्छदै: ॥२८॥


हित्वा यक्षेश्वर-पुरीम् passing Kuber's city
वनम् सौगन्धिकम् च तत् the forest Saugandhikam, and that
द्रुमै: कामदुघै:-हृद्यम् by trees wish fulfilling pleasant,
चित्र-माल्य-फल-च्छदै: various flowers, fruits laden

रक्तकण्ठखगानीकस्वरमण्डितषट्पदम् ।
कलहंसकुलप्रेष्ठं खरदण्डजलाशयम् ॥२९॥


रक्तकण्ठ-खग-अनीक- red throated cuckoos, birds many
स्वर-मण्डित-षट्पदम् chirpings vibrant, with bees humming
कलहंस-कुल-प्रेष्ठम् the royal swans' family's favourite
खर-दण्ड-जलाशयम् clear watered lotus ponds

वनकुञ्जरसंघृष्टहरिचन्दनवायुना ।
अधि पुण्यजनस्त्रीणां मुहुरुन्मथयन्मन: ॥३०॥


वन-कुञ्जर-संघृष्ट- by the wild elephants rubbed
हरि-चन्दन-वायुना the Hari sandal (released smell)(containing) by the
हरि-चन्दन-वायुना the Hari sandal (released smell)(containing) by the breeze
अधि पुण्य-जन-स्त्रीणाम् specially the meritorious peoples' wives'
मुहु:-उन्मथयन्-मन: again and again arousing the mind

वैदूर्यकृतसोपाना वाप्य उत्पलमालिनी: ।
प्राप्ता: किम्पुरुषैर्दृष्ट्वा त आराद्ददृशुर्वटम् ॥३१॥


वैदूर्य-कृत-सोपाना: by cat's eye made the stairs
वाप्य: उत्पल-मालिनी: the bathing pond (had) lotus blooms
प्राप्ता: किम्पुरुषै:- reached there the Kimpurushas,
दृष्ट्वा ते आरात्- saw they, near by
ददृशु:-वटम् saw a Banyan tree

स योजनशतोत्सेध: पादोनविटपायत: ।
पर्यक्कृताचलच्छायो निर्नीडस्तापवर्जित: ॥३२॥


स: योजन-शत-उत्सेध: it (the tree) was of eight hundred miles of height
पादोन-विटप-आयत: six hundred miles of circumference
पर्यक्-कृत-अचल-छाय: all around was permanent shade
निर्नीड:-ताप-वर्जित: without nests, and heat devoid of

तस्मिन्महायोगमये मुमुक्षुशरणे सुरा: ।
ददृशु: शिवमासीनं त्यक्तामर्षमिवान्तकम् ॥३३॥


तस्मिन्-महा-योगमये under that (tree), great meditation inspiring
मुमुक्षु-शरणे सुरा: ददृशु: liberation seeking (peoples') refuge, the gods saw
शिवम्-आसीनम् त्यक्त-अमर्षम्- Shiva sitting, given up anger
इव-अन्तकम् like Death

सनन्दनाद्यैर्महासिद्धै: शान्तै: संशान्तविग्रहम् ।
उपास्यमानं सख्या च भर्त्रा गुह्यकरक्षसाम् ॥३४॥


सनन्दन-आद्यै:- by Sanandana and others
महा-सिद्धै: शान्तै: highly realized peaceful
संशान्त-विग्रहम् (He) of most peaceful personality
उपास्यमानम् सख्या च was worshipped by friend ( Kuber) and
भर्त्रा गुह्यक-रक्षसाम् the lord of Yakshas and Raakshasas

विद्यातपोयोगपथमास्थितं तमधीश्वरम् ।
चरन्तं विश्वसुहृदं वात्सल्याल्लोकमङ्गलम् ॥३५॥


विद्या-तप:-योग-पथम्- in knowledge, austerities, and Yoga paths
आस्थितम् तम्-अधीश्वरम् engaged, Him, The Lord of all
चरन्तम् विश्व-सुहृदम् practicing, the world's friend
वात्सल्यात्-लोक-मङ्गलम् out of compassion, for the world's welfare

लिङ्गं च तापसाभीष्टं भस्मदण्डजटाजिनम् ।
अङ्गेन संध्याभ्ररुचा चन्द्रलेखां च विभ्रतम् ॥३६॥


लिङ्गम् च marks and
तापस-अभीष्टम् to the ascetics dear
भस्म-दण्ड- ash, staff
जटा-अजिनम् matted hair, deer-skin
अङ्गेन on the body
संध्या-अभ्र-रुचा evening mica like pleasant
चन्द्र-लेखाम् moon crescent
च विभ्रतम् and resplendent

उपविष्टं दर्भमय्यां बृस्यां ब्रह्म सनातनम् ।
नारदाय प्रवोचन्तं पृच्छते शृण्वतां सताम् ॥३७॥


उपविष्टम् दर्भमय्याम् बृस्याम् seated on (Kusha) grass made mat
ब्रह्म सनातनम् on Brahma eternal
नारदाय प्रवोचन्तम् for Naarada expounding
पृच्छते being asked (by Naarada)
शृण्वताम् सताम् as listened the noble (souls)

कृत्वोरौ दक्षिणे सव्यं पादपद्मं च जानुनि ।
बाहुं प्रकोष्ठेऽक्षमालामासीनं तर्कमुद्रया ॥३८॥


कृत्त्वा-उरौ दक्षिणे placing on thigh right
सव्यम् पाद-पद्मम् left foot lotus
च जानुनि and on the knees
बाहुम् प्रकोष्ठे- on arm's wrist
अक्ष-मालाम्- Aksha (beads) rosary
आसीनम् तर्क-मुद्रया seated in Tarka Mudra

तं ब्रह्मनिर्वाणसमाधिमाश्रितं व्युपाश्रितं गिरिशं योगकक्षाम् ।
सलोकपाला मुनयो मनूनामाद्यं मनुं प्राञ्जलय: प्रणेमु: ॥३९॥


तम् ब्रह्म-निर्वाण- to Him, in Brahma liberation
समाधिम्-आश्रितम् meditation engaged
व्युपाश्रितम् गिरिशम् supported by of mountain the Lord,
योग-कक्षाम् the Yogis' (wooden) support
सलोकपाला: मुनय: along with the protectors of the world, the sages
मनूनाम्-आद्यम् मनुम् of the contemplators' the foremost contemplator
प्राञ्जलय: प्रणेमु: with joined palms bowed

स तूपलभ्यागतमात्मयोनिं सुरासुरेशैरभिवन्दिताङ्घ्रि: ।
उत्थाय चक्रे शिरसाभिवन्दनमर्हत्तम: कस्य यथैव विष्णु: ॥४०॥


स: तु-उपलभ्य-आगतम्- He, indeed, seeing arrived
आत्मयोनिम् Brahmaa,
सुर-असुर-ईशै:- by the gods', demons and their lords
अभिवन्दित-अङ्घ्रि: worshiped the feet
उत्थाय चक्रे arising did
शिरसा-अभिवन्दनम्- by head greetings
अर्हत्तम: कस्य the most worthy of adoration, of Kashyapa,
यथा-एव विष्णु: just as, Vishnu

तथापरे सिद्धगणा महर्षिभिर्ये वै समन्तादनु नीललोहितम् ।
नमस्कृत: प्राह शशाङ्कशेखरं कृतप्रणामं प्रहसन्निवात्मभू: ॥४१॥


तथा-अपरे सिद्ध-गणा: and others, the Siddha groups
महर्षिभि:-ये वै समन्तात्- with great sages those indeed, all around,
अनु नील-लोहितम् then, to Brahmaa
नमस्कृत: प्राह greeted said
शशाङ्क-शेखरम् to (Shiva) with moon on His head
कृत-प्रणामम् making Pranaam,
प्रहसन्-इव-आत्मभू: smilingly as if Brahmaa
ब्रह्मा-उवाच - Brahmaa said -

जाने त्वामीशं विश्वस्य जगतो योनिबीजयो: ।
शक्ते: शिवस्य च परं यत्तद् ब्रह्म निरन्तरम् ॥४२॥


जाने त्वाम्-ईशम् विश्वस्य (I) know You as the Lord of the world
जगत: योनि-बीजयो: of the universe the womb and the seed
शक्ते: शिवस्य च परम् of Shakti and Shiva and beyond
यत्-तद् ब्रह्म निरन्तरम् which that Brahman eternal

त्वमेव भगवन्नेतच्छिवशक्त्यो: सरूपयो: ।
विश्वं सृजसि पास्यत्सि क्रीडन्नूर्णपटो यथा ॥४३॥


त्वम्-एव भगवन्- You only O Lord!
एतत्-शिव-शक्त्यो: are this Shiva and Shakti
सरूपयो: विश्वम् सृजसि in One form, the universe create
पासि-अत्सि protect and swallow
क्रीडन्-ऊर्णपट: यथा sporting spider like

त्वमेव धर्मार्थदुधाभिपत्तये दक्षेण सूत्रेण ससर्जिथाध्वरम् ।
त्वयैव लोकेऽवसिताश्च सेतवो यान्ब्राह्मणा: श्रद्दधते धृतव्रता: ॥४४॥


त्वम्-एव धर्म-अर्थ- You only, righteousness and wealth
दुधा-अभिपत्तये yielding (Vedas) preservation
दक्षेण सूत्रेण by Daksha's channel
ससर्जिथ-अध्वरम् created sacrifice
त्वया-एव by You only
लोके-अवसिता:-च in the world was established and
सेतव: यान्-ब्राह्मणा: proprieties, which the Braahmanas
श्रद्दधते धृतव्रता: respect upholding vows

त्वं कर्मणां मङ्गल मङ्गलानां कर्तु: स्म लोकं तनुषे स्व: परं वा ।
अमङ्गलानां च तमिस्रमुल्बणं विपर्यय: केन तदेव कस्यचित् ॥४५॥


त्वम् कर्मणाम् मङ्गल You of deeds, O Auspicious Lord!
मङ्गलानाम् कर्तु: स्म of bliss performer indeed are
लोकम् तनुषे स्व: परम् वा on people confer, heaven or liberation
अमङ्गलानाम् च to the inauspicious and
तमिस्रम्-उल्बणम् hell intense
विपर्यय: केन opposite how
तत्-एव कस्यचित् that alone of some

न वै सतां त्वच्चरणार्पितात्मनां भूतेषु सर्वेष्वभिपश्यतां तव ।
भूतानि चात्मन्यपृथग्दिदृक्षतां प्रायेण रोषोऽभिभवेद्यथा पशुम् ॥४६॥


न वै सताम् त्वत्-चरण- not indeed to the noble (who), in Your feet
अर्पित-आत्मनाम् भूतेषु surrendered mind, in beings
सर्वेषु-अभिपश्यताम् तव all, behold Your
भूतानि च-आत्मनि- beings and from self
अपृथक्-दिदृक्षताम् non-different seeing
प्रायेण रोष:-अभिभवेत्- generally, anger does overpower
यथा पशुम् as to the ignorant

पृथग्धिय: कर्मदृशो दुराशया: परोदयेनार्पितहृद्रुजोऽनिशम् ।
परान् दुरुक्तैर्वितुदन्त्यरुन्तुदास्तान्मा वधीद्दैववधान् भवद्विध: ॥४७॥


पृथक्-धिय: कर्म-दृश: the diverse minded, rituals observing
दुराशया: पर-उदयेन- evil intentioned, of others' prosperity
अर्पित-हृद्-रुज:-अनिशम् engaged, in heart burn, day and night
परान् दुरुक्तै:- others by bad words
वितुदन्ति-अरुन्तुदा:- pierce, the highly ignorant
तान्-मा वधीत्- them may not kill
दैव-वधान् भवत्-विध: by Providence killed Your like

यस्मिन् यदा पुष्करनाभमायया दुरन्तया स्पृष्टधिय: पृथग्दृश: ।
कुर्वन्ति तत्र ह्यनुकम्पया कृपां न साधवो दैवबलात्कृते क्रमम् ॥४८॥


यस्मिन् यदा पुष्करनाभ-मायया in which, when, by the Lord's Maayaa
दुरन्तया स्पृष्ट-धिय: unfathomable, effected minds
पृथक्-दृश: कुर्वन्ति तत्र हि- of diverse minded, extend there only
अनुकम्पया कृपाम् न साधव: by compassion grace, do not pious souls
दैव-बलात्-कृते क्रमम् by Providence power enabled situation

भवांस्तु पुंस: परमस्य मायया दुरन्तयास्पृष्टमति: समस्तदृक् ।
तया हतात्मस्वनुकर्मचेत: स्वनुग्रहं कर्तुमिहार्हसि प्रभो ॥४९॥


भवान्-तु पुंस: परमस्य You indeed of The Person's Supreme
मायया दुरन्तया अस्पृष्ट-मति: Maayaa unfathomable, (are) untouched minded
समस्त-दृक् तया हत-आत्मसु- (and) omniscient, by that (Maayaa) struck selves
अनुकर्म-चेत: स्वनुग्रहम् following ritual minded, your grace
कर्तुम्-इह-अर्हसि to shower here are capable

कुर्वध्वरस्योद्धरणं हतस्य भोस्त्वयासमाप्तस्य मनो प्रजापते: ।
न यत्र भागं तव भागिनो ददु: कुयज्विनो येन मखो निनीयते ॥५०॥


कुरु-अध्वरस्य-उद्धरणम् make the sacrifice revive
हतस्य भो: disrupted O Lord!
त्वया-असमाप्तस्य by you incomplete
मनो प्रजापते: started by the lord of created beings
न यत्र भागम् not where the share
तव भागिन: ददु: yours claiming gave
कुयज्विन: unwise priests
येन मख: निनीयते because of which the sacrifice is fruitless

जीवताद्यजमानोऽयं प्रपद्येताक्षिणी भग: ।
भृगो: श्मश्रूणि रोहन्तु पूष्णो दन्ताश्च पूर्ववत् ॥५१॥


जीवतात्-यजमान:-अयम् may come to life the sacrificer (Daksha) this
प्रपद्ये-अक्षिणी भग: may get eyes Bhaga
भृगो: श्मश्रूणि रोहन्तु of Bhrigu the moustaches may grow
पूष्ण: दन्ता:-च पूर्व-वत् Pooshaa's teeth and before like

देवानां भग्नगात्राणामृत्विजां चायुधाश्मभि: ।
भवतानुगृहीतानामाशु मन्योऽस्त्वनातुरम् ॥५२॥


देवानाम् भग्न-गात्राणाम्- of the gods, broken bodied
ऋत्विजाम् च-आयुध-अश्मभि: of priests and by weapons stones
भवता-अनुगृहीतानाम्- by You favoured
आशु मन्यो-अस्तु-अनातुरम् soon O Rudra! may be non-troublesome

एष ते रुद्र भागोऽस्तु यदुच्छिष्टोऽध्वरस्य वै ।
यज्ञस्ते रुद्रभागेन कल्पतामद्य यज्ञहन् ॥५३॥


एष: ते रुद्र भाग:-अस्तु this of your O Rudra! share may be
यत्-उच्छिष्ट:-अध्वरस्य वै that left over of sacrifice indeed
यज्ञ:-ते रुद्र-भागेन sacrifice, by Your Rudra share
कल्पताम्-अद्य यज्ञहन् may You complete today, O Destroyer of the Sacrifice

श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां चतुर्थस्कन्धे रुद्रसान्त्वनं नाम षष्ठ: अध्याय: समाप्त: ॥६॥ Thus ends the sixth discourse entitled 'The Appeasment of Rudra' in Book

मैत्रेय उवाच - Maitreya said -

इत्यजेनानुनीतेन भवेन परितुष्यता ।
अभ्यधायि महाबाहो प्रहस्य श्रूयतामिति ॥१॥


इति-अजेन-अनुनीतेन भवेन thus by Brahmaa, prayed Shankara
परितुष्यता अभ्यधायि satisfied, said
महाबाहो O mighty of arms! Vidura!
प्रहस्य श्रूयताम्-इति laughingly, 'do listen', thus
श्री महादेव उवाच - Shri Mahadeva said -

नाघं प्रजेश बालानां वर्णये नानुचिन्तये ।
देवमायाभिभूतानां दण्डस्तत्र धृतो मया ॥२॥


न-अघम् प्रजेश बालानाम् not misdemeanour, O Lord of created beings! of fools
वर्णये न-अनुचिन्तये discuss, nor remember
देव-माया-अभिभूतानाम् by Lord's Maayaa compelled
दण्ड:-तत्र धृत: मया punishment there, was meted by me

प्रजापतेर्दग्धशीर्ष्णो भवत्वजमुखं शिर: ।
मित्रस्य चक्षुषेक्षेत मागं स्वं बर्हिषो भग: ॥३॥


प्रजापते:-दग्ध-शीर्ष्ण: of Prajaapati (Daksha), of burnt head
भवतु-अज-मुखम् शिर: may become goat face head
मित्रस्य चक्षुषा-ईक्षेत of Mitra by eyes may see
भागम् स्वम् बर्हिष: भग: share own, of sacrifice Bhaga

पूषा तु यजमानस्य दद्भिर्जक्षतु पिष्टभुक् ।
देवा: प्रकृतसर्वाङ्गा ये म उच्छेषणं ददु: ॥४॥


पूषा तु यजमानस्य Pooshaa certainly of the sacrificer's
दद्भि:-जक्षतु पिष्ट-भुक् by teeth may eat, the flour eater
देवा: प्रकृत-सर्व-अङ्गा: the gods to nature (restored) all limbs
ये मे उच्छेषणम् ददु: who to me, the remains gave

बाहुभ्यामश्विनो: पूष्णो हस्ताभ्यां कृतबाहव: ।
भवन्त्वध्वर्यवश्चान्ये बस्तश्मश्रुर्भृगुर्भवेत् ॥५॥


बाहुभ्याम्-अश्विन: by arms the Ashwini Kumaaras
पूष्ण: हस्ताभ्याम् Pooshaa's by hands
कृत-बाहव: भवन्तु- cut arms may become
अध्वर्यव:-च-अन्ये the Adhwaras and others (priests)
बस्त-श्मश्रु:-भृगु:-भवेत् of goats moustaches, Bhrigu may become
मैत्रेय उवाच - Maitreya said -

तदा सर्वाणि भूतानि श्रुत्वा मीढुष्टमोदितम् ।
परितुष्टात्मभिस्तात साधु साध्वित्यथाब्रुवन् ॥६॥


तदा सर्वाणि भूतानि श्रुत्वा then, all the beings hearing
मीढुष्ट-मोदितम् Shankara's words
परितुष्ट-आत्मभि:- with gratified souls
तात साधु साधु- O Dear! Well done! Well done!
इति-अथ-अब्रुवन् this then said

ततो मीढ्वांसमामन्त्र्य शुनासीरा: सहर्षिभि: ।
भूयस्तद्देवयजनं समीढ्वद्वेधसो ययु: ॥७॥


तत: मीढ्वांसम्-आमन्त्र्य thereafter, Shankara prayed
शुनासीरा: सह-ऋषिभि: the gods along with the sages
भूय:-तत्-देव-यजनम् again to that divine sacrifice
समीढ्वत्-वेधस: ययु: with Shankara and Brahmaa went

विधाय कार्त्स्न्येन च तद्यदाह भगवान् भव: ।
संदधु: कस्य कायेन सवनीयपशो: शिर: ॥८॥


विधाय कार्त्स्न्येन having accomplished completely
च तत्-यत्-आह and that which said
भगवान् भव: Lord Shankara
संदधु: कस्य कायेन attached to Daksha's body
सवनीय पशो: शिर: the sacrificial animal's (goat's) head

संधीयमाने शिरसि दक्षो रुद्राभिवीक्षित: ।
सद्य: सुप्त: इवोत्तस्थौ ददृशे चाग्रतो मृडम् ॥९॥


संधीयमाने शिरसि as attached was the head
दक्ष: रुद्र-अभिवीक्षित: Daksha, by Rudra's (Shankara's) glance
सद्य: सुप्त: इव-उत्तस्थौ immediately, from slumber as if arising
ददृशे च-अग्रत: मृडम् saw and in front Shankara

तदावृषध्वजद्वेषकलिलात्मा प्रजापति: ।
शिवावलोकादभवच्छरद्ध्रद इवामल: ॥१०॥


तदा-वृषध्वज-द्वेष- then, towards Shankara malice holding
कलिल-आत्मा प्रजापति: tainted minded Prajaapati (Daksha)
शिव-अवलोकात्-अभवत्- by Shiva's sight became
शरद्-ह्रद: इव-अमल: autumn pond like clear

भवस्तवाय कृतधीर्नाशक्नोदनुरागत: ।
औत्कण्ठ्याद्वाष्पकलया सम्परेतां सुतां स्मरम् ॥११॥


भव-स्तवाय कृत-धी: to Shiva praises (to offer), made mind
न-अशक्नोत्-अनुरागत: was not able, because of affection
औत्कण्ठ्यात्-वाष्प-कलया (and) sorrow, tears choked
सम्परेताम् सुताम् स्मरम् deceased daughter remembering

कृच्छ्रात्संस्तभ्य च मन: प्रेमविह्वलित: सुधी: ।
शशंस निर्व्यलीकेन भावेनेशं प्रजापति: ॥१२॥


कृच्छ्रात्-संस्तभ्य च मन: barely controlling and mind
प्रेम-विह्वलित: सुधी: by love overwhelmed, the wise
शशंस निर्व्यलीकेन भावेन- extolled with pure devotion
ईशम् प्रजापति: the Lord Shiva, Prajaapati (Daksha)
दक्ष उवाच - Daksha said -

भूयाननुग्रह अहो भवता कृतो मे दण्डस्त्वया मयि भृतो यदपि प्रलब्ध: ।
न ब्रह्मबन्धुषु च वां भगवन्नवज्ञा तुभ्यं हरेश्च कुत एव धृतव्रतेषु ॥१३॥


भूयान्-अनुग्रह: अहो भवता great favour, O! by You
कृत: मे दण्ड:-त्वया done to me (by) punishing, by You
मयि भृत: यदपि प्रलब्ध: in me was corrected, though slighted
न ब्रह्म-बन्धुषु च not towards the fallen Braahmanas and
वाम् भगवन्-अवज्ञा You both O Lord disregard
तुभ्यम् हरे:-च by You Hari and
कुत: एव धृत-व्रतेषु how at all, (towards) taken vows

विद्यातपोव्रतधरान् मुखत: स्म विप्रान् ब्रह्माऽऽत्मतत्त्वमवितुं प्रथमं त्वमस्राक् ।
तद्ब्राह्मणान् परम सर्वविपत्सु पासि पाल: पशूनिव विभो प्रगृहीतदण्ड: ॥१४॥


विद्या-तप:-व्रत-धरान् learning, austerity and vow holders
मुखत: स्म विप्रान् from mouth did the Braahmanas
ब्रह्मा-आत्मतत्त्वम्-अवितुम् by Brahmaa to Self knowledge, preserve
प्रथमम् त्वम्-अस्राक् foremost You out of (created)
तत्-ब्राह्मणान् परम those Braahmanas, O Supreme!
सर्व-विपत्सु पासि from all crisis protect
पाल: पशून्-इव herdsman animals just as
विभो प्रगृहीतदण्ड: O Lord! holding the staff

योऽसौ मयाविदिततत्त्वदृशा सभायां क्षिप्तो दुरुक्तिशिखैरगणय्य तन्माम् ।
अर्वाक् पतन्तमर्हत्तमनिन्दयापाद् दृष्ट्याऽऽर्द्रया स भगवान् स्वकृतेन तुष्येत् ॥१५॥


य:-असौ मया-अविदित- Who this, by me not knowing
तत्त्व-दृशा सभायाम् क्षिप्त: the Truth vision, in the assembly hurled
दुरुक्ति-शिखै:-अगणय्य abuses arrows not considering,
तत्-माम् अर्वाक् पतन्तम्- that me, in hell falling
अर्हत्तम-निन्दया-अपात्- of the exalted insulting (sin) saved
दृष्ट्या-आर्द्रया by sight compassionate
स: भगवान् स्व-कृतेन तुष्येत् That Lord, by Own act (of benevolence) be pleased
मैत्रेय उवाच - Maitreya said -

क्षमाप्यैवं स मीढ्वांसं ब्रह्मणा चानुमन्त्रित: ।
कर्म सन्तानयामास सोपाध्यायर्त्विगादिभि: ॥१६॥


क्षमाप्य-एवम् having sought forgiveness, thus
स: मीढ्वांसम् he (Daksha) of Shankara
ब्रह्मणा च-अनुमन्त्रित: by Brahmaa and directed
कर्म सन्तानयामास the ritual restarted
स-उपाध्याय-ऋत्विक्-आदिभि: along with, preceptors and others

वैष्णवं यज्ञसन्तत्यै त्रिकपालं द्विजोत्तमा: ।
पुरोडाशं निरवपन् वीरसंसर्गशुद्धये ॥१७॥


वैष्णवम् यज्ञ-सन्तत्यै intended for Vishnu and the sacrifice carrying out
त्रि-कपालम् द्विज-उत्तमा: in three receptacles, the Braahmanas superior
पुरोडाशम् निरवपन् Purodaasha (a material of sacrifice) sacrificed
वीर-संसर्ग-शुद्धये for by the Pramathas' touch, to purify

अध्वर्युणाऽऽत्तहविषा यजमानो विशाम्पते ।
धिया विशुद्धया दध्यौ तथा प्रादुरभूद्धरि: ॥१८॥


अध्वर्युणा-आत्त-हविषा by Adhvaryu, holding oblation,
यजमान: विशाम्पते the sacrificer (Daksha), O Vidura!
धिया विशुद्धया by mind pure
दध्यौ तथा meditated and
प्रादु:-अभूत्-हरि: manifested Shree Hari

तदा स्वप्रभया तेषां द्योतयन्त्या दिशो दश।
मुष्णंस्तेज उपानीतस्तार्क्ष्येण स्तोत्रवाजिना ॥१९॥


तदा स्व-प्रभया then, by (His) own splendour
तेषाम् द्योतयन्त्या their (the gods') enlightening
दिश: दश the quarters ten
मुष्णन्-तेज eclipsing brilliance
उपानीत: तार्क्ष्येण brought by Taarkshya, Garuda,
स्तोत्र-वाजिना hymn winged

श्यामो हिरण्यरशनोऽर्ककिरीटजुष्टो नीलालकभ्रमरमण्डितकुण्डलास्य: ।
कम्ब्वब्जचक्रशरचापगदासिचर्मव्यग्रैर्हिरण्यमयभुजैरिव कर्णिकार: ॥२०॥


श्याम: हिरण्य-रशन:- dark hued, golden girdled
अर्क-किरीट-जुष्ट: sun like crown adorning
नील-अलक-भ्रमर-मण्डित- blue hair, bees like swarming
कुण्डल-आस्य: कम्बु-अब्ज- earinged face, conch lotus
चक्र-शर-चाप-गदा-असि- discus, arrow, bow, mace, sword
चर्म-व्यग्रै:- shield eager (to protect)
हिरण्यमय-भुजै:- golden ornaments bedecked armed
इव कर्णिकार: like Karnikaara tree

वक्षस्यधिश्रितवधूर्वनमाल्युदारहासावलोककलया रमयंश्च विश्वम् ।
पार्श्वभ्रमद्व्यजनचामरराजहंस: श्वेतातपत्रशशिनोपरि रज्यमान: ॥२१॥


वक्षसि-अधिश्रित- on chest lodged
वधू:-वनमाली- Laxmi (as Shri Vatsa), wearing garland of wild flowers
उदार-हास- benevolent smile
अवलोक-कलया by sight half and gracious
रमयन्-च विश्वम् enchanting and the world
पार्श्व-भ्रमत्- on (both) sides waving
द्व्यजन-चामर- fans and chawries
राज-हंस: like the royal swan
श्वेत-आतपत्र-शशिना- white umbrella moon-like
उपरि रज्यमान: on the top shining splendidly

तमुपागतमालक्ष्य सर्वे सुरगणादय: ।
प्रणेमु: सहसोत्थाय ब्रह्मेन्द्रत्र्यक्षनायका: ॥२२॥


तम्-उपागतम्-आलक्ष्य Him arrived seeing,
सर्वे सुर-गण-आदय: all gods groups and others
प्रणेमु: सहसा-उत्थाय bowed, instantly rose
ब्रह्मा-इन्द्र-त्र्यक्ष-नायका: Brahmaa, Indra, Three eyed (Shankar) leading

तत्तेजसा हतरुच: सन्नजिह्वा: ससाध्वसा: ।
मूर्ध्ना धृताञ्जलिपुटा उपतस्थुरधोक्षजम् ॥२३॥


तत्-तेजसा हत-रुच: by His splendour, obscured shine
सन्न-जिह्वा: स-साध्वसा: speechless, awe struck
मूर्ध्ना धृत-अञ्जलि-पुटा: on head holding, joined palms
उपतस्थु:-अधोक्षजम् stood, prayerfully in front of Vishnu

अप्यर्वाग्वृत्तयो यस्य महि त्वात्मभुवादय: ।
यथामति गृणन्ति स्म कृतानुग्रहविग्रहम् ॥२४॥


अपि-अर्वाक्-वृत्तय: though unfathomable by mind
यस्य महि Whose glory
तु-आत्मभू-आदय: yet, Brahmaa and others
यथा-मति गृणन्ति स्म as per intelligence, exalted (Him)
कृत-अनुग्रह-विग्रहम् having taken benevolently, a form

दक्षो गृहीतार्हणसादनोत्तमं यज्ञेश्वरं विश्वसृजां परं गुरुम् ।
सुनन्दनन्दाद्यनुगैर्वृतं मुदा गृणन् प्रपेदे प्रयत: कृताञ्जलि: ॥२५॥


दक्ष: गृहीत-अर्हण- Daksha, holding the presents'
सादन-उत्तमम् container excellent
यज्ञ-ईश्वरम् (to) the sacrifice's Lord
विश्व-सृजाम् परम् गुरुम् the world creator's supreme preceptor
सुनन्द-नन्द- with Sunanda and Nanda
आदि-अनुगै:-वृतम् and other attendants surrounded
मुदा गृणन् प्रपेदे happily singing glory surrendered
प्रयत: कृत-अञ्जलि: respectfully making palms joined
दक्ष उवाच - Daksha said -

शुद्धं स्वधाम्न्युपरताखिलबुद्ध्यवस्थं चिन्मात्रमेकमभयं प्रतिषिध्य मायाम् ।
तिष्ठंस्तयैव पुरुषत्वमुपेत्य तस्यामास्ते भवानपरिशुद्ध इवात्मतन्त्र: ॥२६॥


शुद्धम् स्व-धाम्नि- pure in own Self
उपरत-अखिल-बुद्धि- devoid of all intellect
अवस्थम् चिन्मात्रम्- (and its) states, Consciousness alone,
एकम्-अभयम् प्रतिषिध्य मायाम् one fearless, negating Maaya
तिष्ठन्-तया-एव present in her only
पुरुषत्वम्-उपेत्य personification taking on
तस्याम्-आस्ते भवान्- in her remain You,
अपरिशुद्ध इव-आत्म-तन्त्र: tainted as if, Yourself free
ऋत्विज: ऊचु: - The priests said -

तत्त्वं न ते वयमनञ्जन रुद्रशापात् कर्मण्यवग्रहधियो भगवन्विदाम: ।
धर्मोपलक्षणमिदं त्रिवृदध्वराख्यं ज्ञातं यदर्थमधिदैवमदोव्यवस्था: ॥२७॥


तत्त्वम् न ते वयम्- Truth not Your, we,
अनञ्जन रुद्र-शापात् O Untainted One! by Rudra's curse
कर्मणि-अवग्रह-धिय: in rituals engaged minds
भगवन्-विदाम: O Lord! Know
धर्म-उपलक्षणम्- of Righteousness the pointer
इदम् त्रिवृत्-अध्वर- this three Vedas pertaining sacrifice
आख्यम् ज्ञातम् called (we) know
यत्-अर्थम्-अधिदैवम्- for which purpose, specific deities
अद:-व्यवस्था: is given (specific) arrangement
सदस्या: ऊचु: The superintending priests said -

उत्पत्त्यध्वन्यशरण उरुक्लेशदुर्गेऽन्तकोग्रव्यालान्विष्टे विषयमृगतृष्यात्मगेहोरुभार: ।
द्वन्द्वश्वभ्रे खलमृगभये शोकदावेऽज्ञसार्थ: पादौकस्ते शरणद कदा याति कामोपसृष्ट: ॥२८॥


उत्पति-अध्वनि-अशरण from being born, on this path unsheltered
उरु-क्लेश-दुर्गे-अन्तक- great difficulties, hardships, Death
उग्र-व्याल-अन्विष्टे (like) a fierce serpent tied around
विषय-मृग-तृषि- for sense deer thirsting
आत्म-गेह-उरु-भार: one self's house heavy weight (carrying)
द्वन्द्व-श्वभ्रे of diverseness pitfalls
खल-मृग-भये deceitful animals terror
शोक-दावे-अज्ञ-स-अर्थ: in grief wild fire along with ignorance
पादौक:-ते शरणद feet comforting Your, shelter providing
कदा याति काम-उपसृष्ट: when will go, by desire overcome
रुद्र उवाच - Rudra said -

तव वरद वराङ्घ्रावाशिषेहाखिलार्थे ह्यपि मुनिभिरसक्तैरादरेणार्हणीये ।
यदि रचितधियं माविद्यलोकोऽपविद्धं जपति न गणये तत्त्वत्परानुग्रहेण ॥२९॥


तव वरद वर-अङ्घ्रौ- Your O Bestower of boons! supreme feet
आशिषा-इह-अखिल-अर्थे desires here all confer
ह्यपि मुनिभि:-असक्तै:- so that, by sages detached
आदरेण-अर्हणीये respectfully deserve to be worshipped
यदि रचित-धियम् if engrossed minded
मा-अविद्य-लोक: me, ignorant people
अपविद्धम् जपति outcast calls
न गणये (I) do not consider
तत्-त्वत्-परा-अनुग्रहेण that, by Your supreme grace
भृगु: उवाच - Bhrigu said -

यन्मायया गहनयापहृतात्मबोधा ब्रह्मादयस्तनुभृतस्तमसि स्वपन्त: ।
नात्मन् श्रितं तव विदन्त्यधुनापि तत्त्वं सोऽयं प्रसीदतु भवान् प्रणतात्मबन्धु: ॥३०॥


यत्-मायया गहनया- whose, by Maaya intense
अपहृत-आत्म-बोधा: devoid of Self knowledge
ब्रह्मा-आदय:-तनुभृत:- Brahmaa and other embodied beings
तमसि स्वपन्त: in darkness sleep
न-आत्मन् श्रितम् (they) do not self permeating
तव विदन्ति-अधुना-अपि You know, today also,
तत्त्वम् स:-अयम् Reality, That This
प्रसीदतु भवान् may be pleased You
प्रणत-आत्म-बन्धु: of the suppliants' (very) self and friend
ब्रह्मा उवाच - Brahmaa said -

नैतत्स्वरूपं भवतोऽसौ पदार्थभेदग्रहै: पुरुषो यावदीक्षेत् ।
ज्ञानस्य चार्थस्य गुणस्य चाश्रयोमायामयाद् व्यतिरिक्तो यतस्त्वम् ॥३१॥


न-एतत्-स्वरूपम् भवत:- not this form of You
असौ पदार्थ-भेद-ग्रहै: this (person), objects distinguishing characteristics
पुरुष: यावत्-ईक्षेत् a person till when sees
ज्ञानस्य च-अर्थस्य of knowledge and objects
गुणस्य च-आश्रय: and of the three gunas the support
मायामयात् because of being covered by Maayaa
व्यतिरिक्त: यत:-त्वम् distinct, because You are
इन्द्र उवाच - Indra said -

इदमप्यच्युत विश्वभावनं वपुरानन्दकरं मनोदृशाम् ।
सुरविद्विट्क्षपणैरुदायुधैर्भुजदण्डैरुपपन्नमष्टभि: ॥३२॥


इदम्-अपि-अच्युत this also, O Immortal Lord!
विश्व-भावनम् वपु:- of the universe manifester, (this) form
आनन्द-करम् मन:-दृशाम् is delight giving to the soul and eyes
सुर-विद्विट्-क्षपणै:- of the gods the enemies eradicate
उदायुधै:-भुज-दण्डै:- holding weapons in the arms long
उपपन्नम्-अष्टभि: in readiness eight
पत्न्य: ऊचु: - The wives (of priests) said-

यज्ञोऽयं तव यजनाय केन सृष्टो विध्वस्त: पशुपतिनाद्य दक्षकोपात् ।
तं नस्त्वं शवशयनाभशान्तमेधं यज्ञात्मन्नलिनरुचा दृशा पुनीहि ॥३३॥


यज्ञ:-अयम् तव यजनाय sacrifice, this, for Your worship
केन सृष्ट: विध्वस्त: पशुपतिना- by Brahmaa was started, destroyed by Shiva
अद्य दक्ष-कोपात् today, because of anger toward Daksha
तम् न:-त्वम् that, for us, You
शवशयन-आभ- crematorium like looking
शान्त-मेधम् devoid of sanctity
यज्ञ-आत्मन्- O Embodiment of sacrifices!
नलिन-रुचा दृशा पुनीहि by lotuses like pleasing sight, render hallowed
ऋषय: ऊचु: - The sages said -

अनन्वितं ते भगवन् विचेष्टितं यदात्मनाऽऽचरसि हि कर्म नाज्यसे ।
विभूतये यत् उपसेदुरीश्वरीं न मन्यते स्वयमनुवर्ततीं भवान् ॥३४॥


अनन्वितम् ते भगवन् unique, Your, O Lord!
विचेष्टितम् यत्-आत्मना-आचरसि are Your deeds, which, by (Yourself) perform
हि कर्म न-आज्यसे indeed the actions do not affect (You)
विभूतये यत् उपसेदु:-ईश्वरीम् for prosperity, that worship Laxmi
न मन्यते स्वयम्- do not consider (much) herself
अनुवर्ततीम् भवान् attending You
सिद्धा: ऊचु: - The Siddhaas said -

अयं त्वत्कथामृष्टपीयूषनद्यां मनोवारण: क्लेशदावाग्निदग्ध: ।
तृषार्तोऽवगाढो न सस्मार दावं न निष्क्रामति ब्रह्मसम्पन्नवन्न: ॥३५॥


अयम् त्वत्-कथा this (our mind), Your stories
मृष्ट-पीयूष-नद्याम् pure nectar river
मन:-वारण: (our) mind elephant
क्लेश-दावाग्नि-दग्ध: afflictions' wild-fire scorched
तृषा-आर्त:-अवगाढ: thirst oppressed, plunged
न सस्मार दावम् does not remember the wild-fire
न निष्क्रामति (and) does not come out
ब्रह्म-सम्पन्न-वत्-न: a Brahman attained like (wise person) our
यजमानी उवाच - The sacrificer's wife said -

स्वागतं ते प्रसीदेश तुभ्यं नम: श्रीनिवास श्रिया कान्तया त्राहि न: ।
त्वामृतेऽधीश नाङ्गैर्मख: शोभते शीर्षहीन: कबन्धो यथा पूरुष: ॥३६॥


स्वागतम् ते प्रसीद-ईश welcome to You, be pleased O Lord!
तुभ्यम् नम: श्रीनिवास for You salutations, O Lakshmi's abode
श्रिया कान्तया त्राहि न: by Laxmi and (Your) grace, protect us
त्वाम्-ऋते-अधीश You without O Supreme Ruler!
न-अङ्गै:-मख: शोभते not by other limbs sacrifice becomes
शीर्ष-हीन: कबन्ध: head devoid trunk
यथा पूरुष: just as a man
लोकपाला: ऊचु: - The guardians of the spheres said -

दृष्ट: किं नो दृग्भिरसद्ग्रहैस्त्वं प्रत्यग्द्रष्टा दृश्यते येनदृश्यम् ।
माया ह्येषा भवदीया हि भूमन् यस्त्वं षष्ठ: पञ्चभिर्भासि भूतै: ॥३७॥


दृष्ट: किम् न: दृग्भि:- seen is it, by our eyes
असत्-ग्रहै:- the false grasping
त्वम् प्रत्यक्-द्रष्टा You the soul witness
दृश्यते येन-दृश्यम् see by which the universe
माया हि-एषा Maayaa indeed it is
भवदीया हि भूमन् Yours, O Infinite Lord!
य:-त्वम् षष्ठ: that You the sixth
पञ्चभि:-भासि भूतै: by the five revealed elements
योगेश्वरा: ऊचु: - The Masters of Yoga said -

प्रेयान्न तेऽन्योऽस्त्यमुतस्त्वयि प्रभो विश्वात्मनीक्षेन्न पृथग्य आत्मन: ।
अथापि भक्त्येशतयोपधावतामनन्यवृत्त्यानुगृहाण वत्सल ॥३८॥


प्रेयान्-न ते-अन्य:-अस्ति- dearer is not to You, other is
अमुत:-त्वयि प्रभो than he, in You O Lord!
विश्व-आत्मनि-ईक्षेत्- the universal Soul may see
न पृथक्-य: आत्मन: not different which from self
अथापि भक्त्या-ईशतया- yet, by devotion and by master ship
उपधावताम्-अनन्य-वृत्त्या- worshipping with exclusive devotion
अनुगृहाण वत्सल be gracious O Devotee Lover!

जगदुद्भवस्थितिलयेषु दैवतो बहुभिद्यमानगुणयाऽऽत्ममायया ।
रचितात्मभेदमतये स्वसंस्थया विनिवर्तितभ्रमगुणात्मने नम: ॥३९॥


जगत्-उद्भव-स्थिति-लयेषु in universe creation, preservation and destruction
दैवत: बहु-भिद्यमान- by destiny many diverse
गुणया-आत्म-मायया gunas, by (Your) Own Maayaa
रचित-आत्म-भेद-मतये arisen Your diverse sense
स्व-संस्थया विनिवर्तित- in Your (own absolute) state, cast off
भ्रम-गुण-आत्मने नम: diverseness and the Guna, from Yourself, salutations
ब्रह्मा उवाच - Brahmaa said -

नमस्ते श्रितसत्त्वाय धर्मादीनां च सूतये ।
निर्गुणाय च यत्काष्ठां नाहं वेदापरेऽपि ॥४०॥


नमस्ते श्रित-सत्त्वाय Obeisance to You, taken over Sattva
धर्म-आदीनाम् Dharma, righteousness and others
च सूतये and to yield
निर्गुणाय च to attribute less and
यत्-काष्ठाम् that form
न-अहम् वेद- not I know
अपरे-अपि others also
अग्नि:-उवाच - The god of fire said -

यत्तेजसाहं सुसमिद्धतेजा हव्यं वहे स्वध्वर आज्यसिक्तम् ।
तं यज्ञियं पञ्चविधं च पञ्चभि: स्विष्टं यजुर्भि: प्रणतोऽस्मि यज्ञम् ॥४१॥


यत्-तेजसा-अहम् by which effulgence I
सुसमिद्ध-तेजा हव्यम् वहे enkindled flamed, oblations carry
स्वध्वरे आज्य-सिक्तम् in good sacrifices, butter soaked
तम् यज्ञियम् to (Him) sacrifice personified
पञ्च-विधम् च of five varieties and
पञ्चभि: स्विष्टम् यजुर्भि: and by five (chants) are worshipped, of Yajurveda
प्रणत:-अस्मि यज्ञम् bow do I to The Sacrifice
देवा:-ऊचु: - The gods said -

पुरा कल्पापाये स्वकृतमुदरीकृत्य विकृतं त्वमेवाद्यस्तस्मिन् सलिल उरगेन्द्राधिशयने ।
पुमान् शेषे सिद्धैर्हृदि विमृशिताध्यात्मपदवि: स एवाद्याक्ष्णोर्य: पथि चरसि भृत्यानवसि न:
पुमान् शेषे सिद्धैर्हृदि विमृशिताध्यात्मपदवि: स एवाद्याक्ष्णोर्य: पथि चरसि भृत्यानवसि न:
पुरा कल्प-अपाये the previous Kalpa's end
स्व-कृतम-उदरीकृत्य own actions in abdomen taking
विकृतम् त्वम्-एव- the creation, You only
आद्य:-तस्मिन् सलिले the first (Person) in that water (of deluge)
उरगेन्द्र-अधिशयने on he serpent king's excellent bed
पुमान् शेषे Person reposed
सिद्धै:-हृदि विमृशित- by the Siddhas in heart sought
अध्यात्म-पदवि: the realization way
स: एव-अद्य- He alone today
अक्ष्णो:-य: पथि चरसि in the eyes path Who appears
भृत्यान्-अवसि न: dependents protect us
गन्धर्वा: ऊचु: - The Gandharvas said -

अंशांशास्ते देव मरीच्यादय एते ब्रह्मेन्द्राद्या देवगणा रुद्रपुरोगमा: ।
क्रीडाभाण्डं विश्वमिदं यस्य विभूमन् तस्मै नित्यं नाथ नमस्ते करवाम ॥४३॥


अंश-अंशा:-ते देव part of parts of You O Lord!
मरीचि-आदय: एते Mareechi and other these
ब्रह्मा-इन्द्र-आद्या: देवगणा: Brahmaa, Indra and other gods' hosts
रुद्र-पुरोगमा: Rudra leading
क्रीडा-भाण्डम् विश्वम्-इदम् play pot universe this
यस्य विभूमन् Whose O Infinite Lord!
तस्मै नित्यम् to Him Eternal
नाथ नमस्ते करवाम Lord! Obeisance pay
विद्याधरा: ऊचु: - The Vidyaadharas said -

त्वन्माययार्थमभिपद्य कलेवरेऽस्मिन् कृत्वा ममाहमिति दुर्मतिरुत्पथै: स्वै: ।
क्षिप्तोऽप्यसद्विषयलालस आत्ममोहं युष्मत्कथामृतनिषेवक उद् व्युदस्येत् ॥४४॥


त्वत्-मायया- by Your Maayaa
अर्थम्-अभिपद्य Purushaartha (means to attain salvation) gaining
कलेवरे-अस्मिन् in body this
कृत्वा मम-अहम्-इति regarding my and me this
दुर्मति:-उत्पथै: false notion, on false path
स्वै: क्षिप्त:-अपि- by oneself flung even
असत्-विषय-लालस: illusory pleasures longs for
आत्म-मोहम् (this) self delusion
युष्मत्-कथा-अमृत- Your stories nectar
निषेवक उत् व्युदस्येत् quaffs, indeed shakes off
ब्राह्मणा: ऊचु: - The Braahmanas said -

त्वं क्रतुस्त्वं हविस्त्वं हुताश: स्वयं त्वं हि मन्त्र: समिद्दर्भपात्राणि च ।
त्वं सदस्यर्त्विजो दम्पती देवता अग्निहोत्रं स्वधा सोम आज्यं पशु: ॥४५॥


त्वम् क्रतु:-त्वम् हवि:- You are the sacrifice, You the oblation
त्वम् हुताश: स्वयम् You the fire Yourself
त्वम् हि मन्त्र: You alone are the mantra
समिद्-दर्भ-पात्राणि च the sacrificial wood, the grass vessels and
त्वम् सदस्य-ऋत्विज: You the member priest attending
दम्पती देवता the sacrificing couple, the gods
अग्निहोत्रम् स्वधा act of sacrificing, offerings to the manes,
सोम: आज्यम् पशु: the Soma juice, the sacrificial animal

त्वं पुरा गां रसाया महासूकरो दंष्ट्र्या पद्मिनीं वारणेन्द्रो यथा ।
स्तूयमानो नदँल्लीलया योगिभिर्व्युज्जहर्थ त्रयीगात्र यज्ञक्रतु: ॥४६॥


त्वम् पुरा गाम् रसाया: You, in the past, earth in the ocean's depths
महा-सूकर: दंष्ट्र्या mighty boar by the tusks
पद्मिनीम् वारणेन्द्र: यथा lotus like lordly elephant as
स्तूयमान: नदँन्-लीलया being extolled, roaring sportingly
योगिभि:-व्युज्जहर्थ by the Yogis lifted up
त्रयी-गात्र Vedas embodiment
यज्ञ-क्रतु: sacrifice and vow of performing sacrifice

स प्रसीद त्वमस्माकमाकाङ्क्षतां दर्शनं ते परिभ्रष्टसत्कर्मणाम् ।
कीर्त्यमाने नृभिर्नाम्नि यज्ञेश ते यज्ञविघ्ना: क्षयं यान्ति तस्मै नम: ॥४७॥


स: प्रसीद त्वम्-अस्माकम्- That, may be please You, our
आकाङ्क्षताम् दर्शनम् ते desire of sight Yours
परिभ्रष्ट-सत्कर्मणाम् destructed the noble undertaking
कीर्त्यमाने नृभि:-नाम्नि chanted, by the people (Your) name
यज्ञेश ते यज्ञ-विघ्ना: O Lord of sacrifice! Your sacrifice's obstacle
क्षयम् यान्ति (are) meted out
तस्मै नम: to Him obeisance's
मैत्रेय उवाच - Maitreya said -

इति दक्ष: कविर्यज्ञं भद्र रुद्रावमर्शितम् ।
कीर्त्यमाने हृषीकेशे संनिन्ये यज्ञभावने ॥४८॥


इति दक्ष: कवि:-यज्ञम् thus Daksha the wise, sacrifice
भद्र रुद्र-अवमर्शितम् O blessed Vidura! by Rudra destroyed
कीर्त्यमाने हृषीकेशे as extolled was Lord Vishnu,
संनिन्ये यज्ञभावने restored, the Protector of the sacrifices

भगवान् स्वेन भागेन सर्वात्मा सर्वभागभुक् ।
दक्षं बभाष आभाष्य प्रीयमाण इवानघ ॥४९॥


भगवान् स्वेन भागेन The Lord with His share
सर्व-आत्मा सर्व-भाग-भुक् of all The Soul, all share Enjoyer
दक्षम् बभाष आभाष्य to Daksha said, addressing
प्रीयमाण: इव-अनघ with compassion as if, O Sinless Vidura!
श्रीभगवान्-उवाच - The Lord said -

अहं ब्रह्मा च शर्वश्च जगत: कारणं परम् ।
आत्मेश्वर उपद्रष्टा स्वयंदृगविशेषण: ॥५०॥


अहम् ब्रह्मा च शर्व:-च I (am) Brahmaa
जगत: कारणम् परम् of the universe cause supreme
आत्मा-ईश्वर: उपद्रष्टा of souls (all) the Lord, the Witness
स्वयम्-दृक्-अविशेषण: self-effulgent, unqualified

आत्ममायां समाविश्य सोऽहं गुणमयीं द्विज: ।
सृजन् रक्षन् हरन् विश्वं दध्रे संज्ञां क्रियोचिताम् ॥५१॥


आत्म-मायाम् समाविश्य in own Maayaa entering,
स:-अहम् गुणमयीम् That I, consisting of three gunas
द्विज: सृजन् रक्षन् O Braahmana! creating, preserving
हरन् विश्वम् दध्रे and destroying the universe, take on
संज्ञाम् क्रिया-उचिताम् names, as function appropriate

तस्मिन् ब्रह्मण्यद्वितीये केवले परमात्मनि ।
ब्रह्मरुद्रौ च भूतानि भेदेनाज्ञोऽनुपश्यति ॥५२॥


तस्मिन् ब्रह्मणि-अद्वितीये in That Brahman, The Only One,
केवले परमात्मनि Absolute, Supreme Spirit
ब्रह्मरुद्रौ च भूतानि Brahmaa Rudra and (other) beings
भेदेन-अज्ञ:-अनुपश्यति as different, a fool conceives

यथा पुमान्न स्वाङ्गेषु शिर:पाण्यादिषु क्वचित् ।
पारक्यबुद्धिं कुरुते एवं भूतेषु मत्पर: ॥५३॥


यथा पुमान्- just as a man
न स्व-अङ्गेषु शिर:- does not in own limbs, head
पाणि-आदिषु क्वचित् hands and others, ever
पारक्य-बुद्धिम् कुरुते of others (belonging to) mind sees
एवम् भूतेषु मत्-पर: thus in beings, from Me different

त्रयाणामेकभावानां यो न पश्यति वै भिदाम् ।
सर्वभूतात्मनां ब्रह्मन् स शान्तिमधिगच्छति ॥५४॥


त्रयाणाम्-एक-भावानाम् of the three, of one essence
य: न पश्यति वै भिदाम् who does not see, indeed difference
सर्व-भूत-आत्मनाम् (and) of all beings the selves
ब्रह्मन् O Brahman (knowing Daksha!)
स: शान्तिम्-अधिगच्छति he peace attains
मैत्रेय उवाच - Maitreya said -

एवं भगवताऽऽदिष्ट: प्रजापतिर्हरिम् ।
अर्चित्वा क्रतुना स्वेन देवानुभयतोऽयजत् ॥५५॥


एवम् भगवता-आदिष्ट: like this, by The Lord directed
प्रजापति:-हरिम् Prajaapati (Daksha) The Lord
अर्चित्वा क्रतुना स्वेन worshipped by the sacrifice, His Own (Trikapaaleshti)
देवान्-उभयत:-अयजत् the gods by both (principal and secondary types)
देवान्-उभयत:-अयजत् the gods by both (principal and secondary types) worshipped

रुद्रं च स्वेन भागेन ह्युपाधावत्समाहित: ।

कर्मणोदवसानेन सोमपानितरानपि ।
उदवस्य सहर्त्विग्भि: सस्नाववभृथं तत: ॥५६॥


रुद्रम् च स्वेन भागेन Rudra and by His share
हि-उपाधावत्-समाहित: only worshipped with concentration
कर्मणा-उदवसानेन by the rite Udavasaana
सोमपान्-इतरान्-अपि the Soma drinkers and non drinkers also
उदवस्य सह-ऋत्विग्भि: (thus) concluding, with the priests
सस्नौ-अवभृथम् तत: bathed the Avabhritha bath then

तस्मा अप्यनुभावेन स्वेनैवावाप्तराधसे ।
धर्म एव मतिं दत्त्वा त्रिदशास्ते दिवं ययु: ॥५७॥


तस्मै-अपि-अनुभावेन स्वेन- to him (Daksha), by greatness own
एव-अवाप्त-राधसे only attained supernatural powers
धर्मे एव मतिम् दत्त्वा in righteousness alone devotion be, giving
त्रिदशा:-ते दिवम् ययु: the gods they, heaven went

एवं दाक्षायणी हित्वा सती पूर्वकलेवरम् ।
जज्ञे हिमवत: क्षेत्रे मेनायामिति शुश्रुम ॥५८॥


एवम् दाक्षायणी हित्वा thus Daksha's daughter, casting off
सती पूर्व-कलेवरम् Sati former body
जज्ञे हिमवत: क्षेत्रे was born to Himavan's wife
मेनायाम्-इति शुश्रुम Menaa, this we have heard

तमेव दयितं भूय आवृङ्क्ते पतिमम्बिका ।
अनन्यभावैकगतिं शक्ति: सुप्तेव पूरुषम् ॥५९॥


तम्-एव दयितम् भूय Him alone, beloved again
आवृङ्क्ते पतिम्-अम्बिका was wedded to husband, Ambika
अनन्य-भाव-एक-गतिम् exclusively devoted, and to the only resort
शक्ति: सुप्तेव पूरुषम् Shakti lying dormant as if in Purusha

एतद्भगवत: शम्भो: कर्म दक्षाध्वरद्रुह: ।
श्रुतं भगवताच्छिष्यादुद्धवान्मे बृहस्पते: ॥६०॥


एतत्-भगवत: शम्भो: कर्म this, Lord Shiva's story
दक्ष-अध्वर-द्रुह: Daksha's sacrifice wrecked
श्रुतम् भगवतात्-शिष्यात्- was heard (by me) from Lord's disciple
उद्धवात्-मे बृहस्पते: Uddhava by me of Brihaspati

इदं पवित्रं परमीशचेष्टितं यशस्यमायुष्यमघौघमर्षणम् ।
यो नित्यदाऽऽकर्ण्य नरोऽनुकीर्तयेद् धुनोत्यघं कौरव भक्तिभावत: ॥६१॥


इदम् पवित्रम् this holy
परम-ईश-चेष्टितम् Lord Shiva's story
यशस्यम्-आयुष्यम्- renown and longevity giving
अघ-औघ-मर्षणम् sins' multitudes eradicating
य: नित्यदा-आकर्ण्य who every day listens to
नर:-अनुकीर्तयेद् man and repeats
धुनोति-अघम् wipes away sins
कौरव भक्तिभावत: O Vidura! with devotional feeling
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां चतुर्थस्कन्धे दक्षयज्ञसंधानं नाम सप्तम:
अध्याय: समाप्त: ॥७॥


इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां चतुर्थस्कन्धे दक्षयज्ञसंधानं नाम सप्तम:
अध्याय: समाप्त: ॥७॥ Thus ends the seventh discourse entitled 'The revival of Daksha's

मैत्रेय उवाच - Maitreya said -

सनकाद्या नारदश्च ऋभुर्हंसोऽरुणिर्यति: ।
नैते गृहान् ब्रह्मसुता ह्यावसन्नूर्ध्वरेतस: ॥१॥


सनक-आद्या: नारद:-च Sanaka and others, Naarada and
ऋभु:-हंस:-अरुणि:-यति: Ribhu, Hansa, Aruni, Yati,
न-एते गृहान् ब्रह्म-सुता: not these (people) householdership, Brahmaa's sons
हि-अवसन्-ऊर्ध्व-रेतस: indeed stayed perpetually celibate

मृषाधर्मस्य भार्याऽऽसीद्दम्भं मायां च शत्रुहन् ।
असूत मिथुनं तत्तु निऋतिर्जगृहेऽप्रज: ॥२॥


मृषा-अधर्मस्य Mrishaa (falsehood)of Adharma, (unrighteousness)
भार्या-आसीत्-दम्भम् wife was arrogance
मायाम् च शत्रुहन् and deceit, O enemy killer Vidura!
असूत मिथुनम् bore the twins
तत्-तु निऋति:- that too Niriti
जगृहे-अप्रज: took (being) issueless

तयो समभवल्लोभो निकृतिश्च महामते ।
ताभ्यां क्रोधश्चहिंसा च यद्दुरुक्ति स्वसा कलि: ॥३॥


तयो: समभवत्- from them were born
लोभ: निकृति:-च greed and wickedness
महामते O Wise Vidura!
ताभ्याम् क्रोध:-च-हिंसा च from them anger and violence and
यत्-दुरुक्ति: स्वसा कलि: that abusive words, sister of strife

दुरुक्तौ कलिराधत्त भयं मृत्युं च सत्तम ।
तयोश्च मिथुनं जज्ञे यातना निरयस्तथा ॥४॥


दुरुक्तौ कलि:-आधत्त in Durukti, abusive words Kali, strife begot
भयम् मृत्युम् च Bhaya, fear and Mrityu, death
सत्तम O Saintly Vidura!
तयो:-च मिथुनम् जज्ञे from them and twins were born
यातना निरय:-तथा torture hell and

संग्रहेण मयाऽऽख्यात: प्रतिसर्गस्तवानघ ।
त्रि:श्रुत्वैतत्पुमान् पुण्यं विधुनोत्यात्मनो मलम् ॥५॥


संग्रहेण मया-आख्यात: in short by me is described
प्रतिसर्ग:-तव-अनघ Adharma's family, to you O Sinless Vidura!
त्रि:-श्रुत्वा-एतत्- thrice hearing this
पुमान् पुण्यम् विधुनोति- a man is sanctified and shakes off
आत्मन: मलम् his own mind's impurities

अथात: कीर्तये वंशं पुण्यकीर्ते: कुरूद्वह ।
स्वायम्भुवस्यापि मनोर्हरेरंशांशजन्मन: ॥६॥


अथात: कीर्तये वंशम् now, will describe the lineage
पुण्यकीर्ते: of sacred renown
कुरूद्वह O Scion of Kuru Vidura!
स्वायम्भुवस्य-अपि मनो:- Swaayambhuva's also Manu
हरे:-अंश-अंश-जन्मन: Lord's part (Brahmaa's) part born

प्रियव्रतोत्तानपादौ शतरूपापते: सुतौ ।
वासुदेवस्य कलया रक्षायां जगत: स्थितौ ॥७॥


प्रियव्रत-उत्तानपादौ Priyavrata and Uttaanapaada (both)
शतरूपा-पते: सुतौ Shataroopaa's husband's two sons
वासुदेवस्य कलया by Vaasudeva's rays (of energy)
रक्षायाम् जगत: in the protection of the world
स्थितौ were established

जाये उतानपादस्य सुनीति: सुरुचिस्तयो: ।
सुरुचि: प्रेयसी पत्युर्नेतरा यत्सुतो ध्रुव: ॥८॥


जाये उतानपादस्य two wives of Uttaanapaada
सुनीति: सुरुचि:-तयो: Suneeti, Suruchi, of them
सुरुचि: प्रेयसी पत्यु:- Suruchi beloved of husband
न-इतरा यत्-सुत: ध्रुव: not the other whose son (was) Dhruva

एकदा सुरुचे: पुत्रमङ्कमारोप्य लालयन् ।
उत्तमं नारुरुक्षन्तं ध्रुवं राजाभ्यनन्दत ॥९॥


एकदा सुरुचे: पुत्रम्- once, Suruchi's son
अङ्कम्-आरोप्य in lap taking
लालयन् उत्तमम् and fondling Uttama
न-आरुरुक्षन्तम् ध्रुवम् did not eager to climb Dhruva
राजा-अभ्यनन्दत the King entertain

तथा चिकीर्षमाणं तं सपत्न्यास्तनयं ध्रुवम् ।
सुरुचि: शृण्वतो राज्ञ: सेर्ष्यमाहातिगर्विता ॥१०॥


तथा चिकीर्षमाणम् तम् like that striving him
सपत्न्या:-तनयम् ध्रुवम् of co-wife's son Dhruva
सुरुचि: शृण्वत: राज्ञ: Suruchi, in hearing of the King
स-ईर्ष्यम्-आह- with jealousy said
अति-गर्विता with great pride

न वत्स नृपतेर्धिष्ण्यं भवानारोढुमर्हति।
न गृहीतो मया यत्त्वं कुक्षावपि नृपात्मज: ॥११॥


न वत्स not son
नृपते:-धिष्ण्यम् of the King lap
भवान्-आरोढुम्-अर्हति you to get up are worthy
न गृहीत: मया was not taken by me
यत्-त्वम् कुक्षौ- because you in the womb
अपि नृप-आत्मज: even the King's son

बालोऽसि बत नात्मानमन्यस्त्रीगर्भसम्भृतम् ।
नूनं वेद भवान् यस्य दुर्लभेऽर्थे मनोरथ: ॥१२॥


बाल:-असि बत child are indeed
न-आत्मानम्- do not self
अन्य-स्त्री- other woman's
गर्भ-सम्भृतम् womb born
नूनम् वेद भवान् of course, know you
यस्य दुर्लभे-अर्थे by (which) reason, for a difficult desire
मनोरथ: aspire

तपसाऽऽराध्य पुरुषं तस्यैवानुग्रहेण मे ।
गर्भे त्वं साधयात्मानं यदीच्छसि नृपासनम् ॥१३॥


तपसा-आराध्य पुरुषम् by austerities worship The Person
तस्य-एव-अनुग्रहेण by His only blessing
मे गर्भे in my womb
त्वम् साधय-आत्मानम् you seek yourself
यदि-इच्छसि नृप-आसनम् if you desire king's throne
मैत्रेय उवाच - Maitreya said -

मातु: सपत्न्या: स दुरुक्तिविद्ध: श्वसन् रुषा दण्डहतो यथाहि: ।
हित्वा मिषन्तं पितरं सन्नवाचं जगाम मातु: प्ररुदन् सकाशम् ॥१४॥


मातु: सपत्न्या: of mother step's
स: दुरुक्ति-विद्ध: he hurting words' pierced
श्वसन् रुषा breathing heavily in anger
दण्ड-हत: यथा-अहि: staff hit as a snake
हित्वा मिषन्तम् पितरम् leaving watching father
सन्न-वाचम् जगाम mute voiced went
मातु: प्ररुदन् सकाशम् to mother wailing, near to

तं नि:श्वसन्तं स्फुरिताधरोष्ठं सुनीतिरुत्सङ्ग उदूह्य बालम् ।
निशम्य तत्पौरमुखान्नितान्तं सा विव्यथे यद्गदितं सपत्न्या ॥१५॥


तम् नि:श्वसन्तम् him breathing heavily
स्फुरि-अधर-ओष्ठम् quivering lips
सुनीति:-उत्सङ्गे Suneeti in lap
उदूह्य बालम् lifting up the child
निशम्य तत्- hearing that
पौर-मुखात्-नितान्तम् from the citizens all that
सा विव्यथे she was very hurt
यत्-गदितम् सपत्न्या (by) what was said by the co-wife

सोत्सृज्य धैर्यं विललाप शोकदावाग्निना दावलतेव बाला ।
वाक्यं सपत्न्या: स्मरती सरोजश्रिया दृशा बाष्पकलामुवाह ॥१६॥


सा-उत्सृज्य धैर्यम् she abandoning patience
विललाप शोक-दाव-अग्निना cried by grief wild fire
दाव-लतेव बाला wild creeper like, the young girl
वाक्यम् सपत्न्या: स्मरती words of the co-wife remembering
सरोज-श्रिया दृशा lotus beautiful by eyes
बाष्प-कलाम्-उवाह tears streamed forth

दीर्घं श्वसन्ती वृजिनस्य पारमपश्यती बालकमाह बाला ।
मामङ्गलं तात परेषु मंस्था भुङ्क्ते जनो यत्परदु:खदस्तत् ॥१७॥


दीर्घम् श्वसन्ती deeply sighing
वृजिनस्य पारम्-अपश्यती of sorrow end not seeing
बालकम्-आह बाला to the child said the young girl
मा-अमङ्गलम् तात do not evil, O Child!
परेषु मंस्था of others think
भुङ्क्ते जन: experiences man
यत्-पर-दु:खद:-तत् because, to others suffering given that

सत्यं सुरुच्याभिहितं भवान्मे यद् दुर्भगाया उदरे गृहीत: ।
स्तन्येन वृद्धश्च विलज्जते यां भार्येति वा वोढुमिडस्पतिर्माम् ॥१८॥


सत्यम् सुरुच्या-अभिहितम् truth by Suruchi is said
भवान्-मे यत् दुर्भगाया you to me because, unfortunate
उदरे गृहीत: in womb was carried
स्तन्येन वृद्ध:-च by breast feeding brought up
विलज्जते याम् ashamed whom
भार्या-इति वा वोढुम्- wife or maid to accept
इडस्पति:-माम् the king me

आतिष्ठ तत्तात विमत्सरस्त्वमुक्तं समात्रापि यदव्यलीकम् ।
आराधयाधोक्षजपादपद्मं यदीच्छसेऽध्यासनमुत्तमो यथा ॥१९॥


आतिष्ठ तत्-तात abide by that, O Son!
विमत्सर:-त्वम् without malice you
उक्तम् समात्रा-अपि said by step-mother even
यत्-अव्यलीकम् which is true
आराधय-अधोक्षज-पाद-पद्मम् adore, Vishnu's feet lotus
यदि-इच्छसि-अध्यासनम्- if desire the royal throne
उत्तम: यथा Uttama like

यस्याङ्घ्रिपद्मं परिचर्य विश्वभावनायात्तगुणाभिपत्ते: ।
अजोऽध्यतिष्ठत्खलु पारमेष्ठ्यं पदं जितात्मश्वसनाभिवन्द्यम् ॥२०॥


यस्य-अङ्घ्रि-पद्मम् परिचर्य Whose feet lotus by serving
विश्व-भावनाय- for the welfare of the world
आत्त-गुण-अभिपत्ते: taken on the gunas veil
अज:-अध्यतिष्ठत्- Brahmaa attained
खलु पारमेष्ठ्यम् पदम् indeed the exalted position
जित-आत्म- (which) the conquerors of mind
श्वसन-अभिवन्द्यम् senses revered

तथा मनुर्वो भगवान् पितामहो यमेकमत्या पुरुदक्षिणैर्मखै: ।
इष्ट्वाभिपेदे दुरवापमन्यतो भौमं सुखं दिव्यमथापवर्ग्यम् ॥२१॥


तथा मनु:-व: and Manu, your
भगवान् पितामह: worshipful grandfather
यम्-एक-मत्या Whom with single mindedness
पुरु-दक्षिणै:मखै: by heavy fees sacrifices
इष्ट्वा-अभिपेदे worshipped achieved
दुरवापम्-अन्यत: unachievable by others
भौमम् सुखम् earthly bliss
दिव्यम्-अथ-अपवर्ग्यम् heavenly and beatitude

तमेव वत्साश्रय भृत्यवत्सलं मुमुक्षुभिर्मृग्यपदाब्जपद्धतिम् ।
अनन्यभावे निजधर्मभाविते मनस्यवस्थाप्य भजस्व पूरुषम् ॥२२॥


तम्-एव वत्स- Him alone, O child!
आश्रय भृत्य-वत्सलम् The Refuge of devotees' Compassionate
मुमुक्षुभि:-मृग्य- of liberation seeking sought
पद-अब्ज-पद्धतिम् feet lotus dust
अनन्य-भावे with concentrated mind
निज-धर्म-भाविते own duty performing
मनसि-अवस्थाप्य in (your) mind placing
भजस्व पूरुषम् adore The Supreme Person

नान्यं तत: पद्मपलाशलोचनाद् दु:खच्छिदं ते मृगयामि कंचन ।
यो मृग्यते हस्तगृहीतपद्मया श्रियेतरैरङ्ग विमृग्यमाणया ॥२३॥


न-अन्यम् तत: not other therefore
पद्म-पलाश-लोचनात् (other than) lotus cluster eyed
दु:ख-च्छिदम् ते sorrow expeller your
मृगयामि कंचन find any
य: मृग्यते Who is sought by
हस्त-गृहीत-पद्मया in hand holding lotus
श्रिया-इतरै:- by Laxmi, by other (deities)
अङ्ग विमृग्यमाणया O Dear One! who (Laxmi) is sought after
मैत्रेय उवाच - Maitreya said -

एवं संजल्पितं मातुराकर्ण्यार्थागमं वच: ।
संनियम्यात्मनाऽऽत्मानं निश्चक्राम पितु: पुरात् ॥२४॥


एवम् संजल्पितम् मातु:- thus spoken mother's
आकर्ण्य-अर्थ-आगमम् वच: hearing meaning holding words
संनियम्य- disciplining
आत्मना-आत्मानम् by himself his mind
निश्चक्राम पितु: पुरात् went out of father's city

नारदस्तदुपाकर्ण्य ज्ञात्वा तस्य चिकीर्षितम् ।
स्पृष्ट्वा मूर्धन्यघघ्नेन पाणिना प्राह विस्मित: ॥२५॥


नारद:-तत्-उपाकर्ण्य Naarada, that hearing
ज्ञात्वा तस्य चिकीर्षितम् coming to know his intention
स्पृष्ट्वा मूर्धनि- touched on the head
अघघ्नेन पाणिना the sin killing hand
प्राह विस्मित: said wondering

अहो तेज: क्षत्रियाणां मानभङ्गममृष्यताम् ।
बालोऽप्ययं हृदा धत्ते यत्समातुरसद्वच: ॥२६॥


अहो तेज: क्षत्रियाणाम् Oh! dignity of the Kshatriyas
मान-भङ्गम्-अमृष्यताम् self-prestige hurt do not stand
बाल:-अपि-अयम् child also this
हृदा धत्ते यत्- in heart holds, because
समातु:-असत्-वच: stepmother's cruel words
नारद उवाच - Naarada said -

नाधुनाप्यवमानं ते सम्मानं वापि पुत्रक ।
लक्षयाम: कुमारस्य सक्तस्य क्रीडनादिषु ॥२७॥


न-अधुना-अपि- not now also
अवमानम् ते सम्मानम् insult your respect
वा-अपि पुत्रक or also O Son!
लक्षयाम: कुमारस्य सक्तस्य (I) see of a boy engaged
क्रीडन-आदिषु in play and other things

विकल्पे विद्यमानेऽपि न ह्यसंतोषहेतव: ।
पुंसो मोहमृते भिन्ना यल्लोके निजकर्मभि: ॥२८॥


विकल्पे विद्यमाने-अपि of respect and insult, present even
न हि-असंतोष-हेतव: not indeed of sorrow is cause
पुंस: मोहम्-ऋते a person ignorance other than
भिन्ना यत्-लोके different because in the world
निज-कर्मभि: own actions

परितुष्येत्ततस्तात तावन्मात्रेण पूरुष: ।
दैवोपसादितं यावद्वीक्ष्येश्वरगतिं बुध: ॥२९॥


परितुष्येत्-तत:-तात be satisfied, therefore O Son!
तावत्-मात्रेण पूरुष: in that much a man
दैव-उपसादितम् by Providence receives
यावत्-वीक्ष्य- till seeing
ईश्वर-गतिम् बुध: Lord's ways wise man

अथ मात्रोपदिष्टेन योगेनावरुरुत्ससि ।
यत्प्रसादं स वै पुंसां दुराराध्यो मतो मम ॥३०॥


अथ मात्रा-उपदिष्टेन moreover, by mother taught
योगेन-अवरुरुत्ससि by yoga eager to ascend
यत्-प्रसादम् स: वै which grace that surely
पुंसाम् दुराराध्य: of people is difficult to attain
मत: मम is my opinion

मुनय: पदवीं यस्य नि:सङ्गेनोरुजन्मभि:।
न विदुर्मृगयन्तोऽपि तीव्रयोगसमाधिना ॥३१॥


मुनय: पदवीम् यस्य sages, path Whose
नि:सङ्गेन-उरु-जन्मभि: detached, (through) many births
न विदु:-मृगयन्त:-अपि did not know seeking even
तीव्र-योग-समाधिना (by) intense Yoga (self discipline) (and) Samaadhi

अतो निवर्ततामेष निर्बन्धस्तव निष्फल: ।
यतिष्यति भवान् काले श्रेयसां समुपस्थिते ॥३२॥


अत: निवर्तताम्-एष therefore retrieve from this
निर्बन्ध:-तव निष्फल: intentness yours futile
यतिष्यति भवान् make effort you
काले श्रेयसाम् समुपस्थिते in time for beatitude, when it comes

यस्य यद् दैवविहितं स तेन सुखदु:खयो: ।
आत्मानं तोषयन्देही तमस: पारमृच्छति ॥३३॥


यस्य यद् दैव-विहितम् whose what Providence prescribes
स: तेन सुख-दु:खयो: he by that, of joy and sorrow
आत्मानम् तोषयन्-देही himself reconciling with, a being
तमस: पारम्-ऋच्छति of darkness end acquires

गुणाधिकान्मुदं लिप्सेदनुक्रोशं गुणाधमात् ।
मैत्रीं समानादन्विछेन्न तापैरभिभूयते ॥३४॥


गुण-अधिकात्- qualities superior
मुदम् लिप्सेत्- with pleasure meet
अनुक्रोशम् गुण-अधमात् soft feeling for qualities less
मैत्रीम् समानात्-अन्विछेत्- friendship equal should seek
न तापै:-अभिभूयते not by afflictions will be bewildered
ध्रुव उवाच - Dhruva said -

सोऽयम् शमो भगवता सुखदु:खहतात्मनाम् ।
दर्शित: कृपया पुंसां दुर्दर्शोऽस्मद्विधैस्तु य: ॥३५॥


स:-अयम् शम: भगवता that this remedy, by your venerable self
सुख-दु:ख-हत-आत्मनाम् of joy and sorrow hurt minds
दर्शित: कृपया पुंसाम् shown graciously to people
दुर्दर्श:-अस्मद्-विधै: तु य: difficult to see our like, indeed which

अथापि मेऽविनीतस्य क्षात्रं घोरमुपेयुष: ।
सुरुच्या दुर्वचोबाणैर्न भिन्ने श्रयते हृदि ॥३६॥


अथापि मे-अविनीतस्य moreover, to me devoid of humbleness
क्षात्रम् घोरम्-उपेयुष: martial (spirit) intense inherited
सुरुच्या दुर्वच:-बाणै:- Suruchi's foul words shafts
न भिन्ने श्रयते हृदि not, pierced stays in heart

पदं त्रिभुवनोत्कृष्टं जिगीषो: साधु वर्त्म मे ।
ब्रूह्यस्मत्पितृभिर्ब्रह्मन्नन्यैरप्यनधिष्ठितम् ॥३७॥


पदम् त्रिभुवन-उत्कृष्टम् place, in the three worlds superior
जिगीषो: साधु वर्त्म मे to win (I) desire, be pleased, path to me
ब्रूहि-अस्मत्-पितृभि:- do say, by our forefathers
ब्रह्मन्- O holy sage!
अन्यै:-अपि-अनधिष्ठितम् others also not attained

नूनं भवान् भगवतो योऽङ्गज: परमेष्ठिन: ।
वितुदन्नटते वीणां हितार्थं जगतोऽर्कवत् ॥३८॥


नूनम् भवान् भगवत: certainly, you are the Lord
य:-अङ्गज: परमेष्ठिन: that son of Brahmaa
वितुदन्-अटते वीणाम् playing roam, lute
हित-अर्थम् जगत: अर्क-वत् welfare meaning of the world, Sun like
मैत्रेय उवाच - Maitreya said -

इत्युदाहृतमाकर्ण्य भगवान्नारदस्तदा ।
प्रीत: प्रत्याह तं बालं सद्वाक्यमनुकम्पया ॥३९॥


इति-उदाहृतम्-आकर्ण्य this said, hearing
भगवान्-नारद:-तदा Worshipful Naarada, then
प्रीत: प्रत्याह तम् बालम् pleased replied to that child
सत्-वाक्यम्-अनुकम्पया excellent words, with compassion
नारद उवाच - Naarada said -

जनन्याभिहित: पन्था: स वै नि:श्रेयसस्य ते ।
भगवान् वासुदेवस्तं भज तत्प्रवणात्मना ॥४०॥


जनन्या-अभिहित: by mother well pointed
पन्था: स: वै course that indeed
नि:श्रेयसस्य ते is of highest good to you
भगवान् वासुदेव:- Lord Vasudeva
तम् भज तत्- Him adore, therefore,
प्रवण-आत्मना with concentrated mind

धर्मार्थकाममोक्षाख्यं य इच्छेच्छ्रेय आत्मन: ।
एकमेव हरेस्तत्र कारणं पादसेवनम् ॥४१॥


धर्म-अर्थ-काम-मोक्ष- Dharma, Artha, Kaama, Moksha
आख्यम् य: इच्छेत्- called who desires
श्रेय: आत्मन: for good of oneself
एकम्-एव हरे:-तत्र one alone of Shree Hari, therefore
कारणम् पाद-सेवनम् reason, feet adore

तत्तात गच्छ भद्रं ते यमुनायास्तटं शुचि ।
पुण्यं मधुवनं यत्र सांनिध्यं नित्यदा हरे: ॥४२॥


तत्-तात गच्छ भद्रम् ते so, O son! Go, may be blessed you
यमुनाया:-तटम् शुचि to Yamuna's bank holy
पुण्यम् मधुवनम् hallowed Madhuvana
यत्र सांनिध्यम् where presence
नित्यदा हरे: always of Hari

स्नात्वानुसवनं तस्मिन् कालिन्द्या: सलिले शिवे ।
कृत्वोचितानि निवसन्नात्मन: कल्पितासन: ॥४३॥


स्नात्वा-अनुसवनम् bathing thrice,
तस्मिन् कालिन्द्या: सलिले शिवे in that Yamuna's waters blessed
कृत्वा-उचितानि having performed duties
निवसन्-आत्मन: should sit self
कल्पित-आसन: on spread mat

प्राणायामेन त्रिवृता प्राणेन्द्रियमनोमलम् ।
शनैर्व्युदस्याभिध्यायेन्मनसा गुरुणा गुरुम् ॥४४॥


प्राणायामेन त्रिवृता by Praanaayam three types
प्राण-इन्द्रिय मन:-मलम् life force and senses, mind impurities
शनै:-व्युदस्य- gradually shake off
अभिध्यायेत्-मनसा contemplate with mind
गुरुणा गुरुम् steady The Preceptor

प्रसादाभिमुखं शश्वत्प्रसन्नवदनेक्षणम् ।
सुनासं सुभ्रुवं चारुकपोलं सुरसुन्दरम् ॥४५॥


प्रसाद-अभिमुखम् grace showering eager
शश्वत्-प्रसन्न always cheerful
वदन-ईक्षणम् face and eyes
सुनासम् सुभ्रुवम् shapely nose and charming brows
चारु-कपोलम् lovely cheeks
सुर-सुन्दरम् of the gods most enchanting

तरुणं रमणीयाङ्गमरुणोष्ठेक्षणाधरम् ।
प्रणताश्रयणं नृम्णं शरण्यं करुणार्णवम् ॥४६॥


तरुणम् रमणीय-अङ्गम्- youthful, charming limbed
अरुण-ओष्ठ-ईक्षण-अधरम् red upper lip eyes and lower lip
प्रणत-आश्रयणम् of devotees the resort
नृम्णम् शरण्यम् delightful fit to protect
करुणा-अर्णवम् compassion ocean

श्रीवत्साङ्कं घनश्यामं पुरुषं वनमालिनम् ।
शङ्खचक्रगदापद्मैरभिव्यक्तचतुर्भुजम् ॥४७॥


श्रीवत्स-अङ्कम् the ShreeVats marked
घन-श्यामम् पुरुषम् cloud like dark Supreme Person
वन-मालिनम् sylvan flower garlanded
शङ्ख-चक्र-गदा-पद्मै:- conch, discus, mace lotus
अभिव्यक्त चतु:-भुजम् distinguished four armed

किरीटिनं कुण्डलिनं केयूरवलयान्वितम् ।
कौस्तुभाभरणग्रीवं पीतकौशेयवाससम् ॥४८॥


किरीटिनम् diadem wearing
कुण्डलिनम् and ear-rings (wearing)
केयूर-वलय-अन्वितम् with armlets and bracelets bedecked
कौस्तुभ-आभरण-ग्रीवम् the Kaustubha's jewel in the neck
पीत-कौशेय-वाससम् yellow silk robed

काञ्चीकलापपर्यस्तं लसत्काञ्चननूपुरम् ।
दर्शनीयतमं शान्तं मनोनयनवर्धनम् ॥४९॥


काञ्ची-कलाप-पर्यस्तम् girdle of many strings wrapped
लसत्-काञ्चन-नूपुरम् shining golden anklets
दर्शनीयतमम् शान्तम् most worthy of admiration, peaceful
मन:-नयन-वर्धनम् mind and eyes pleasing

पद्भ्यां नखमणिश्रेण्या विलसद्भ्यां समर्चताम् ।
हृत्पद्मकर्णिकाधिष्ण्यमाक्रम्यात्मन्यवस्थितम् ॥५०॥


पद्भ्याम् नख-मणि-श्रेण्या by two feet, with toe nails' gems rows
विलसद्भ्याम् समर्चताम् resplendent, in the worshippers'
हृत्-पद्म-कर्णिका-धिष्ण्यम्- heart lotus, in the centre place
आक्रम्य-आत्मनि-अवस्थितम् stepping in the core, installed

स्मयमानमभिध्यायेत्सानुरागावलोकनम् ।
नियतेनैकभूतेन मनसा वरदर्षभम् ॥५१॥


स्मयमानम्-अभिध्यायेत्- As smiling should meditate upon
अनुराग-अवलोकनम् with compassion looking
नियतेन-एक-भूतेन steadied and single minded
मनसा वरद-ऋषभम् with the mind, Boon Bestower foremost

एवं भगवतो रूपं सुभद्रं ध्यायतो मन: ।
निर्वृत्या परया तूर्णं सम्पन्नं न निवर्तते ॥५२॥


एवम् भगवत: रूपम् thus, Lord's form
सुभद्रम् ध्यायत: मन: blessed, meditating mind
निर्वृत्या परया तूर्णम् by supreme bliss, soon
सम्पन्नम् न निवर्तते achieving, does not give up

जप्यश्च परमो गुह्य: श्रूयतां मे नृपात्मज ।
यं सप्तरात्रं प्रपठन् पुमान् पश्यति खेचरान् ॥५३॥


जप्य:-च परमो: गुह्य: should repeat and highly secret
श्रूयताम् मे नृप-आत्मज hear from me, O King's son!
यम् सप्त-रात्रम् प्रपठन् which seven nights repeated
पुमान् पश्यति खेचरान् a man sees Siddhaas (in the sky)

मन्त्रेणानेन देवस्य कुर्याद् द्रव्यमयीं बुध: ।
सपर्यां विविधैर्द्रव्यैर्देशकालविभागवित् ॥५४॥


मन्त्रेण-अनेन देवस्य by mantra this, of The Lord
कुर्याद् द्रव्यमयीम् should do, with substances
बुध: सपर्याम् a wise person, worship
विविधै:-द्रव्यै:- various materials
देश-काल-विभागवित् place and time according to

सलिलै: शुचिभिर्माल्यैर्वन्यैर्मूलफलादिभि: ।
शस्ताङ्कुरांशुकैश्चार्चेत्तुलस्या प्रियया प्रभुम् ॥५५॥


सलिलै: शुचिभि:- by waters pure
माल्यै:-वन्यै:- garlands of wild flowers
मूल-फल-आदिभि: roots, fruits and others
शस्त-अङ्कुर-अंशुकै:- tender sprouts, tree barks,
च-अर्चेत्-तुलस्या and should worship with Tulasi
प्रियया प्रभुम् the beloved of The Lord

लब्ध्वा द्रव्यमयीमर्चां क्षित्यम्ब्वादिषु वार्चयेत् ।
आभृतात्मा मुनि: शान्तो यतवाङ्मितवन्यभुक् ॥५६॥


लब्ध्वा द्रव्यमयीम्-अर्चाम् having done with materials, worship
क्षिति-अम्बु-आदिषु ether water etc., (five elements)
वा-अर्चयेत् then should worship
आभृत-आत्मा contemplating mind
मुनि: शान्त: collected and calm
यत-वाङ्-मित- controlling the speech, and little
वन्य-भुक् wild (fruits etc) eating

स्वेच्छावतारचरितैरचिन्त्यनिजमायया ।
करिष्यत्युत्तमश्लोकस्तद्ध्यायेद्धृदयङ्गमम् ॥५७॥


स्वेच्छ-अवतार- self-willed manifestations
चरितै:-अचिन्त्य deeds incomprehensible
निज-मायया by (His) own Maayaa
करिष्यति-उत्तम-श्लोक:- will perform, The glorious Lord
तद्-ध्यायेत्-हृदयङ्गमम् that contemplate upon in the heart

परिचर्या भगवतो यावत्य: पूर्वसेविता: ।
ता मन्त्रहृदयेनैव प्रयुञ्ज्यान्मन्त्रमूर्तये ॥५८॥


परिचर्या भगवत: offerings to The Lord
यावत्य: पूर्व-सेविता: of those things, formerly prescribed
ता: मन्त्र-हृदयेन- those with the mantra in the mind
एव प्रयुञ्ज्यात्- only applying
मन्त्र-मूर्तये for the mantra Incarnate

एवं कायेन मनसा वचसा च मनोगतम् ।
परिचर्यमाणो भगवान् भक्तिमत्परिचर्यया ॥५९॥


एवम् कायेन thus, by body
मनसा वचसा mind speech
च मनोगतम् and in the heart residing
परिचर्यमा: भगवान् worshipping The Lord
भक्तिमत्-परिचर्यया with devotion and service

पुंसाममायिनां सम्यग्भजतां भाववर्धन: ।
श्रेयो दिशत्यभिमतं यद्धर्मादिषु देहिनाम् ॥६०॥


पुंसाम्-अमायिनाम् of people guileless
सम्यक्-भजताम् well worshipping
भाव-वर्धन: devotion heightens
श्रेय: दिशति-अभिमतम् boon bestows desires
यत्-धर्म-आदिषु which is from Dharma and others
देहिनाम् of the beings

विरक्तश्चेन्द्रियरतौ भक्तियोगेन भूयसा ।
तं निरन्तरभावेन भजेताद्धा विमुक्तये ॥६१॥


विरक्त:-च-इन्द्रिय-रतौ dispassionate and from senses detached
भक्ति-योगेन भूयसा by devotion practice, intense
तम् निरन्तर-भावेन Him, in uninterrupted manner
भजेत्-अद्धा विमुक्तये wait upon, for beatitude

इत्युक्तस्तं परिक्रम्य प्रणम्य च नृपार्भक: ।
ययौ मधुवनं पुण्यं हरेश्चरणचर्चितम् ॥६२॥


इति-उक्त:-तम् परिक्रम्य thus told, him going round
प्रणम्य च नृप-अर्भक: bowing and, king's son
ययौ मधुवनम् पुण्यम् went to Madhuvana holy
हरे:-चरण-चर्चितम् Shree Hari's foot prints marked

तपोवनं गते तस्मिन्प्रविष्टोऽन्त:पुरं मुनि: ।
अर्हितार्हणको राज्ञा सुखासीन उवाच तम् ॥६३॥


तपोवनम् गते तस्मिन्- to the penance forest having gone by him
प्रविष्ट:-अन्त:पुरम् entered the inner palace
मुनि: अर्हित-अर्हणक: the sage, worshipped with worship materials
राज्ञा सुख-आसीन by the king, comfortably seated
उवाच तम् said to him
नारद उवाच - Naarada said -

राजन् किं ध्यायसे दीर्घं मुखेन परिशुष्यता ।
किं वा न रिष्यते कामो धर्मो वार्थेन संयुत: ॥६४॥


राजन् किम् ध्यायसे दीर्घम् O King! what (do you) brood over for long
मुखेन परिशुष्यता with withering face
किम् वा न रिष्यते काम: what or not is diminishing luxury
धर्म: वा-अर्थेन संयुत: or religious merit or wealth put together
राज: उवाच - The King said -

सुतो मे बालको ब्रह्मन् स्त्रैणेनाकरुणात्मना ।
निर्वासित: पञ्चवर्ष: सह मात्रा महान्कवि: ॥६५॥


सुत: मे बालक: son my a child
ब्रह्मन् स्त्रैणेन- O Sage! by (me) a womanizer
अकरुण-आत्मना uncompassionate me
निर्वासित: पञ्च-वर्ष: was exiled, five years (aged)
सह मात्रा महान्-कवि: with mother, (who was) noble and wise

अप्यनाथं वने ब्रह्मन्मास्मादन्त्यर्भकं वृका: ।
श्रान्तं शयानं क्षुधितं परिम्लानमुखाम्बुजम् ॥६६॥


अपि-अनाथम् वने also helpless in the forest
ब्रह्मन्-मा-स्म-अदन्ति- O Sage! may not eat
अर्भकम् वृका: the child the wolves
श्रान्तम् शयानम् क्षुधितम् fatigued sleeping famished
परिम्लान-मुख-अम्बुजम् with withered face lotus

अहो मे बत दौरात्म्यं स्त्रीजितस्योपधारय ।
योऽङ्कं प्रेम्णाऽऽरुरुक्षन्तं नाभ्यनन्दमसत्तम: ॥६७॥


अहो मे बत दौरात्म्यम् Oh! Mine indeed wickedness
स्त्री-जितस्य-उपधारय by woman overcome, consider
य:-अङ्कम् who on lap
प्रेम्णा-आरुरुक्षन्तम् with affection wanting to climb
न-अभ्यनन्दम्-असत्तम: did not entertain, the vile one
नारद उवाच - Naarada said -

मा मा शुच: स्वतनयं देवगुप्तं विशाम्पते ।
तत्प्रभावमविज्ञाय प्रावृङ्क्ते यद्यशो जगत् ॥६८॥


मा मा शुच: स्व-तनयम् no, do not be sorry for your son,
देव-गुप्तम् विशाम्पते by providence protected, O Ruler of the people!
तत्-प्रभावम्-अविज्ञाय his greatness not knowing
प्रावृङ्क्ते यत्-यश: जगत् will pervade whose glory the world

सुदुष्करं कर्म कृत्वा लोकपालैरपि प्रभु: ।
एष्यत्यचिरतो राजन् यशो विपुलयंस्तव ॥६९॥


सुदुष्करम् कर्म कृत्वा very difficult work having accomplished
लोकपालै:-अपि प्रभु: by the protectors of the world also, the great one
एष्यति-अचिरत: राजन् will return before long O King!
यश: विपुलयन्-तव fame increasing yours
मैत्रेय उवाच - Maitreya said -

इति देवर्षिणा प्रोक्तं विश्रुत्य जगतीपति: ।
राजलक्ष्मीमनादृत्य पुत्रमेवान्वचिन्तयत् ॥७०॥


इति देवर्षिणा प्रोक्तम् this, by the holy sage said
विश्रुत्य जगतीपति: hearing, the ruler of the world
राजलक्ष्मीम्-अनादृत्य the royal fortune neglecting
पुत्रम्-एव-अन्वचिन्तयत् son only thought of

तत्राभिषिक्त: प्रयतस्तामुपोष्य विभावरीम् ।
समाहित: पर्यचरदृष्यादेशेन पूरुषम् ॥७१॥


तत्र-अभिषिक्त: प्रयत:- there (in Madhuvana) bathed, intent fully
ताम्-उपोष्य विभावरीम् (Dhruva) that fasted, night
समाहित: पर्यचरत्- with concentration worshipped,
ऋषि-आदेशेन पूरुषम् by the sage's direction, The Lord

त्रिरात्रान्ते त्रिरात्रान्ते कपित्थबदराशन: ।
आत्मवृत्त्यनुसारेण मासं निन्येऽर्चयन्हरिम् ॥७२॥


त्रि-रात्र-अन्ते after three night's end
कपित्थ-बदर-अशन: wood apple and jujube eating
आत्म-वृत्ति-अनुसारेण soul supporting accordingly
मासम् निन्ये- (one) month spent
अर्चयन्-हरिम् worshipping Shree Hari

द्वितीयं च तथा मासं षष्ठे षष्ठेऽर्भको दिने ।
तृणपर्णादिभि: शीर्णै: कृतान्नोऽभ्यर्चयद्विभुम् ॥७३॥


द्वितीयम् च तथा मासम् second and again month
षष्ठे षष्ठे-अर्भक: दिने sixth sixth the child on day
तृण-पर्ण-आदिभि: शीर्णै: grass leaves etc., withered
कृत-अन्न:- taking as food
अभ्यर्चयत्-विभुम् worshipped the all-pervading Lord

तृतीयं चानयन्मासं नवमे नवमेऽहनि ।
अप्भक्ष उत्तमश्लोकमुपाधावत्समाधिना ॥७४॥


तृतीयम् च-अनयत्-मासम् third and spent month
नवमे नवमे-अहनि ninth ninth day
अप्-भक्ष: उत्तम-श्लोकम्- water eating, the holy renowned Lord
उपाधावत्-समाधिना worshipped by meditation

चतुर्थमपि वै मासं द्वादशे द्वादशेऽहनि ।
वायुभक्षो जितश्वासो ध्यायन्देवमधारयत् ॥७५॥


चतुर्थम्-अपि वै मासम् fourth also indeed month
द्वादशे द्वादशे-अहनि twelfth twelfth day
वायु-भक्ष: जित-श्वास: air eating, controlling breath
ध्यायन्-देवम्-अधारयत् meditating on the Lord fixed

पञ्चमे मास्यनुप्राप्ते जितश्वासो नृपात्मज: ।
ध्यायन् ब्रह्म पदैकेन तस्थौ स्थाणुरिवाचल: ॥७६॥


पञ्चमे मासि-अनुप्राप्ते fifth month approached
जित-श्वास: नृप-आत्मज: controlling the breath, the king's son
ध्यायन् ब्रह्म meditating on Brahman
पद-एकेन तस्थौ on foot one stood
स्थाणु:-इव-अचल: steady like a post

सर्वतो मन आकृष्य हृदि भूतेन्द्रियाशयम् ।
ध्यायन्भगवतो रूपं नाद्राक्षीत्किंचनापरम् ॥७७॥


सर्वत: मन आकृष्य from every where withdrawing (the mind)
हृदि भूत-इन्द्रिय-आशयम् in heart, of subjects and of senses the substratum
ध्यायन्-भगवत: रूपम् meditating on the Lord's form
न-अद्राक्षीत्-किंचन-अपरम् did not see anything other

आधारं महदादीनां प्रधानपुरुषेश्वरम् ।
ब्रह्म धारयमाणस्य त्रयो लोकाश्चकम्पिरे ॥७८॥


आधारम् महत्-आदीनाम् the basic support of Mahat-tatva and others
प्रधान-पुरुष-ईश्वरम् The Primal Person, The Lord
ब्रह्म धारयमाणस्य Brahman meditating on
त्रय: लोका:-चकम्पिरे the three worlds shook

यदैकपादेन स पार्थिवार्भकस्तस्थौ तदङ्गुष्ठनिपीडिता मही ।
ननाम् तत्रार्धमिभेन्द्रधिष्ठिता तरीव सव्येतरत: पदे पदे ॥७९॥


यत्-एक-पादेन स: when with one foot he (Dhruva)
पार्थिव-अर्भक:-तस्थौ king's son stood
तद्-अङ्गुष्ठ-निपीडिता मही by his big toe pressed the earth
ननाम् तत्र-अर्धम्- leaned there (on that side) half
इभेन्द्र-धिष्ठिता a lordly elephant placed
तरी-इव सव्य-इतरत: boat like, left and right
पदे पदे on every go

तस्मिन्नभिध्यायति विश्वमात्मनो द्वारं निरुध्यासुमनन्यया धिया ।
लोका निरुच्छ्वासनिपीडिता भृशं सलोकपाला: शरणं ययुर्हरिम् ॥८०॥


तस्मिन्-अभिध्यायति as he meditated
विश्वम्-आत्मन: on the universal Soul
द्वारम् निरुध्य-असुम्- way blocking of the breath
अनन्यया धिया with unwavering mind
लोका: निरुच्छ्वास-निपीडिता: the three worlds breathless tormented
भृशम् सलोकपाला: greatly with the protectors of the worlds
शरणम् ययु:-हरिम् in surrender went to Shree Hari
देवा: ऊचु: - The gods said -

नैवं विदामो भगवन् प्राणरोधं चराचरस्याखिलसत्त्वधाम्न: ।
विधेहि तन्नो वृजिनाद्विमोक्षं प्राप्ता वयं त्वां शरणं शरण्यम् ॥८१॥


न-एवम् विदाम: भगवन् not like this did know, O Lord!
प्राण-रोधम् चर-अचरस्य- breath stoppage of mobile and immobile
अखिल-सत्त्व-धाम्न: all living beings' bodies
विधेहि तत्-न: ordain from it us
वृजिनात्-विमोक्षम् from calamity riddance
प्राप्ता वयम् त्वाम् sought we in You
शरणम् शरण्यम् shelter, The Protector
श्रीभगवान् उवाच - The Lord said -

मा भैष्ट बालं तपसो दुरत्ययान्निवर्तयिष्ये प्रतियात स्वधाम् ।
यतो हि व: प्राणनिरोध आसीदौत्तानपादिर्मयि संगतात्मा ॥८२॥


मा भैष्ट बालम् तपस: do not fret, the child from penance
दुरत्ययात्-निवर्तयिष्ये most difficult, will deter
प्रतियात स्व-धाम् return to your own abodes
यत: हि because it is
व: प्राण-निरोध: आसीत्- your breath stoppage was
औत्तानपादि:- Uttaanapaada's son
मयि संगत-आत्मा in Me merged self

इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां चतुर्थस्कन्धे ध्रुवचरिते अष्टम: अध्याय:

मैत्रेय उवाच - Maitreya said -

त एवमुत्सन्नभया उरुक्रमे कृतावनामा: प्रययुस्त्रिविष्टपम् ।
सहस्रशीर्षापि ततो गरुत्मता मधोर्वनं भृत्यदिदृक्षया गत: ॥१॥


ते एवम्-उत्सन्न-भया: they, thus devoid of fear
उरुक्रमे कृत-अवनामा: to The Lord performed bowing low
प्रययु:-त्रिविष्टपम् went to the heaven
सहस्रशीर्षा-अपि The Thousand headed (Lord) also
तत: गरुत्मता from there on Garuda
मधोर्वनम् to Madhuvana
भृत्य-दिदृक्षया गत: the devotee longing to see went

स वै धिया योगविपाकतीव्रया हृत्पद्मकोशे स्फुरितं तडित्प्रभम् ।
तिरोहितं सहसैवोपलक्ष्य बहि:स्थितं तदवस्थं ददर्श ॥२॥


स: वै धिया he (Dhruva) indeed by intellect
योग-विपाक-तीव्रया (and) by concentration ripened sharpened
हृत्-पद्म-कोशे in heart lotus's core
स्फुरितम् तडित्-प्रभम् radiant lightening like
तिरोहितम् सहसा-एव- disappeared suddenly also
उपलक्ष्य बहि:-स्थितम् opening the eyes, outside standing
तत्-अवस्थम् ददर्श in that form beheld

तद्दर्शनेनागतसाध्वस: क्षिताववन्दताङ्गं विनमय्य दण्डवत् ।
दृग्भ्यां प्रपश्यन् प्रपिबन्निवार्भकश्चुम्बन्निवास्येन भुजैरिवाश्लिषन् ॥३॥


तत्-दर्शनेन- by that sight
आगत-साध्वस: became awe-struck
क्षितौ-अववन्दत्-अङ्गम् on the ground prostrated the body
विनमय्य दण्डवत् lying log-like
दृग्भ्याम् प्रपश्यन् by eyes gazing
प्रपिबन्-इव-अर्भक:- drinking as if the child
चुम्बन्-इव-आस्येन kissing as if by lips
भुजै:-इव-आश्लिषन् with arms as if embracing

स तं विवक्षन्तमतद्विदं हरिर्ज्ञात्वास्य च हृद्यवस्थित: ।
कृताञ्जलिं ब्रह्ममयेन कम्बुना पस्पर्श बालं कृपया कपोले ॥४॥


स: तम् विवक्षन्तम्- He, him wanting to speak
अतत्-विदम् not that knowing
हरि:- ज्ञात्वा-अस्य Hari knowing his
च हृदि-अवस्थित: and in heart enthroned
कृत-अञ्जलिम् with joined palms
ब्रह्ममयेन कम्बुना by the Veda's symbol the conch
पस्पर्श बालम् touched the child
कृपया कपोले graciously on the cheek

स वै तदैव प्रतिपादितां गिरं दैवीं परिज्ञातपरात्मनिर्णय: ।
तं भक्तिभावोऽभ्यगृणादसत्वरं परिश्रुतोरुश्रवसं ध्रुवक्षिति: ॥५॥


स: वै तत्-एव he indeed then only
प्रतिपादिताम् गिरम् दैवीम् infused with speech divine
परिज्ञात-परात्म-निर्णय: realized The Supreme (and) self distinction
तम् भक्ति-भाव:- Him with devotion fulfilled
अभ्यगृणात्-असत्वरम् glorified for long
परिश्रुत-उरु-श्रवसम् the well known great famed Lord
ध्रुव-क्षिति: Dhruva (pole star) position
ध्रुव उवाच - Dhruva said -

योऽन्त: प्रविश्य मम वाचमिमां प्रसुप्तां संजीवयत्यखिलशक्तिधर: स्वधाम्ना ।
अन्यान्श्च हस्तचरणश्रवणत्वगादीन् प्राणान्नमो भगवते पुरुषाय तुभ्यम् ॥६॥


य:-अन्त: प्रविश्य Who inside entering
मम वाचम्-इमाम् प्रसुप्ताम् my speech this dormant
संजीवयति-अखिल-शक्तिधर: awakens, All Potencies' Wielder!
स्वधाम्ना अन्यान्-च by Your glory, others and
हस्त-चरण-श्रवण- hand, feet, ear'
त्वक्-आदीन् प्राणान्- skin etc., and life force
नमो भगवते hail to The Lord
पुरुषाय तुभ्यम् The glorious Person You

एकस्त्वमेव भगवन्निदमात्मशक्त्या मायाख्ययोरुगुणया महदाद्यशेषम् ।
सृष्ट्वानुविश्य पुरुषस्तदसद्गुणेषु नानेव दारुषु विभावसुवद्विभासि ॥७॥


एक:-त्वम्-एव भगवन्- Alone, You only O Lord!
इदम्-आत्म-शक्त्या this by Your potency
माया-आख्यया-उरु-गुणया Maayaa called, of countless Gunas
महत्-आदि-अशेषम् Mahat and other (phenomena) endless
सृष्ट्वा-अनुविश्य पुरुष:- create and enter as Controller
तत्-असत्-गुणेषु in their illusory senses
नाना-इव दारुषु different like wood
विभावसु-वत्-विभासि fire like appear

त्वद्दत्तया वयुनयेदमचष्ट विश्वं सुप्तप्रबुद्ध इव नाथ भवत्प्रपन्न: ।
तस्यापवर्ग्यशरणं तव पादमूलं विस्मर्यते कृतविदा कथमार्तबन्धो ॥८॥


त्वत्-दत्तया वयुनया- by You conferred vision
इदम्-अचष्ट विश्वम् this saw the world
सुप्त-प्रबुद्ध इव from sleep woken up like
नाथ भवत्-प्रपन्न: O Lord! Your refuge seeker (Brahmaa)
तस्य-अपवर्ग्य-शरणम् that (feet) of liberated souls the resort
तव पाद-मूलम् Your feet soles
विस्मर्यते कृत-विदा are forgotten by the grateful
कथम्-आर्त-बन्धो how O of the afflicted The friend!

नूनं विमुष्टमतयस्तव मायया ते ये त्वां भवाप्ययविमोक्षणमन्यहेतो: ।
अर्चन्ति कल्पकतरुं कुणपोपभोग्यमिच्छन्ति यत्स्पर्शजं निरयेऽपि नृणाम् ॥९॥


नूनम् विमुष्ट-मतय:- certainly, with thrashed intellect
तव मायया ते ये by Your Maaya they who
त्वाम् भव-अप्यय-विमोक्षणम्- You, The birth and death Liberator
अन्य-हेतो: अर्चन्ति for other purposes worship
कल्पक-तरुम् The Wish yielding tree
कुणप-उपभोग्यम्-इच्छन्ति by the body (corpse) enjoyable hanker for
यत्-स्पर्शजम् that sense pleasure
निरये-अपि नृणाम् in hell also for people

या निर्वृतिस्तनुभृतां तव पादपद्म ध्यानाद्भवज्जनकथाश्रवणेन वा स्यात् ।
सा ब्रह्मणि स्वमहिमन्यपि नाथ मा भूत् किं त्वन्तकासिलुलितात्पततां विमानात्॥१०॥


या निर्वृति:-तनुभृताम् the bliss for the human beings
तव पाद-पद्म ध्यानात्- Your foot lotus by worshipping
भवत्-जन-कथा Your devotees stories
श्रवणेन वा स्यात् by hearing or comes
सा ब्रह्मणि that in Brahman (Who is)
स्व-महिमनि-अपि self bliss also
नाथ मा भूत् O Lord! Is not there
किम् तु-अन्तक- what then (of those) by death
असि-लुलितात्- sward shattered
पतताम् विमानात् falling from Ariel cars

भक्तिं मुहु: प्रवहतां त्वयि मे प्रसङ्गो भूयादनन्त महताममलाशयानाम् ।
येनाञ्जसोल्बणमुरुव्यसनं भवाब्धिं नेष्ये भवद्गुणकथामृतपानमत्त: ॥११॥


भक्तिम् मुहु: प्रवहताम् devotion constantly flowing
त्वयि मे प्रसङ्ग: भूयात्- to You, my company may be
अनन्त O Infinite Lord!
महताम्-अमल-आशयानाम् With exalted and pure hearted (people)
येन-अञ्जसा- by which easily
उल्बणम्-उरु-व्यसनम् terrible many perils (consisting)
भव-अब्धिम् नेष्ये the worldly ocean cross
भवत्-गुण-कथा- Your virtuous stories
अमृत-पान-मत्त: nectar imbibing drunk

ते न स्मरन्त्यतितरां प्रियमीश मर्त्यं ये चान्वद: सुतसुहृद्-गृहवित्तदारा: ।
ये त्वब्जनाभ भवदीयपदारविन्दसौगन्ध्यलुब्धहृदयेषु कृतप्रसङ्गा: ॥१२॥


ते न स्मरन्ति- they do not remember
अति-तराम् प्रियम्-ईश very much dear, O Lord!
मर्त्यम् ये च-अन्वद: the body, who and relatives
सुत-सुहृद्-गृह-वित्त-दारा: son, friend, house, wealth, wife,
ये तु-अब्जनाभ who indeed, O Lotus navel Lord!
भवदीय-पद-अरविन्द- Your feet lotus
सौगन्ध्य-लुब्ध-हृदयेषु- fragrance enamoured hearts
कृत-प्रसङ्गा: having cultivated fellowship

तिर्यङ्नगद्विजसरीसृपदेवदैत्यमर्त्यादिभि: परिचितं सदसद्विशेषम् ।
रूपं स्थविष्ठमज ते महदाद्यनेकं नात: परं परम वेद्मि न यत्र वाद: ॥१३॥


तिर्यङ्-नग-द्विज-सरीसृप- by animals, trees, mountains, birds, reptiles,
देव-दैत्य-मर्त्य-आदिभि: परिचितम् gods, demons, human beings and others
देव-दैत्य-मर्त्य-आदिभि: परिचितम् gods, demons, human beings and others consisting of
सत्-असत्-विशेषम् subtle and gross defined
रूपम् स्थविष्ठम्-अज ते form cosmic, O Birth less One! Your
महत्-आदि-अनेकम् Mahat etc., many
न-अत: परम् परम not this beyond, O Supreme One!
वेद्मि न यत्र वाद: I know, is not where speech

कल्पान्त एतदखिलं जठरेण गृह्णन् शेते पुमान् स्वदृगनन्तसखस्तदङ्के ।
यन्नाभिसिन्धुरुहकाञ्चनलोकपद्मगर्भे द्युमान् भगवते प्रणतोऽस्मि तस्मै ॥१४॥


कल्पान्ते एतत्-अखिलम् at the cycle's end this entire
जठरेण गृह्णन् शेते in the belly taking repose
पुमान् स्व-दृक्- The Supreme Person in own (inner) eye
अनन्त-सख:- (with) (Shesha) Ananta the friend
तत्-अङ्के on his lap
यत्-नाभि-सिन्धु- Whose from the navel ocean
रुह-काञ्चन-लोक- springing golden universe
पद्म-गर्भे द्युमान् lotus core shining (Brahmaa)
भगवते प्रणत:-अस्मि तस्मै to Lord prostrated I am for Him

त्वं नित्यमुक्तपरिशुद्धविबुद्ध आत्मा कूटस्थ आदिपुरुषो भगवांस्त्र्यधीश: ।
यद्-बुद्ध्यवस्थितिमखण्डितया स्वदृष्ट्या द्रष्टा स्थितावधिमखो व्यतिरिक्त आस्से ॥१५॥


त्वम् नित्य-मुक्त-परिशुद्ध- You (are) eternally free, absolutely pure,
विबुद्ध आत्मा कूटस्थ all-knowing Self, immutable
आदि-पुरुष: भगवन्-त्र्यधीश: the Primal Person, Controller of the three Gunas
यद्-बुद्धि-अवस्थितिम्- Who by intellect's states
अखण्डितया स्वदृष्ट्या द्रष्टा unobstructed, by Own vision witness
स्थितौ-अधिमख: for the preservation as Sacrifice (Vishnu)
व्यतिरिक्त: आस्से distinct (from Jiva) appear

यस्मिन् विरुद्धगतयो ह्यनिशं पतन्ति विद्यादयो विविधशक्तय आनुपूर्व्यात् ।
तद्ब्रह्म विश्वभवमेकमनन्तमाद्यमानन्दमात्रमविकारमहं प्रपद्ये ॥१६॥


यस्मिन् विरुद्ध-गतय: in Whom opposite natured
हि-अनिशम् पतन्ति indeed always appear
विद्या-आदय: Vidya (omniscience) and others
विविध-शक्तय: आनुपूर्व्यात् many potencies, in succession
तत्-ब्रह्म विश्व-भवम्- in that Brahman, the universe cause
एकम्-अनन्तम्- singular, indivisible
आद्यम्-आनन्द-मात्रम्- the endless, bliss alone
अविकारम्-अहम् प्रपद्ये changeless, I seek refuge

सत्याशिषो हि भगवंस्तव पादपद्ममाशीस्तथानुभजत: पुरुषार्थमूर्ते ।
अप्येवमर्य भगवान् परिपाति दीनान् वाश्रेव वत्सकमनुग्रहकातरोऽस्मान् ॥१७॥


सत्य-आशिष: हि true blessings (granting) definitely
भगवन्-तव पाद-पद्मम्- Lord Your feet lotus (are)
आशी:-तथा-अनुभजत: desirous (people) likewise worship
पुरुषार्थ-मूर्ते अपि-एवम्- O Beatitude embodiment! even then
अर्य भगवान् परिपाति दीनान् O Masterful Lord! foster the wretched
वाश्रा-इव वत्सकम्- newly calved (cow) like the calf
अनुग्रह-कातर:-अस्मान् in grace granting eager, to us
मैत्रेय उवाच - Maitreya said -

अथाभिष्टुत एवं वै सत्संकल्पेन धीमता ।
भृत्यानुरक्तो भगवान् प्रतिनन्द्येदमब्रवीत् ॥१८॥


अथ-अभिष्टुत: एवम् वै then, exalted, thus indeed
सत्संकल्पेन धीमता by noble purposed, sage like (Dhruva)
भृत्य-अनुरक्त: भगवान् devotees enamorous Lord
प्रतिनन्द्य-इदम्-अब्रवीत् pleased, this said
श्री भगवान् उवाच - The Lord said -

वेदाहं ते व्यवसितं हृदि राजन्यबालक।
तत्प्रयच्छामि भद्रं ते दुरापमपि सुव्रत ॥१९॥


वेद-अहम् ते व्यवसितम् know I your desire
हृदि राजन्यबालक of the heart, O Prince!
तत्-प्रयच्छामि भद्रम् ते that (I) grant, May you be blessed
दुरापम्-अपि सुव्रत difficult though, O Commendable vow undertaker!

नान्यैरधिष्ठितं भद्र यद्-भ्राजिष्णु ध्रुवक्षिति ।
यत्र ग्रहर्क्षताराणां ज्योतिषां चक्रमाहितम् ॥२०॥


न-अन्यै:-अधिष्ठितम् भद्र not by others attained, O Blessed One!
यद्-भ्राजिष्णु ध्रुवक्षिति that effulgent and lasting abode
यत्र ग्रह-ऋक्ष-ताराणाम् where, the planets, lunar mansions and stars
ज्योतिषाम् चक्रम्-आहितम् the stellar sphere comprising of

मेढ्यां गोचक्रवत्स्थास्नु परस्तात्कल्पवासिनाम् ।

धर्मोऽग्नि: कश्यप: शुक्रो मुनयो ये वनौकस: ।
चरन्ति दक्षिणीकृत्य भ्रमन्तो यत्सतारका: ॥२१॥


मेढ्याम् गोचक्रवत्- to a post (bound), oxen going round
स्थास्नु परस्तात्- fixed beyond
कल्प-वासिनाम् the Kalpa survivors
धर्म:-अग्नि: कश्यप: शुक्र: Dharma, Agni, Kashyapa, Shukra
मुनय: ये वनौकस: and sages who live in forests
चरन्ति दक्षिणीकृत्य go about keeping to the right
भ्रमन्त: यत्-सतारका: circumbulating, whom with (their) stars

प्रस्थिते तु वनं पित्रा दत्त्वा गां धर्मसंश्रय: ।
षट्त्रिंशद्वर्षसाहस्रं रक्षिताव्याहतेन्द्रिय: ॥२२॥


प्रस्थिते तु वनम् departed, indeed to the forest
पित्रा दत्त्वा गाम् by father given the earth
धर्म-संश्रय: by righteousness supported
षट्त्रिंशत्-वर्ष-साहस्रम् six-thirty years thousand
रक्षिता-अव्याहत-इन्द्रिय: will rule, (with) undiminished senses

त्वद्भ्रातर्युत्तमे नष्टे मृगयायां तु तन्मना: ।
अन्वेषन्ती वनं माता दावाग्निं सा प्रवेक्ष्यति ॥२३॥


त्वत्-भ्रातरि- as your brother
उत्तमे नष्टे मृगयायाम् Uttama is killed while hunting
तु तत्-मना: indeed him thinking
अन्वेषन्ती वनम् searching for in the forest
माता दावाग्निम् mother forest fire
सा प्रवेक्ष्यति she will enter

इष्ट्वा मां यज्ञहृदयं यज्ञै: पुष्कलदक्षिणै: ।
भुक्त्वा चेहाशिष: सत्या अन्ते मां संस्मरिष्यसि ॥२४॥


इष्ट्वा माम् यज्ञ-हृदयम् worshipping Me, The Sacrifice hearted
यज्ञै: पुष्कल-दक्षिणै: by sacrifices of generous fees
भुक्त्वा च-इह-आशिष: सत्या: enjoying and here, blessings true,
अन्ते माम् संस्मरिष्यसि in the end, Me will remember well

ततो गन्तासि मत्स्थानं सर्वलोकनमस्कृतम् ।
उपरिष्टादृषिभ्यस्त्वं यतो नावर्तते गत: ॥२५॥


तत: गन्तासि मत्-स्थानम् then (you) will go to My abode
सर्व-लोक-नमस्कृतम् by all spheres revered
परिष्टात्-ऋषिभ्य:- higher than the sages (seven)
त्वम् यत: न-आवर्तते गत: you from where, will not return gone
मैत्रेय उवाच - Maitreya said -

इत्यर्चित: स भगवानतिदिश्यात्मन: पदम् ।
बालस्य पश्यतो धाम स्वमगाद्गरुडध्वज: ॥२६॥


इति-अर्चित: स: भगवान्- thus glorified, He, The Lord
अतिदिश्य-आत्मन: पदम् indicating His own abode
बालस्य पश्यत: as the child (Dhruva) looked on
धाम स्वम्- abode own
अगात्-गरुडध्वज: went to, having Gaduda on His banner

सोऽपि संकल्पजं विष्णो: पादसेवोपसादितम् ।
प्राप्य संकल्पनिर्वाणं नातिप्रीतोऽभ्यगात्पुरम् ॥२७॥


स:-अपि संकल्पजम् he (Dhruva) also, born of (his) resolution
विष्णो: पाद- (and) by Vishnu's feet
सेवा-उपसादितम् worship attained
प्राप्य संकल्प-निर्वाणम् obtaining the resolution's fruit
न-अति-प्रीत:- not very pleased
अभ्यगात्-पुरम् returned to the city
विदुर उवाच - Vidura said -

सुदुर्लभं यत्परमं पदं हरेर्मायाविनस्तच्चरणार्चनार्जितम् ।
लब्ध्वाप्यसिद्धार्थमिवैकजन्मना कथं स्वमात्मानममन्यतार्थवित् ॥२८॥


सुदुर्लभम् यत्-परमम् पदम् difficult to get, that highest state
हरे:-मायाविन:- of Shree Hari, The Lord of Maaya,
तत्-चरण-अर्चन-अर्जितम् His feet by worshipping gained
लब्ध्वा-अपि- attaining even
असिद्ध-अर्थम्-इव- unaccomplished desire as if
एक-जन्मना कथम् in one life time, how
स्वम्-आत्मानम्- himself
अमन्यत-अर्थवित् considered, the knower of the values
मैत्रेय उवाच - Maitreya said -

मातु: सपत्न्या वाग्बाणैर्हृदि विद्धस्तु तान् स्मरन् ।
नैच्छन्मुक्तिपतेर्मुक्तिं तस्मात्तापमुपेयिवान् ॥२९॥


मातु: सपत्न्या: वाक्-बाणै:- step-mother's words shaft like
हृदि विद्ध:-तु तान् स्मरन् in heart pierced indeed, them remembering
न-इच्छन्-मुक्तिपते:-मुक्तिम् did not wish, The Lord of Liberation's liberation
तस्मात्-तापम्-उपेयिवान् therefore remorse underwent
ध्रुव उवाच - Dhruva said -

समाधिना नैकभवेन यत्पदं विदु: सनन्दादय ऊर्ध्वरेतस: ।
मासैरहं षड्भिरमुष्य पादयोश्छायामुपेत्यापगत: पृथङ्मति: ॥३०॥


समाधिना न-एक-भवेन by meditation, not in one life time
यत्-पदम् विदु: that state ultimate is known
सनन्द-आदय: ऊर्ध्वरेतस: to Sananda and others, the celibates
मासै:-अहम् षड्भि:- months I in six
अमुष्य पादयो:- His feet's
छायाम्-उपेत्य- shelter obtained
अपगत: पृथक्-मति: and receded (from them), diversity minded

अहो बत ममानात्म्यं मन्दभाग्यस्य पश्यत ।
भवच्छिद: पादमूलं गत्वायाचे यदन्तवत् ॥३१॥


अहो बत मम-अनात्म्यम् O Alas! my folly
मन्द-भाग्यस्य पश्यत of the dim witted (unfortunate), see
भवच्छिद: पाद-मूलम् cosmic (cycle) ending, feet soles
गत्वा-अयाचे यत्-अन्तवत् reaching, asked for that which is perishable

मतिर्विदूषिता देवै: पतद्भिरसहिष्णुभि: ।
यो नारदवचस्तथ्यं नाग्राहिषमसत्तम: ॥३२॥


मति:-विदूषिता देवै: mind perverted by the gods
पतद्भि:-असहिष्णुभि: descending, jealous
य: नारद-वच:-तथ्यम् that Naarada words truth
न-अग्राहिषम्-असत्तम: did not adhere to, I the wicked

दैवीं मायामुपाश्रित्य प्रसुप्त इव भिन्नदृक् ।
तप्ये द्वितीयेऽप्यसति भ्रातृभ्रातृव्यहृद्रुजा ॥३३॥


दैवीम् मायाम्-उपाश्रित्य Lord's Maayaa sheltering in
प्रसुप्त: इव भिन्न-दृक् asleep like, diverse visioned
तप्ये द्वितीये-अपि-असति (I am) tormented, in the other, even untrue
भ्रातृ-भ्रातृव्य-हृद्-रुजा brother and brother (in) heart perturbed

मयैतत्प्रार्थितं व्यर्थं चिकित्सेव गतायुषि ।

प्रसाद्य जगदात्मानं तपसा दुष्प्रसादनम् ।
भवच्छिदमयाचेऽहं भवं भाग्यविवर्जित: ॥३४॥


मया-एतत्-प्रार्थितम् by me this was asked
व्यर्थम् चिकित्सा- fruitless (medical) treatment
इव गत-आयुषि just like (whose) ended is life
प्रसाद्य जगद्-आत्मानम् having pleased the universal Soul
तपसा दुष्प्रसादनम् by penance, Who is difficult to please
भवच्छिदम्- Who can cut the cycle of birth and death
अयाचे-अहम् भवम् asked I worldly fortune
भाग्य-विवर्जित: fortune deprived (I)

स्वाराज्यं यच्छतो मौढ्यान्मानो मे भिक्षितो बत ।
ईश्वरात्क्षीणपुण्येन फलीकारानिवाधन: ॥३५॥


स्वाराज्यम् यच्छत: self essence empire, willing to give
मौढ्यात्-मान: मे foolishly pelf by me
भिक्षित: बत ईश्वरात्- was begged indeed from The Lord
क्षीण-पुण्येन depleted merits by me
फलीकारान्-इव-अधन: unhusked grains, like a pauper
मैत्रेय उवाच - Maitreya said -

न वै मुकुन्दस्य पदारविन्दयो रजोजुषस्तात भवादृशा जना: ।
वाञ्छन्ति तद्दास्यमृतेऽर्थमात्मनो यदृच्छया लब्धमन:समृद्धय: ॥३६॥


न वै मुकुन्दस्य not indeed, Lord Krishna's
पद-अरविन्दयो: रज:-जुष:- feet lotus dust lovers
तात भवादृशा: जना: वाञ्छन्ति O Son! yourself like people seek
तत्-दास्यम्-ऋते-अर्थम्-आत्मन: His service's beside, anything for themselves
यदृच्छया लब्ध-मन:-समृद्धय: by itself receive mind's satiating things

आकर्ण्यात्मजमायान्तं सम्परेत्य यथाऽऽगतम् ।
राजा न श्रद्दधे भद्रमभद्रस्य कुतो मम ॥३७॥


आकर्ण्य-आत्मजम्-आयान्तम् hearing of son's return
सम्परेत्य यथा-आगतम् having died, just as coming back
राजा न श्रद्दधे the King did not believe
भद्रम्-अभद्रस्य good luck of a wretched
कुत: मम how come my

श्रद्धाय वाक्यं देवर्षेर्हर्षवेगेन धर्षित: ।
वार्ताहर्तुरतिप्रीतो हारं प्रादान्महाधनम् ॥३८॥


श्रद्धाय वाक्यम् देवर्षे:- having faith on words of celestial sage (Naarada)
हर्ष-वेगेन धर्षित: by joy's flow overwhelmed
वार्ता-हर्तु:-अति-प्रीत: to massage bearer, very endearingly
हारम् प्रादात्-महा-धनम् pearl necklace gave, very costly

सदश्वं रथमारुह्य कार्तस्वरपरिष्कृतम् ।
ब्राह्मणै: कुलवृद्धैश्च पर्यस्तोऽमात्यबन्धुभि: ॥३९॥


सत्-अश्वम् रथम्-आरुह्य excellent horses (drawn) chariot boarding
कार्तस्वर-परिष्कृतम् by gold bedecked
ब्राह्मणै: कुल-वृद्धै:-च by Braahmanas, family's elders, and
पर्यस्त:-अमात्य-बन्धुभि: accompanied by ministers and kinsfolk

शङ्खदुन्दुभिनादेन ब्रह्मघोषेण वेणुभि: ।
निश्चक्राम पुरात्तूर्णमात्मजाभीक्षणोत्सुक: ॥४०॥


शङ्ख-दुन्दुभि-नादेन conch, kettle-drums sounded
ब्रह्म-घोषेण वेणुभि: Vedas chanted, flutes played
निश्चक्राम पुरात्-तूर्णम्- stepped out of the city, quickly,
आत्मज-अभीक्षण-उत्सुक: son to see eager

सुनीति: सुरुचिश्चास्य महिष्यौ रुक्मभूषिते ।
आरुह्य शिबिकां सार्धमुत्तमेनाभिजग्मतु: ॥४१॥


सुनीति: सुरुचि:- Suneeti, Suruchi
च-अस्य महिष्यौ and his queens
रुक्म-भूषिते golden ornaments adorned with
आरुह्य शिबिकाम् boarding the chariot
सार्धम्-उत्तमेन-अभिजग्मतु: with Uttama went along

तं दृष्टोपवनाभ्याश आयान्तं तरसा रथात् ।
अवरुह्य नृपस्तूर्णमासाद्य प्रेमविह्वल: ॥४२॥


तम् दृष्ट:-उपवन- him seeing, garden
अभ्याश आयान्तम् near approaching
तरसा रथात् अवरुह्य quickly from the chariot alighted
नृप:-तूर्णम्-आसाद्य king instantly taking (him)
प्रेम-विह्वल: with love overcome

परिरेभेऽङ्गजं दोर्भ्यां दीर्घोत्कण्ठमना: श्वसन् ।
विष्वक्सेनाङ्घ्रिसंस्पर्शहताशेषाघबन्धनम् ॥४३॥


परिरेभे-अङ्गजम् दोर्भ्याम् embraced the son with both (arms)
दीर्घ-उत्कण्ठ-मना: श्वसन् highly anxious minded breathing
विष्वक्सेन-अङ्घ्रि-संस्पर्श- Lord Vishnu's feet touch
हत-अशेष-अघ-बन्धनम् absolved of all sins' bondages

अथाजिघ्रन्मुहुर्मूर्ध्नि शीतैर्नयनवारिभि: ।
स्नापयामास तनयं जातोद्दाममनोरथ: ॥४४॥


अथ-अजिघ्रन्-मुहु:-मूर्ध्नि then smelt, again and again the head
शीतै:-नयन-वारिभि: with cool eyes' waters (tears)
स्नापयामास तनयम् bathed the son
जात:-उद्दाम-मनोरथ: having realized the great ambition

अभिवन्द्य पितु: पादावाशीर्भिश्चाभिमन्त्रित: ।
ननाम मातरौ शीर्ष्णा सत्कृत: सज्जनाग्रणी: ॥४५॥


अभिवन्द्य पितु: पादौ- bowing at father's feet
आशीर्भि:-च-अभिमन्त्रित: by blessings and greeted
ननाम मातरौ शीर्ष्णा bowed to both mothers with head,
सत्कृत: सज्जन-अग्रणी: honoured of the noble the foremost

सुरुचिस्तं समुत्थाप्य पादावनतमर्भकम् ।
परिष्वज्याह जीवेति बाष्पगद्गदया गिरा ॥४६॥


सुरुचि:-तम् समुत्थाप्य Suruchi him lifted
पादौ-अवनतम्-अर्भकम् in feet bowed child
परिष्वज्य-आह जीव-इति embracing said, 'May you live long', this
बाष्प-गद्गदया गिरा with tear choked voice

यस्य प्रसन्नो भगवान् गुणैर्मैत्र्यादिभिर्हरि: ।
तस्मै नमन्ति भूतानि निम्नमाप इव स्वयम् ॥४७॥


यस्य प्रसन्न: भगवान् whose pleased is The Lord
गुणै:-मैत्री-आदिभि:- by the virtues of friendliness and others
हरि: Shree Hari
तस्मै नमन्ति भूतानि to him bow all beings
निम्नम्-आप इव स्वयम् flows low water, like itself

उत्तमश्च ध्रुवश्चोभावन्योन्यं प्रेमविह्वलौ ।
अङ्गसङ्गादुत्पुलकावस्रौघं मुहुरूहतु: ॥४८॥


उत्तम:-च ध्रुव:-च Uttama and Dhruva also
उभौ-अन्योन्यम् both each other
प्रेम-विह्वलौ with love overcome
अङ्ग-सङ्गात्-पुलकौ- by hugging horripilated
अस्र-औघम् मुहु:-ऊहतु: tears flood, again and again shed

सुनीतिरस्य जननी प्राणेभ्योऽपि प्रियं सुतम् ।
उपगुह्य जहावाधिं तदङ्गस्पर्शनिर्वृता ॥४९॥


सुनीति:-अस्य जननी Suneeti, his mother
प्राणेभ्य:-अपि life more than even
प्रियम् सुतम् उपगुह्य dear son embraced
जहौ-आधिम् gave up all agony
तद्-अङ्ग-स्पर्श-निर्वृता by his body's touch relieved

पय:स्तनाभ्यां सुस्राव नेत्रजै: सलिलै: शिवै: ।
तदाभिषिच्यमानाभ्यां वीर वीरसुवो मुहु: ॥५०॥


पय:-स्तनाभ्याम् सुस्राव milk from breasts, incessantly flowed
नेत्रजै: सलिलै: शिवै: from eyes produced water auspicious
तत्-अभिषिच्यमानाभ्याम् that bathing
वीर O Valiant One!
वीरसुव: मुहु: the hero's mother, again and again

तां शशंसुर्जना राज्ञीं दिष्ट्या ते पुत्र आर्तिहा ।
प्रतिलब्धश्चिरं नष्टो रक्षिता मण्डलं भुव: ॥५१॥


ताम् शशंसु:-जना: राज्ञीम् her congratulated the people the queen
दिष्ट्या ते पुत्र आर्तिहा fortunately, your son agony healer
प्रतिलब्ध:-चिरम् नष्ट: is found, long lost
रक्षिता मण्डलम् भुव: (he will be) the protector of the globe territorial

अभ्यर्चितस्त्वया नूनं भगवान् प्रणतार्तिहा ।
यदनुध्यायिनो धीरा मृत्युं जिग्यु: सुदुर्जयम् ॥५२॥


अभ्यर्चित:-त्वया worshipped by you
नूनम् भगवान् definitely, The Lord,
प्रणत-आर्तिहा of the suppliant's agony destroyer
यत्-अनुध्यायिन: धीरा: whom contemplating on, the wise
मृत्युम् जिग्यु: death conquered
सुदुर्जयम् difficult to win over

लाल्यमानं जनैरेवं ध्रुवं सभ्रातरं नृप: ।
आरोप्य करिणीं हृष्ट: स्तूयमानोऽविशत्पुरम् ॥५३॥


लाल्यमानम् जनै:- being caressed by the people
एवम् ध्रुवम् thus Dhruva
सभ्रातरम् नृप: with brother (Uttama) the king
आरोप्य करिणीम् seating on the elephant
हृष्ट: स्तूयमान:- happily being praised
अविशत्-पुरम् returned to the city

तत्र तत्रोपसंक्लृप्तैर्लसन्मकरतोरणै: ।
सवृन्दै: कदलीस्तम्भै: पूगपोतैश्च तद्विधै: ॥५४॥


तत्र तत्र-उपसंक्लृप्तै:- here and there decorated
लसन्-मकर-तोरणै: with shaped like alligator gates
सवृन्दै: कदली-स्तम्भै: with fruits, plantain stalks
पूग-पोतै:-च तत्-विधै: with areca creepers and that alike

चूतपल्लववास:स्रङ्मुक्तादामविलम्बिभि: ।
उपस्कृतं प्रतिद्वारमपां कुम्भै: सदीपकै: ॥५५॥


चूत-पल्लव-वास:- mango leaves as clothes
स्रक्-मुक्ता-दाम garland and pearl strings
विलम्बिभि: dangling
उपस्कृतम् were placed
प्रति-द्वारम्- on every entrance
अपाम् कुम्भै: water pitchers
सदीपकै: with enlightened lights

प्राकारैर्गोपुरागारै: शातकुम्भपरिच्छदै: ।
सर्वतोऽलंकृतं श्रीमद्विमानशिखरद्युभि: ॥५६॥


प्राकारै:-गोपुर-आगारै: by boundary walls, gates the palaces
शातकुम्भ-परिच्छदै: with gold inlaid
सर्वत:-अलंकृतम् श्रीमद्- from all sides decorated graced by
विमान-शिखर-द्युभि: Ariel cars like pinnacles shining

मृष्टचत्वररथ्याट्टमार्गं चन्दनचर्चितम् ।
लाजाक्षतै: पुष्पफलैस्तण्डुलैर्वलिभिर्युतम् ॥५७॥


मृष्ट-चत्वर- cleaned the road crossings' squares
रथ्या-अट्ट-मार्गम् roads market lanes
चन्दन-चर्चितम् sandal (water) sprinkled
लाज-अक्षतै: puffed wheat, unbroken rice
पुष्प-फलै:- flowers fruits
तण्डुलै:-वलिभि:-युतम् rice auspicious things contained

ध्रुवाय पथि दृष्टाय तत्र तत्र पुरस्त्रिय: ।
सिद्धार्थाक्षतदध्यम्बुदूर्वापुष्पफलानि च ॥५८॥


ध्रुवाय पथि दृष्टाय for Dhruva, on the way seen
तत्र तत्र पुर-स्त्रिय: here and there, city's women
सिद्धार्थ-अक्षत- white mustard, unbroken rice,
दधि-अम्बु- curd, water,
दूर्वा-पुष्प-फलानि च Durva (a grass) flowers and fruits (showered)

उपजह्रु: प्रयुञ्जाना वत्सल्यादाशिष: सती: ।
शृण्वंस्तद्वल्गुगीतानि प्राविशद्भवनं पितु: ॥५९॥


उपजह्रु: प्रयुञ्जाना: blessings, uttering
वत्सल्यात्-आशिष: सती: from motherliness, good wishes
शृण्वन्-तद्- hearing those
वल्गु-गीतानि sweet strains
प्राविशत्-भवनम् पितु: entered the palace of father

महामणिव्रातमये स तस्मिन् भवनोत्तमे ।
लालितो नितरां पित्रा न्यवसद्दिवि देववत् ॥६०॥


महा-मणि-व्रातमये very precious stones built with
स: तस्मिन् भवन-उत्तमे he, in that palace high class
लालित: नितराम् पित्रा caressed fondly by (his) father
न्यवसत्-दिवि देववत् lived, in heaven gods as

पय: फेननिभा: शय्या दान्ता रुक्मपरिच्छिदा: ।
आसनानि महार्हाणि यत्र रौक्मा उपस्करा: ॥६१॥


पय: फेन-निभा: शय्या: milk froth like beds
दान्ता: रुक्म-परिच्छिदा: of ivory, golden spreads
आसनानि महा-अर्हाणि यत्र seats, very costly where
रौक्मा: उपस्करा: golden furniture

यत्र स्फटिककुड्येषु महामारकतेषु च ।
मणिप्रदीपा आभान्ति ललनारत्नसंयुता: ॥६२॥


यत्र स्फटिक-कुड्येषु where, on crystal walls
महा-मारकतेषु च and precious emerald
मणि-प्रदीपा: आभान्ति gem lamps shone
ललना-रत्न-संयुता: beautiful female (hands) placed in

उद्यानानि च रम्याणि विचित्रैरमरद्रुमै: ।
कूजद्विहङ्गमिथुनैर्गायन्मत्तमधुव्रतै: ॥६३॥


उद्यानानि च रम्याणि gardens and pleasing
विचित्रै:-अमर-द्रुमै: varieties of celestial trees
कूजत्-विहङ्ग-मिथुनै:- resonant with the calls of pairs of birds
गायन्-मत्त-मधुव्रतै: humming intoxicated bees

वाप्यो वैदूर्यसोपाना: पद्मोत्पलकुमुद्वती: ।
हंसकारण्डवकुलैर्जुष्टाश्चक्राह्वसारसै: ॥६४॥


वाप्य: वैदूर्य-सोपाना: ponds, of cat's eye steps
पद्म-उत्पल-कुमुद्वती: lotus blue white blooming
हंस-कारण्ड-वकुलै:- swans, ducks, geese
जुष्टा: चक्राह्व-सारसै: swarms, Chakrava (a bird) and cranes

उत्तानपादो राजर्षि: प्रभावं तनस्य तम् ।
श्रुत्वा दृष्ट्वाद्भुततमं प्रपेदे विस्मयं परम् ॥६५॥


उत्तानपाद: राजर्षि: Uttaanapaada the royal sage
प्रभावम् तनस्य तम् glory of the son that
श्रुत्वा दृष्ट्वा-अद्भुततमम् had heard, on seeing most amazing
प्रपेदे विस्मयम् परम् got to wonder very much

वीक्ष्योढवयसं तं च प्रकृतीनां च सम्मतम् ।
अनुरक्तप्रजं राजा ध्रुवं चक्रे भुव: पतिम् ॥६६॥


वीक्ष्य-ऊढ-वयसम् observing (his) young age
तम् च him and
प्रकृतीनाम् च सम्मतम् of the ministers' agreement
अनुरक्त-प्रजम् devotion of the public
राजा ध्रुवम् चक्रे the king Dhruva made
भुव: पतिम् the globe's sovereign
भुव: पतिम् the globe's sovereign (Later) The king saw Dhruva's young age and with the agreement of the

आत्मानं च प्रवयसमाकलय्य विशाम्पति: ।
वनं विरक्त: प्रातिष्ठद्विमृशन्नात्मनो गतिम् ॥६७॥


आत्मानम् च himself and
प्रवयसम्-आकलय्य in old age considering
विशाम्पति: The king of the empire
वनम् विरक्त: to the woods, dispassionate
प्रातिष्ठत्-विमृशन्- departed, contemplating on
आत्मन: गतिम् the Self essential character
श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां चतुर्थस्कन्धे ध्रुवराज्याभिषेकवर्णनं नाम्
नवमोऽध्याय: ॥९॥


श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां चतुर्थस्कन्धे ध्रुवराज्याभिषेकवर्णनं नाम्
नवमोऽध्याय: ॥९॥ Thus ends the ninth discourse entitled 'The Coronation of Dhruva' in

मैत्रेय उवाच - Maitreya said -

प्रजापतेर्दुहितरं शिशुमारस्य वै ध्रुव: ।
उपयेमे भ्रमिं नाम तत्सुतौ कल्पवत्सरौ ॥१॥


प्रजापते:-दुहितरम् Prajaapati's daughter
शिशुमारस्य वै ध्रुव: of Shishumaara, indeed Dhruva
उपयेमे भ्रमिम् नाम married Bhrami named
तत्-सुतौ कल्प-वत्सरौ his two sons Kalpa and Vatsara

इलायामपि भार्यायां वायो: पुत्र्यां महाबल: ।
पुत्रमुत्कलनामानं योषिद्रत्नमजीजनत् ॥२॥


इलायाम्-अपि भार्यायाम् from Ilaa also wife
वायो: पुत्र्याम् महाबल: wind's daughter, the very valiant one
पुत्रम्-उत्कल-नामानम् son Utkala named
योषित्-रत्नम्-अजीजनत् of women a jewel (daughter), begot

उत्तमस्त्वकृतोद्वाहो मृगयायां बलीयसा ।
हत: पुण्यजनेनाद्रौ तन्मातास्य गतिं गता ॥३॥


उत्तम:-तु-अकृत्-उद्वाह: Uttama of course, did not marry
मृगयायाम् बलीयसा while hunting, by the mighty one
हत: पुण्यजनेन- was killed by Yaksha
आद्रौ तत्-माता- on the mountain, his mother
तस्य गतिम् गता his fate got (was dead )

ध्रुवो भ्रातृवधं श्रुत्वा कोपामर्षशुचार्पित: ।
जैत्रं स्यन्दनमास्थाय गत: पुण्यजनालयम् ॥४॥


ध्रुव: भ्रातृ-वधम् श्रुत्वा Dhruva, brother's killing hearing
कोप-अमर्ष-शुचा-अर्पित: anger, disdain, grief overcome
जैत्रम् स्यन्दनम्-आस्थाय victory giving chariot mounting,
गत: पुण्यजन-आलयम् went to the Yakshas' abode (Alakaa puri)

गत्वोदीचीं दिशं राजा रुद्रानुचरसेविताम् ।
ददर्श हिमवद्द्रोण्यां पुरीं गुह्यकसंकुलाम् ॥५॥


गत्वा-उदीचीम् दिशम् राजा going to the northern direction, the king
रुद्र-अनुचर-सेविताम् ददर्श Rudra's attendents living, saw
हिमवद्-द्रोण्याम् पुरीम् in the Himalayas valley, the city
गुह्यक-संकुलाम् by Guhyakas (Yakshas) crowded

दध्मौ शङ्खं बृहद्बाहु: खं दिशश्चानुनादयन् ।
येनोद्विग्नदृश: क्षत्तरुपदेव्योऽत्रसन्भृशम् ॥६॥


दध्मौ शङ्खम् बृहद्-बाहु: blew the conch, mighty armed (Dhruva)
खम् दिश:-च-अनुनादयन् the sky and quarters resounding
येन-उद्विग्न-दृश: by which bewildered eyed
क्षत्त उपदेव्य:-अत्रसन्-भृशम् O Vidura! the Yaksha wives were frightened much

ततो निष्क्रम्य बलिन उपदेवमहभटा: ।
असहन्तस्तन्निनादमभिपेतुरुदायुधा: ॥७॥


तत: निष्क्रम्य from there (Alakaa-puri) coming out
बलिन: उपदेव-महभटा: brave Yakshas and warriors
असहन्त:- not bearing
तत्-निनादम्- that resounding
अभिपेतु:-उत्-आयुधा: attacked with weapons

स तानापततो वीर उग्रधन्वा महारथ: ।
एकैकं युगपत्सर्वानहन् बाणैस्त्रिभिस्त्रिभि: ॥८॥


स: तान्-आपतत: he (Dhruva) them advancing
वीर O Brave One!
उग्र-धन्वा महा-रथ: the fierce archer and great charioteer
एक-एकम् युगपत्- each one together
सर्वान्-अहन् all of them killed
बाणै:-त्रिभि:-त्रिभि: by arrows three three

ते वै ललाटलग्नैस्तैरिषुभि: सर्व एव हि ।
मत्वा निरस्तमात्मानमाशंसन् कर्म तस्य तत् ॥९॥


ते वै ललाट-लग्नै:- they, indeed, on forehead planted
तै:-इषुभि: सर्व एव हि those arrows, all of them
मत्वा निरस्तम्-आत्मानम्- reckoning defeated themselves
आशंसन् कर्म तस्य तत् praised the deed his that

तेऽपि चामुममृष्यन्त: पादस्पर्शनिवोरगा: ।
शरैरविध्यन् युगपद् द्विगुणं प्रचिकीर्षव: ॥१०॥


ते-अपि they also
च-अमुम्-अमृष्यन्त: and those not tolerating
पाद-स्पर्शन्-इव-उरगा: foot trodden by like serpent
शरै:-अविध्यन् by arrows darting
युगपद् द्विगुणम् together double (six)
प्रचिकीर्षव: wanting to hit (him)

तत: परिघनिस्त्रिंशै: प्रासशूलपरश्चधै: ।
शक्त्यृष्टिभिर्भुशुण्डीभिश्चित्रवाजै: शरैरपि ॥११॥


तत: परिघ-निस्त्रिंशै: then by iron clubs, swords
प्रास-शूल-परश्चधै: lances, pikes, axes,
शक्ति-ऋष्टिभि:- javelins, double-edged swords,
भुशुण्डीभि:-चित्र-वाजै: Bhushundees, many feathered
शरै:-अपि arrows also

अभ्यवर्षन् प्रकुपिता: सरथं सहसारथिम् ।
इच्छन्तस्तत्प्रतीकर्तुमयुतानि त्रयोदश ॥१२॥


अभ्यवर्षन् प्रकुपिता: rained enraged
सरथम् सह-सारथिम् with the chariot and the charioteer
इच्छन्त:-तत्-प्रतीकर्तुम्- eager to that return (the assault)
अयुतानि त्रयोदश one hundred and thirty thousand

औत्तानपादि: स तदा शस्त्रवर्षेण भूरिणा ।
न उपादृश्यतच्छन्न आसारेण यथा गिरि: ॥१३॥


औत्तानपादि: स: Uttaanapaada's son, he
तदा शस्त्र-वर्षेण भूरिणा then, by the weapons' raining incessant,
न उपादृश्यत- was not seen
छ्न्न: आसारेण covered by torrential rain
यथा गिरि: just as mountain

हाहाकारस्तदैवासीत्सिद्धानां दिवि पश्यताम् ।
हतोऽयं मानव: सूर्यो मग्न: पुण्यजनार्णवे ॥१४॥


हाहाकार:-तदा-आसीत्- remorse cry then arose
सिद्धानाम् दिवि पश्यताम् among the Siddhas in heaven, as they looked on
हत:-अयम् मानव: सूर्य: set is this Manu's Sun
मग्न: पुण्यजन-अर्णवे drowned in Yakshas ocean

नदत्सु यातुधानेषु जयकाशिष्वथो मृधे ।
उदतिष्ठद्रथस्तस्य नीहारादिव भास्कर: ॥१५॥


नदत्सु यातुधानेषु as roared the Yakshas
जय-काशिषु-अथ: मृधे victory proclaiming, then, in the battle,
उदतिष्ठत्-रथ:-तस्य came out chariot his
नीहारात्-इव भास्कर: from the mist like the Sun

धनुर्विस्फूर्जयन्दिव्यं द्विषतां खेदमुद्वहन् ।
अस्त्रौघं व्यधमद्बाणैर्घनानीकमिवानिल: ॥१६॥


धनु: विस्फूर्जयन्-दिव्यम् bow twanging the celestial
द्विषताम् खेदम्-उद्वहन् of the enemies' terror increasing
अस्त्र-औघम् व्यधमत्-बाणै:- the weapon hosts, dispersed by arrows
घन-अनीकम्-इव-अनिल: clouds' army like wind

तस्य ते चापनिर्मुक्ता भित्त्वा वर्माणि रक्षसाम् ।
कायानाविविशुस्तिग्मा गिरीनशनयो यथा ॥१७॥


तस्य ते चाप-निर्मुक्ता: his, those from bow charged
भित्त्वा वर्माणि रक्षसाम् pierced the armours of the Raakshasas
कायान्-अविविशु:-तिग्मा: bodies entered sharp arrows
गिरीन्-अशनय: यथा the mountains thunderbolts like

भल्लै: संछिद्यमानानां शिरोभिश्चारुकुण्डलै: ।
ऊरुभिर्हेमतालाभैर्दोर्भिर्वलयवल्गुभि: ॥१८॥


भल्लै: संछिद्यमानानाम् by the arrows cut asunder
शिरोभि:-चारु-कुण्डलै: the heads (with) beautiful ear-rings
ऊरुभि:-हेम-ताल-आभै:- and thighs golden Taal (trees) lustrous
दोर्भि:-वलय-वल्गुभि: by arms bracelets adorned

हारकेयूरमुकुटैरुष्णीषैश्च महाधनै: ।
आस्तृतास्ता रणभुवो रेजुर्वीरमनोहरा: ॥१९॥


हार-केयूर-मुकुटै:- necklaces, armlets, diadems
उष्णीषै:-च महाधनै: and turbans valuable
आस्तृता:-ता: रण-भुव: strewn that battle field was
रेजु:-वीर-मनोहरा: shone, to warriors pleasing

हतावशिष्टा इतरे रणाजिराद् रक्षोगणा: क्षत्रियवर्यसायकै: ।
प्रायो विवृक्णावयवा विदुद्रुवुर्मृगेन्द्रविक्रीडितयूथपा इव ॥२०॥


हत-अवशिष्टा इतरे the killed besides
रण-अजिराद् रक्षोगणा: from the battle field, the Raakshasas
क्षत्रियवर्य-सायकै: by the Kshatriya foremost's (Dhruva) arrows
प्राय: विवृक्ण-अवयवा: almost cut of limbed
विदुद्रुवु:-मृगेन्द्र- fled, by the king of beasts (lion)
विक्रीडित-यूथपा इव sporting elephants like

अपश्यमान: स तदाऽऽततायिनं महामृधे कंचन मानवोत्तम: ।
पुरीं दिदृक्षन्नपि नाविशत् द्विषां न मायिनां वेद चिकीर्षितं जन: ॥२१॥


अपश्यमान: स: not seeing he
तदा-आततायिनम् then, the enemy
महामृधे कंचन in the great battle field, any
मानवोत्तम: of the Manu's the best (Dhruva)
पुरींम् दिदृक्षन्नपि the city wanting to see even
न-अविशत् द्विषाम् did not enter the enemies
न मायिनाम् वेद not of the enchanters' know
चिकीर्षितम् जन: intentions man

इति ब्रुवंश्चित्ररथ: स्वसारथिं यत्त: परेषां प्रतियोगशङ्कित: ।
शुश्राव शब्दं जलधेरिवेरितं नभस्वतो दिक्षु रजोऽन्वदृश्यत ॥२२॥


इति ब्रुवन्-चित्र-रथ: thus saying, the wonderful chariot owner
स्व-सारथिम् यत्-त: to his own charioteer, from them
परेषाम् प्रतियोग-शङ्कित: the enemies retort apprehending
शुश्राव शब्दम् heard noise
जलधे:-इव-ईरितम् of clouds like roaring
नभस्वत: दिक्षु from the sky in the directions
रज:-अन्वदृश्यत dust saw

क्षणेनाच्छादितं व्योम घनानीकेन सर्वत: ।
विस्फुरत्तडिता दिक्षु त्रासयत्स्तनयित्नुना ॥२३॥


क्षणेन-आच्छादितम् व्योम in a moment was covered the sky
घन-अनीकेन सर्वत: by clouds' army, all around
विस्फुरत्-तडिता दिक्षु flashes of lightening in all directions
त्रासयत्-स्तनयित्नुना alarming thunder claps

ववृषू रुधिरौघासृक्पूयविण्मूत्रमेदस: ।
निपेतुर्गगनादस्य कबन्धान्यग्रतोऽनघ ॥२४॥


ववृषू: रुधिर-औघ-असृक्- rained blood torrents, phlegm
पूय-विट्-मूत्र-मेदस: pus, stool, urine, lard
निपेतु:-गगनात्-अस्य fell from the sky in his
कबन्धानि-अग्रत: headless bodies front
अनघ O Sinless One!

तत: खेऽदृश्यत गिरिर्निपेतु: सर्वतोदिशम् ।
गदापरिघनिस्त्रिंशमुसला: साश्मवर्षिण: ॥२५॥


तत: खे-अदृश्यत then in sky was seen
गिरि:-निपेतु: a mountain fell from (which)
सर्वत:-दिशम् all around the directions
गदा-परिघ-निस्त्रिंश- maces, clubs, swords
मुसला: स-अश्म-वर्षिण: and Musalas with stones raining

अहयोऽशनिनि:श्वासा वमन्तोऽग्निं रुषाक्षिभि: ।
अभ्यधावन् गजा मत्ता: सिंहव्याघ्राश्च यूथश: ॥२६॥


अहय:-अशनि-नि:श्वासा serpents thunder like hissing
वमन्त:-अग्निम् discharging fire
रुष-अक्षिभि: rage in eyes
अभ्यधावन् गजा: मत्ता: ran after (him) elephants mad
सिंह-व्याघ्रा:-च यूथश: lions and tigers in herds

समुद्र ऊर्मिभिर्भीम: प्लावयन् सर्वतो भुवम् ।
आससाद महाह्राद: कल्पान्त इव भीषण: ॥२७॥


समुद्र ऊर्मिभि:-भीम: the ocean with waves terrible
प्लावयन् सर्वत: भुवम् flooding from all sides the earth
आससाद महा-ह्राद: approached with threatening roar
कल्प-अन्त इव भीषण: dissolution like fierce

एवंविधान्यनेकानि त्रासनान्यमनस्विनाम् ।
ससृजुस्तिग्मगतय आसुर्या माययासुरा: ॥२८॥


एवम्-विधानि-अनेकानि such like many
त्रासनानि-अमनस्विनाम् terrible, for the weak hearted
ससृजु:-तिग्म-गतय: displayed horrible natured
आसुर्या मायया-आसुरा: demon like by magic the Raakshasas

ध्रुवे प्रयुक्तामसुरैस्तां मायामतिदुस्तराम् ।
निशम्य तस्य मुनय: शमाशंसन् समागता: ॥२९॥


ध्रुवे प्रयुक्ताम्-असुरै:-ताम् on Dhruva applied demonic that
मायाम्-अति-दुस्तराम् tricks very difficult to counter
निशम्य तस्य मुनय: hearing of his, the sages
शम-आशंसन् समागता: welfare praying assembled
मुनय: ऊचु: - The sages said -

औतानपादे भगवांस्तव शार्ङ्गधन्वा देव: क्षिणोत्ववनतार्तिहरो विपक्षान् ।
यन्नामधेयमभिधाय निशम्य चाद्धा लोकोऽञ्जसा तरति दुस्तरमङ्गमृत्युम् ॥३०॥


औतानपादे भगवान्-तव On Uttaanapaada's son! O Lord! Your
शार्ङ्गधन्वा देव: क्षिणोतु- the Shaaranga bowed God, may wipe out,
अवनत-आर्तिहर: विपक्षान् of the suppliant's sorrow stealer, the enemies
यत्-नामधेयम्-अभिधाय Whose name uttering singing
निशम्य च-अद्धा and hearing soon
लोक:-अञ्जसा तरति people easily cross
दुस्तरम्-अङ्ग-मृत्युम् difficult, O Son! Death
श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां चतुर्थस्कन्धे दशमोऽध्याय: ॥१०॥ Thus ends the ninthe discourse entitled 'The Coronation of Dhruva' in
श्रीमद्भागतमहापुराणम्

मैत्रेय उवाच - Maitreya said -

निषम्य गदतामेवमृषीणां धनुषि ध्रुव: ।
संदधेऽस्त्रमुपस्पृश्य यन्नारायणनिर्मितम् ॥१॥


निषम्य गदताम्-एवम्- on hearing, said as
ऋषीणाम् धनुषि ध्रुव: by the sages, on the bow Dhruva
संदधे-अस्त्रम्-उपस्पृश्य set the weapon, rinsed the mouth
यत्-नारायण-निर्मितम् that by Naaraayana created

संधीयमान एतस्मिन्माया गुह्यकनिर्मिता: ।
क्षिप्रं विनेशुर्विदुर क्लेशा ज्ञानोदये यथा ॥२॥


संधीयमान एतस्मिन्- as was set that (weapon)
माया गुह्यक-निर्मिता: the Maayaa Yaksha's created
क्षिप्रम् विनेशु:-विदुर at once destroyed, O Vidura!
क्लेशा: ज्ञान-उदये यथा sorrows wisdom when dawns like

तस्यार्षास्त्रं धनुषि प्रयुञ्जत: सुवर्णपुङ्खा: कलहंसवासस: ।
विनि:सृता आविविशुर्द्विषद्बलं यथा वनं भीमरवा: शिखण्डिन: ॥३॥


तस्य-आर्ष-अस्त्रम् his divine weapon
धनुषि प्रयुञ्जत: on the bow applying
सुवर्ण-पुङ्खा: golden shafts
कलहंस-वासस: swan like feathers
विनि:सृता: आविविशु: emerged and penetrated
द्विषद्-बलम् enemies army
यथा वनम् like the forest
भीम-रवा: शिखण्डिन: (enter) great noise peacocks

तैस्तिग्मधारै: प्रधने शिलीमुखैरितस्तत: पुण्यजना उपद्रुता: ।
तमभ्यधावन् कुपिता उदायुधा: सुपर्णमुन्नद्धफणा इवाहय: ॥४॥


तै:-तिग्मधारै: प्रधने by those sharp edged, in the battle field
शिलीमुखै:-इत:-तत: arrows assaulted, here and there
पुण्यजना: उपद्रुता: the Yakshas charged
तम्-अभ्यधावन् कुपिता: him attacking, enraged
उदायुधा: सुपर्णम्- carrying weapons, at Gaduda
उन्नद्ध-फणा:-इव-अहय: with up drawn fangs like serpents

स तान् पृषत्कैरभिधावतो मृधे निकृत्तबाहूरुशिरोधरोदरान् ।
निनाय लोकं परमर्कमण्डलं व्रजन्ति निर्भिद्य यमूर्ध्वरेतस: ॥५॥


स: तान् पृषत्कै:- he, them by sharp arrows
अभिधावत: मृधे dispersed in the battle field
निकृत्त-बाहु- cut off arms
उरु-शिरोधर-उदरान् thighs, necks and stomachs,
निनाय लोकम् परम्- taking to the realm ultimate
अर्क-मण्डलम् व्रजन्ति the Sun's sphere, go to
निर्भिद्य यम्-ऊर्ध्वरेतस: piercing through which, the recluses

तान् हन्यमानानभिवीक्ष्य गुह्यकाननागसश्चित्ररथेन भूरिश: ।
औतानपादिं कृपया पितामहो मनुर्जगादोपगत: सहर्षिभि: ॥६॥


तान् हन्यमानान्- them being killed
अभिवीक्ष्य गुह्यकान्- seeing Yakshas
अनागस:-चित्र-रथेन भूरिश: faultless, by the wonderful charioteer, many
औतानपादिम् Uttaanapaada's son
कृपया पितामह: मनु: compassionately grandfather Manu
जगाद-उपगत: सह-ऋषिभि: said arriving, with the sages
मनु:-उवाच - Manu said -

अलं वत्सातिरोषेण तमोद्वारेण पाप्मना ।
येन पुण्यजनानेतानवधीस्त्वमनागस: ॥७॥


अलम् वत्स-अतिरोषेण stop! O Dear Child! this great anger
तम:-द्वारेण पाप्मना hell's door this sinful
येन पुण्यजनान्-एतान्- by which Yakshas these
अवधी:-त्वम्-अनागस: have killed you innocent

नास्मत्कुलोचितं तात कर्मैतत्सद्विगर्हितम् ।
वधो यदुपदेवानामारब्धस्तेऽकृतैनसाम् ॥८॥


न-अस्मत्-कुल-उचितम् not to our race becomes
तात कर्म-एतत्-विगर्हितम् O Dear One! action this, denounced
वध: यत्-उपदेवानाम्- slaying that of demigods
आरब्ध:-ते-अकृत-एनसाम् started by you, not done wrong

नन्वेकस्यापराधेन प्रसङ्गाद् बहवो हता: ।
भ्रातुर्वधाभितप्तेन त्वयाङ्ग भ्रातृवत्सल ॥९॥


ननु-एकस्य-अपराधेन indeed, for one (person's) fault
प्रसङ्गात् बहव: हता: in connection many are killed
भ्रातु:-वध-अभितप्तेन by brother's killing very saddened
त्वया-अङ्ग भ्रातृ-वत्सल by you, O Dear One! brother fond of

नायं मार्गो हि साधूनां हृषीकेशानुवर्तिनाम् ।
यदात्मानं पराग्गृह्य पशुवद्भूतवैशसम् ॥१०॥


न-अयम् मार्ग: हि साधूनाम् not this path, indeed of the noble
हृषीकेश-अनुवर्तिनाम् of Hrishikesha (Krishna's) followers
यत्-आत्मानम् पराक्-गृह्य in that the self, body understanding
पशुवत्-भूत-वैशसम् animals as if, beings have killed

सर्वभूतात्मभावेन भूतावासं हरिं भवान् ।
आराध्याप दुराराध्यं विष्णोस्तत्परमं पदम् ॥११॥


सर्व-भूत-आत्म-भावेन all beings' soul perceiving
भूत-आवासम् हरिम् the being's abode, Shree Hari,
भवान् आराध्य-आप you, having worshipped, attained
दुराराध्यम् विष्णो:- (Him) difficult to worship, Vishnu's
तत्-परमम् पदम् that highest state

स त्वं हरेरनुध्यातस्तत्पुंसामपि सम्मत: ।
कथं त्ववद्यं कृतवाननुशिक्षन् सतां व्रतम् ॥१२॥


स: त्वम् हरे:-अनुध्यात:- that you, Shree Hari meditating on
तत्-पुंसाम्-अपि सम्मत: His devotees also revered
कथम् तु-अवद्यम् how indeed in despicable
कृतवान्-अनुशिक्षन् did, preaching
सताम् व्रतम् the noble ways

तितिक्षया करुणया मैत्र्या चाखिलजन्तुषु ।
समत्वेन च सर्वात्मा भगवान् सम्प्रसीदति ॥१३॥


तितिक्षया करुणया by tolerance, compassion,
मैत्र्या च-अखिल-जन्तुषु friendliness and for all beings
समत्वेन च even-mindedness and
सर्वात्मा भगवान् The All- Pervading Soul The Lord
सम्प्रसीदति is well pleased

सम्प्रसन्ने भगवति पुरुष: प्राकृतैर्गुणै: ।
विमुक्तो जीवनिर्मुक्तो ब्रह्म निर्वाणमृच्छति ॥१४॥


सम्प्रसन्ने भगवति पुरुष: when well pleased (is) Lord, man is
प्राकृतै:-गुणै: विमुक्त: from Prakriti's three Gunas, is free
जीव-निर्मुक्त: Jeeva (from the subtle body) free
ब्रह्म निर्वाणम्-ऋच्छति Brahma blissfulness attains

भूतै: पञ्चभिरारब्धैर्योषित्पुरुष एव हि ।
तयोर्व्यवायात्सम्भूतिर्योषित्पुरुषयोरिह ॥१५॥


भूतै: पञ्चभि:-आरब्धै:- (from) elements five, developed
योषित्-पुरुष: एव हि woman man only indeed
तयो:-व्यवायात्-सम्भूति:- them two copulation are born
योषित्-पुरुषयो:-इह women and men, here

एवं प्रवर्तते सर्ग: स्थिति: संयम एव च ।
गुणव्यतिकराद्राजन् मायया प्रमात्मन: ॥१६॥


एवम् प्रवर्तते सर्ग: thus proceeds creation
स्थिति: संयम एव च preservation, dissolution also and
गुण-व्यतिकरात्-राजन् by the Gunas' disturbance, O King!
मायया प्रमात्मन: by the Maayaa of The Lord

निमित्तमात्रं तत्रासीन्निर्गुण: पुरुषर्षभ: ।
व्यक्ताव्यक्तमिदं विश्वं यत्र भ्रमति लोहवत् ॥१७॥


निमित्त-मात्रम् तत्र-आसीत्- instrumental alone there was
निर्गुण: पुरुष-ऋषभ: free from the Gunas, The Person Supreme
व्यक्त-अव्यक्तम्-इदम् cause and effect this
विश्वम् यत्र भ्रमति लोहवत् universe where evolves iron like

स खल्विदं भगवान् कालशक्त्या गुणप्रवाहेण विभक्तवीर्य: ।
करोत्यकर्तैव निहन्त्यहन्ता चेष्टा विभूम्न: खलु दुर्विभाव्या ॥१८॥


स: खलु-इदम् भगवान् He, certainly, This Lord
काल-शक्त्या गुण-प्रवाहेण by Time force, by the Gunas' flow
विभक्त-वीर्य: करोति- distributed energy, creates
अकर्ता-एव निहन्ति-अहन्ता non-doer only, dissolves, non-destroyer
चेष्टा विभूम्न: खलु दुर्विभाव्या energies of The Lord indeed (are) unfathomable

सोऽनन्तोऽन्तकर: कालोऽनादिरादिकृदव्यय: ।
जनं जनेन जनयन्मारयन्मृत्युनान्तकम् ॥१९॥


स:-अनन्त: अन्तकर: He is endless, end brings
काल:-अनादि:- Time beginingless
आदि-कृत्-अव्यय: the first creator, immortal
जनम् जनेन जनयन्- a person from person creating
मारयन्-मृत्युना-अन्तकम् destroying by death, the destroyer

न वै स्वपक्षोऽस्य विपक्ष एव वा परस्य मृत्योर्विशत: समं प्रजा: ।
तं धावमानमनुधावन्त्यनीशा यथा रजांस्यनिलं भूतसङ्घा: ॥२०॥


न वै स्वपक्ष:-अस्य not indeed, own friends His
विपक्ष: एव वा enemies and or
परस्य मृत्यो:-विशत: The Supreme's as death entering
समम् प्रजा: equal beings
तम् धावमानम्- Him (Time) flowing
अनुधावन्ति-अनीशा: follow fruitlessly
यथा रजांसि-अनिलम् just like dust (particles) the wind
भूत-सङ्घा: the elements collection

आयुषोऽपचयं जन्तोस्तथैवोपचयं विभु: ।
उभाभ्यां रहित: स्वस्थो दु:स्थस्य विदधात्यसौ ॥२१॥


आयुष:-अपचयम् जन्तो:- life span cutting of beings
तथा-एव-उपचयम् विभु: and also prolonging, The All-Pervading Lord
उभाभ्याम् रहित: स्वस्थ: of both immune, in Self placed
दु:स्थस्य विदधाति-असौ of the destiny (dictated) being, brings about He

केचित्कर्म वदन्त्येनं स्वभावमपरे नृप ।
एके कालं परे दैवं पुंस: काममुतापरे ॥२२॥


केचित्-कर्म वदन्ति-एनम् some (people) Karma call this
स्वभावम्-अपरे नृप nature others, O King!
एके कालम् परे दैवम् one (calls it) Time, the other Destiny
पुंस: कामम्-उत्-अपरे peoples' Desire indeed (yet) others

अव्यक्तस्याप्रमेयस्य नानाशक्त्युदयस्य च ।
न वै चिकीर्षितं तात को वेदाथ स्वसम्भवम् ॥२३॥


अव्यक्तस्य-अप्रमेयस्य of the non-manifest, of the non-cognizable
नाना-शक्ति-उदयस्य च of various energies, the source and
न वै चिकीर्षितम् तात not indeed intention, O Son!
क: वेद-अथ स्व-सम्भवम् who knows, then, of the Self-originated (Lord)

न चैते पुत्रक भ्रातुर्हन्तारो धनदानुगा: ।
विसर्गादानयोस्तात पुंसो दैवं हि कारणम् ॥२४॥


न च-एते पुत्रक not and these, O Son!
भ्रातु:-हन्तार: धनद-अनुगा: brother's killers, Kuber's attendents
विसर्गात्-अनय: तात of creation and other (dissolution), O Son!
पुंस: दैवम् हि कारणम् of the people, Providence alone is the cause

स एव विश्वं सृजति स एवावति हन्ति च ।
अथापि ह्यनहंकारान्नाज्यते गुणकर्मभि: ॥२५॥


स: एव विश्वम् सृजति He alone the universe creates
स: एव-अवति हन्ति च He alone sustains and dissolves
अथ-अपि हि-अनहंकारात्- then also indeed, by non-doership
न-अज्यते गुण-कर्मभि: is not attached, to the Gunas (Nature) and the actions

एष भूतानि भूतात्मा भूतेशो भूतभावन: ।
स्वशक्त्या मायया युक्त: सृजत्यत्ति च पाति च ॥२६॥


एष: भूतानि भूत-आत्मा This (Lord) the beings, The beings' Soul,
भूत-ईश: भूत-भावन: beings' Controller, beings' Protector
स्व-शक्त्या मायया युक्त: by (His) own energy, by Maayaa accompanied
सृजति-अत्ति च पाति च creates, destroys and protects

तमेव मृत्युममृतं तात दैवं सर्वात्मनोपेहि जगत्परायणम् ।
यस्मै बलिं विश्वसृजो हरन्ति गावो यथा वै नसि दामयन्त्रिता: ॥२७॥


तम्-एव मृत्युम्-अमृतम् Him alone death and immortality
तात दैवम् सर्वात्मना- O Son! To That Lord, by all (your) being
उपेहि जगत्-परायणम् resort to, of the universe the support
यस्मै बलिम् for Whom offerings
विश्वसृज: हरन्ति Brahmaa and the lords of the created beings, bring
गाव: यथा वै oxen just as indeed
नसि दाम-यन्त्रिता: in nose by string is controlled

य: पञ्चवर्षो जननीं त्वं विहाय मातु: सपत्न्या वचसा भिन्नमर्मा ।
वनं गतस्तपसा प्रत्यगक्षमाराध्य लेभे मूर्ध्नि पदं त्रिलोक्या: ॥२८॥


य: पञ्च-वर्ष: जननीम् who of five years, mother
त्वम् विहाय मातु: सपत्न्या you leaving, mother's step
वचसा भिन्न-मर्मा words hurt in the heart
वनम् गत:-तपसा to forest went, by penance
प्रत्यगक्षम्-आराध्य The Lord propitiated
लेभे मूर्ध्नि पदम् attained the highest abode
त्रिलोक्या: of the three worlds

तमेनमङ्गात्मनि मुक्तविग्रहे व्यपाश्रितं निर्गुणमेकमक्षरम् ।
आत्मानमन्विच्छ विमुक्तमात्मदृग् यस्मिन्निदम्भेदमसत् प्रतीयते ॥२९॥


तम्-एनम्-अङ्ग-आत्मनि Him This, O Dear! In (your) heart
मुक्त-विग्रहे व्यपाश्रितम् free from animosity stays
निर्गुणम्-एकम्-अक्षरम् devoid of attributes, one, imperishable
आत्मानम्-अन्विच्छ Supreme Spirit seek
विमुक्तम्-आत्म-दृग् ever free, inward eyes
यस्मिन्-इदम्-भेदम्- in that, this diverseness,
असत् प्रतीयते false, appears (as real)

त्वं प्रत्यगात्मनि तदा भगवत्यनन्त आनन्दमात्र उपपन्नसमस्तशक्तौ ।
भक्तिं विधाय परमां शनकैरविद्याग्रन्थिं विभेत्स्यसि ममाहमिति प्ररूढम् ॥३०॥


त्वम् प्रत्यगात्मनि तदा you, in Controller of all selves, then,
भगवति-अनन्ते आनन्दमात्रे in The Lord Immortal, Bliss pure
उपपन्न-समस्त-शक्तौ possessed of all powers
भक्तिम् विधाय परमाम् devotion practicing supreme
शनकै:-अविद्या-ग्रन्थिम् soon ignorance knot
विभेत्स्यसि मम-अहम्-इति प्ररूढम् will cut, of my and I, this, strong

संयच्छ रोषं भद्रं ते प्रतीपं श्रेयसां परम् ।
श्रुतेन भूयसा राजन्नगदेन यथाऽऽमयम् ॥३१॥


संयच्छ रोषम् भद्रम् ते give up anger, blessed be you
प्रतीपम् श्रेयसाम् परम् detrimental to all blessings great
श्रुतेन भूयसा राजन्- by learning's vast, O King!
अगदेन यथा-आमयम् by medicine like disease

येनोपसृष्टात्पुरुषाल्लोक उद्विजते भृशम् ।
न बुधस्तद्वशं गच्छेदिच्छन्नभयमात्मन: ॥३२॥


येन-उपसृष्टात्- by which (anger) caught
पुरुषात्-लोक person, people
उद्विजते भृशम् are afraid greatly
न बुध:- not a wise (person)
तद्-वशम् गच्छेत्- in its control go
इच्छन्-अभयम्-आत्मन: wanting fearlessness for self

हेलनं गिरिशभ्रातुर्धनदस्य त्वया कृतम् ।
यज्जघ्निवान् पुण्यजनान् भ्रातृघ्नानित्यमर्षित: ॥३३॥


हेलनम् गिरिश-भ्रातु:- offence of Shankara's friend
धनदस्य त्वया कृतम् Kuber by you is done
यत्-जघ्निवान् पुण्यजनान् that have killed the Yakshas
भ्रातृघ्नान्-इति-अमर्षित: brother's killers thus thinking

तं प्रसादय वत्साशु संनत्या प्रश्रयोक्तिभि: ।
न यावन्महतां तेज: कुलं नोऽभिभविष्यति ॥३४॥


तम् प्रसादय वत्स-आशु Him please My son! Soon
संनत्या प्रश्रय-उक्तिभि: by bowing and polite words
न यावत्-महताम् तेज: not till, of exalted souls' anger
कुलम् न:-अभिभविष्यति race our destroys

एवं स्वाम्भुव: पौत्रमनुशास्य मनुर्ध्रुवम् ।
तेनभिवन्दित: साकमृषिभि: स्वपुरं ययौ ॥३५॥


एवम् स्वाम्भुव: पौत्रम्- thus Swaayambhuva, grand-son
अनुशास्य मनु:-ध्रुवम् reprimanding, Manu, to Dhruva
तेन-अभिवन्दित: साकम्- by Him greeted with
ऋषिभि: स्व-पुरम् ययौ the sages, own abode went to
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां चतुर्थस्कन्धे एकादशोऽध्याय: ॥११॥ Thus ends the eleventh discourse in Book Four of the great and glorious

मैत्रेय उवाच - Maitreya said -

ध्रुवं निवृत्तं प्रतिबुद्ध्य वैशसादपेतमन्युं भगवान् धनेश्वर: ।
तत्रागतश्चारणयक्षकिन्नरै: संस्तूयमानोऽभ्यवदत्कृताञ्जलिम् ॥१॥


ध्रुवम् निवृत्तम् Dhruva refrained
प्रतिबुद्ध्य वैशसात्- knowing from killing
अपेत-मन्युम् भगवान् devoid of anger, Lord
धनेश्वर: तत्र-आगत:- Kuber there came
चारण-यक्ष-किन्नरै: by Chaaranas, Yakshas and Kinnaras
संस्तूयमान:-अभ्यवदत्- being glorified, said
कृत-अञ्जलिम् with folded hands
धनद उवाच - Kuber said -

भो भो: क्षत्रियदायाद परितुष्टोऽस्मि तेऽनघ ।
यस्त्वं पितामहादेशाद्वैरं दुस्त्यजमत्यज: ॥२॥


भो भो: क्षत्रिय-दायाद O1 Oh! Kshatriya Prince
परितुष्ट:-अस्मि ते- satisfied am I with you
अनघ य:-त्वम् Sinless One! that you
पितामह-आदेशात्- on grandfather's advice
वैरम् दुस्त्यजम्-अत्यज: animosity, difficult to give up, gave up

न भवानवधीद्यक्षान्न यक्षा भ्रातरं तव ।
काल एव हि भूतानां प्रभुरप्ययभावयो: ॥३॥


न भवान्-अवधीत्-यक्षान्- not you killed the Yakshas,
न यक्षा: भ्रातरम् तव not the Yakshas, brother your
काल: एव हि भूतानाम् Time only certainly, of beings
प्रभु:-अप्यय-भावयो: is capable of death and birth

अहं त्वमित्यपार्था धीरज्ञानात्पुरुषस्य हि ।
स्वाप्नीवाभात्यतद्ध्यानाद्यया बन्धविपर्ययौ ॥४॥


अहम् त्वम्-इति-अपार्था धी:- 'me' 'you' this false notion
अज्ञानात्-पुरुषस्य हि from ignorance of a person indeed
स्वाप्नी-इव-आभाति- in a dream like appears
अतत्-ध्यानात्- not that (the body) thinking on
यया बन्ध-विपर्ययौ by which bondage and misery

तद्गच्छ ध्रुव भद्रं ते भगवन्तमधोक्षजम् ।
सर्वभूतात्मभावेन सर्वभूतात्मविग्रहम् ॥५॥


तत्-गच्छ ध्रुव भद्रम् ते therefore, go Dhruva! blessed be you
भगवन्तम्-अधोक्षजम् to The Lord, Who is above sense-perception
सर्व-भूतात्म-भावेन in all beings with the self feeling
सर्व-भूतात्म-विग्रहम् The all beings manifestation

भजस्व भजनीयाङ्घ्रिमभवाय भवच्छिदम् ।
युक्तं विरहितं शक्त्या गुणमय्याऽऽत्ममायया ॥६॥


भजस्व भजनीय-अङ्घ्रिम्- worship (Him) Whose feet are worthy of worship
अभवाय भवच्छिदम् for end of birth and death, cutter of worldly bondage
युक्तम् विरहितम् शक्त्या (Who is)inclusive and devoid of energy
गुणमय्या-आत्म-मायया consisting of the Gunas, His own Maayaa

वृणीहि कामं नृप यन्मनोगतं मत्तस्त्वमौत्तानपदेऽविशङ्कित: ।
वरं वरार्होऽम्बुजनाभपादयोरनन्तरं त्वां वयमङ्ग शुश्रुम ॥७॥


वृणीहि कामम् नृप ask for desired O King!
यत्-मनोगतम् मत्त:- that dear to heart from me
त्वम्-औत्तानपदे-अविशङ्कित: you, O Son of Uttaanapaada, unhesitatingly
वरम् वरार्ह:- boon really worthy of
अम्बुज-नाभ-पादयो:- of The lotus navel's feet
अनन्तरम् त्वाम् very close you
वयम्-अङ्ग शुश्रुम we O Dear! Have heard
मैत्रेय उवाच - Maitreya said -

स राजराजेन वराय चोदितो ध्रुवो महाभागवतो महामति: ।
हरौ स वव्रेऽचलितां स्मृतिं यया तरत्ययत्नेन दुरत्यं तम: ॥८॥


स: राजराजेन वराय चोदित: he, by the king Kuber, for boon prodded,
ध्रुव: महा-भागवत: महा-मति: Dhruva, the eminent devotee, very intelligent
हरौ स: वव्रे- in Shree Hari he sought
अचलिताम् स्मृतिम् unwavering remembrance
यया तरति-अयत्नेन by which crosses effortlessly
दुरत्यम् तम: the difficult ignorance

तस्य प्रीतेन मनसा तां दत्त्वैडविडस्तत: ।
पश्यतोऽन्तर्दधे सोऽपि स्वपुरं प्रत्यपद्यत ॥९॥


तस्य प्रीतेन मनसा his, with a glad heart
ताम् दत्त्वा-ऐडविड:-तत: that (boon) gave, Idawida's son (Kuber) then
पश्यत:-अन्तर्दधे स:-अपि as looked on vanished, he also
स्व-पुरम् प्रत्यपद्यत to his own capital returned

अथायजत यज्ञेशं क्रतुभिर्भूरिदक्षिणै: ।
द्रव्यक्रियादेवतानां कर्म कर्मफलप्रदम् ॥१०॥


अथ-अयजत यज्ञेशम् then propitiated The Sacrifice Lord
क्रतुभि:-भूरि-दक्षिणै: by sacrifices and liberal fees
द्रव्य-क्रिया-देवतानाम् material, ritual, the gods,
कर्म कर्मफल-प्रदम् the action and the fruit of action dispenser

सर्वात्मन्यच्युतेऽसर्वे तीव्रौघां भक्तिमुद्वहन् ।
ददर्शात्मनि भूतेषु तमेवावस्थितं विभुम् ॥११॥


सर्व-आत्मनि-अच्युते- all the beings in The Immortal Lord,
असर्वे तीव्र-औघाम् (The One Who) excludes all, intense flow
भक्तिम्-उद्वहन् of devotion maintaining
ददर्श-आत्मनि भूतेषु saw in himself, and in all beings
तम्-एव-अवस्थितम् विभुम् Him alone, present The all-pervading Lord.

तमेवं शीलसम्पन्नं ब्रह्मण्यं दीनवत्सलम् ।
गोप्तारं धर्मसेतूनां मिनिरे पितरं प्रजा: ॥१२॥


तम्-एवम् शील-सम्पन्नम् him, like this, good character having
ब्रह्मण्यम् दीन-वत्सलम् devoted to Braahmanas, to the helpless kind,
गोप्तारम् धर्म-सेतूनाम् upholding the righteousness bounds
मिनिरे पितरम् प्रजा: looked on as father, the public

षट्त्रिंशद्वर्षसाहस्रं शशास क्षितिमण्डलम् ।
भोगै: पुण्यक्षयं कुर्वन्नभोगैरशुभक्षयम् ॥१३॥


षट्त्रिंशत्-वर्ष-साहस्रम् thirty six years thousand
शशास क्षिति-मण्डलम् ruled the terrestrial globe
भोगै: पुण्य-क्षयम् कुर्वन्- by luxuries merits exhausting
अभोगै:-अशुभ-क्षयम् by denial evil exhausting

एवं बहुसवं कालं महात्माविचलेन्द्रिय: ।
त्रिवर्गौपयिकं नीत्वा पुत्रायादान्नृपासनम् ॥१४॥


एवम् बहु-सवम् कालम् thus, for many years of time
महात्मा-अविचल-इन्द्रिय: the great soul of controlled senses
त्रि-वर्ग-औपयिकम् नीत्वा three objects in achieving took
पुत्रा-अदात्-नृप-आसनम् to the son gave the king's throne

मन्यमान इदं विश्वं मायारचितमात्मनि ।
अविद्यारचितस्वप्नगन्धर्वनगरोपमम् ॥१५॥


मन्यमान: इदम् विश्वम् regarding, this universe
माया-रचितम्–आत्मनि by Maayaa created, in himself
अविद्या-रचित-स्वप्न- by ignorance created dream,
गन्धर्व-नगर-उपमम् hallucination town in comparison

आत्मस्त्र्यपत्यसुहृदो बलमृद्धकोशमन्त:पुरं परिविहारभुवश्च रम्या: ।
भूमण्डलं जलधिमेखलमाकलय्य कालोपसृष्टमिति स प्रययौ विशालाम् ॥१६॥


आत्म-स्त्री- his body, wives,
अपत्य-सुहृद: children, friends,
बलम्-ऋद्ध-कोशम्- army, rich treasury,
अन्त:पुरम् परिविहार- the inner chamber, pleasure
भुव:-च रम्या: grounds and delightful
भू-मण्डलम् जलधि-मेखलम्- the terrestrial globe by ocean bound
आकलय्य काल-उपसृष्टम्- understanding by Death overtaken
इति स: प्रययौ विशालाम् thus, he departed for Vishaalaa

तस्यां विशुद्धकरण: शिववार्विगाह्य बद्ध्वाऽऽसनं जितमरुन्मनसाऽऽहृताक्ष: ।
स्थूले दधार भगवत्प्रतिरूप एतद् ध्यायंस्तदव्यवहितो व्यसृजत्समाधौ ॥१७॥


तस्याम् विशुद्ध-करण: in her (Ganga) purified mind
शिव-वा:-विगाह्य pure waters bathing
बद्ध्वा-आसनम् steadying in a (sitting) posture
जित-मरुत्- winning the breath
मनसा-आहृत-अक्ष: by the mind withdrawing the senses
स्थूले दधार in the gross, fixed
भगवत्-प्रतिरूपे Lord's form
एतद् ध्यायन्- this meditating on
तत्-अव्यवहित: that distinction disappeared
व्यसृजत्-समाधौ was lost in Samaadhi

भक्तिं हरौ भगवति प्रवहन्नजस्रमानन्दबाष्पकलया मुहुरर्द्यमान: ।
विक्लिद्यमानहृदय: पुलकाचिताङ्गो नात्मानमस्मरदसाविति मुक्तलिङ्ग: ॥१८॥


भक्तिम् हरौ भगवति devotion in Hari The Lord
प्रवहन्-अजस्रम्- flowing unceasing
आनन्द-बाष्प-कलया blissful tears flowing
मुहु:-अर्द्यमान: again and again drenched
विक्लिद्यमान-हृदय: melted heart
पुलक-आचित-अङ्ग: with horripilation covered body
न-आत्मानम्-अस्मरत्- did not himself remember
असौ-इति this (Dhruva) thus
मुक्त-लिङ्ग: freed of body (consciousness)

स ददर्श विमानाग्र्यं नभसोऽवतरद् ध्रुव: ।
विभ्राजयद्दश दिशो राकापतिमिवोदितम् ॥१९॥


स: ददर्श विमान-अग्र्यम् he saw Ariel car excellent
नभस:-अवतरत् ध्रुव: from sky landing, Dhruva
विभ्राजयत्-दश दिश: illumining the ten quarters
राकापतिम्-इव-उदितम् full moon like arising

तत्रानु देवप्रवरौ चतुर्भुजौ श्यामौ किशोरावरुणाम्बुजेक्षणौ ।
स्थिताववष्टभ्य गदां सुवाससौ किरीटहाराङ्गदचारुकुण्डलौ ॥२०॥


तत्र-अनु देव-प्रवरौ there inside two gods foremost
चतुर्भुजौ श्यामौ किशोरौ- four armed, dark, young,
अरुण-अम्बुज-इक्षणौ red lotus eyed
स्थितौ-अवष्टभ्य गदाम् standing leaning on the mace
सुवाससौ beautifully clothed
किरीट-हार-अङ्गद- diadem, necklace armlets
चारु-कुण्डलौ charming ear-rings (wearing)

विज्ञाय तावुत्तमगायकिङ्करावभ्युत्थित: साध्वसविस्मृतक्रम: ।
ननाम नामानि गृणन्मधुद्विष: पार्षत्प्रधानाविति संहताञलि: ॥२१॥


विज्ञाय तौ knowing them
उत्तमगाय-किङ्करौ- of The excellent renowned (Lord's) attendents
अभ्युत्थित: साध्वस rising up hastily
विस्मृत-क्रम: forgetting the sequence (of worship)
ननाम नामानि गृणन्- bowed names uttering
मधुद्विष: of Madhusoodana
पार्षत्-प्रधानौ-इति attendents foremost this
संहत-अञ्जलि: joined palms

तं कृष्णपादाभिनिविष्टचेतसं बद्धाञ्जलिं प्रश्रयनम्रकन्धरम् ।
सुनन्दनन्दावुपसृत्य सस्मितं प्रत्यूचतु: पुष्करनाभसम्मतौ ॥२२॥


तम् कृष्ण-पाद-अभिनिविष्ट- to him (Dhruva) on Krishna's feet placed
चेतसम् बद्ध-अञ्जलिम् mind, joined palms
प्रश्रय-नम्र-कन्धरम् humbly bowed head
सुनन्द-नन्दौ-उपसृत्य Sunanda and Nanda, went close
सस्मितम् प्रत्यूचतु: and smilingly, spoke
पुष्करनाभ-सम्मतौ of The lotus navel Lord's favourite
सुनन्दनन्दौ ऊचतु: _ Sunanda and Nanda said -
सुनन्दनन्दौ ऊचतु: _

भो भो राजन् सुभद्रम् ते वाचं नोऽवहित: शृणु ।
य: पञ्चवर्षस्तपसा भवान्देवमतीतृपत् ॥२३॥


भो: भो: राजन् सुभद्रम् ते O ! Oh! King! blessed be you
वाचम् न:-अवहित: शृणु words ours attentively listen to
य: पञ्च-वर्ष:-तपसा who of five years, by penance
भवान्-देवम्-अतीतृपत् you, the Lord propitiated

तस्याखिलजगद्धातुरावां देवस्य शार्ङ्गिण: ।
पार्षदाविह सम्प्राप्तौ नेतुं त्वां भगवत्पदं ॥२४॥


तस्य-अखिल-जगत्-धातु: His, of the whole world's Sustainer,
आवाम् देवस्य शार्ङ्गिण: we, of the Lord having the Shaaranga bow
पार्षदौ-इह सम्प्राप्तौ attendents, here have come
नेतुम् त्वाम् भगवत्-पदम् to take you, to the Lord's realm

सुदुर्जयं विष्णुपदं जितं त्वया यत्सूरयोऽप्राप्य विचक्षते परम् ।
आतिष्ठ तच्चन्द्रदिवाकरादयो ग्रहर्क्षतारा: परियन्ति दक्षिणम् ॥२५॥


सुदुर्जयम् विष्णु-पदम् very difficult to attain Vishnu's abode
जितम् त्वया conquered by you
यत्-सूरय:-अप्राप्य which the great sages do not attain
विचक्षते परम् look up to the ultimate
आतिष्ठ तत्-चन्द्र-दिवाकर- come and take that Moon Sun
आदय: ग्रह-ऋक्ष-तारा: and other planets, lunar mansions and stars
परियन्ति दक्षिणम् revolve around on the left

अनास्थितं ते पितृभिरन्यैरप्यङ्ग कर्हिचित् ।
आतिष्ठ जगतां वन्द्यं तद्विष्णो: परमं पदम् ॥२६॥


अनास्थितम् ते पितृभि:- not approached by your forefathers
अन्यै:-अपि-अङ्ग कर्हिचित् others also, O Dear! Ever
आतिष्ठ जगताम् वन्द्यम् reside, of the world's celebrated
तत्-विष्णो: परमम् पदम् that Vishnu's exalted realm

एतद्विमानप्रवरमुत्तमश्लोकमौलिना ।
उपस्थापितमायुष्मन्नधिरोढुं त्वमर्हसि ॥२७॥


एतत्-विमान-प्रवरम्- this Ariel car excellent
उत्तमश्लोक-मौलिना by The highly renowned's foremost
उपस्थापितम्-आयुष्मन्- sent, O Long-lived One!
अधिरोढुम् त्वम्-अर्हसि to mount you are worthy
मैत्रेय उवाच - Maitreya said -

निशम्य वैकुण्ठनियोज्यमुख्ययोर्मधुच्युतं वाचमुरुक्रमप्रिय: ।
कृताभिषेक: कृतनित्यमङ्गलो मुनीन् प्रणम्याशिषमभ्यवादयत् ॥२८॥


निशम्य वैकुण्ठ-नियोज्य-मुख्ययो:- hearing, of Heaven's attendents' chief
मधु-च्युतम् वाचम्- honey oozing words
उरुक्रम-प्रिय: कृत-अभिषेक: The Lord's beloved, having bathed
कृत-नित्य-मङ्गल: performed daily rituals
मुनीन् प्रणम्य- the sages greeted
आशिषम्-अभ्यवादयत् blessings asked for

परीत्याभ्यर्च्य धिष्ण्याग्र्यं पार्षदावभिवन्द्य च ।
इयेष तदधिष्ठातुं बिभ्रद्रूपं हिरण्यमयम् ॥२९॥


परीत्य-अभ्यर्च्य circumambulating, worshipping
धिष्ण्य-अग्र्यम् of the best the foremost (car)
पार्षदौ-अभिवन्द्य च the attendents greeting and
इयेष तत्-अधिष्ठातुम् embarked that to mount
बिभ्रत्-रूपम् हिरण्यमयम् with shining form, golden

तदोत्तानपद: पुत्रो ददर्शान्तकमागतम् ।
मृत्योर्मूर्ध्नि पदं दत्त्वा आरुरोहाद्भुतं गृहम् ॥३०॥


तत्-उत्तानपद: पुत्र: He, Uttaanapaada's son
ददर्श-अन्तकम्-आगतम् saw Death come
मृत्यो:-मूर्ध्नि on Death's head
पदम् दत्त्वा foot placing
आरुरोह-अद्भुतम् गृहम् boarded the wonderful house (car)

तदा दुन्दुभयो नेदु:मृदङ्गपणवादय: ।
गन्धर्वमुख्या: प्रजगु: पेतु: कुसुमवृष्टय: ॥३१॥


तदा दुन्दुभय: नेदु: then trumpets were sounded
मृदङ्ग-पणव-आदय: drums and tabors
गन्धर्व-मुख्या: प्रजगु: the Gandharva chiefs sang loudly
पेतु: कुसुम-वृष्टय: showered flower rains

स च स्वर्लोकमारोक्षयन् सुनीतिं जननीं ध्रुव: ।
अन्वस्मरदगं हित्वा दीनां यास्ये त्रिविष्टपम् ॥३२॥


स: च स्वर्लोकम्-आरोक्षयन् he and to the heaven proceeding
सुनीतिम् जननीम् ध्रुव: Suneeti the mother, Dhruva
अन्वस्मरत्-अगम् remembered inaccessible
हित्वा दीनाम् त्रिविष्टपम् leaving the poor behind

इति व्यवसितं तस्य व्यवसाय सुरोत्तमौ ।
दर्शयामासतुर्देवीं पुरो यानेन गच्छतीम् ॥३३॥


इति व्यवसितम् तस्य this conjecturing his
व्यवसाय सुर-उत्तमौ arranged the two gods eminent
दर्शयामासतु:-देवीम् पुर: showed, the effluent lady in front
यानेन गच्छतीम् by Ariel car going

तत्र तत्र प्रशंसद्भि: पथि वैमानिकै: सुरै: ।
अवकीर्यमाणो ददृशे कुसुमै: क्रमशो ग्रहान् ॥३४॥


तत्र तत्र प्रशंसद्भि: here and there praising,
पथि वैमानिकै: सुरै: on the way, by in Ariel cars the gods
अवकीर्यमाण: ददृशे showering saw
कुसुमै: क्रमश: ग्रहान् flowers, one after the other, planets

त्रिलोकीं देवयानेन सोऽतिव्रज्य मुनीनपि ।
परस्ताद्यद् ध्रुवगतिर्विष्णो: पदमथाभ्यगात् ॥३५॥


त्रिलोकीम् देव-यानेन the three worlds by the celestial car
स:-अतिव्रज्य he crossed
मुनीन्-अपि the sages (seven) also
परस्तात्-यत् beyond that which
ध्रुव-गति:-विष्णो: Dhruva, the state of Vishnu
पदम्-अथ-अभ्यगात् that state then reached

यद् भ्राजमानं स्वरुचैव सर्वतो लोकास्त्रयो ह्यनु विभ्राजन्त एते ।
यन्नाव्रजञ्जन्तुषु येऽननुग्रहा व्रजन्ति भद्राणि चरन्ति येऽनिशम् ॥३६॥


यत् भ्राजमानम् that shining
स्व-रुचा-एव सर्वत: by its own lustre only all-around
लोका:-त्रय: हि-अनु the worlds three indeed by which
विभ्राजन्त एते are lighted these
यत्-न-अव्रजन्- which do not visit
जन्तुषु ये-अननुग्रहा on living beings they who are not compassionate
व्रजन्ति भद्राणि they reach (who) benevolent deeds
चरन्ति ये-अनिशम् perform who always

शान्ता: समदृश: शुद्धा: सर्वभूतानुरञ्जना: ।
यान्त्यञ्जसाच्युतपदमच्युतप्रियबान्धवा: ॥३७॥


शान्ता: समदृश: peaceful, the same looking at others
शुद्धा: सर्वभूत-अनुरञ्जना: pure, to all beings pleasing
यान्ति-अञ्जसा- reach easily
अच्युत-पदम्- Immortal Lord's abode
अच्युत-प्रिय-बान्धवा: of The Lord's devotees' friends

इत्युत्तात्तनपद: पुत्रो ध्रुव: कृष्णपरायण: ।
अभूत्त्रयाणां लोकानां चूडामणिरिवामल: ॥३८॥


इति-उत्तानपद: पुत्र: thus Uttaanapaada's son
ध्रुव: कृष्ण-परायण: Dhruva, to Krishna devoted
अभूत्-त्रयाणाम् लोकानाम् became, of the three worlds
चूडामणि:-इव-अमल: diadem like pure

गम्भीरवेगोऽनिमषां ज्योतिषां चक्रमाहितम् ।
यस्मिन् भ्रमति कौरव्य मेढ्यामिव गवां गण: ॥३९॥


गम्भीर-वेग:-अनिमषाम् with great speed, constantly the
ज्योतिषाम् चक्रम्- stellar sphere
आहितम् यस्मिन् भ्रमति fastened in which revolves
कौरव्य O Vidura!
मेढ्याम्-इव in the thrashing shed like
गवाम् गण: the oxen many

महिमानं विलोक्यास्य नारदो भगवानृषि: ।
आतोद्यं वितुदञ् श्लोकान् सत्रेऽगायत्प्रचेतसाम् ॥४०॥


महिमानम् विलोक्य-अस्य glory witnessing his
नारद: भगवान्-ऋषि: Naarada the worshipful sage
आतोद्यं वितुदञ् श्लोकान् the lute playing on, Shlokas
सत्रे-अगायत्-प्रचेतसाम् in the session (of sacrifice), sang, of the Prachetas
नारद उवाच - Naarada said -

नूनं सुनीते: पतिदेवतायास्तप:प्रभावस्य सुतस्य तां गतिम् ।
दृष्ट्वाभ्युपायानपि वेदवादिनो नैवाधिगन्तुं प्रभवन्ति किं नृपा: ॥४१॥


नूनम् सुनीते: certainly of Suneeti
पति-देवताया:- husband's devoted
तप:-प्रभावस्य penance result
सुतस्य ताम् गतिम् son's that state
दृष्ट्वा-अभ्युपायान्-अपि knowing the formulas even
वेद-वादिन: Veda's expositors
न-एव-अधिगन्तुम् not even to achieve
प्रभवन्ति किम् नृपा: able to, what of kings

य: पञ्चवर्षो गुरुदारवाक्शरैर्भिन्नेन यातो हृदयेन दूयता ।
वनं मदादेशकरोऽजितं प्रभुं जिगाय तद्भक्तगुणै: पराजितम् ॥४२॥


य: पञ्च-वर्ष: गुरुदार- who of five years (of age), stepmother's
वाक्-शरै:-भिन्नेन यात: word arrows pierced went
हृदयेन दूयता वनम् with heart aching, to the woods
मत्-आदेशकर:-अजितम् प्रभुम् my instructions following, The unconquerable Lord
जिगाय तत्-भक्त-गुणै: पराजितम् winning over, by His devotee's virtues defeated

य: क्षत्रबन्धुर्भुवि तस्याधिरूढमन्वारुरुक्षेदपि वर्षपूगै: ।
षट्पञ्चवर्षो यदहोभिरल्पै: प्रसाद्य वैकुण्ठमवाप तत्पदम् ॥४३॥


य: क्षत्र-बन्धु:-भुवि that Kshatriya born, on the earth
तस्य-अधिरूढम्- by him ascended
अन्वारुरुक्षेत्-अपि वर्ष-पूगै: does rise to, even by years many
षट्-पञ्च-वर्ष: in six-five years
यत्-अहोभि:-अल्पै: that days few
प्रसाद्य वैकुण्ठम्- pleasing Vishnu
अवाप तत्-पदम् attained His abode
मैत्रेय उवाच - Maitreya said -

एतत्तेऽभिहितं सर्वं यत्पृष्टोऽहमिह त्वया ।
ध्रुवस्योद्दामयशसश्चरितं सम्मतं सताम् ॥४४॥


एतत्-ते-अभिहितम् सर्वम् this to you have told all
यत्-पृष्ट:-अहम्-इह त्वया which was asked of me, here by you
ध्रुवस्य-उद्दाम-यशस:-चरितम् Dhruva's exalted fame's story
सम्मतम् सताम् applauded by the noble

धन्यं यशस्यमायुष्यं पुण्यं स्वस्त्ययनं महत् ।
स्वर्ग्यं ध्रौव्यं सौमनस्यं प्रशस्यमघमर्षणम् ॥४५॥


धन्यम् यशस्यम्-आयुष्यम् wealth conducive, fame conducive, longevity and
पुण्यम् स्वस्ति-अयनम् महत् is sacred, blessings' house great
स्वर्ग्यम् ध्रौव्यम् सौमनस्यम् heavenly (and) eternal (bliss), worthy to be
स्वर्ग्यम् ध्रौव्यम् सौमनस्यम् heavenly (and) eternal (bliss), worthy to be heard,
प्रशस्यम्-अघ-मर्षणम् security providing and sins eradicating

श्रुत्वैतच्छ्रद्धयाभीक्ष्णमच्युतप्रियचेष्टितम् ।
भवेद्भक्तिर्भगवति यया स्यात्क्लेशसंक्षय: ॥४६॥


श्रुत्वा-एतत्-श्रद्धया-अभीक्ष्णम्- hearing this, with reverence, again and again
अच्युत-प्रिय-चेष्टितम् The Immortal Lord's favourite's efforts
भवेत्-भक्ति:-भगवति will be devotion in The Lord
यया स्यात्-क्लेश-संक्षय: by which will happen all afflictions' end

महत्त्वमिच्छतां तीर्थं श्रोतु: शीलादयो गुणा: ।
यत्र तेजस्तदिच्छूनां मानो यत्र मनस्विनाम् ॥४७॥


महत्त्वम्-इच्छताम् तीर्थम् greatness aspiring for, it is the holy place
श्रोतु: शील-आदय: गुणा: of the listeners amiability and other virtues
यत्र तेज:-तत्-इच्छूनाम् where glow (is), that willing to have
मान: यत्र मनस्विनाम् honour where for honour seekers

प्रयत: कीर्तयेत्प्रात: समवाये द्विजन्मनाम् ।
सायं च पुण्यश्लोकस्य ध्रुवस्य चरितं महत् ॥४८॥


प्रयत: कीर्तयेत्-प्रात: with concentration chant in the morning
समवाये द्विजन्मनाम् in a group of Braahmanas
सायम् च पुण्य-श्लोकस्य in evening and of the sacred renowned
ध्रुवस्य चरितम् महत् Dhruva's story great

पौर्णमास्यां सिनीवाल्यां द्वादश्यां श्रवणेऽथवा ।
दिनक्षये व्यतीपाते सङ्क्रमेऽर्कदिनेऽपि वा ॥४९॥


पौर्णमास्याम् सिनीवाल्याम् on full moon (day), on new moon (day)
द्वादश्याम् श्रवणे-अथवा on the twelfth day (of the month), on Shraavana or
दिन-क्षये व्यतीपाते at the day's end, on Vyatipaata
सङ्क्रमे-अर्कदिने-अपि वा on Sankranti, and Sunday also or

श्रावयेच्छ्रद्दधानानां तीर्थपादपदाश्रय: ।
नेच्छंस्तत्रात्मनाऽऽत्मानं सन्तुष्ट इति सिध्यति ॥५०॥


श्रावयेत्-श्रद्दधानानाम् must recite to the devoted
तीर्थ-पाद-पदाश्रय: to the holy feet devoted
न-इच्छन्-तत्र- not desiring thereby
आत्मना-आत्मानम् by self himself
सन्तुष्ट: इति सिध्यति satisfied, it is perfected

ज्ञानमज्ञाततत्त्वाय यो दद्यात्सत्पथेऽमृतम् ।
कृपालोर्दीननाथस्य देवास्तस्यानुगृह्णते ॥५१॥


ज्ञानम्-अज्ञात-तत्त्वाय the knowledge, to the not knower of the Truth
य: दद्यात्-सत्-पथे-अमृतम् who gives the Truth path's nectar
कृपालो:-दीन-नाथस्य of that compassionate benefactor of the afflicted
देवा:-तस्य-अनुगृह्णते the gods his shower grace

इदं मया तेऽभिहितं कुरूद्वह ध्रुवस्य विख्यातविशुद्धकर्मण: ।
हित्वार्भक: कीडनकानि मातुर्गृहं च विष्णुं शरणं यो जगाम ॥५२॥


इदम् मया ते-अभिहितम् this by me to you was said
कुरूद्वह ध्रुवस्य विख्यात- O Foremost of the Kurus! Dhruva's famous
विशुद्ध-कर्मण: हित्वा-अर्भक: pious doings, leaving the child
कीडनकानि मातु:-गृहम् च toys and mother's house
विष्णुम् शरणम् य: जगाम to Vishnu's shelter, who went to

श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां चतुर्थस्कन्धे ध्रुवचरितं नाम द्वदशोऽध्याय:

सूत उवाच - Soota said -

निशम्य कौषारविणोपवर्णितं ध्रुवस्य वैकुण्ठपदाधिरोहणम् ।
प्ररूढभावो भगवत्यधोक्षजे प्रष्टुं पुनस्तं विदुर: प्रचक्रमे ॥१॥


निशम्य कौषारविणा- having heard, by Kashaaru's son (Maitreya)
उपवर्णितम् ध्रुवस्य described, Dhruva's
वैकुण्ठ-पद-अधिरोहणम् to Vaikuntha abode ascent
प्ररूढ-भाव: intense devotion (became)
भगवति-अधोक्षजे in The Lord Who is beyond sense perception
प्रष्टुम् पुन:-तम् to ask again him
विदुर: प्रचक्रमे Vidura proceeded
विदुर उवाच - Vidura said -

के ते प्रचेतसो नाम कस्यापत्यानि सुव्रत ।
कस्यान्ववाये प्रख्याता: कुत्र वा सत्रमासत ॥२॥


के ते प्रचेतस: नाम who were they (the) Prachetas, named
कस्य-अपत्यानि whose off springs
सुव्रत O Maitreya of sacred vows!
कस्य-अन्ववाये प्रख्याता: in whose line were known
कुत्र वा सत्रम्-आसत where or session (of sacrifice) was placed

मन्ये महाभागवतं नारदं देवदर्शनम् ।
येन प्रोक्त: क्रियायोग: परिचर्याविधिर्हरे: ॥३॥


मन्ये महाभागवतम् नारदम् (I) consider the great devotee Naarada,
देव-दर्शनम् येन प्रोक्त: The Lord having perceived, by whom was taught
क्रियायोग: परिचर्या-विधि:-हरे: active worship, for the service procedure of
क्रियायोग: परिचर्या-विधि:-हरे: active worship, for the service procedure of Shree Hari

स्वधर्मशीलै: पुरुषैर्भगवान् यज्ञपूरुष: ।
इज्यमानो भक्तिमता नारदेनेरित: किल ॥४॥


स्व-धर्म-शीलै: पुरुषै in own religion dedicated people (Prachetas)
भगवान् यज्ञ-पूरुष: The Lord as Sacrificial Person
इज्यमान: भक्ति-मता being worshipped, by devotion minded
नारदेन-ईरित: किल by Naarada was extolled indeed

यास्ता देवर्षिणा तत्र वर्णिता भगवत्कथा: ।
मह्यं शुश्रुषवे ब्रह्मन् कार्त्स्न्येनाचष्टुमर्हसि ॥५॥


या:-ता: देवर्षिणा तत्र which of those, by the celestial sage, there
वर्णिता: भगवत्-कथा: described, The Lord's stories
मह्यम् शुश्रुषवे to me willing to hear
ब्रह्मन् कार्त्स्न्येन- O holy sage! in detail
आचष्टुम्-अर्हसि to narrate are capable
मैत्रेय उवाच - Maitreya said -

ध्रुवस्य चोत्कल: पुत्र: पितरि प्रस्थिते वनम् ।
सार्वभौमश्रियं नैच्छदधिराजासनं पितु: ॥६॥


ध्रुवस्य च-उत्कल: पुत्र: Dhruva's and Utkala the son
पितरि प्रस्थिते वनम् on father's departing to the forest
सार्व-भौम-श्रियम् the whole earth's fortune
न-ऐच्छत्- did not aspire for
अधिराज-आसनम् पितु: the empire of his father

स जन्मनोपशान्तात्मा नि:सङ्ग: समदर्शन: ।
ददर्श लोके विततमात्मानं लोकमात्मनि ॥७॥


स: जन्मना-उपशान्त-आत्मा he, by birth, peaceful minded
नि:सङ्ग: समदर्शन: unattached and having an equal view
ददर्श लोके विततम्- saw in the universe, projected
आत्मानम् लोकम्-आत्मनि himself, the universe in himself

आत्मानं ब्रह्म निर्वाणं प्रत्यस्तमितविग्रहम् ।
अवबोधरसैकात्म्यमानन्दमनुसन्ततम् ॥८॥


आत्मानम् ब्रह्म निर्वाणम् his own soul, Brahman infinite
प्रत्यस्तमित-विग्रहम् devoid of all differences
अवबोध-रस- The knowledge of The Real Self
एकात्म्यम्-आनन्दम्- the oneness joy
अनुसन्ततम् extending everywhere

अव्यवच्छिन्नयोगाग्निदग्धकर्ममलाशय: ।
स्वरूपमवरुन्धानो नात्मनोऽन्यं तदैक्षत ॥९॥


अव्यवच्छिन्न- by uninterrupted
योग-अग्नि-दग्ध yoga fire, burnt
कर्म-मल-आशय: actions impurities container,
स्वरूपम्-अवरुन्धान: own Real Self not veiled
न-आत्मन:-अन्यम् not self other
तत्-ऐक्षत he saw

जडान्धबधिरोन्मत्तमूकाकृतिरतन्मति: ।
लक्षित: पथि बालानां प्रशान्तार्चिरिवानल: ॥१०॥


जड-अन्ध-बधिर-उन्मत्त stupid, blind, deaf, mad
मूक-आकृति-:-अतत्-मति: dumb personality, unlike their mind
लक्षित: पथि बालानाम् was seen in the way by the ignorant
प्रशान्त-अर्चि:-इव-अनल: subdued flamed like fire

मत्वा तं जडमुन्मत्तं कुलवृद्धा: समन्त्रिण: ।
वत्सरं भूपतिं चक्रुर्यवीयांसं भ्रमे: सुतम् ॥११॥


मत्वा तम् जडम्-उन्मत्तम् thinking him to be stupid and mad
कुल-वृद्धा: स-मन्त्रिण: the family's elders, along with the ministers
वत्सरम् भूपतिम् चक्रु:- Vatsara king made
यवीयांसम् भ्रमे: सुतम् the younger Bhrami's son

स्वर्वीथिर्वत्सरस्येष्टा भार्यासूत षडात्मजान् ।
पुष्पार्णं तिग्मकेतुं च इषमूर्जं वसुं जयम् ॥१२॥


स्वर्वीथि:-वत्सरस्य-इष्टा भार्या- Swaraveethi, Vatsaraa's beloved wife
असूत षड्-आत्मजान् gave birth to six sons
पुष्पार्णम् तिग्मकेतुम् Pushpaarna, Tigmaketu
च इषम्-ऊर्जम् वसुम् जयम् and Isha, Oorjaa, Vasu, Jaya

पुष्पार्णस्य प्रभा भार्या दोषा च द्वे बभूवतु: ।
प्रातर्मध्यन्दिनं सायमिति ह्यासन् प्रभासुता: ॥१३॥


पुष्पार्णस्य प्रभा भार्या Pushpaarna Prabhaa wife
दोषा च द्वे बभूवतु: Dosa and two became
प्रात:-मध्यन्दिनम् Praatah, Madhyandinam,
सायम्-इति Saayam thus
हि-आसन् प्रभा-सुता: indeed were Prabha's sons

प्रदोषो निशिथो व्युष्ट इति दोषासुतास्त्रय: ।
व्युष्ट: सुतं पुष्करिण्यां सर्वतेजसमादधे ॥१४॥


प्रदोष: निशिथ: व्युष्ट: Pradosha, Nishitha, Vyushta,
इति दोषा-सुता:-त्रय: these Dosha's sons three
व्युष्ट: सुतम् Vyushta son
पुष्करिण्याम् in Pushkarinee
सर्वतेजसम्–आदधे Sarvateja begot

स: चक्षु: सुतमाकूत्यां मनुमवाप ह ।
मनोरसूत महिषी विरजान्नड्वला सुतान् ॥१५॥


स: चक्षु: सुतम्- he Chaakshusha (named) son, in Aakooti
मनुम्-अवाप ह Manu (who became) begot
मनो:-असूत महिषी of Manu was born to queen
विरजान्-नड्वला सुतान् faultless, Nadwalaa sons

पुरुं कुत्सं त्रितं द्युम्नं सत्यवन्तमृतं व्रतम् ।
अग्निष्टोममतीरात्रं प्रद्युम्नं शिविमुल्मुकम् ॥१६॥


पुरुम् कुत्सम् त्रितम् Puru, Kutsa, Trita,
द्युम्नम् सत्यवन्तम्- Dyumna, Satyavanta,
ऋतम् व्रतम् अग्निष्टोमम्- Rita, Vrata, Agnishtoma
अतीरात्रम् प्रद्युम्नम् Atiraatra, Pradyumna,
शिविम्-उल्मुकम् Shivi and Ulmuka

उल्मुकोऽजनयत्पुत्रान्पुष्करिण्यां षडुत्तमान् ।
अङ्गं सुमनसं ख्यातिं क्रतुमङ्गिरसं गयम् ॥१७॥


उल्मुक:-अजनयत्-पुत्रान्- Ulmuka begot sons
पुष्करिण्याम् षड्-उत्तमान् from Pushkarinee, six excellent
अङ्गम् सुमनसम् ख्यातिम् Anga, Sumanasa, Khyati,
क्रतुम् अङ्गिरसम् गयम् Kratu, Angirasa and Gaya

सुनीथाङ्गस्य या पत्नी सुषुवे वेनमुल्बणम् ।
यद्दौ: शील्यात्स राजर्षिर्निर्विण्णो निरगात्पुरात् ॥१८॥


सुनीथा-अङ्गस्य Suneethaa, Anga's
या पत्नी सुषुवे that wife boar
वेनम्-उल्बणम् Vena, wicked
यत्-दौ: शील्यात्- whose evil ways
स: राजर्षि:-निर्विण्ण: that royal sage fed up
निरगात्-पुरात् went out of the city

यमङ्ग शेपु: कुपिता वाग्वज्रा मुनय: किल ।
गतासोस्तस्य भूयस्ते ममन्थुर्दक्षिणं करम् ॥१९॥


यम्-अङ्ग शेपु: कुपिता whom. O Dear One! cursed enraged
वाग्वज्रा मुनय: किल (with) words thunderbolt, the sages indeed
गत-असो:-तस्य भूय:-ते gone life his, again they
ममन्थु:-दक्षिणम् करम् churned right arm

अराजके तदा लोके दस्युभि: पीडिता: प्रजा: ।
जातो नारायणांशेन पृथुराद्य: क्षितीश्वर: ॥२०॥


अराजके तदा लोके without a king then, in the world,
दस्युभि: पीडिता: प्रजा: by robbers troubled public
जात: नारायण-अंशेन was born from Naaraayana's part
पृथु:-आद्य: क्षिति-ईश्वर: Prithu, first world emperor
विदुर उवाच - Vidura said -

तस्य शीलनिधे: साधोर्ब्रह्मण्यस्य महात्मन: ।
राज्ञ: कथमभूद्दुष्टा प्रजा यद्विमना ययौ ॥२१॥


तस्य शील-निधे: साधो:- his (being) a serenity ocean, pious
ब्रह्मण्यस्य महात्मन: devoted to Braahmanas, the high souled
राज्ञ: कथम्-अभूत्- the king's how come came to be
दुष्टा प्रजा wicked son
यत्-विमना ययौ due to which disheartened went (to the woods)

किं वांहो वेन उद्दिश्य ब्रह्मदण्डमयूयुजन् ।
दण्डव्रतधरे राज्ञि मुनयो धर्मकोविदा: ॥२२॥


किम् वा-अंह: वेन उद्दिश्य what or offence, to Vena implied
ब्रह्मदण्डम्-अयूयुजन् Brahma curse applied
दण्ड-व्रत-धरे राज्ञि (on) to punish vow taken the king
मुनय: धर्म-कोविदा: the sages, the righteousness knowers

नावध्येय: प्रजापाल: प्रजाभिरघवानपि ।
यदसौ लोकपालानां बिभर्त्योज: स्वतेजसा ॥२३॥


न-अवध्येय: प्रजापाल: not disrespected, the peoples' ruler
प्रजाभि:-अघवान्-अपि by the public, sin-full even
यत्-असौ लोक-पालानाम्- because he, of the quarters' rulers
बिभर्ति-ओज: स्व-तेजसा wields the might, by own glory

एतदाख्याहि मे ब्रह्मन् सुनीथात्मजचेष्टितम् ।
श्रद्दधानाय भक्ताय त्वं परावरवित्तम: ॥२४॥


एतत्-आख्याहि मे ब्रह्मन् this relate to me O Holy Braahmana!
सुनीथा-आत्मज-चेष्टितम् Suneetha's son's activities
श्रद्दधानाय भक्ताय (me) the respectful and devotee
त्वम् पर-अवर-वित्तम: you, of past and future knower
मैत्रेय उवाच - Maitreya said -

अङ्गोऽश्वमेघं राजर्षिराजहार महाक्रतुम् ।
नाजग्मुर्देवतास्तस्मिन्नाहूता ब्रह्मवादिभि: ॥२५॥


अङ्ग:-अश्व-मेघम् राजर्षि:- Anga, the horse sacrifice, the royal sage
आजहार महा-क्रतुम् performed the great sacrifice
न-आजग्मु:-देवता:-तस्मिन्- did not come, the gods in that
आहूता: ब्रह्म-वादिभि: invoked by the Veda exponents

तमूचुर्विस्मितास्तत्र यजमानमथर्त्विज: ।
हवींषि हूयमानानि न ते गृह्णन्ति देवता: ॥२६॥


तम्-ऊचु:-विस्मिता:-तत्र to him said, surprised there
यजमानम्-अथ ऋत्विज: to the sacrificer then, the priests officiating
हवींषि हूयमानानि the oblations poured in the fire
न ते गृह्णन्ति देवता: not they are accepting the gods

राजन् हवींष्यदुष्टानि श्रद्धयाऽऽसादितानि ते ।
छन्दांस्ययातयामानि योजितानि धृतव्रतै: ॥२६॥


राजन् हवींषि-अदुष्टानि O King! the offerings are not impure
श्रद्धया-आसादितानि ते with reverence are collected they
छन्दांसि-अयात-यामानि the meters are not without force
योजितानि धृत-व्रतै: applied by steadfast of vow

न विदामेह देवानां हेलनं वयमण्वपि ।
यन्न गृह्णन्ति भागान् स्वान् ये देवा: कर्मसाक्षिण: ॥२८॥


न विदाम-इह do not know here
देवानाम् हेलनम् of the gods' disrespect
वयम्-अणु-अपि we the least also
यत्-न गृह्णन्ति so that do not accept
भागान् स्वान् offerings their
ये देवा: कर्म-साक्षिण: those gods, of the procedure the witness
मैत्रेय उवाच - Maitreya said -

अङ्गो द्विजवच: श्रुत्वा यजमान: सुदुर्मना: ।
तत्प्रष्टुं व्यसृजद्वाचं सदस्यांस्तदनुज्ञया ॥२९॥


अङ्ग: द्विज-वच: श्रुत्वा Anga, the Braahmana's words hearing
यजमान: सुदुर्मना: sacrificer was disheartened
तत्-प्रष्टुम् व्यसृजत्-वाचम् that to ask, broke speech (silence)
सदस्यान्-तद्-अनुज्ञया of the officiating priests taking permission

नागच्छन्त्याहुता देवा न गृह्णन्ति ग्रहानिह ।
सदसस्पतयो ब्रूत किमवद्यं मया कृतम् ॥३०॥


न-आगच्छन्ति-आहुता: do not come invoked
देवा: न गृह्णन्ति gods do not accept
ग्रहान्-इह Soma juice here
सदस:-पतय: O Members of the Congregation!
ब्रूत किम्-अवद्यम् do say what unspoken of
मया कृतम् by me is done
सदस:-पतय: ऊचु: - The leaders of the congregation said -

नरदेवेह भवतो नाघं तावन्मनाक् स्थितम् ।
अस्त्येकं प्राक्तनमघं यदिहेदृक् त्वमप्रज: ॥३१॥


नरदेव-इह भवत: न-अघम् O Lord of men! Here, your not is sin
तावत्-मनाक् yet, the least
स्थितम् अस्ति-एकम् stands being one
प्राक्तनम्-अघम् previous sin
यत्-इह्-ईदृक् so that here such
त्वम्-अप्रज: you (are) issue-less

तथा साधय भद्रं ते आत्मानं सुप्रजं नृप ।
इष्टस्ते पुत्रकामस्य पुत्रं दास्यति यज्ञभुक् ॥३२॥


तथा साधय भद्रम् ते in such a way accomplish, blessed be you
आत्मानम् सुप्रजम् नृप yourself of good issue, O King!
इष्ट:-ते पुत्र-कामस्य worshipped by you, son desiring
पुत्रम् दास्यति यज्ञ-भुक् son will give, The Sacrifice Enjoyer (The Lord)

तथास्वभागधेयानि ग्रहीष्यन्ति दिवौकस: ।
यद्यज्ञपुरुष: साक्षादपत्याय हरिर्वृत: ॥३३॥


तथा-स्व-भाग-धेयानि and then own portions of sacrificial offerings
ग्रहीष्यन्ति दिवौकस: will accept the gods
यत्-यज्ञ-पुरुष: because The Sacrifices' Lord
साक्षात्-अपत्याय directly for progeny
हरि:-वृत: Shree Hari is invoked

तांस्तान् कामान् हरिर्दद्याद्यान् यान् कामयते जन: ।
आराधितो यथैवैष तथा पुंसां फलोदय: ॥३४॥


तान्-तान् कामान् हरि:- all those desires Shree Hari
दद्यात्-यान् यान् कामयते जन: bestows, which all seeks man
आराधित: worshipped
यथा-एव-एष: तथा in that manner only He accordingly
पुंसाम् फल-उदय: to the people fruits obtain

इति व्यवसिता विप्रास्तस्य राज्ञ: प्रजायते ।
पुरोडाशं निरवपन् शिपिविष्टाय विष्णवे ॥३५॥


इति व्यवसिता विप्रा:- this resolving, the Braahmanas,
तस्य राज्ञ: प्रजायते that king's offspring (sake)
पुरोडाशम् निरवपन् the offering gave
शिपि-विष्टाय विष्णवे for the in animal sacrificial, to Vishnu

तस्मात्पुरुष उत्तस्थौ हेममाल्यमलाम्बर: ।
हिरण्मयेन पत्रेण सिद्धमादाय पायसम् ॥३६॥


तस्मात्-पुरुष: उत्तस्थौ from it The Person emerged
हेम-माली-अमल-अम्बर: golden necklace, clean clothed
हिरण्मयेन पत्रेण with golden vessel
सिद्धम्-आदाय पायसम् cooked carrying rice milk and sugar

स विप्रानुमतो राजा गृहीत्वाञ्जलिनौदनम् ।
अवघ्राय मुदा युक्त: प्रादात्पत्न्या उदारधी: ॥३७॥


स: विप्र-अनुमत: राजा he, by the Braahmanas instructed, king
गृहीत्वा-अञ्जलिना-ओदनम् taking with cupped palms the rice
अवघ्राय मुदा युक्त: smelled with happiness
प्रादात्-पत्न्या उदार-धी: gave to wife noble-minded

सा तत्पुंसवनं राज्ञी प्राश्य वै पत्युरादधे ।
गर्भं काले उपावृत्ते कुमारं सुषुवेऽप्रजा ॥३८॥


सा तत्-पुंसवनम् राज्ञी she, that male child yielding (rice), queen
प्राश्य वै पत्यु:-आदधे ate indeed, with husband (union) conceived
गर्भम् काले उपावृत्ते womb, in time proper
कुमारम् सुषुवे-अप्रजा son gave birth, the child-less

स बाल एव पुरुषो मातामहमनुव्रत: ।
अधर्मांशोद्भवं मृत्युं तेनाभवदधार्मिक: ॥३९॥


स: बाल: एव पुरुष: he from childhood, the person
मातामहम्-अनुव्रत: grandfather's follower
अधर्म-अंश-उद्भवम् non-righteousness portion born
मृत्युम् तेन-अभवद्-अधार्मिक: of Death, therefore became unrighteous

स शरासनमुद्यम्य मृगयुर्वनगोचर: ।
हन्त्यसाधुर्मृगान् दीनान् वेनोऽसावित्यरौज्जन: ॥४०॥


स: शरासनम्-उद्यम्य he, arrow and taking up
मृगयु:-वन-गोचर: hunter like in forests roamed
हन्ति-असाधु:-मृगान् दीनान् and killed, the wicked, the deer helpless
वेन:-असौ-इति-अरौत्-जन: Vena this is, thus cried people

आक्रीडे क्रीडतो बालान् वयस्यानतिदारुण: ।
प्रसह्य निरनुक्रोश: पशुमारममारयत् ॥४१॥


आक्रीडे क्रीडत: बालान् in the play ground, playing children
वयस्यान्-अति-दारुण: of same age, very cruel
प्रसह्य निरनुक्रोश: strangling them mercilessly
पशुमारम्-अमारयत् like animals, killed

तं विचक्ष्य खलं पुत्रं शासनैर्विविधैर्नृप: ।
यदा न शासितुं कल्पो भृशमासीत्सुदुर्मना: ॥४२॥


तम् विचक्ष्य खलम् पुत्रम् him understanding, to be wicked son
शासनै:-विविधै:-नृप: by punishments various, the king
यदा न शासितुम् कल्प: when, not to harness was able
भृशम्-आसीत्-सुदुर्मना: very much became disheartened

प्रायेणाभ्यर्थितो देवो येऽप्रजा गृहमेधिन: ।
कदपत्यभृतं दु:खं ये न विन्दन्ति दुर्भरम् ॥४३॥


प्रायेण-अभ्यर्थित: देव: surely, is propitiated The Lord
ये-अप्रजा: गृहमेधिन: (by) those issue-less householders
कद्-अपत्य-भृतम् दु:खम् wicked son's great agony
ये न विन्दन्ति दुर्भरम् who do not experience intolerable

यत: पापीयसी कीर्तिरधर्मश्च महान्नृणाम् ।
यतो विरोध: सर्वेषां यत आधिरनन्तक: ॥४४॥


यत: पापीयसी कीर्ति:- by which is lost the good name
अधर्म:-च महान्-नृणाम् and (is the cause) of unrighteousness of people
यत: विरोध: सर्वेषाम् because of which animosity with everyone
यत: आधि:-अनन्तक: (and) by which agony eternal

कस्तं प्रजापदेशं वै मोहबन्धनमात्मन: ।
पण्डितो बहु मन्येत यदार्था: क्लेशदा गृहा: ॥४५॥


क:-तम् प्रजा-अपदेशम् who that son for name sake
वै मोह-बन्धनम्-आत्मन: indeed (cause of) infatuation bondage, for the self
पण्डित: बहु मन्येत wise will much importance
यत्-अर्था: क्लेश-दा गृहा: by which reason, affliction giving house

कदपत्यं वरं मन्ये सदपत्याच्छुचां पदात् ।
निर्विद्येत गृहान्मर्त्यो यत्क्लेशनिवहा गृहा: ॥४६॥


कद्-अपत्यम् वरम् मन्ये bad son better think
सत्-अपत्यात्-शुचाम् पदात् from worthy son, of sorrows' source
निर्विद्येत गृहात्-मर्त्य: यत्- is detached from the home, a man because
क्लेश-निवहा: गृहा: discord full of is the house

एवं स निर्विण्णमना नृपो गृहान्निशीथ उत्थाय महोदयोदयात् ।
अलब्धनिद्रोऽनुपलक्षितो नृभिर्हित्वा गतो वेनसुवं प्रसुप्ताम् ॥४७॥


एवम् स: निर्विण्ण-मना: thus he, dejected minded
नृप: गृहात्-निशीथे उत्थाय king, from home, at night getting up
महोदय-उदयात् अलब्ध-निद्र:- prosperity increasing, not getting sleep
अनुपलक्षित: नृभि:-हित्वा गत: unseen by men, leaving went
वेन-सुवम् प्रसुप्ताम् Vena's mother sleeping

विज्ञाय निर्विद्य गतं पतिं प्रजा: पुरोहितामात्यसुहृद्गणादय: ।
विचिक्युरुर्व्यामतिशोककातरा यथा निगूढं पुरुषं कुयोगिन: ॥४८॥


विज्ञाय निर्विद्य knowing disgusted
गतम् पतिम् प्रजा: gone the lord of the public
पुरोहित-आमात्य- high priests, ministers
सुहृद्-गण-आदय: friends and others
विचिक्यु:-उर्व्याम्- searched on the earth
अति-शोक-कातरा: with excessive grief overwhelmed
यथा निगूढम् पुरुषम् just as in the heart concealed The Person
कु-योगिन: bad Yogis

अलक्षयन्त: पदवीं प्रजापतेर्हतोद्यमा: प्रत्युपसृत्य ते पुरीम् ।
ऋषीन् समेतानभिवन्द्य साश्रवो न्यवेदयन् पौरव भर्तृविप्लवम् ॥४९॥


अलक्षयन्त: पदवीम् प्रजापते:- not knowing, whereabouts of the king
हत-उद्यमा: defeated of purpose
प्रत्युपसृत्य ते पुरीम् returning they to the city
ऋषीन् समेतान्- the sages gathered
अभिवन्द्य स-अश्रव: greeted with tears
न्यवेदयन् पौरव announced, O Vidura!
भर्तृ-विप्लवम् of master's disappearance
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां चतुर्थस्कन्धे त्रयोदशोऽध्याय: ॥१३॥ Thus ends the thirteenth discourse in Book Four of the great and

मैत्रेय उवाच - Maitreya said -

भृगवादयस्ते मुनयो लोकानां क्षेमदर्शिन: ।
गोप्तर्यसति वै नृणां पश्यन्त: पशुसाम्यताम् ॥१॥


भृगु-आदय:-ते मुनय: Bhrigu and other of those sages
लोकानाम् क्षेम-दर्शिन: of the peoples' welfare wishers,
गोप्तरि-असति वै नृणाम् rulers absence indeed, of the people
पश्यन्त: पशु-साम्यताम् observed beast like behaviour

वीर मातरमाहूय सुनीथां ब्रह्मवादिन: ।
प्रकृत्यसम्मतं वेनमभ्यषिञ्चन् पतिं भुव: ॥२॥


वीर मातरम्-आहूय O Mighty Vidura! mother calling for
सुनीथाम् ब्रह्म-वादिन: Suneethaa, the Veda expounding sages
प्रकृति-असम्मतम् वेनम्- ministers not agreeing, Vena
अभ्यषिञ्चन् पतिम् भुव: crowned the ruler of the land

श्रुत्वा नृपासनगतं वेनमत्युग्रशासनम् ।
निलिल्युर्दस्यव: सद्य: सर्पत्रस्ता इवाखव: ॥३॥


श्रुत्वा नृप-आसन-गतम् hearing royal throne ascended
वेनम्-अति-उग्र-शासनम् Vena very fierce ruler
निलिल्यु:-दस्यव: सद्य: disappeared robbers soon
सर्प-त्रस्ता: इव-आखव: snake distressed like mice

स आरूढनृपस्थान उन्नद्धोऽष्टविभूतिभि: ।
अवमेने महाभागान् स्तब्ध: सम्भावित: स्वत: ॥४॥


स: आरूढ नृप-स्थान: he ascending the royal throne
उन्नद्ध:-अष्ट-विभूतिभि: prospering by the eight protectors
अवमेने महा-भागान् despised the holy men
स्तब्ध: सम्भावित: स्वत: arrogant conceited by nature

एवं मदान्ध उत्सिक्तो निरङ्कुश इव द्विप: ।
पर्यटन् रथमास्थाय कम्पयन्निव रोदसी ॥५॥


एवम् मद-अन्ध: उत्सिक्त: thus by intoxication (of power) blinded, highly
एवम् मद-अन्ध: उत्सिक्त: thus by intoxication (of power) blinded, highly arrogant
निरङ्कुश: इव द्विप: ungoverned by a goad like an elephant
पर्यटन् रथम्-आस्थाय touring on a chariot mounted
कम्पयन्-इव रोदसी giving shivers to earth and heaven

न यष्टव्यं न दातव्यं न होतव्यं द्विजा: क्वचित् ।
इति न्यवारयद्धर्मं भेरीघोषेण सर्वश: ॥६॥


न यष्टव्यम् न दातव्यम् will not do sacrifice, will not give charity
न होतव्यम् द्विजा: क्वचित् will not pour oblations, Braahmanas at all
इति न्यवारयत्-धर्मम् this banned religious rites
भेरी-घोषेण सर्वश: with drum beats all around

वेनस्यावेक्ष्य मुनयो दुर्वृत्तस्य विचेष्टितम् ।
विमृश्य लोकव्यसनं कृपयोचु: स्म सत्रिण: ॥७॥


वेनस्य-अवेक्ष्य मुनय: Vena's seeing the sages
दुर्वृत्तस्य विचेष्टितम् the wicked's evil ways
विमृश्य लोक-व्यसनम् thinking of the people's calamity
कृपया-ऊचु: स्म सत्रिण: with compassion said the sacrificing priests

अहो उभयत: प्राप्तं लोकस्य व्यसनं महत् ।
दारुण्युभयतो दीप्ते इव तस्करपालयो: ॥८॥


अहो उभयत: प्राप्तम् Alas! on both sides has come
लोकस्य व्यसनम् महत् the peoples' plight great
दारुणि-उभयत: दीप्ते wood from both ends lighted
इव तस्कर-पालयो: like by robbers and the ruler

अराजकभयादेव कृतो राजातदर्हण: ।
ततोऽप्यासीद्भयं त्वद्य कथं स्यात्स्वस्ति देहिनाम् ॥९॥


अराजक-भयात्-एव anarchy afraid only
कृत: राजा-अतत्-अर्हण: was made king, not of that worthy
तत:-अपि-आसीत्-भयम् then also was danger
तु-अद्य कथम् स्यात्- but today how will be
स्वस्ति देहिनाम् well of embodied beings

अहेरिव पय:पोष: पोषकस्याप्यनर्थभृत् ।
वेन: प्रकृत्यैव खल: सुनीथागर्भसम्भव: ॥१०॥


अहे:-इव पय:-पोष: snake like, milk fed
पोषकस्य-अपि-अनर्थ-भृत् nourisher's also, danger carries
वेन: प्रकृत्या-एव खल: Vena by nature only wicked
सुनीथा-गर्भ-सम्भव: of Suneetha's womb born

निरूपित: प्रजापाल: स जिघांसति वै प्रजा: ।
तथापि सान्त्वयेमामुं नास्मांस्तत्पातकं स्पृशेत् ॥११॥


निरूपित: प्रजापाल: स: appointed peoples' ruler he
जिघांसति वै प्रजा: kills indeed the public
तथापि सान्त्वयेम-अमुम् even then (will) persuade him
न-अस्मान्-तत्-पातकम् स्पृशेत् not us, his sin effect

तद्विद्वद्भिरसद्वृत्तो वेनोऽस्माभि: कृतो नृप: ।
सान्त्वितो यदि नो वाचं न ग्रहीष्यत्यधर्मकृत् ॥१२॥


तत्-विद्वद्भि:-असद्वृत्त: वेन:- therefore by the learned, of evil ways Vena
अस्माभि: कृत: नृप: by us was made king
सान्त्वित: यदि न: वाचम् made to understand if our words
न ग्रहीष्यति-अधर्मकृत् does not accept the unrighteous

लोकधिक्कारसन्दग्धं दहिष्याम: स्वतेजसा ।

एवमध्यवसायैनं मुनयो गूढमन्यव: ।
उपव्रज्याब्रुवन् वेनं सान्त्त्वयित्वा च सामभि: ॥१३॥


लोक-धिक्कार-सन्दग्धम् by peoples' rebuke burnt
दहिष्याम: स्व-तेजसा (we will) burn (him) by our spiritual fire
एवम्-अध्यवसाय-एनम् thus planning, to him
मुनय: गूढ-मन्यव: the sages of deep intent
उपव्रज्य-अब्रुवन् वेनम् approached and said to Vena
सान्त्त्वयित्वा च सामभि: soothingly and sweetly
मुनय ऊचु: - The sages said -

नृपवर्य निबोधैतद्यत्ते विज्ञापयाम भो: ।
आयु:श्रीबलकीर्तीनां तव तात् विवर्धनम् ॥१४॥


नृप-वर्य निबोध-एतत्- king good understand this
यत्-ते विज्ञापयाम भो: which for you (we)explain O!
आयु:-श्री-बल-कीर्तीनाम् longevity, fortune, strength, fame,
तव तात् विवर्धनम् your, O child! to increase

धर्म आचरित: पुंसां वाङ्मन:कायबुद्धिभि: ।
लोकान् विशोकान् वितरत्यथानन्त्यमसङ्गिनाम् ॥१५॥


धर्म: आचरित: पुंसाम् duty carried out by people
वाक्-मन:-काय-बुद्धिभि: of speech mind body and intellect
लोकान् विशोकान् वितरति- realms sorrow less bestows,
अथ-अनन्त्यम्-असङ्गिनाम् then, the eternal to the dispassionate

स ते मा विनशेद्वीर प्रजानां क्षेमलक्षण: ।
यस्मिन् विनष्टे नृपतिरैश्वर्यादवरोहति ॥१६॥


स: ते मा विनशेत्-वीर that (duty) your may not be destroyed O Mighty One!
प्रजानाम् क्षेम-लक्षण: of the public welfare denoting
यस्मिन् विनष्टे नृपति:- which (if) lost, a monarch
ऐश्वर्यात्-अवरोहति from splendour falls

राजन्नसाध्वमात्येभ्यश्चोरादिभ्य: प्रजा नृप: ।
रक्षन् यथा बलिं गृह्णन्निह प्रेत्य च मोदते ॥१७॥


राजन्-असाधु-अमात्येभ्य:- O King! from wicked ministers
चोर-आदिभ्य: प्रजा: नृप: robbers others, the public the ruler
रक्षन् यथा बलिम् गृह्णन्- protecting like, taxes taking,
इह प्रेत्य च मोदते here, hereafter and is happy

यस्य राष्ट्रे पुरे चैव भगवान् यज्ञपूरुष: ।
इज्यते स्वेन धर्मेण जनैर्वर्णाश्रमान्वितै: ॥१८॥


यस्य राष्ट्रे पुरे च-एव in his kingdom, and in city also
भगवान् यज्ञ-पूरुष: The Lord Sacrifice Person
इज्यते स्वेन धर्मेण is worshipped by ones own duty
जनै:-वर्णा-आश्रम-अन्वितै: by the people, as per Varna and Ashrama
जनै:-वर्णा-आश्रम-अन्वितै: by the people, as per Varna and Ashrama distinguished

तस्य राज्ञो महाभाग भगवान् भूतभावन: ।
परितुष्यति विश्वात्मा तिष्ठतो निजशासने ॥१९॥


तस्य राज्ञ: महाभाग by that king, O Great One!
भगवान् भूत-भावन: The Lord of all beings The Protector
परितुष्यति विश्व-आत्मा is satisfied, The Universal Soul
तिष्ठत: निज-शासने who is firm in his rules

तस्मिंस्तुष्टे किमप्राप्यं जगतामीश्वरेश्वरे ।
लोका: सपाला: ह्येतस्मै हरन्ति बलिमादृता: ॥२०॥


तस्मिन्-तुष्टे किम्-अप्राप्यम् His being pleased, what is unattainable
जगताम्-ईश्वर-ईश्वरे of the world's rulers' Ruler
लोका: सपाला: हि-एतस्मै the worlds and their guardians, indeed for Him
लोका: सपाला: हि-एतस्मै the worlds and their guardians, indeed for Him alone
हरन्ति बलिम्-आदृता: offer tributes with reverence

तं सर्वलोकामरयज्ञसंग्रहं त्रयीमयं द्रव्यमयं तपोमयम् ।
यज्ञैर्विचित्रैर्यजतो भवाय ते राजन् स्वदेशाननुरोद्धुमर्हसि ॥२१॥


तम् सर्व-लोक-अमर- to Him, of All worlds' and divinities (controller)
यज्ञ-संग्रहम् त्रयीमयम् sacrifices put together, of the three Vedas
द्रव्यमयम् तपोमयम् of the materials (sacrificial), of the austerities
यज्ञै:-विचित्रै:-यजत: by sacrifices various worship
भवाय ते राजन् for prosperity your, O King!
स्वदेशान्-अनुरोद्धुम्-अर्हसि of the nationals, in accordance should be

यज्ञेन युष्मद्विषये द्विजातिभिर्वितायमानेन सुरा: कला हरे: ।
स्विष्टा: सुतुष्टा: प्रदिशन्ति वाञ्छितं तद्-हेलनं नार्हसि वीर चेष्टितुम् ॥२२॥


यज्ञेन युष्मत्-विषये by sacrifices, in your kingdom
द्विजातिभि:-वितायमानेन by the Braahmanas conducted
सुरा: कला: हरे: of the gods, the rays of Shree Hari
स्विष्टा: सुतुष्टा: propitiated and well satisfied
प्रदिशन्ति वाञ्छितम् will give desired (boons)
तत्-हेलनम् न-अर्हसि therefore disregard does not become
वीर चेष्टितुम् O Mighty one! Your actions
वेन उवाच - Vena said -

बालिशा बत यूयं वा अधर्मे धर्ममानिन: ।
ये वृत्तिदं पतिं हित्वा जारं पतिमुपासते ॥२३॥


बालिशा बत यूयम् foolish alas! You all
वा अधर्मे धर्म-मानिन: or in unrighteousness, righteousness understanding
ये वृत्तिदम् पतिम् हित्वा who livelihood giving master ignoring
जारम् पतिम्-उपासते paramour master serves

अवजानन्त्यमी मूढा नृपरूपिणमीश्वरम् ।
नानुविन्दन्ति ते भद्रमिह लोके परत्र च ॥२४॥


अवजानन्ति-अमी मूढा: disrespect, these fools
नृप-रूपिणम्-ईश्वरम् the king incarnate god
न-अनुविन्दन्ति ते भद्रम्- do not draw, they well-being
इह लोके परत्र च in this world in the other also

को यज्ञपुरुषो नाम यत्र वो भक्तिरीदृशी ।
भर्तृस्नेहविदूराणां यथा जारे कुयोषिताम् ॥२५॥


क: यज्ञपुरुष: नाम who Yagya-Purusha named
यत्र व: भक्ति:-ईदृशी where (in whom) your devotion is such
भर्तृ-स्नेह-विदूराणाम् husband's love disregarding
यथा जारे कुयोषिताम् just like on paramour of corrupt women

विष्णुर्विरिञ्चो गिरीश इन्द्रो वायुर्यमो रवि: ।
पर्जन्यो धनद: सोम: क्षितिरग्निरपाम्पति: ॥२६॥


विष्णु:-विरिञ्च: गिरीश: Vishnu, Brahmaa, Shiva,
इन्द्र: वायु:-यम: रवि: Indra, Vaayu, Yama, Sun,
पर्जन्य: धनद: सोम: Rain god, Kuber, Moon,
क्षिति:-अग्नि:-अपाम्-पति: Earth, Fire, Waters' god (Varuna)

एते चान्ये च विबुधा: प्रभवो वरशापयो: ।
देहे भवन्ति नृपते: सर्वदेवमयो नृप: ॥२७॥


एते च-अन्ये च विबुधा: these and other and gods
प्रभव: वर-शापयो: capable of (giving) boons and curses
देहे भवन्ति नृपते: in the body are present of the king
सर्व-देवमय: नृप: All gods consisting is the king

तस्मान्मां कर्मभिर्विप्रा यजध्वं गतमत्सरा: ।
बलिं च मह्यं हरत मत्तोऽन्य: कोऽग्रभुक् पुमान् ॥२८॥


तस्मात्-माम् कर्मभि:-र्विप्रा: therefore me, by performances O Braahmanas!
यजध्वम् गत-मत्सरा: worship devoid of conceit
बलिम् च मह्यम् हरत offering and for me bring
मत्त:-अन्य: क:-अग्रभुक् पुमान् from me other, who is worship worthy person
मैत्रेय उवाच - Maitreya said -

इत्थं विपर्ययमति: पापीयानुत्पथं गत: ।
अनुनीयमानस्तद्याच्ञां न चक्रे भ्रष्टमङ्गल: ॥२९॥


इत्थम् विपर्यय-मति: in this manner perverted in the mind
पापीयान्-उत्पथम् गत: sinful, on virtue less path treading
अनुनीयमान:-तत्-यच्ञाम् not agreeing to that request,
न चक्रे भ्रष्ट-मङ्गल: did not heed, devoid of all good luck

इति तेऽसत्कृतास्तेन द्विजा: पण्डितमानिना ।
भग्नायां भव्य याच्ञायां तस्मै विदुर चुक्रुधु: ॥३०॥


इति ते-असत्कृता:-तेन thus, they slighted by him
द्विजा: पण्डित-मानिना the Braahmanas by the conceited fool
भग्नायाम् भव्य याच्ञायाम् shattered the good request,
तस्मै विदुर चुक्रुधु: towards him, O Vidura! were enraged

हन्यतां हन्यतामेष पाप: प्रकृतिदारुण: ।
जीवञ्जगदसावाशु कुरुते भस्मसाद् ध्रुवम् ॥३१॥


हन्यताम् हन्यताम् kill him kill him
एष: पाप: प्रकृति-दारुण: he is wicked, by nature merciless
जीवन्-जगत्-असौ- living, the world, this one
आशु कुरुते भस्मसात् ध्रुवम् soon will bring, to ashes certainly

नायमर्हत्यसद्वृत्तो नरदेववरासनम् ।
योऽधियज्ञपतिं विष्णुं विनिन्दत्यनपत्रप: ॥३२॥


न-अयम्-अर्हति-असत्-वृत्त: not this one is worthy, of wicked ways
नरदेव-वर-आसनम् monarch's exalted throne
य:-अधियज्ञ-पतिम् विष्णुम् who, to the all sacrifices' lord Vishnu,
विनिन्दति-अनपत्रप: disrespects, shamelessly

को वेनं परिचक्षीत वेनमेकमृतेऽशुभम् ।
प्राप्त ईदृशमैश्वर्यं यदनुग्रहभाजन: ॥३३॥


क: वा-एनम् परिचक्षीत who or Him disregard
वेनम्-एकम्-ऋते-अशुभम् Vena alone other than, immoral
प्राप्त ईदृशम्-ऐश्वर्यम् attained such affluence
यत्-अनुग्रह-भाजन: by Whose grace directed

इत्थं व्यवसिता हन्तुमृषयो रूढमन्यव: ।
निजघ्नुर्हुङ्कृतैर्वेनं हतमच्युतनिन्दया ॥३४॥


इत्थम् व्यवसिता हन्तुम्- thus resolving to kill
ऋषय: रूढ-मन्यव: the sages, (with) disclosed fury
निजघ्नु:-हुङ्कृतै:-वेनम् killed by 'Hum" (sound), Vena,
हतम्-अच्युत-निन्दया dead, by The Immortal Lords' reproaching

ऋषिभि: स्वाश्रमपदं गते पुत्रकलेवरम् ।
सुनीथा पालयामास विद्यायोगेन शोचती ॥३५॥


ऋषिभि: स्व-आश्रम-पदम् गते the sages to their hermitages having gone
पुत्र-कलेवरम् son's body
सुनीथा पालयामास Suneethaa preserved
विद्या-योगेन शोचती by knowledge applying, sorrowing

एकदा मुनयस्ते तु सरस्वत्सलिलाप्लुता: ।
हुत्वाग्नीन् सत्कथाश्चक्रुरुपविष्टा: सरित्तटे ॥३६॥


एकदा मुनय:-ते तु once the sages they indeed
सरस्वत्-सलिल-आप्लुता: in Saraswati waters bathed
हुत्वा-अग्नीन् सत्कथा:- oblations giving to the fire, divine discourses
चक्रु:-उपविष्टा: सरित्-तटे conducted, sitting on the river bank

वीक्ष्योत्थितान् महोत्पातानाहुर्लोकभयङ्करान् ।
अप्यभद्रमनाथाया दस्युभ्यो न भवेद्भुव: ॥३७॥


वीक्ष्य-उत्थितान् महा-उत्पातन्- watching arisen, great evil events
आहु:-लोक-भयङ्करान् said, world terrorising
अपि-अभद्रम्-अनाथाया may evil on master less
दस्युभ्य: न भवेत्-भुव: by thieves/dacoits, not happen on the earth

एवं मृशन्त ऋषयो धावतां सर्वतोदिशम् ।
पांसु समुत्थितो भूरिश्चोराणामभिलुम्पताम् ॥३८॥


एवम् मृशन्त: ऋषय: like this pondering the sages
धावताम् सर्वत:-दिशम् running in all directions
पांसु: समुत्थित: भूरि:- dust raising great
चोराणाम्-अभिलुम्पताम् of thieves attacking

तदुपद्रवमाज्ञाय लोकस्य वसु लुम्पताम् ।
भर्तर्युपरते तस्मिन्नन्योन्यं च जिघांसताम् ॥३९॥


तत्-उपद्रवम्-आज्ञाय that disturbance perceiving
लोकस्य वसु लुम्पताम् peoples wealth plundered
भर्तरि-उपरते तस्मिन्- master's absence, in that, (because of)
अन्योन्यम् च जिघांसताम् one another killing

चोरप्रायं जनपदं हीनसत्त्वमराजकम् ।
लोकान्नावारयञ्छक्ता अपि तद्दोषदर्शिन: ॥४०॥


चोर-प्रायम् जनपदम् thieves abounded the kingdom
हीन-सत्त्वम्-अराजकम् devoid of virtues, (because of ) anarchy
लोकान्-न-अवारयत्- the people did not control
शक्ता: अपि तत्-दोष-दर्शिन: capable though, that evil knowing

ब्राह्मण: समदृक् शान्तो दीनानां समुपेक्षक: ।
स्रवते ब्रह्म तस्यापि भिन्नभाण्डात्पयो यथा॥४१॥


ब्राह्मण: समदृक् शान्त: Braahmana, who views all equally, peaceful
दीनानाम् समुपेक्षक: of the afflicted indifferent
स्रवते ब्रह्म तस्य-अपि flows spirituality, his also
भिन्न-भाण्डात्-पय: यथा from broken pot, water like

नाङ्गस्य वंशो राजर्षेरेष संस्थातुमर्हति ।
अमोघवीर्या हि नृपा वंशेऽस्मिन् केशवाश्रया: ॥४२॥


न-अङ्गस्य वंश: राजर्षे:- not of Anga line, the royal sage
एष: संस्थातुम्-अर्हति this, to be extinct worthy
अमोघ-वीर्या: हि नृपा: of undiminished strength, indeed the kings
वंशे-अस्मिन् केशव-आश्रया: in the race this, of Keshava's dependent

विनिश्चित्यैवमृषयो विपन्नस्य महीपते: ।
ममन्थुरूरुं तरसा तत्रासीद्बाहुको नर: ॥४३॥


विनिश्चित्य-एवम्-ऋषय: deciding like this, the sages
विपन्नस्य महीपते: of the dead king
ममन्थु:-ऊरुम् तरसा churned the thigh with vigour
तत्-आसीत्-बाहुक: नर: there came to be a dwarf man

काककृष्णोऽतिह्रस्वाङ्गो ह्रस्वबाहुर्महाहनु: ।
ह्रस्वपान्निम्ननासाग्रो रक्ताक्षस्ताम्रमूर्धज: ॥४४॥


काक-कृष्ण:- crow like black
अति-ह्रस्व-अङ्ग: very small bodied
ह्रस्व-बाहु:-महा-हनु: small hands, big chin
ह्रस्व-पात्-निम्न-नासाग्र: small legs, flat nose tip
रक्त-अक्ष:-ताम्र-मूर्धज: red eyes, copper hair

तं तु तेऽवनतं दीनं किं करोमीति वादिनम् ।
निषीदेत्यब्रुवंस्तात स निषादस्ततोऽभवत् ॥४५॥


तम् तु ते-अवनतम् दीनम् to him, indeed, they, bowed and humble
किम् करोमि-इति वादिनम् what shall I do, thus saying
निषीद-इति-अब्रुवन्-तात sit this saying, O Child!
स: निषाद:-तत:-अभवत् he Nishaada from then became

तस्य वंश्यास्तु नैषादा गिरिकाननगोचरा: ।
येनाहरज्जायमानो वेनकल्मषमुल्बणम् ॥४६॥


तस्य वंश्या:-तु नैषादा: his race indeed, Nishaada
गिरि-कानन-गोचरा: in mountains and forests living
येन-अहरत्-जायमान: by whom was taken, as was born
वेन-कल्मषम्-उल्बणम् Vena's sins grave
श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां चतुर्थस्कन्धे पृथुचरिते निषादोत्पत्तिर्नाम
चतुर्दशोऽध्याय: ॥१४॥


श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां चतुर्थस्कन्धे पृथुचरिते निषादोत्पत्तिर्नाम
चतुर्दशोऽध्याय: ॥१४॥ Thus ends the fourteenth discourse entitled 'Appearance of Nishaada'
श्रीमद्भावतमहापुराणम्

मैत्रेय उवाच - Maitreya said -

अथ तस्य पुनर्विप्रैरपुत्रस्य महीपते: ।
बाहुभ्यां मथ्यमानाभ्यां मिथुनं समपद्यत ॥१॥


अथ तस्य पुन:-विप्रै:- then his, again by the Braahmanas
अपुत्रस्य महीपते: issueless king's
बाहुभ्याम् मथ्यमानाभ्याम् by the arms, being churned
मिथुनम् समपद्यत couple arose

तद् दृष्ट्वा मिथुनं जातमृषयो ब्रह्मवादिन: ।
ऊचु: परमसन्तुष्टा विदित्वा भगवत्कलाम् ॥२॥


तत् दृष्ट्वा मिथुनम् जातम्- that seeing, couple born
ऋषय: ब्रह्म-वादिन: the sages the Vedas knowing
ऊचु: परम-सन्तुष्टा said, highly satisfied,
विदित्वा भगवत्-कलाम् knowing The Lord's part (incarnation)
ऋषय: ऊचु: - The sages said -

एष विष्णोर्भगवत: कला भुवनपालिनी ।
इयं च लक्ष्म्या: सम्भूति: पुरुषस्यानपायिनी ॥३॥


एष: विष्णो:-भगवत: this of Vishnu Lord’s
कला भुवन-पालिनी part, the worlds' protector
इयम् च लक्ष्म्या: सम्भूति: this and of Laxmi come from
पुरुषस्य-अनपायिनी of The Person's ever undetached

अत्र तु प्रथमो राज्ञां पुमान् प्रथयिता यश: ।
पृथुर्नाम महाराजो भविष्यति पृथुश्रवा: ॥४॥


अत्र तु प्रथम: राज्ञाम् here indeed, first of the kings
पुमान् प्रथयिता यश: the male person, glorifying fame
पृथु:-नाम महाराज: Prithu named the mighty king
भविष्यति पृथु-श्रवा: will be, spreading great fame

इयं च सुदती देवी गुणभूषणभूषणा ।
अर्चिर्नाम वरारोहा पृथुमेवावरुन्धती ॥५॥


इयम् च सुदती देवी this and, with beautiful teeth the goddess
गुण-भूषण-भूषणा with virtues' ornaments bedecked
अर्चि:-नाम वरारोहा Archi named, the beautiful,
पृथुम्-एव-अवरुन्धती Prithu only will wed

एष साक्षात्-हरेरंशो जातो लोकरिरक्षया ।
इयं च तत्परा हि श्रीरनुजज्ञेऽनपायिनी ॥६॥


एष: साक्षात्-हरे:-अंश: this evidently, is Shree Hari's part
जात: लोक-रिरक्षया has come into being, for peoples protection
इयम् च तत्परा हि this she and ever eager indeed
श्री:-अनुजज्ञे-अनपायिनी goddess wealth came to be, (His) constant companion
मैत्रेय उवाच - Maitreya said -

प्रशंसन्ति स्म तं विप्रा गन्धर्वप्रवरा जगु: ।
मुमुचु: सुमनोधारा: सिद्धा नृत्यन्ति स्व: स्त्रिय: ॥७॥


प्रशंसन्ति स्म तम् विप्रा: extolled him the Braahmanas
गन्धर्व-प्रवरा: जगु: the Gandharva chiefs sang
मुमुचु: सुमन:-धारा: shed flower rains
सिद्धा: नृत्यन्ति the Siddhaas, and danced
स्व: स्त्रिय: the celestial damsels

शङ्खतूर्यमृदङ्गाद्या नेदुर्दुन्दुभयो दिवि ।
तत्र सर्व उपाजग्मुर्देवर्षिपितृणां गणा: ॥८॥


शङ्ख-तूर्य-मृदङ्ग्-आद्या: conch, trumpets, drums and other
नेदु:-दुन्दुभय: दिवि were sounded tumbrels in the heavens
तत्र सर्वे उपाजग्मु:- there all came
देव-ऋषि-पितृणाम् गणा: gods, sages and orders of divine fathers

ब्रह्मा जगद्गुरुर्देवै: सहासृत्य सुरेश्वरै: ।
वैन्यस्य दक्षिणे हस्ते दृष्ट्वा चिह्नं गदाभृत: ॥९॥


ब्रह्मा जगत्-गुरु:-देवै: Brahmaa, the world's preceptor, gods with
सह-आसृत्य सुरेश्वरै: supported by Indra
वैन्यस्य दक्षिणे हस्ते in Vena's son's right hand
दृष्ट्वा चिह्नम् गदा-भृत: saw mark, of The Mace wielder (Vishnu)

पादयोररविन्दं च तं वै मेने हरे: कलाम् ।
यस्याप्रतिहतं चक्रमंश: स परमेष्ठिन: ॥१०॥


पादयो:-अरविन्दम् च तम् in feet (soles) lotus, and him
वै मेने हरे: कलाम् indeed recognized, Shree Hari's part
यस्य-अप्रतिहतम् चक्रम्- whose, unbroken disc,
अंश: स: परमेष्ठिन: part he of The Lord of lords

तस्याभिषेक आरब्धो ब्राह्मणैर्ब्रह्मवादिभि: ।
आभिषेचनिकान्यस्मै आजह्रु: सर्वतो जना: ॥११॥


तस्य-अभिषेक: आरब्ध: his coronation started
ब्राह्मणै:-ब्रह्म-वादिभि: by the Braahmanas, The Veda's knowers
आभिषेचनिकानि-अस्मै the coronation materials, his
आजह्रु: सर्वत: जना: brought, from everywhere people

सरित्समुद्रा गिरयो नागा गाव: खगा मृगा: ।
द्यौ: क्षिति सर्वभूतानि समाजह्रुरुपायनम् ॥१२॥


सरित्-समुद्रा: गिरय: नागा: rivers, oceans, mountains, snakes,
गाव: खगा: मृगा: cows, birds, animals
द्यौ: क्षिति: सर्व-भूतानि sky, earth, all beings
समाजह्रु:-उपायनम् came and brought presents

सोऽभिषिक्तो महाराज: सुवासा: साध्वलङ्कृत: ।
पत्न्यार्चिषालङ्कृतया विरेजेऽग्निरिवापर: ॥१३॥


स:-अभिषिक्त: महाराज: he, when installed, he king of kings,
सुवासा: साधु-अलङ्कृत: well dressed, well adorned with ornaments
पत्न्या-अर्चिषा-अलङ्कृतया with wife Archi, also adorned with ornaments
विरेजे-अग्नि:-इव-अपर: shone, fire like other

तस्मै जहार धनदो हैमं वीर वरासनम् ।
वरुण: सलिलस्रावमातपत्रं शशिप्रभम् ॥१४॥


तस्मै जहार धनद: हैमम् for him gave Kuber golden
वीर वरासनम् O Valiant One! excellent throne
वरुण: सलिल-स्रावम्- Varuna (gave) water flowing
आतपत्रम् शशि-प्रभम् umbrella, moon like shining

वायुश्च वालव्यजने धर्म: कीर्तिमयीं स्रजम् ।
इन्द्र: किरीटमुत्कृष्टं दण्डं संयमनं यम: ॥१५॥


वायु:-च वाल-व्यजने wind and cow's tail hair fans two
धर्म: कीर्तिमयीम् स्रजम् Dharma fame spreading garland
इन्द्र: किरीटम्-उत्कृष्टम् Indra crown of high order
दण्डम् संयमनम् यम: sceptre to control Yama (the god of control)

ब्रह्मा ब्रह्ममयं वर्म भारती हारमुत्तमम् ।
हरि: सुदर्शनं चक्रं तत्पत्न्यव्याहतां श्रियम् ॥१६॥


ब्रह्मा ब्रह्ममयम् वर्म Brahmaa (gave) Vedas as armour
भारती हारम्-उत्तमम् Saraswati necklace of high grade
हरि: सुदर्शनम् चक्रम् Hari (gave) the Sudarshana Disc
तत्-पत्नी-अव्याहताम् श्रियम् His wife (Laxmi), unobstructed prosperity

दशचन्द्रमसिं रुद्र: शतचन्द्रं तथाम्बिका ।
सोमोऽमृतमयानश्वांस्त्वष्टा रूपाश्रयं रथम् ॥१७॥


दशचन्द्रम्-असिम् रुद्र: ten moons marked sword Rudra (gave)
शतचन्द्रम् तथा-अम्बिका hundred moons marked (shield), and Ambika
सोम:-अमृतमयान्-अश्वान्- Moon, immortal horses
त्वष्टा रूपा-आश्रयम् रथम् Twashtaa beauty's shelter chariot

अग्निराजगवं चापं सूर्यो रश्मिमयानिषून् ।
भू: पादुके योगमय्यौ द्यौ: पुष्पावलिमन्वहम् ॥१८॥


अग्नि:-आज-गवम्-चापम् Fire goat and cow horn bow
सूर्य: रश्मिमयान्-इषून् Sun rays made arrows
भू: पादुके योग-मय्यौ earth sandals of Yoga made
द्यौ: पुष्पावलिम्-अन्वहम् the heavens flowers, everyday

नाट्यं सुगीतं वादित्रमन्तर्धानं च खेचरा: ।
ऋषयश्चाशिष: सत्या: समुद्र: शङ्खमात्मजम् ॥१९॥


नाट्यम् सुगीतम् वादित्रम्- acting, singing, instrumental (music)
अमन्तर्धानम् च खेचरा: disappearance, and the sky spirits
ऋषय:-च-आशिष: सत्या: the sages and blessings, True,
समुद्र: शङ्खम्-आत्मजम् ocean conch self born

सिन्धव: पर्वता नद्यो रथवीथीर्महात्मन: ।
सूतोऽथ मागधो वन्दी तं स्तोतुमुपतस्थिरे ॥२०॥


सिन्धव: पर्वता: नद्य: the seas mountains rivers
रथ-वीथी:-महात्मन: chariot pathways, to the noble soul
सूत:-अथ मागध: वन्दी a herald then, bard and panegyrist
तम् स्तोतुम्-उपतस्थिरे him praises to sing presented themselves

स्तावकांस्तानभिप्रेत्य पृथुर्वैन्य: प्रतापवान् ।
मेघनिर्ह्रादया वाचा प्रहसन्निदमब्रवीत् ॥२१॥


स्तावकान्-तान्-अभिप्रेत्य the praise singers them, having sent for,
पृथु:-वैन्य: प्रतापवान् Prithu, Vena's son, the mighty
मेघ-निर्ह्रादया वाचा in clouds' thunder like voice
प्रहसन्-इदम्-अब्रवीत् laughingly this said
पृथु: उवाच - Prithu said -

भो: सूत हे मागध सौम्य वन्दिंल्लोकेऽधुनास्पष्टगुणस्य मे स्यात् ।
किमाश्रयो मे स्तव एव योज्यतां मा मय्यभूवन् वितथा गिरो व: ॥२२॥


भो: सूत हे मागध O Minstrel, O Herald
सौम्य वन्दिन् लोके-अधुना- noble Bard! in the world, today
अस्पष्ट-गुणस्य मे स्यात् unclear virtues mine may be
किम्-आश्रय: मे स्तव एव what depending on my praise this
योज्यताम् मा मयि-अभूवन् will be addressed, may not in me will be
वितथा गिर: व: false your words

तस्मात्परोक्षेऽस्मदुपश्रुतान्यलं करिष्यथ स्तोत्रमपीच्यवाच: ।
सत्युत्तमश्लोकगुणानुवादे जुगुप्सितं न स्तवयन्ति सभ्या: ॥२३॥


तस्मात्-परोक्षे-अस्मत्-उपश्रुतानि- therefore in future, our spoken of
अलम् करिष्यथ enough may do
स्तोत्रम्-अपीच्य-वाच: praise of masterly words, you
सति-उत्तमश्लोक- being of the great famed God's
गुण-अनुवादे virtues in extolling
जुगुप्सितम् न of lowly do not
स्तवयन्ति सभ्या: sing praise the respectable

महद्गुणानात्मनि कर्तुमीश: क: स्तावकै: स्तावयतेऽसतोऽपि ।
तेऽस्याभविष्यन्निति विप्रलब्धो जनावहासं कुमतिर्न वेद ॥२४॥


महत्-गुणान्-आत्मनि great virtues in oneself
कर्तुम्-ईश: क: स्तावकै: to inculcate capable, who by the bards
स्तावयते-असत:-अपि will be praised, devoid of them even
ते-अस्य-अभविष्यन्-इति in him this will become, thus
विप्रलब्ध: जन-अवहासम् is a fallacy, for the peoples' amusement
कुमति:-न वेद the foolish does not know

प्रभवो ह्यात्मन: स्तोत्रं जुगुप्सन्त्यपि विश्रुता: ।
ह्रीमन्त: परमोदारा: पौरुषं वा विगर्हितम् ॥२५॥


प्रभव: हि-आत्मन: स्तोत्रम् declaration of ones praises
जुगुप्सन्ति-अपि विश्रुता: dislike even the well known
ह्रीमन्त: परम-उदारा: the modest and very generous
पौरुषम् वा विगर्हितम् of valour or unbecoming

वयं त्वविदिता लोके सूताद्यापि वरीमभि: ।
कर्मभि: कथमात्मानं गापयिष्याम बालवत् ॥२६॥


वयम् तु-अविदिता: लोके we, actually, are unknown in the world
सूत-अद्य-अपि O Bard! Today also
वरीमभि: कर्मभि: for brave deeds
कथम्-आत्मानम् how ourselves
गापयिष्याम: बालवत् may be sung of, child-like
श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां चतुर्थस्कन्धे पृथुचरिते पञ्चदश: अध्याय: ॥१५॥ Thus ends the fifteenth discourse, forming part of the Narrative of king
श्रीमद्भागवत महापुराणम्

मैत्रेय उवाच - Maitreya said -

इति ब्रुवाणं नृपतिं गायका मुनिचोदिता: ।
तुष्टुवुस्तुष्टमनसस्तद्वागमृतसेवया ॥१॥


इति ब्रुवाणम् नृपतिम् this being said by the king
गायका: मुनि-चोदिता: the bards, by the sages prompted
तुष्टुवु:-तुष्टमनस:- sang praises, satisfaction minded
तत्-वाक्-अमृत-सेवया his words nectar imbibing

नालं वायं ते महिमानुवर्णने यो देववर्योऽवततार मायया ।
वेनाङ्गजातस्य च पौरुषाणि ते वाचस्पतीनामपि बभ्रमुर्धिय: ॥२॥


न-अलम् वयम् ते महिमा- not capable we, your greatness
अनुवर्णने य: देववर्य:- to describe, who from Lord the highest
अवततार मायया ascended by Maayaa
वेन-अङ्ग-जातस्य च Vena's limbs born of and
पौरुषाणि ते powerful performances of your
वाचस्पतीनाम्-अपि the speech masters' even
बभ्रमु:-धिय: perplex the mind

अथाप्युदारश्रवस: पृथोर्हरे: कलावतारस्य कथामृतादृता: ।
यथोपदेशं मुनिभि: प्रचोदिता: श्लाघ्यानि कर्माणि वयं वितन्महि ॥३॥


अथ-अपि-उदार-श्रवस: पृथो:- and also, of the highly renowned Prithu
हरे: कला-अवतारस्य Shree Hari's part incarnation
कथा-अमृत-आदृता: deeds' accounts nectar like respected
यथा-उपदेशम् मुनिभि: as propounded by the sages
प्रचोदिता: श्लाघ्यानि and inspired, glorious
कर्माणि वयम् वितन्महि deeds, we will spread

एष धर्मभृतां श्रेष्ठो लोकं धर्मेऽनुवर्तयन् ।
गोप्ता च धर्मसेतूनां शास्ता तत्परिपन्थिनाम् ॥४॥


एष: धर्म-भृताम् श्रेष्ठ: this he, of the righteous holders, is the superior
लोकम् धर्मे-अनुवर्तयन् the people in righteousness persuading
गोप्ता च धर्म-सेतूनाम् and protector of the righteousness systems
शास्ता तत्-परिपन्थिनाम् and punisher of those who this violates

एष वै लोकपालानां बिभर्त्येकस्तनौ तनू: ।
काले काले यथाभागं लोकयोरुभयोर्हितम् ॥५॥


एष: वै लोकपालानाम् this he, certainly, of the world's guardians
बिभर्ति-एक:-तनौ तनू: contains in one body, the bodies
काले काले यथाभागम् time to time as per distribution (of the benefits)
लोकयो:-उभयो:-हितम् of the worlds' both benefits

वसु काल उपादत्ते काले चायं विमुञ्चति ।
सम: सर्वेषु भूतेषु प्रतपन् सूर्यवद्विभु: ॥६॥


वसु काले उपादत्ते revenue in time collects
काले च-अयम् विमुञ्चति in time and he extends it
सम: सर्वेषु भूतेषु equal to all beings
प्रतपन् सूर्य-वत्-विभु: powerful Sun like, glorious

तितिक्षत्यक्रमं वैन्य उपर्याक्रमतामपि ।
भूतानां करुण: शश्वदार्तानां क्षितिवृत्तिमान् ॥७॥


तितिक्षति-अक्रमम् वैन्य: will tolerate unsystematic, Vena's son
उपरि-आक्रमताम्-अपि above all superseding even
भूतानाम् करुण: of beings, the compassionate
शश्वद्-आर्तानाम् always of the downtrodden
क्षिति-वृत्तिमान् earth like character holding

देवेऽवर्षत्यसौ देवो नरदेववपुर्हरि: ।
कृच्छ्रप्राणा: प्रजा ह्येष रक्षिष्यत्यञ्जसेन्द्रवत् ॥८॥


देवे-अवर्षति-असौ देव: when gods do not rain, this lord
नरदेव-वपु:-हरि: in king's body The Lord
कृच्छ्र-प्राणा: troubled lives
प्रजा: हि-एष of the public indeed this
रक्षिष्यति-अञ्जसा-इन्द्र-वत् will protect, easily, Indra like

आप्याययत्यसौ लोकं वदनामृतमूर्तिना ।
सानुरागावलोकेन विशदस्मितचारुणा ॥९॥


आप्याययति-असौ लोकम् will make them drink, he, the people
वदन-अमृत-मूर्तिना with face nectar embodied
सानुराग-अवलोकेन with affectionate glances
विशद-स्मित-चारुणा with shining smile beautiful

अव्यक्तवर्त्मैष निगूढकार्यो गम्भीरवेधा उपगुप्तवित्त: ।
अनन्तमाहात्म्यगुणैकधामा पृथु: प्रचेता इव संवृतात्मा ॥१०॥


अव्यक्त-वर्त्मा-एष: of undisclosed strategies, he
निगूढ-कार्य: deep actions taking
गम्भीर-वेधा: incomprehensible pursuits
उपगुप्त-वित्त: well concealed wealth
अनन्त-माहात्म्य- endless glories
गुण-एक-धामा of virtues one abode
पृथु: प्रचेता: Prithu like the ocean
इव संवृत-आत्मा as if contained in self

दुरासदो दुर्विषह आसन्नोऽपि विदूरवत् ।
नैवाभिभवितुं शक्यो वेनारण्युत्थितोऽनल: ॥११॥


दुरासद: दुर्विषह: unapproachable, unthinkable,
आसन्न:-अपि विदूर-वत् close even, far like,
न-एव-अभिभवितुम् शक्य: not even to defeat is capable (anyone)
वेन-अरणि-उत्थित:-अनल: Vena's wood arisen fire

अन्तर्बहिश्च भूतानां पश्यन् कर्माणि चारणै: ।
उदासीन इवाध्यक्षो वायुरात्मेव देहिनाम् ॥१२॥


अन्त:-बहि:-च भूतानाम् inside and out side of the beings
पश्यन् कर्माणि चारणै: observing the deeds through the spies
उदासीन इव-अध्यक्ष: indifferent like observer
वायु: आत्मा-इव देहिनाम् the life force self like of living bodies

नादण्ड्यं दण्डयत्येष सुतमात्मद्विषामपि ।
दन्डयत्यात्मजमपि दण्ड्यं धर्मपथे स्थित: ॥१३॥


न-अदण्ड्यम् not to the unworthy of punishment
दण्डयति-एष: will punish he
सुतम्-आत्म-द्विषाम्-अपि son of self enemies even
दन्डयति-आत्मजम्- will punish own born son
अपि दण्ड्यम् also, punishable
धर्म-पथे स्थित: on righteousness path following

अस्याप्रतिहितं चक्रं पृथोरामानसाचलात् ।
वर्तते भगवानर्को यावत्तपति गोगणै: ॥१४॥


अस्य-अप्रतिहितम् चक्रम् his unrestricted rule
पृथो:-आमानस-अचलात् of Prithu, from Maanasa Mountain
वर्तते भगवान्-अर्क: will be, Lord Sun
यावत्-तपति गो-गणै: till shines, with his myriad rays

रञ्जयिष्यति यल्लोकमयमात्मविचेष्टितै: ।
अथामुमाहु राजानं मनोरञ्जनकै: प्रजा: ॥१५॥


रञ्जयिष्यति यत्-लोकम्- will please, because the people
अयम्-आत्म-विचेष्टितै: he by own efforts
अथ-अमुम्-आहु: राजानम् so him will call 'Raja'
मनोरञ्जनकै: प्रजा: the entertainer, the people

दृढव्रत: सत्यसन्धो ब्रह्मण्यो वृद्धसेवक: ।
शरण्य: सर्वभूतानां मानदो दीनवत्सल: ॥१६॥


दृढ-व्रत: सत्य-सन्ध: firm of vows, truth upholder
ब्रह्मण्य: वृद्ध-सेवक: inclined to Braahmanas and Vedas, to elderly serviceful
शरण्य: सर्व-भूतानाम् shelter to every being
मानद: दीन-वत्सल: honour giver, compassionate to the downtrodden

मातृभक्ति परस्त्रीषु पत्न्यामर्ध इवात्मन: ।
प्रजासु पितृवत्स्निग्ध: किङ्करो ब्रह्मवादिनाम् ॥१७॥


मातृ-भक्ति: पर-स्त्रीषु mother like devotion to other women
पत्न्याम्-अर्ध: इव-आत्मन: in own wife half like himself
प्रजासु पितृ-वत्-स्निग्ध: on the subjects, father like affection
किङ्कर: ब्रह्म-वादिनाम् servant to the Vedic scholars

देहिनामात्मवत्प्रेष्ठ: सुहृदां नन्दिवर्धन: ।
मुक्तसङ्गप्रसङ्गोऽयं दण्डपाणिरसाधुषु ॥१८॥


देहिनाम-आत्मवत्-प्रेष्ठ: to the beings self-like dear
सुहृदाम् नन्दि-वर्धन: for friends and relatives happiness increaser
मुक्त-सङ्ग:-प्रसङ्ग:-अयम् of the detached, company seeker this
दण्ड-पाणि:-असाधुषु punishment staff holder, to evil minded

अयं तु साक्षाद्भगवांस्त्र्यधीश: कूटस्थ आत्मा कलयावतीर्ण: ।
यस्मिन्नविद्यारचितं निरर्थकं पश्यन्ति नानात्वमपि प्रतीतम् ॥१९॥


अयम् तु साक्षात्-भगवान्- this indeed, directly the Supreme Person
त्रि-अधीश: कूटस्थ आत्मा of three worlds The Lord, self contained in the Soul
कलया-अवतीर्ण: as part incarnation has descended
यस्मिन्-अविद्या-रचितम् in whom, by Maaya generated
निरर्थकम् पश्यन्ति falsely see
नानात्वम्-अपि प्रतीतम् in multiplicity also, the Reality

अयं भुवो मण्डलमोदयाद्रेर्गोप्तैकवीरो नरदेवनाथ: ।
आस्थाय जैत्रं रथमात्तचाप: पर्यस्यते दक्षिणतो यथार्क: ॥२०॥


अयम् भुव: मण्डलम्- this he, of the terrestrial sphere
आ उदया-आद्रे:-गोप्ता- till the Udaya mountains the saviour
एक-वीर: नर-देव-नाथ: a unique warrior, of the kings' the king
आस्थाय जैत्रम् रथम्- seated in the triumphant chariot
आत्त-चाप: पर्यस्यते armed with the bow, will tour
दक्षिणत: यथा-अर्क: from the south like the Sun

अस्मै नृपाला: किल तत्र तत्र बलिं हरिष्यन्ति सलोकपाला: ।
मंस्यन्त एषां स्त्रिय आदिराजं चक्रायुधं तद्यश उद्धरन्त्य: ॥२१॥


अस्मै नृपाला: किल तत्र तत्र for him, the kings indeed every where
बलिम् हरिष्यन्ति offerings will bring, along with the regions guardians
मंस्यन्ते एषाम् स्त्रिय: will think him to be, the consorts
आदि-राजम् चक्र-आयुधम् The Primary Ruler, The Disc Wielder, (Vishnu,)
तत्-यश: उद्धरन्त्य: his fame singing

अयं महीं गां दुदुहेऽधिराज: प्रजापतिर्वृत्तिकर: प्रजानाम् ।
यो लीलयाद्रीन् स्वशरासकोट्या भिन्दन् समां गामकरोद्यथेन्द्र: ॥२२॥


अयम् महीम् गाम् दुदुहे- this he, the earth cow, will milk
अधिराज: प्रजापति: the emperor, a patriarch
वृत्तिकर: प्रजानाम् livelihood earner of the people
य: लीलया-अद्रीन् who playfully the mountains
स्व-शर-आस-कोट्या by his arrows' sharp points
भिन्दन् समाम् गाम्- breaking level the earth
अकरोत्-यथा-इन्द्र: did like Indra

विस्फूर्जयन्नाजगवं धनु: स्वयं यदाचरत्क्ष्मामविषह्यमाजौ ।
तदा निलिल्युर्दिशि दिश्यसन्तो लाङ्गूलमुद्यम्य यथा मृगेन्द्र: ॥२३॥


विस्फूर्जयन्-आज-गवम् धनु: twanging, goat cow (made) bow
स्वयम् यदा-आचरत्- himself when roams
क्ष्माम्-अविषह्यम्-आजौ the earth intolerable battle-field
तदा निलिल्यु:-दिशि दिशि- then will hide in quarters, (and) quarter,
असन्त: लाङ्गूलम्-उद्यम्य the evil minded, tail hoisting up
यथा मृगेन्द्र: like a lion

एषोऽश्वमेधान् शतमाजहार सरस्वती प्रादुरभावि यत्र ।
अहार्षीद्यस्य हयं पुरन्दर: शतक्रतुश्चरमे वर्तमाने ॥२४॥


एष:-अश्वमेधान् शतम्- this, he horse-sacrifices
आजहार सरस्वती hundred will perform, Saraswati river's
प्रादुरभावि यत्र source where (is)
अहार्षीत्-यस्य हयम् पुरन्दर: (will) steel whose horse Indra,
शत-क्रतु:- the hundred sacrifices (performer)
चरमे वर्तमाने when the last was being performed

एष स्वसद्मोपवने समेत्य सनत्कुमारं भगवन्तमेकम् ।
आराध्य भक्त्या लभतामलं तज् ज्ञानं यतो ब्रह्म परं विदन्ति ॥२५॥


एष: स्व-सद्म-उपवने this he, in own castle garden
समेत्य सनत्कुमारम् meet the Sanat-Kumaaras
भगवन्तम्-एकम् The Lord, alone
आराध्य भक्त्या लभताम्- worshipping with devotion, gaining
अलम् तत् ज्ञानम् entire, that knowledge
यत: ब्रह्म परम् विदन्ति from which Brahma The ultimate is known

तत्र तत्र गिरस्तास्ता इति विश्रुतविक्रम: ।
श्रोष्यत्यात्माश्रिता गाथा: पृथु: पृथुपराक्रम: ॥२६॥


तत्र तत्र गिर:-ता:-ता: इति here and there, sayings those many thus
विश्रुत-विक्रम: of famous valour
श्रोष्यति-आत्म-आश्रिता: गाथा: will hear, on himself surrounded stories
पृथु: पृथु-पराक्रम: Prithu, of great power

दिशो विजित्याप्रतिरुद्धचक्र: स्वतेजसोत्पाटितलोकशल्य: ।
सुरासुरेन्द्रैरुपगीयमानमहानुभावो भविता पतिर्भुव: ॥२७॥


दिश: विजित्य-अप्रतिरुद्ध-चक्र: the quarters conquering, by unrestricted power
स्व-तेजसा- by his own burning spirit
उत्पाटित-लोक-शल्य: uprooting the peoples enemies
सुर-असुरेन्द्रै:-उपगीयमान- gods and demons, singing praises
महानुभाव: भविता पति:-भुव: of mighty glory, will be the master of the earth
श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां चतुर्थस्कन्धे षोडषोऽध्याय: ॥१६॥ Thus ends the sixteenth discourse in Book Four of the great and glorious

मैत्रेय उवाच - Maitreya said -

एवं स भगवान् वैन्य: ख्यापितो गुणकर्मभि: ।
छन्दयामास तान् कामै: प्रतिपूज्याभिनन्द्य च ॥१॥


एवम् स: भगवान् वैन्य: in this manner, he The Lord Vena's son, (Prithu)
ख्यापित: गुण-कर्मभि: glorified by virtues and deeds
छन्दयामास तान् कामै: pleased them by desired (gifts)
प्रतिपूज्य-अभिनन्द्य च worshipped and welcomed

ब्राह्मणप्रमुखान् वर्णान् भृत्यामात्यपुरोधस: ।
पौराञ्जानपदान् श्रेणी: प्रकृती: समपूजयत् ॥२॥


ब्राह्मण-प्रमुखान् वर्णान् the Braahmanas, mainly, the (four) casts
भृत्य-आमात्य-पुरोधस: servants, ministers, priests,
पौरान्-जानपदान् श्रेणी: citizens and the public, the traders
प्रकृती: समपूजयत् and beings honoured
विदुर उवाच - Vidura said -

कस्माद्दधार गोरूपं धरित्री बहुरूपिणी ।
यां दुदोह पृथुस्तत्र को वत्सो दोहनं च किम् ॥३॥


कस्मात्-दधार गो-रूपम् why took cow's form
धरित्री बहु-रूपिणी earth, many forms takes
याम् दुदोह पृथु:-तत्र whom mulched Prithu, then
क: वत्स: दोहनम् च किम् who was the calf, and milk vessel what

प्रकृत्या विषमा देवी कृता तेन समा कथम् ।
तस्य मेध्यं हयं देव: कस्य हेतोरपाहरत् ॥४॥


प्रकृत्या विषमा देवी by nature, uneven the goddess
कृता तेन समा कथम् was made by him even how
तस्य मेध्यम् हयम् देव: his sacrificial horse, Indra
कस्य हेतो:-अपाहरत् for what reason stole away

सनत्कुमाराद्भगवतो ब्रह्मन् ब्रह्मविदुत्तमात् ।
लब्ध्वा ज्ञानं सविज्ञानं राजर्षि: कां गतिं गत: ॥५॥


सनत्कुमारात्-भगवत: from Sanatkumaaras, the worshipful
ब्रह्मन् ब्रह्मवित्-उत्तमात् O Brahman! the Brahma knower foremost
लब्ध्वा ज्ञानम् सविज्ञानम् having obtained the wisdom with spiritual knowledge
राजर्षि: काम् गतिम् गत: the royal sage, what destiny reached

यच्चान्यदपि कृष्णस्य भवान् भगवत: प्रभो: ।
श्रव: सुश्रवस: पुण्यं पूर्वदेहकथाश्रयम् ॥६॥


यत्-च-अन्यत्-अपि कृष्णस्य those and other also, Krishna's
भवान् भगवत: प्रभो: you, of The Lord Almighty
श्रव: सुश्रवस: पुण्यम् famed glorious and holy
पूर्व-देह-कथा-आश्रयम् former incarnations story, pertaining to

भक्ताय मेऽनुरक्ताय तव चाधोक्षजस्य च ।
वक्तुमर्हसि योऽदुह्यद्वैन्यरूपेण गामिमाम् ॥७॥


भक्ताय मे-अनुरक्ताय to the devotee me, and loving
तव च-अधोक्षजस्य च of yours, of Lord Krishna and
वक्तुम्-अर्हसि य:-अदुह्यत्- to tell be pleased, He who mulched
वैन्य-रूपेण गाम्-इमाम् in Vena's son's form, the cow earth this
सूत उवाच - Soota said -

चोदितो विदुरेणैवं वासुदेवकथां प्रति ।
प्रशस्य तं प्रीतमना मैत्रेय: प्रत्यभाषत ॥८॥


चोदित: विदुरेण-एवम् encouraged by Vidura like this
वासुदेव-कथाम् प्रति Vaasudeva's story towards
प्रशस्य तम् प्रीतमना: praising him, with delighted heart
मैत्रेय: प्रत्यभाषत Maitreya replied
मैत्रेय उवाच - Maitreya said -

यदाभिषिक्त: पृथुरङ्ग विप्रैरामन्त्रितो जनतायाश्च पाल: ।
प्रजा निरन्ने क्षितिपृष्ठ एत्य क्षुत्क्षामदेहा: पतिमभ्यवोचन् ॥९॥


यदा-अभिषिक्त: पृथु:- when was crowned Prithu
अङ्ग विप्रै:-आमन्त्रित: O Dear! by Braahmanas and declared
जनताया:-च पाल: प्रजा: निरन्ने the public's ruler, the people grain less
क्षिति-पृष्ठे एत्य earth surface approached
क्षुत्-क्षाम-देहा: starvation emaciated bodies
पतिम्-अभ्यवोचन् to The Lord said

वयं राजञ्जाठरेणाभितप्ता यथाग्निना कोटरस्थेन वृक्षा: ।
त्वामद्य याता: शरणं शरण्यं य: साधितो वृत्तिकर: पतिर्न: ॥१०॥


वयम् राजन्-जठरेण-अभितप्ता: we, O King! by gastric fire oppressed
यथा-अग्निना like by fire
कोटरस्थेन वृक्षा: in the hollow placed trees
त्वाम्-अद्य याता: शरणम् to you today, have come for shelter
शरण्यम् य: साधित: the protector who is acclaimed
वृत्तिकर: पति:-न: the livelihood, master ours

तन्नो भवानीहतु रातवेऽन्नं क्षुधार्थितानां नरदेवदेव ।
यावन्न नङ्क्ष्यामह उज्झितोर्जा वार्तापतिस्त्वं किल लोकपाल: ॥११॥


तत्-न: भवान्-ईहतु therefore for us, you arrange for
रातवे-अन्नम् distributing food
क्षुधा-अर्थितानाम् hunger distressed
नर-देव-देव O Peoples gods' god!
यावत्-न नङ्क्ष्यामह unless do not perish we
उज्झित:-ऊर्जा having given up life
वार्ता-पति:-त्वम् livelihood provider you are
किल लोकपाल: indeed world's protector
मैत्रेय उवाच - Maitreya said -

पृथु: प्रजानां करुणं निशम्य परिदेवितम् ।
दीर्घं दध्यौ कुरुश्रेष्ठ निमित्तं सोऽन्वपद्यत ॥१२॥


पृथु: प्रजानाम् करुणम् Prithu, the peoples' piteous
निशम्य परिदेवितम् hearing lament
दीर्घम् दध्यौ कुरुश्रेष्ठ for long meditated, O foremost of the Kurus!
निमित्तम् स:-अन्वपद्यत reason, he found out

इति व्यवसितो बुद्ध्या प्रगृहीतशरासन: ।
सन्दधे विशिखं भूमे: क्रुद्धस्त्रिपुरहा यथा ॥१३॥


इति व्यवसित: बुद्ध्या in this manner, making up his mind
प्रगृहीत-शरासन: taking up the bow
सन्दधे विशिखम् भूमे: placing the arrow on the Earth
क्रुद्ध:-त्रिपुरहा यथा enraged Shankara like

प्रवेपमाना धरणी निशाम्योदायुधं च तम् ।
गौ: सत्यपाद्रवद्भीता मृगीव मृगयुद्रुता ॥१४॥


प्रवेपमाना धरणी निशाम्य- shivering the Earth, seeing
उदायुधम् च तम् carrying weapons and him
गौ: सती-अपाद्रवत्-भीता cow became, ran in fear
मृगी-इव मृगयु-द्रुता deer like followed by hunter

तामन्वधावत्तद्वैन्य: कुपितोऽत्यरुणेक्षण: ।
शरं धनुषि संधाय यत्र यत्र पलायते ॥१५॥


ताम्-अन्वधावत्-तत्-वैन्य: her following, that Vena's son
कुपित:-अति-अरुण-ईक्षण: enraged and very crimson eyes
शरम् धनुषि संधाय arrow on bow placing
यत्र यत्र पलायते here there ran

सा दिशो विदिशो देवी रोदसी चान्तरं तयो: ।
धावन्ती तत्र तत्रैनं ददर्शानूद्यतायुधम् ॥१६॥


सा दिश: विदिश: देवी she in the quarters, sub-quarters, the goddess
रोदसी च-अन्तरम् तयो: in earth and heaven and in between both
धावन्ती तत्र तत्र-एनम् fled here there, him
ददर्श-अनु-उद्यत-आयुधम् saw, following with up lifted bow and arrow

लोके नाविन्दत त्राणं वैन्यान्मृत्योरिव प्रजा: ।
त्रस्ता तदा निववृते हृदयेन विदूयता ॥१७॥


लोके न-अविन्दत त्राणम् in the world did not find shelter
वैन्यात्- from Vena's son
मृत्यो:-इव प्रजा: from death like the people
त्रस्ता तदा निववृते tired then, returned
हृदयेन विदूयता with heart troubled

उवाच च महाभागं धर्मज्ञापन्नवत्सल ।
त्राहि मामपि भूतानां पालनेऽवस्थितो भवान् ॥१८॥


उवाच च महाभागम् said and to the noble king,
धर्मज्ञ-आपन्न-वत्सल Knower of Dharma! of down-trodden compassionate
त्राहि माम्-अपि save me also
भूतानाम् पालने- in the beings' protection
अवस्थित: भवान् established are you'

स त्वं जिघांससे कस्माद्दीनामकृतकिल्बिषाम् ।
अहनिष्यत्कथं योषां धर्मज्ञ इति यो मत: ॥१९॥


स: त्वम् जिघांससे कस्मात्- that you, are killing how come
दीनाम्-अकृत-किल्बिषाम् meek, sinless
अहनिष्यत्-कथम् योषाम् will kill how a female
धर्मज्ञ इति य: मत: A Dharma Knower thus, who is known

प्रहरन्ति न वै स्त्रीषु कृताग:स्वपि जन्तव: ।
किमुत त्वद्विधा राजन् करुणा दीनवत्सला: ॥२०॥


प्रहरन्ति न वै स्त्रीषु strike do not indeed the females
कृताग:सु-अपि जन्तव: sinful also people
किमुत त्वत्-विधा: राजन् what of your likes, O King!
करुणा दीन-वत्सला: compassionate and loving to the miserable

मां विपाट्याजरां नावं यत्र विश्वं प्रतिष्ठितम् ।
आत्मानं च प्रजाश्चेमा: कथमम्भसि धास्यसि ॥२१॥


माम् विपाट्य-अजराम् नावम् me tearing, the undecaying boat
यत्र विश्वम् प्रतिष्ठितम् where the world is placed
आत्मानम् च प्रजा:-च-इमा: yourself and the beings and these
कथम्-अम्भसि धास्यसि how on water will you support
पृथु: उवाच - Prithu said -

वसुधे त्वां वधिष्यामि मच्छासनपराङ्मुखीम् ।
भागं बर्हिषि या वृङ्क्ते न तनोति च नो वसु ॥२२॥


वसुधे त्वाम् वधिष्यामि O Earth! you I will kill
मत्-शासन पराङ्मुखीम् my rule against going
भागम् बर्हिषि या वृङ्क्ते share in sacrifices, who accepts
न तनोति च न: वसु does not release and to us grains

यवसं जग्ध्यनुदिनं नैव दोग्ध्यौधसं पय: ।
तस्यामेवं हि दुष्टायां दण्डो नात्र न शस्यते ॥२३॥


यवसम् जग्धि-अनुदिनम् fodder eats day after day
न-एव दोग्धि-औधसम् पय: not even yields, udder milk
तस्याम्-एवम् हि दुष्टायाम् her of this sort indeed, wicked
दण्ड: न-अत्र न शस्यते punishment, not here is not applicable

त्वं खल्वोषधिबीजानि प्राक् सृष्टानि स्वयम्भुवा ।
न मुञ्चस्यात्मरुद्धानि मामवज्ञाय मन्दधी: ॥२४॥


त्वम् खलु-ओषधि-बीजानि you also the grain seeds
प्राक् सृष्टानि स्वयम्भुवा first created by Brahmaa
न मुञ्चसि-आत्म-रुद्धानि do not release, in yourself concealed
माम्-अवज्ञाय मन्द-धी: me disregarding, as dim-witted

अमूषां क्षुत्परीतानामार्तानां परिदेवितम् ।
शमयिष्यामि मद्बाणैर्भिन्नायास्तव मेदसा ॥२५॥


अमूषाम् क्षुत्-परीतानाम्- of these by hunger afflicted
आर्तानाम् परिदेवितम् tormented cries
शमयिष्यामि will appease
मत्-बाणै:-भिन्नाया:- by my arrows ripped
तव मेदसा your fat

पुमान् योषिदुत क्लीब: आत्मसम्भावनोऽधम: ।
भूतेषु निरनुक्रोशो नृपानां तद्वधोऽवध: ॥२६॥


पुमान् योषित्-उत क्लीब: man, woman, even transgender (person)
आत्म-सम्भावन:-अधम: selfish and vile
भूतेषु निरनुक्रोश: on beings merciless
नृपानाम् तत्-वध:-अवध: for the rulers, that killing is not killing

त्वां स्तब्धां दुर्मदां नीत्वा मायागां तिलश: शरै: ।
आत्मयोगबलेनेमा धारयिष्याम्यहं प्रजा: ॥२७॥


त्वाम् स्तब्धाम् दुर्मदाम् you haughty and arrogant
नीत्वा माया-गाम् taking, by illusory cow (form)
तिलश: शरै: sesame (seeds like) by arrows
आत्म-योग-बलेन-इमा: by my own yoga poweress, these
धारयिष्यामि-अहम् प्रजा: will nourish, I the people

एवं मन्युमयीं मूर्तिं कृतान्तमिव बिभ्रतम् ।
प्रणता प्राञ्जलि: प्राह मही सञ्जातवेपथु: ॥२८॥


एवम् मन्युमयीम् मूर्तिम् like this, anger personified, embodiment
कृतान्तम्-इव बिभ्रतम् of Death like bearing
प्रणता प्राञ्जलि: प्राह bowing joined palmed, said
मही सञ्जात-वेपथु: Earth, having shivers
धरा-उवाच - The Earth said -

नम: परस्मै पुरुषाय मायया विन्यस्तनानातनवे गुणात्मने ।
नम: स्वरूपानुभवेन निर्धुतद्रव्यक्रियाकारकविभ्रमोर्मये ॥२९॥


नम: परस्मै पुरुषाय I bow to The Transcendent Person
मायया विन्यस्त-नाना- by Maayaa taking on various
तनवे गुण-आत्मने forms, the Gunas pertaining to
नम: स्वरूप-अनुभवेन bow to the Self Realizing
निर्धुत-द्रव्य-क्रिया- devoid of matter, of spirit
कारक-विभ्रम-ऊर्मये and action, identifications and modifications

येनाहमात्मायतनं विनिर्मिता धात्रा यतोऽयं गुणसर्गसङ्ग्रह: ।
स एव मां हन्तुमुदायुध: स्वराडुपस्थितोऽन्यं शरणं कमाश्रये ॥३०॥


येन-अहम्-आत्म-आयतनम् by Whom I, of the beings the support
विनिर्मिता धात्रा यत:-अयम् created, by The Creator, from Whom this
गुण-सर्ग-सङ्ग्रह: Gunas creation assembled
स: एव माम् हन्तुम्-उदायुध: He only, me to kill taken arms
स्वराड्-उपस्थित: Self Effulgent Lord is present
अन्यम् शरणम् कम्-आश्रये other shelter which to go to

य एतदादावसृजच्चराचरं स्वमाययाऽऽत्माश्रययावितर्क्यया ।
तयैव सोऽयं किल गोप्तुमुद्यत: कथं नु मां धर्मपरो जिघांसति ॥३१॥


य: एतत्-आदौ- Who this in the beginning
असृजत्-चर-अचरम् created animate in-animate
स्व-मायया-आत्म- by own Maayaa, in Self
आश्रयया वितर्क्यया resting, indescribable
तया-एव स:-अयम् किल by her (Maayaa) only He this indeed
गोप्तुम्-उद्यत: कथम् to protect is eager, how
नु माम् धर्मपर: जिघांसति indeed me, The Righteous, will kill

नूनं बतेशस्य समीहितं जनैस्तन्मायया दुर्जययाकृतात्मभि: ।
न लक्ष्यते यस्त्वकरोदकारयद्योऽनेक एक: परतश्च ईश्वर: ॥३२॥


नूनम् बत-ईशस्य समीहितम् surely alas, The Lord's creation
जनै:-तत्-मायया दुर्जयया- by people, by His Maayaa unconquerable
अकृत-आत्मभि: unsteady minded
न लक्ष्यते य:-तु-अकरोत्- do not observe, He Who evolved (Brahmaa)
अकारयत्-य:-अनेक: and got to be created, Who the many
एक: परत: ईश्वर: One Almighty Lord

सर्गादि योऽस्यानुरुणद्धि शक्तिभिर्द्रव्यक्रियाकारकचेतनात्मभि:।
तस्मै समुन्नद्धनिरुद्धशक्तये नम: परस्मै पुरुषाय वेधसे ॥३३॥


सर्ग-आदि य: creation etc., (preservation and dissolution) Who
अस्य-अनुरुणद्धि शक्तिभि:- of this (universe) by inspiring potencies
द्रव्य-क्रिया-कारक- the five elements, the ten senses, and their deities,
चेतन-आत्मभि: intelligence and egotism
तस्मै समुन्नद्ध-निरुद्ध-शक्तये for Him, exposing and withdrawing the potencies
नम: परस्मै पुरुषाय वेधसे Hail to The Supreme Person, The Maker

स वै भवानात्मविनिर्मितं जगद् भूतेन्द्रियान्त:करणात्मकं विभो ।
संस्थापयिष्यन्नज मां रसातलादभ्युज्जहाराम्भस आदिसूकर: ॥३४॥


स: वै भवान्- He indeed, You
आत्म-विनिर्मितम् जगत् by yourself created universe
भूत-इन्द्रिय-अन्त:करण-आत्मकम् of the elements, senses, and inner sense,
भूत-इन्द्रिय-अन्त:करण-आत्मकम् of the elements, senses, and inner sense, constituted
विभो संस्थापयिष्यन्- O All Pervading Lord! to firmly establish
अज माम् रसातलात्- O Birth less One! me from the depths of the ocean
अभ्युज्जहार-अम्भस: lifted up from the waters
आदि-सूकर: as The Primeval Boar

अपामुपस्थे मयि नाव्यवस्थिता: प्रजा भवानद्य रिरक्षिषु: किल ।
स वीरमूर्ति: समभूद्धराधरो यो मां पयस्युग्रशरो जिघांससि ॥३५॥


अपाम्-उपस्थे मयि from water uplifted me
नावि-अवस्थिता: प्रजा: boat like, stationed the created beings
भवान्-अद्य रिरक्षिषु: किल You today, to save wanting indeed
स: वीरमूर्ति: समभूत्-धराधर: That Hero Form, became Earth's saviour
य: माम् पयसि-उग्रशर: जिघांससि Who me for milk, sharp arrow is killing

नूनं जनैरीहितमीश्वराणामस्मद्विधैस्तद्गुणसर्गमायया ।
न ज्ञायते मोहितचित्तवर्त्मभिस्तेभ्यो नमो वीरयशस्करेभ्य: ॥३६॥


नूनम् जनै:-ईहितम्- certainly by people, deeds of
ईश्वराणाम्-अस्मत्-विधै:- divine personages, of our like
तत्-गुण-सर्ग-मायया by that Gunas created by Maayaa
न ज्ञायते मोहित-चित्त- is not known, to deluded minded
वर्त्मभि:-तेभ्य: नम: types, to them Hail
वीर-यशस्करेभ्य: of valorous renowned heroes
इतिश्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां चतुर्थस्कन्धे पृथुविजये धरित्रीनिग्रहो नाम
सप्तदशोऽध्याय: ॥१७॥


इतिश्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां चतुर्थस्कन्धे पृथुविजये धरित्रीनिग्रहो नाम
सप्तदशोऽध्याय: ॥१७॥ Thus ends the seventeenth discourse entitled 'The Taming of Earth'

मैत्रेय उवाच - Maitreya said -

इत्थं पृथुमभिष्टूय रुषा प्रस्फुरिताधरम् ।
पुनराहावनिर्भीता संस्तभ्यात्मानमात्मना ॥१॥


इत्थम् पृथुम्-अभिष्टूय In this manner Prithu glorified
रुषा प्रस्फुरित-अधरम् in anger quivering lips
पुन:-आह-अवनि:-भीता again said Earth afraid
संस्तभ्य-आत्मानम्-आत्मना steadying mentally herself

संनियच्छाभिभो मन्युं निबोध श्रावितं च मे ।
सर्वत: सारमादत्ते यथा मधुकरो बुध: ॥२॥


संनियच्छ-अभि-भो मन्युम् give up, O Lord! Anger
निबोध श्रावितम् च मे do hear said and by me
सर्वत: सारम्-आदत्ते from everywhere essence takes
यथा मधुकर: बुध: like the bumble bee the wise

अस्मिंल्लोकेऽथवामुष्मिन्मुनिभिस्तत्त्वदर्शिभि: ।
दृष्टा योगा: प्रयुक्ताश्चपुंसां श्रेय: प्रसिद्धये ॥३॥


अस्मिन्-लोके-अथवा-अमुष्मिन्- in this world, or in the other (world)
मुनिभि:-तत्त्व-दर्शिभि: by the sages the truth realized
दृष्टा: योगा: प्रयुक्ता:-च are discovered methods and applied
पुंसाम् श्रेय: प्रसिद्धये for peoples' welfare realisation

तानातिष्ठति य: सम्यगुपायान् पूर्वदर्शितान् ।
अवर: श्रद्धयोपेत उपेयान् विनन्दतेऽञ्जसा ॥४॥


तान्-आतिष्ठति य: सम्यक्- those (methods) undertakes, who properly
उपायान् पूर्व-दर्शितान् the methods before indicated
अवर: श्रद्धया-उपेत later, with reverence applying
उपेयान् विनन्दते-अञ्जसा results achieves easily

ताननादृत्य योऽविद्वानर्थानारभते स्वयम् ।
तस्य व्यभिचरन्त्यर्था आरब्धाश्च पुन: पुन: ॥५॥


तान्-अनादृत्य य: अविद्वान्- them disregarding, who the foolish
अर्थान्-आरभते स्वयम् means starts himself
तस्य व्यभिचरन्ति-अर्था: his, unsuccessful in results
आरब्धा:-च पुन: पुन: starting again and again

पुरा सृष्टा ह्योषधयो ब्रह्मणा या विशाम्पते ।
भुज्यमाना मया दृष्टा असद्भिरधृतव्रतै: ॥६॥


पुरा सृष्टा: हि-ओषधय: of old, created indeed the plants
ब्रह्मणा या: विशाम्पते by Brahmaa which, O King!
भुज्यमाना: मया दृष्टा were consumed, by me was seen
असद्भि:-अधृत-व्रतै: by unrighteous and not adhering to vows

अपालितानादृता च भवद्भिर्लोकपालकै: ।
चोरीभूतेऽथ लोकेऽहं यज्ञार्थेऽग्रसमोषधी: ॥७॥


अपालिता-अनादृता च uncared for and not respected
भवद्भि:-लोक-पालकै: by you, the world's protectors
चोरी-भूते-अथ लोके-अहम् thieves becoming the people, I,
यज्ञ-अर्थे-अग्रसम्-ओषधी: for sacrifice purpose, hid the plants

नूनं ता वीरुध: क्षीणा मयि कालेन भूयसा ।
तत्र योगेन दृष्टेन भवानादातुमर्हति ॥८॥


नूनम् ता: वीरुध: क्षीणा: no doubt, those plants assimilated
मयि कालेन भूयसा in me for time long
तत्र योगेन दृष्टेन there by methods by knowers
भवान्-आदातुम्-अर्हति You to bring out are capable

वत्सं कल्पय मे वीर येनाहं वत्सला तव ।
धोक्ष्ये क्षीरमयान् कामाननुरूपं च दोहनम् ॥९॥


वत्सम् कल्पय मे वीर calf arrange for me, O Mighty One!
येन-अहम् वत्सला तव by which I compassionately, for you will
धोक्ष्ये क्षीरमयान् कामान्- mulch, in milk form desires
अनुरूपम् च दोहनम् in accordance to the milking pot

दोग्धारं च महाबाहो भूतानां भूतभावन ।
अन्नमीप्सितमूर्जस्वद्भगवान् वाञ्छते यदि ॥१०॥


दोग्धारम् च महाबाहो a person to mulch and, O Mighty armed!
भूतानाम् भूतभावन of the beings The life Sustainer!
अन्नम्-ईप्सितम्-ऊर्जस्वत्- food desired, nutritious
भगवान् वाञ्छते यदि You want if

समां च कुरु मां राजन्देववृष्टं यथा पय: ।
अपर्तावपि भद्रं ते उपावर्तेत मे विभो ॥११॥


समाम् च कुरु माम् राजन्- level and make me, O King!
देव-वृष्टम् यथा पय: by the gods so that water
अप-ऋतौ-अपि भद्रम् ते in not rainy season also, may well be with you!
उपावर्तेत मे विभो may stand on me, O All powerful!

इति प्रियं हितं वाक्यं भुव आदाय भूपति: ।
वत्सं कृत्वा मनुं पाणावदुहत्सकलौषधी: ॥१२॥


इति प्रियम् हितम् वाक्यम् this dear and benefitting sentence
भुव: आदाय भूपति: of Earth accepting, the King
वत्सम् कृत्वा मनुम् पाणौ- calf making Manu, in (own) hands
अदुहत्-सकल-औषधी: mulched all plants and herbs

तथा परे च सर्वत्र सारमाददते बुधा: ।
ततोऽन्ये च यथाकामं दुदुहु: पृथुभाविताम् ॥१३॥


तथा परे च सर्वत्र likewise others and everywhere
सारम्-आददते बुधा: essence taking wise people
तत:-अन्ये च यथा-कामम् therefore others and as per desire
दुदुहु: पृथु-भाविताम् mulched, Prithu tamed (the Earth)

ऋषयो दुदुहुर्देवीमिन्द्रियेष्वथ सत्तम ।
वत्सं बृहस्पतिं कृत्वा पयश्छन्दोमयं शुचि ॥१४॥


ऋषय: दुदुहु देवीम्- the sages mulched the goddess
इन्द्रियेषु-अथ सत्तम in the senses afterwards, O Most righteous One!
वत्सं बृहस्पतिम् कृत्वा calf of Brihaspati made
पय:-छन्दोमयम् शुचि milk Vedas sacred

कृत्वा वत्सं सुरगणा इन्द्रं सोममदूदुहन् ।
हिरण्मयेन पात्रेण वीर्यमोजो बलं पय: ॥१५॥


कृत्वा वत्सम् सुर-गणा: making the calf, the gods all
इन्द्रम् सोमम्-अदूदुहन् Indra, Soma (the drink) mulched
हिरण्मयेन पात्रेण in golden pot
वीर्यम्-ओज: बलम् पय: vigour, ardour and strength as milk

दैतेया दानवा वत्सं प्रह्लादमसुरर्षभम् ।
विधायादूदुहन् क्षीरमय: पात्रे सुरासवम् ॥१६॥


दैतेया: दानवा: वत्सम् the Daityas and Daanavas, calf
प्रह्लादम्-असुर-ऋषभम् Prahlaada, of the Demon's the foremost
विधाय-अदूदुहन् क्षीरम्- appointing, mulched milk
अय: पात्रे सुरा-आसवम् in iron pot, wines distillates

गन्धर्वाप्सरसोऽधुक्षन् पात्रे पद्ममये पय: ।
वत्सं विश्वावसुं कृत्वा गान्धर्वं मधु सौभगम् ॥१७॥


गन्धर्व-अप्सरस:-अधुक्षन् the Gandharvas and Apsaras mulched
पात्रे पद्ममये पय: in pot of lotus the milk
वत्सम् विश्वावसुम् कृत्वा calf Vishwaavasu made
गान्धर्वम् मधु सौभगम् of song and beauty the sweetness

वत्सेन पितरोऽर्यम्णा कव्यं क्षीरमधुक्षत ।
आमपात्रे महाभागा: श्रद्धया श्राद्धदेवता: ॥१८॥


वत्सेन पितर: अर्यम्णा by the calf, the Pitris Aryamaa,
कव्यम् क्षीरम्-अधुक्षत food milk mulched
आम-पात्रे महाभागा: in earthen vessel, the revered
श्रद्धया श्राद्ध-देवता: with reverence, the Shraadha deities

प्रकल्प्य वत्सं कपिलं सिद्धा: सङ्कल्पनामयीम् ।
सिद्धिं नभसि विद्यां च ये च विद्याधरादय: ॥१९॥


प्रकल्प्य वत्सम् कपिलम् having made calf Kapila
सिद्धा: सङ्कल्पनामयीम् सिद्धिम् the Siddhaas, the mysterious powers
नभसि विद्याम् च ये in the skies, the knowledge, and those
च विद्याधर-आदय: and Vidyaadharas and others

अन्ये च मायिनो मायामन्तर्धानाद्भुतात्मनाम् ।
मयं प्रकल्प्य वत्सं ते दुदुहुर्धारणामयीम् ॥२०॥


अन्ये च मायिन: मायाम्- others and super humans (Kimpurushas), the magical
अन्तर्धान-अद्भुत-आत्मनाम् art of vanishing, peculiar of itself
मयम् प्रकल्प्य वत्सम् Maya making the calf
ते दुदुहु:-धारणामयीम् they mulched, (the art) by thought created

यक्षरक्षांसि भूतानि पिशाचा: पिशिताशना: ।
भूतेशवत्सा दुदुहु: कपाले क्षतजासवम् ॥२१॥


यक्ष-रक्षांसि भूतानि Yakshas, Raakshasas, Ghosts,
पिशाचा: पिशित-आशना: Pishaachaas, flesh eaters,
भूतेश-वत्सा: दुदुहु: Rudra calf made, mulched
कपाले क्षतज-आसवम् in skull, blood beer

तथाहयो दन्दशूका: सर्पा नागाश्च तक्षकम् ।
विधाय वत्सं दुदुहुर्बिलपात्रे विषं पय: ॥२२॥


तथा-अहय: दन्दशूका: also without hoods, with hoods
सर्पा: नागा:-च तक्षकम् serpents', snakes and Takshaka
विधाय वत्सम् दुदुहु:- appointing the calf, mulched
बिल-पात्रे विषम् पय: in mouth pot poison milk

पशवो यवसं क्षीरं वत्सं कृत्वा च गोवृषम् ।
अरण्यपात्रे चाधुक्षन्मृगेन्द्रेण च दंष्ट्रिण: ॥२३॥


पशव: यवसम् क्षीरम् the animals grass milk
वत्सम् कृत्वा च गोवृषम् calf making and Nandeeshvara
अरण्य-पात्रे च-अधुक्षन्- in forest pot and mulched
मृगेन्द्रेण च दंष्ट्रिण: by lion the calf and the sharp teeth (beasts)

क्रव्यादा: प्राणिन: क्रव्यं दुदुहु: स्वे कलेवरे ।
सुपर्णवत्सा विहगाश्चरं चाचरमेव च ॥२४॥


क्रव्यादा: प्राणिन: क्रव्यम् flesh eating creatures, flesh
दुदुहु: स्वे कलेवरे milked in own bodies
सुपर्ण-वत्सा विहगा:- Gaduda as calf having birds,
चरम् च-अचरम्-एव च the mobile (insects), and immobile (fruits) only and

वटवत्सा वनस्पतय: पृथग्रसमयं पय: ।
गिरयो हिमवत्वत्सा नानाधातून् स्वसानुषु ॥२५॥


वट-वत्सा वनस्पतय: having the banyan tree for a calf the trees
पृथक्-रसमयम् पय: various saps as milk
गिरय: हिमवत्-वत्सा: the mountains, Himaalaya as calf
नाना-धातून् स्व-सानुषु different metals, on their own peaks

सर्वे स्वमुख्यवत्सेन स्वे स्वे पात्रे पृथक् पय: ।
सर्वकामदुधां पृथ्वीं दुदुहु: पृथुभाविताम् ॥२६॥


सर्वे: स्व-मुख्य-वत्सेन everyone, by ones main calf
स्वे स्वे पात्रे पृथक् पय: in own vessel, different milk
सर्व-काम-दुधाम् पृथ्वीम् all desires providing Earth
दुदुहु: पृथु-भाविताम् mulched, by Prithu tamed

एवं पृथ्वादय: पृथ्वीमन्नादा: स्वन्नमात्मन: ।
दोहवत्सादिभेदेन क्षीरभेदं कुरूद्वह ॥२७॥


एवम् पृथु-आदय: पृथ्वीम्- like this, Prithu and others, the Earth,
अन्न-आदा: स्वन्नम्-आत्मन: grain eaters, own grain for oneself
दोह-वत्स-आदि-भेदेन milking pot and the calf different
क्षीर-भेदम् कुरूद्वह milk different, O Kuru descendent!

ततो महीपति: प्रीत: सर्वकामदुघां पृथु: ।
दुहितृत्वे चकारेमां प्रेम्णा दुहितृवत्सल: ॥२८॥


तत: महीपति: प्रीत: afterwards, the king pleased
सर्व-काम-दुघाम् पृथु: all desires yielding, Prithu,
दुहितृत्वे चकार-इमाम् as a daughter, made her
प्रेम्णा दुहितृ-वत्सल: lovingly, daughters' fond of

चूर्णयन् स्वधनुष्कोट्या गिरिकूटानि राजराट् ।
भूमण्डलमिदं वैन्य: प्रायश्चक्रे समं विभु: ॥२९॥


चूर्णयन् स्व-धनु:-कोट्या crushing by his own bow's ends
गिरि-कूटानि राजराट् mountain peaks, the king of kings
भूमण्डलम्-इदम् वैन्य: earth globe this, Vena's son (Prithu)
प्राय:चक्रे समम् विभु: almost made level, All Mighty

अथास्मिन् भगवान् वैन्य: प्रजानां वृत्तिद: पिता ।
निवासान् कल्पयाञ्चक्रे तत्र तत्र यथार्हत: ॥३०॥


अथ-अस्मिन् भगवान् वैन्य: then in this (land), the lord Vainya (Prithu)
प्रजानाम् वृत्तिद: पिता: the peoples' livelihood providing father
निवासान् कल्पयान्-चक्रे residences plans made
तत्र तत्र यथा-अर्हत: here and there as required

ग्रामान् पुर: पत्तनानि दुर्गाणि विविधानि च ।
घोषान् व्रजान् सशिविरानाकरान् खेटखर्वटान् ॥३१॥


ग्रामान् पुर: पत्तनानि villages, cities, towns,
दुर्गाणि विविधानि च castles various and
घोषान् व्रजान् सशिविरान्- cowherds' dwellings, cattle pens, with camps
आकरान् खेट-खर्वटान् mines, small villages, and hilly huts

प्राक्पृथोरिह नैवैषा पुरग्रामादिकल्पना ।
यथासुखं वसन्ति स्म तत्र तत्राकुतोभया: ॥३२॥


प्राक्-पृथो:-इह न-एव-एषा before Prithu here, not indeed like this
पुर-ग्राम-आदि कल्पना city villages etc., idea
यथा-सुखम् वसन्ति स्म in full comfort lived
तत्र तत्र-अकुत:-भया: every where, without any fear
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां सं हितायां चतुर्थस्कन्धे पृथुविजये अष्टादशोऽद्याय:
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां सं हितायां चतुर्थस्कन्धे पृथुविजये अष्टादशोऽद्याय: