श्रीमद्भागवतमहापुराणम्

निवृत्तिमार्ग: कथित आदौ भगवता यथा ।
क्रमयोगोपलब्धेन ब्रह्मणा यदसंसृति: ॥१॥


निवृत्ति-मार्ग: the liberation path
कथित: आदौ explained in the beginning
भगवता यथा by Your glorious self, just as
क्रम-योग-उपलब्धेन gradually, by (which) one-ness, is attained
ब्रह्मणा यत्-असंसृति: with Brahman, which is Brahma loka

प्रवृत्तिलक्षणश्चैव त्रैगुण्यविषयो मुने ।
योऽसावलीनप्रकृतेर्गुणसर्ग: पुन: पुन: ॥२॥


प्रवृत्ति-लक्षण:-च-एव worldly activity characteristics, and also
त्रैगुण्य-विषय: मुने of the three Guna's pleasures, O Sage!
य:-असौ-अलीन-प्रकृते:- that this of unceased Prakriti
गुण-सर्ग: पुन: पुन: the gunas creation again and again

अधर्मलक्षणा नाना नरकाश्चानुवर्णिता: ।
मन्वन्तरश्च व्याख्यात आद्य: स्वायम्भुवो यत: ॥३॥


अधर्म-लक्षणा: unrighteousness characterising
नाना नरका:-च-अनुवर्णिता: various hells and described
मन्वन्तर:-च व्याख्यात: Manvantaras and depicted,
आद्य: स्वायम्भुव: यत: the first (presider) Swaayambhuva (Manu) was where

प्रियव्रतोत्तानपदोर्वंशस्तच्चरितानि च ।
द्वीपवर्षसमुद्राद्रिनद्युद्यानवनस्पतीन् ॥४॥


प्रियव्रत-उत्तानपदो:-वंश:- of Priyavrata, Uttaanapaada posterity,
तत्-चरितानि च their stories and
द्वीप-वर्ष-समुद्र-अद्रि- the Dvipas, Varshas, oceans, mountains,
नदी-उद्यान-वनस्पतीन् rivers, gardens, vegetations

धरामण्डलसंस्थानं भागलक्षणमानत: ।
ज्योतिषां विवराणां च यथेदमसृजद्विभु: ॥५॥


धरा-मण्डल-संस्थानम् the terrestrial globe's position
भाग-लक्षण-मानत: its divisions, characteristics as per extent
ज्योतिषाम् विवराणाम् च of the luminaries, and the sub-terranean
यथा-इदम्-असृजत्-विभु: in the way this created The Almighty

अधुनेह महाभाग यथैव नरकान्नर: ।
नानोग्रयातनान्नेयात्तन्मे व्याख्यातुमर्हसि ॥६॥


अधुना-इह महाभाग now, here, O Highly blessed One!
यथा-एव नरकात्-नर: in the manner, by only (which), from hell, man
नाना-उग्र-यातनात्- various horrible tortures
नेयात्-तत्-मे may escape, that to me
व्याख्यातुम्-अर्हसि to explain, be pleased
श्री शुक उवाच- Shri Shuka said -

न चेदिहैवापचितिं यथांहस: कृतस्य कुर्यान्मन उक्तिपाणिभि: ।
ध्रुवं स वै प्रेत्य नरकातुपैति ये कीर्तिता मे भवतस्तिग्मयातना: ॥७॥


न चेत्-इह-एव-अपचितिम् not if, here only atonement
यथा-अंहस: कृतस्य as per sin committed
कुर्यात्-मन-उक्ति-पाणिभि: does by mind, speech, hands
ध्रुवम् स: वै प्रेत्य certainly he indeed after death
नरकान्-उपैति to the hells goes
ये कीर्तिता: मे which are enumerated by me
भवत:-तिग्म-यातना: to you, of severe torments

तस्मात्पुरैवाश्विह पापनिष्कृतौ यतेत मृत्योरविपद्यताऽऽत्मना ।
दोषस्य दृष्ट्वा गुरुलाघवं यथा भिषक् चिकित्सेत रुजां निदानवित् ॥८॥


तस्मात्-पुरा-एव-आशु-इह therefore, before only soon here
पाप-निष्कृतौ यतेत sin's atonement make effort
मृत्य:-अविपद्यता-आत्मना death before coming, ones own
दोषस्य दृष्ट्वा गुरु-लाघवम् of the crime considering gravity and lightness
यथा भिषक् चिकित्सेत just as a physician treats
रुजाम् निदानवित् a disease, the knower of treatment
राजा-उवाच - The King said -

दृष्टश्रुताभ्यां यत्पापं जानन्नप्यात्मनोऽहितम् ।
करोति भूयो विवश: प्रायश्चित्तमथो कथम् ॥९॥


दृष्ट-श्रुताभ्याम् यत्-पापम् seen, heard, that sin
जानन्-अपि-आत्मन:- knowing also for oneself
अहितम् करोति भूय: adverse commits again
विवश: प्रायश्चित्तम्- compulsively, atonement
अथ: कथम् then, how (is possible)

क्वचिन्निवर्ततेऽभद्रात्क्वचिच्चरति तत्पुन: ।
प्रायश्चित्तमतोऽपार्थं मन्ये कुञ्जरशौचवत् ॥१०॥


क्वचित्-निवर्तते-अभद्रात्- sometimes abstains, from sin
क्वचित्-चरति तत्-पुन: sometimes commits that again
प्रायश्चित्तम्-अत:- atonement, therefore
अपार्थ मन्ये fruitless, I consider
कुञ्जर-शौचवत् elephant's bathing like
श्री शुक उवाच - Shree Shuka said -

कर्मणा कर्मनिर्हारो ह्यात्यन्तिक: इष्यते ।
अविद्वदधिकारित्वात्प्रायश्चित्तं विमर्शनम् ॥११॥


कर्मणा कर्म-निर्हार: by an action, an action is not counteracted
हि-अत्यन्तिक: इष्यते indeed fully happens
अविद्-वत्-अधिकारित्वात्- ignorant like, responsible being
प्रायश्चित्तम् विमर्शनम् atonement (is) self-knowledge

नाश्नत: पथ्यमेवान्नं व्याधयोऽभिभवन्ति हि ।
एवं नियमकृद्राजन् शनै: क्षेमाय कल्पते ॥१२॥


न-अश्नत: पथ्यम्- does not, who eats healthy
एव-अन्नम् व्याधय:- only food, is for maladies
अभिभवन्ति हि एवम् happen indeed and also
नियमकृत्-राजन् self discipline practicing, O King!
शनै: क्षेमाय कल्पते gradually for well being, works towards

तपसा ब्रह्मचर्येण शमेन च दमेन च ।
त्यागेन सत्यशौचाभ्यां यमेन नियमेन च ॥१३॥


तपसा ब्रह्मचर्येण by concentration, by continence
शमेन च दमेन च by control of the mind, by control of the senses
त्यागेन सत्य-शौचाभ्याम् by charity, truthfulness, purity
यमेन नियमेन च by non-violence, and regular habits (of worship ete.,)

देहवाग्बुद्धिजं धीरा धर्मज्ञा: श्रद्धयान्विता: ।
क्षिपन्त्यघं महदपि वेणुगुल्ममिवानल: ॥१४॥


देह-वाक्-बुद्धिजम् by body, speech, mind committed
धीरा: धर्मज्ञा: the wise, and the knowers of righteousness
श्रद्धया-अन्विता: with reverence combined
क्षिपन्ति-अघम् महत्-अपि throw away sins, great also
वेणु-गुल्मम्-इव-अनल: the bamboo thicket like fire

केचित्केवलया भक्त्या वासुदेवपरायणा: ।
अघं धुन्वन्ति कार्त्स्न्येन नीहारमिव भास्कर: ॥१५॥


केचित्-केवलया भक्त्या some, by mere devotion
वासुदेव-परायणा: to Vaasudeva devoted
अघम् धुन्वन्ति कार्त्स्न्येन sins destroy entirely
नीहारम्-इव भास्कर: fog like the Sun

न तथा ह्यघवान् राजन् पूयेत तप आदिभि: ।
यथा कृष्णार्पितप्राणस्तत्पूरुषनिषेवया ॥१६॥


न तथा हि-अघवान् not like that indeed a sinner
राजन् पूयेत O King! is purified
तप आदिभि: यथा by austerities and others, as,
कृष्ण-अर्पित प्राण:- to Krishna surrendered life,
तत्-पूरुष-निषेवया and His peoples' service

सध्रीचीनो ह्ययं लोके पन्था: क्षेमोऽकुतोभय: ।
सुशीला: साधवो यत्र नारायणपरायणा: ॥१७॥


सध्रीचीन: हि-अयम् लोके the best, indeed in this world
पन्था:-क्षेम:-अकुत:-भय: path of bliss, and without fear
सुशीला: साधव: यत्र the pious and devoted where (tread)
नारायण-परायणा: to Naaraayana devoted

प्रायश्चित्तानि चीर्णानि नारायणपराङ्मुखम् ।
न निष्पुनन्ति राजेन्द्र सुराकुम्भमिवापगा: ॥१८॥


प्रायश्चित्तानि चीर्णानि atonements, multifarious
नारायण-पराङ्मुखम् from Naaraayana turned faced
न निष्पुनन्ति राजेन्द्र do not purify, O King of kings!
सुरा-कुम्भम्-इव-आपगा: a wine jar like many rivers

सकृन्मन: कृष्णपदारविन्दयोर्निवेशितं तद्गुणरागि यैरिह ।
न ते यमं पाशभृतश्च तद्भटान् स्वपनेऽपि पश्यन्ति हि चीर्णनिष्कृता: ॥१९॥


सकृत्-मन: कृष्ण- once mind in Krishna's
पद-अरविन्दयो:-निवेशितम् feet lotuses is fixed
तत्-गुण-रागि यै:-इह His excellences attached, by those, here,
न ते यमम् पाश-भृत:-च not they Yama's noose holding and
तत्-भटान् स्वपने-अपि his attendents, in dream also
पश्यन्ति हि behold indeed
चीर्ण-निष्कृता: (having done) all atonements

अथ चोदाहारन्तीममितिहासं पुरातनम् ।
दूतानां विष्णुयमयो: संवादस्तं निबोध मे ॥२०॥


अथ च-उदाहारन्ति- now and for an example (given)
इमम्-इतिहासम् पुरातनम् this legend old
दूतानाम् विष्णु-यमयो: the messengers' of Vishnu and Yama
संवाद:-तम् निबोध मे conversation, that hear from me

कान्यकुब्जे द्विज: कश्चिद्दासीपतिरजामिल: ।
नाम्ना नष्टसदाचारो दास्या: संसर्गदूषित: ॥२१॥


कान्यकुब्जे द्विज: कश्चित्- in Kaanyakubja, a Braahmana, certain
दासी-पति:-अजामिल: नाम्ना maid's husband, Ajaamila by name
नष्ट-सदाचार: lost pious conduct, because of
दास्या: संसर्ग-दूषित: maid's companionship (became) impure

बन्द्यक्षकैतवैश्चौर्यैर्गर्हितां वृत्तिमास्थित: ।
बिभ्रत्कुटुम्बमशुचिर्यातयामास देहिन: ॥२२॥


बन्दि-अक्ष-कैतवै:-चौर्यै:- indulging in gambling, cheating, robbery
गर्हिताम् वृत्तिम्-आस्थित: reproachful livelihood holding on to
बिभ्रत्-कुटुम्ब-अशुचि:- maintained the family, impious one
यातयामास देहिन: tortured the living beings

एवं निवसतस्तस्य लालयानस्य तत्सुतान् ।
कालोऽत्यगान्महान् राजन्नष्टाशीत्यायुष: सम: ॥२३॥


एवम् निवसत:-तस्य like this living, his,
लालयानस्य तत्-सुतान् fondling her sons
काल:-अति-अगात्-महान् time very passed much
राजन्-अष्टाशीति- O King! eighty-eight
आयुष: सम: of age years

तस्य प्रवयस: पुत्रा दश तेषां तु योऽवम: ।
बालो नारायणो नाम्ना पित्रोश्च दयितो भृशम् ॥२४॥


तस्य प्रवयस: पुत्रा: दश his, of the old man, sons ten
तेषाम् तु य:-अवम: बाल: of them indeed the one, youngest child
नारायण: नाम्ना by Naaraayana name
पित्रो:-च दयित: भृशम् of the parents and loved most

स बद्धहृदयस्तस्मिन्नर्भके कलभाषिणि ।
निरीक्षमाणस्तल्लीलां मुमुदे जरठो भृशम् ॥२५॥


स: बद्ध-हृदय:-तस्मिन्- he, tied hearted in that
अर्भके कल-भाषिणि child, sweet spoken
निरीक्षमाण:-तत्-लीलाम् watching his sports
मुमुदे जरठ: भृशम् was delighted the old (Ajaamila) very much

भुञ्जान: प्रपिबन् खादन् बालकस्नेहयन्त्रित: ।
भोजयन् पाययन्मूढो न वेदागतमन्तकम् ॥२६॥


भुञ्जान: प्रपिबन् खादन् eating, drinking, chewing
बालक-स्नेह-यन्त्रित: by the child's love motivated
भोजयन् पाययन्- making him eat drink
मूढ: न वेद- the stupid (man) did not know
आगतम्-अन्तकम् approached the end

स एवं वर्तमानोऽज्ञो मृत्युकाल उपस्थिते ।
मतिं चकार तनये बाले नारायणाह्वये ॥२७॥


स: एवम् वर्तमान:-अज्ञ: he, like this remaining the fool
मृत्युकाले उपस्थिते death time having arrived
मतिम् चकार thought put
तनये बाले in the young child
नारायण-आह्वये Naaraayana named

स पाशहस्तांस्त्रीन्दृष्ट्वा पुरुषान् भृशदारुणान् ।
वक्रतुण्डानूर्ध्वरोम्ण आत्मानं नेतुमागतान् ॥२८||
स: पाश-हस्तान्-त्रीन्- he, nooses holding, three
दृष्ट्वा पुरुषान् seeing men
भृश-दारुणान् very terrible
वक्र-तुण्डान्- crooked faced
ऊर्ध्व-रोम्ण: with standing hair
आत्मानम् नेतुम्-आगतान् himself to take having come

दूरे क्रीडनकासक्तं पुत्रं नारायणाह्वयम् ।
प्लावितेन स्वरेणोच्चैराजुहावाकुलेन्द्रिय: ॥२९॥


दूरे क्रीडनक-आसक्तम् at a distance, in playthings engrossed
पुत्रम्-नारायण-आह्वयम् the son, Naaraayana named
प्लावितेन स्वरेण-उच्चै:- in a long tone loud
आजुहाव-आकुल-इन्द्रिय: called, disturbed in mind

निशम्य म्रियमाणस्य ब्रुवतो हरिकीर्तनम् ।
भर्तुर्नाम महाराज पार्षदा: सहसाऽपतन् ॥३०॥


निशम्य म्रियमाणस्य hearing the dying (man's)
ब्रुवत: हरि-कीर्तनम् uttering Hari's loud utterance of
भर्तु:-नाम महाराज Lord's name, O Great King!
पार्षदा: सहसा-अपतन् the attendents suddenly rushed

विकर्षतोऽन्तर्हृदयाद्दासीपतिमजामिलम् ।
यमप्रेष्यान् विष्णुदूता वारयामासुरोजसा ॥३१॥


विकर्षत:-अन्त:-हृदयात्- pulling out (the soul), from inside the heart
दासी-पतिम्-अजामिलम् of the maid's husband Ajaamila
यम-प्रेष्यान् विष्णु-दूता: Yama's servants, Vishnu's messengers
वारयामासु:-ओजसा stopped forcefully

ऊचुर्निषेधितांस्ते वैवस्वतपुर:सरा: ।
के यूयं प्रतिषेद्धार: धर्मराजस्य शासनम् ॥३२॥


ऊचु:-निषेधितान्- said the forbidden
ते वैवस्वत-पुर:-सरा: those Yama's messengers
के यूयम् प्रतिषेद्धार: who are you to stop
धर्मराजस्य शासनम् Dharmaraaja's (Yama's) commands

कस्य वा कुत आयाता: कस्मादस्य निषेधथ ।
किं देवा उपदेवा वा यूयं किं सिद्धसत्तमा: ॥३३॥


कस्य वा कुत: आयाता: whose or, from where have (you) come
कस्मात्-अस्य निषेधथ why his, stop
किम् देवा: उपदेवा: वा are you gods, demigods or
यूयम् किम् सिद्ध-सत्तमा: you all are, is it, Siddhas foremost

सर्वे पद्मपलाशाक्षा: पीतकौशेयवासस: ।
किरीटिन: कुण्डलिनो लसत्पुष्करमालिन: ॥३४॥


सर्वे पद्म-पलाश-आक्षा: all (of you are) lotus petal eyed
पीत-कौशेय-वासस: yellow silk clothed
किरीटिन: कुण्डलिन: with diadems, with pair of earrings,
लसत्-पुष्कर-मालिन: shining lotus garlands

सर्वे च नूत्नवयस: सर्वे चारुचतुर्भुजा: ।
धनुर्निषङ्गासिगदाशङ्खचक्राम्बुजश्रिय: ॥३५॥


सर्वे च नूत्न-वयस: all and of young age
सर्वे चारु-चतु:-भुजा: all (having) charming four arms
धनु:-निषङ्ग-असि-गदा- bow, quiver, sword, mace,
शङ्ख-चक्र-अम्बुज-श्रिय: conch, discus, lotus graced with

दिशो वितिमिरालोका: कुर्वन्त: स्वेन रोचिषा ।
किमर्थं धर्मपालस्य किङ्करान्नो निषेधथ ॥३६॥


दिश: वितिमिर-आलोका: the quarters' darkness-less, with light
कुर्वन्त: स्वेन रोचिषा rendering by (your) own splendour
किम्-अर्थम् धर्मपालस्य (with) what purpose of Dharmaraaja (Yama's)
किङ्करान्-न: निषेधथ servants, us do hinder
श्री शुक उवाच - Shri Shuka said -

इत्युक्ते यमदूतैस्तैर्वासुदेवोक्तकारिण: ।
तान् प्रत्युचु: प्रहस्येदं मेघनिर्ह्रादया गिरा ॥३७॥


इति-उक्ते यम-दूतै:-तै:- thus told, by the Yama messenger those
वासुदेव-उक्त-कारिण: Vaasudeva's instruction followers
तान् प्रत्युचु: प्रहस्य-इदम् to them answered laughingly, this
मेघ-निर्ह्रादया गिरा (in) cloud (like) deep voice
विष्णु-दूता: ऊचु: - The messengers of Vishnu said -

यूयं वै धर्मराजस्य यदि निर्देशकारिण: ।
ब्रूत धर्मस्य नस्तत्त्वं यच्च धर्मस्य लक्षणम् ॥३८॥


यूयम् वै धर्मराजस्य you all indeed of Dharmaraaja
यदि निर्देश-कारिण: if orders' followers
ब्रूत धर्मस्य न:-तत्त्वम् say of righteousness, to us, the nature
यत्-च धर्मस्य लक्षणम् that and of the virtues' characteristics

कथंस्विद् ध्रियते दण्ड: किं वास्य स्थानमीप्सितम् ।
दण्ड्या: किं कारिण: सर्वे आहोस्वित्कतिचिन्नृणाम् ॥३९॥


कथम्-स्वित् ध्रियते दण्ड: in what way is meted punishment
किम् वा-अस्य स्थानम्-ईप्सितम् who or are its objects intended to be
दण्ड्या: किम् कारिण: सर्वे punishments, is it, given to all
आहोस्वित्-कतिचित्-नृणाम् or is it only to some people
यम-दूता: ऊचु: - The messengers of Yama said -

वेदप्रणिहितो धर्मो ह्यधर्मस्तद्विपर्यय: ।
वेद नारायण: साक्षात्स्वयम्भूरिति शुश्रुम ॥४०॥


वेद-प्रणिहित: धर्म: by the Vedas enjoined is righteousness,
हि-अधर्म:-तत्-विपर्यय: indeed unrighteousness is its opposite
वेद नारायण: साक्षात्- Ved is Naaraayana Himself,
स्वयम्भू:-इति शुश्रुम self born, this (we have) heard

येन स्वधाम्न्यमी भावा रज: सत्त्वतमोमया: ।
गुणनामक्रियारूपैर्विभाव्यन्ते यथातथम् ॥४१॥


येन स्वधाम्नि-अमी भावा: by Whom, in his own being, these existences
रज: सत्त्व-तमोमया: Rajas, Tamas, and Sattva made of
गुण-नाम-क्रिया-रूपै:- by their qualities, names, actions and forms
विभाव्यन्ते यथातथम् are evolved, as per distinction

सूर्योग्नि: खं मरुद्गाव: सोम: सन्ध्याहनी दिश: ।
कं कु: कालो धर्म इति ह्येते दैह्यस्य साक्षिण: ॥४२॥


सूर्य:-अग्नि: खम् the Sun, the fire, the sky,
मरुद्-गाव: सोम: the air, the senses, the moon,
सन्ध्या-अहनी दिश: the evening, the day and night, the quarters
कम् कु: काल: water, earth, Time
धर्म: इति हि-एते Dharma, thus indeed these
दैह्यस्य साक्षिण: of the embodied are witnesses

एतैरधर्मो विज्ञात: स्थानं दण्डस्य युज्यते ।
सर्वे कर्मानुरोधेन दण्डमर्हन्ति कारिण: ॥४३॥


एतै:-अधर्म: विज्ञात: by these unrighteousness is ascertained
स्थानम् दण्डस्य युज्यते and the occasion of punishment is applied
सर्वे कर्म-अनुरोधेन all (people) by actions accordingly
दण्डम्-अर्हन्ति कारिण: punishment deserve, in consideration

सम्भवन्ति हि भद्राणि विपरीतानि चानघा: ।
कारिणां गुणसङ्गोऽस्ति देहवान् न ह्यकर्मकृत् ॥४४॥


सम्भवन्ति हि भद्राणि possible indeed (are) good and
विपरीतानि च-अनघा: opposite (bad) and O Sinless Ones!
कारिणाम् गुण-सङ्ग:-अस्ति given to action, the gunas association is there
देहवान् न हि- (and) one having a body not indeed
अकर्म-कृत् is not inactive

येन यावान् यथाधर्मो धर्मो वेह समीहित: ।
स एव तत्फलं भुङ्क्ते तथा तावदमुत्र वै ॥४५॥


येन यावान् यथा-अधर्म: by who so ever, as much, of what type, sinful
धर्म: वा-इह समीहित: virtuous (action) or, here, is performed
स: एव तत्-फलम् भुङ्क्ते he only its fruit reaps
तथा तावत्-अमुत्र वै of that type and that much, in here-after certainly

यथेह देवप्रवरास्त्रैविध्यमुपलभ्यते ।
भूतेषु गुणवैचित्र्यात्तथान्यत्रानुमीयते ॥४६॥


यथा-इह देव-प्रवरा: just as here, O gods' foremost!
त्रैविध्यम्-उपलभ्यते three kinds are found
भूतेषु गुण-वैचित्र्यात्- among the beings, by the gunas distinctions
तथा-अन्यत्र-अनुमीयते like that, in the other place is inferred

वर्तमानोऽन्ययो: कालो गुणाभिज्ञापको यथा ।
एवं जन्मान्ययोरेतद्धर्माधर्मनिदर्शनम् ॥४७॥


वर्तमान:-अन्ययो: काल: the present, of the other two times (past and
वर्तमान:-अन्ययो: काल: the present, of the other two times (past and future)
गुण-अभिज्ञापक: यथा characteristics indicates, just as
एवम् जन्म-अन्ययो:-एतत्- so the birth of the two, this
धर्म-अधर्म-निदर्शनम् virtuous unvirtuous indicator

मनसैव पुरे देव: पूर्वरूपं विपश्यति ।
अनुमीमांसतेऽपूर्वं मनसा भगवानज: ॥४८॥


मनसा-एव पुरे देव: mentally only of all beings, our Master
पूर्व-रूपम् विपश्यति the past state perceives
अनुमीमांसते-अपूर्वम् and reflects the future
मनसा भगवान्-अज: mentally, the glorious un-born (Yama)

यथाज्ञस्तमसा युक्त उपास्ते व्यक्तमेव हि ।
न वेद पूर्वमपरं नष्टजन्मस्मृतिस्तथा ॥४९॥


यथा-अज्ञ:-तमसा युक्त: just as an ignorant, in dream state being
उपास्ते व्यक्तम्-एव हि recognizes the revealed only, indeed
न वेद पूर्वम्-अपरम् does not know the previous (and) succeeding
नष्ट-जन्म-स्मृति:-तथा (having) lost birth's memory, like that

पञ्चभि: कुरुते स्वार्थान् पञ्च वेदाथ पञ्चभि: ।
एकस्तु षोडशेन त्रीन् स्वयं सप्तदशोऽश्नुते ॥५०॥


पञ्चभि: कुरुते स्वार्थान् by five organs (of action), discharges functions
पञ्च वेदाथ the five (objects of senses) perceives then
पञ्चभि: by the five (organs of perception)
एकस्तु षोडशेन by one only, the sixteenth (mind)
त्रीन् स्वयं the three, (the organs of actions, organs of perception and the
त्रीन् स्वयं the three, (the organs of actions, organs of perception and the mind)
सप्तदशोऽश्नुते seventeenth (he himself) experiences

तदेतत् षोडशकलं लिङ्गं शक्तित्रयं महत् ।
धत्तेऽनु संसृतिं पुंसि हर्षशोकभयार्तिदाम् ॥५१॥


तत्-एतत् षोडश-कलम् that this, (with) sixteen parts
लिङ्गम् शक्ति-त्रयम् महत् the subtle body, three potencies (and) Gunas
धत्ते-अनु संसृतिम् पुंसि takes on one after another, transmigration in the Jeeva
हर्ष-शोक-भय-आर्ति-दाम् joy, sorrow, fear and pain giving

देह्यज्ञोऽजितषड्वर्गो नेच्छन् कर्माणि कार्यते ।
कोशकार इवात्मानं कर्मणाऽऽच्छाद्य मुह्यति ॥५२॥


देही-अज्ञ:- embodied ignorant
अजित-षड्वर्ग: not conquering the six (senses of perception and mind)
न-इच्छन् कर्माणि कार्यते not willing, actions is made to perform
कोशकार: इव- cocoon like
आत्मानम् कर्मणा- himself by actions
आच्छाद्य मुह्यति en-veiling is bewildered

न हि कश्चित्क्षणमपि जातु तिष्ठत्यकर्मकृत् ।
कार्यते ह्यवश: कर्म गुणै: स्वाभाविकैर्बलात् ॥५३॥


न हि कश्चित्- not indeed anyone
क्षणम्-अपि जातु for an instant also ever
तिष्ठति-अकर्म-कृत् remains not action doing
कार्यते हि-अवश: कर्म is impelled to do certainly forcibly action
गुणै: स्वाभाविकै:-बलात् by gunas according to nature, forcefully

लब्ध्वा निमित्तमव्यक्तं व्यक्ताव्यक्तं भवत्युत ।
यथायोनि यथाबीजं स्वभावेन बलीयसा ॥५४॥


लब्ध्वा निमित्तम्- having found a cause
अव्यक्तम् व्यक्त- in merit or sin
अव्यक्तम् भवति-उत (as a result of) past actions, becomes definitely
यथा-योनि यथा-बीजम् like the womb (mother), like the seed (father)
स्वभावेन बलीयसा according to the tendencies irresistible

एष प्रकृतिसङ्गेन पुरुषस्य विपर्यय: ।
आसीत् स एव नचिरादीशसङ्गाद्विलीयते ॥५५॥


एष: प्रकृति-सङ्गेन this, by Prakriti's association
पुरुषस्य विपर्यय: a person's misfortune
आसीत् स: एव was (caused) that only
न-चिरात्- without delay
ईश-सङ्गात्-विलीयते by Lord's association ceases

अयं हि श्रुतसम्पन्न: शीलवृत्तगुणालय: ।
धृतव्रतो मृदुदन्ति: सत्यवान्मन्त्रविच्छुचि: ॥५६॥


अयम् हि श्रुत-सम्पन्न: this (Ajaamila) indeed, (was) with learning endowed
शील-वृत्त-गुण-आलय: amiable, good conduct, of virtues an abode
धृत-व्रत: मृदु-दन्ति: taken vows, soft spoken
सत्यवान्-मन्त्र-वित्-शुचि: truthful, of sacred formulas, the knower, pure

गुर्वग्न्यतिथिवृद्धानां शुश्रूषुर्निरहंकृत: ।
सर्वभूतसुहृत्साधुर्मितवागनसूयक: ॥५७॥


गुरु-अग्नि-अतिथि- preceptor, fire, guest,
वृद्धानाम् शुश्रूषु:- elders, served
निरहंकृत: free from egotism
सर्व-भूत-सुहृत्- all beings' friend
साधु:-मित-वाक्- pious, speaking little,
अनसूयक: non-jealous

एकदासौ वनं यात: पितृसन्देशकृद् द्विज: ।
आदाय तत आवृत्त: फलपुष्पसमित्कुशान् ॥५८॥


एकदा-असौ वनम् यात: one day, he to the forest went
पितृ-सन्देश-कृद् father's biddings to do
द्विज: आदाय तत: the Braahmana, bringing from there
आवृत्त: फल-पुष्प- returned fruits, flowers,
समित्-कुशान् sticks and grass

ददर्श कामिनं कञ्चिच्छूद्रं सह भुजिष्यया ।
पीत्वा च मधु मैरेयं मदाघूर्णितनेत्रया ॥५९॥


ददर्श कामिनम् कञ्चित्- saw libidinous, some
शूद्रम् सह भुजिष्यया Shudra, with a low cast harlot
पीत्वा च मधु मैरेयम् drunk and spirituous liquor
मदा-घूर्णित-नेत्रया by intoxication swimming eyes

मत्तया विश्लथन्नीव्या व्यपेतं निरपत्रपम् ।
क्रीडन्तमनु गायन्तं हसन्तमनयान्तिके ॥६०॥


मत्तया विश्लथन्-नीव्या intoxicated, (with) loosened string (of lower
मत्तया विश्लथन्-नीव्या intoxicated, (with) loosened string (of lower garment)
व्यपेतम् निरपत्रपम् rendered clothe-less
क्रीडन्तम्-अनु गायन्तम् sporting and then singing
हसन्तम्-अनया-अन्तिके laughing, with her near by

दृष्ट्वा तां कामलिप्तेन बाहुना परिरम्भिताम् ।
जगाम हृच्छयवशं सहसैव विमोहित: ॥६१॥


दृष्ट्वा ताम् काम-लिप्तेन seeing her by the lusting
बाहुना परिरम्भिताम् in arms folded
जगाम हृच्छय-वशम् succumbed to loves' passions,
सहसा-एव विमोहित: at once, enamoured

स्तम्भयन्नात्मनाऽऽत्मानं यावत्सत्त्वं यथाश्रुतम् ।
न शशाक समाधातुं मनो मदनवेपितम् ॥६२॥


स्तम्भयन्-आत्मना-आत्मानम् controlling himself by himself
यावत्-सत्त्वम् यथा-श्रुतम् with all reason and with all learning
न शशाक समाधातुम् मन: was not able to compose the mind
मदन-वेपितम् by love agitated

तन्निमित्तस्मरव्याजग्रहग्रस्तो विचेतन: ।
तामेव मनसा ध्यायन् स्वधर्माद्विरराम ह ॥६३॥


तत्-निमित्त-स्मर-व्याज- him the aim, with love's deception
ग्रह-ग्रस्त: विचेतन: devil possessed, unmindful
ताम्-एव मनसा ध्यायन् her only, with mind thinking
स्व-धर्मात्-विरराम ह from own duties deviated

तामेव तोषयामास पित्र्येणार्थेन यावता ।
ग्राम्यैर्मनोरमै: कामै: प्रसीदेत यथा तथा ॥६४॥


ताम्-एव तोषयामास her only pleased
पित्र्येण-अर्थेन यावता with father's wealth, till it lasted
ग्राम्यै:-मनोरमै: कामै: with carnal pleasures
प्रसीदेत यथा तथा indulging her some how or the other

विप्रां स्वभार्यामप्रौढां कुले महति लम्भिताम् ।
विससर्जाचिरात्पाप: स्वैरिण्यापाङ्गविद्धधी: ॥६५॥


विप्राम् स्व-भार्याम्- the Braahmana girl, (his) own wife
अप्रौढाम् कुले महति still young, in pedigree noble
लम्भिताम् विससर्ज- bestowed (by her father) abandoned
अचिरात्-पाप: before long, the sinful man
स्वैरिण्या-अपाङ्ग- by the lewd woman's side long glances
विद्ध-धी: crippled judgement

यतस्ततश्चोपनिन्ये न्यायतोऽन्यायतो धनम् ।
बभारास्या: कुटुम्बिन्या: कुटुम्बं मन्दधीरयम् ॥६६॥


यत:-तत:-च-उपनिन्ये from here and there, and brought
न्यायत:-अन्यायत: धनम् by fair or foul means, money
बभार-अस्या: कुटुम्बिन्या: maintained her family members
कुटुम्बम् मन्द-धी:-अयम् and own family stupid fellow this

यदसौ शास्त्रमुल्लङ्घ्य स्वैरचार्यार्यगर्हित: ।
अवर्तत चिरं कालमघायुरशुचिर्मलात् ॥६७॥


यत्-असौ शास्त्रम्-उल्लङ्घ्य that this (man), the scriptures violated
स्वैरचारी-आर्य-गर्हित: of his own will lived, by the noble despised
अवर्तत चिरम् कालम्- spent long time
अघ-आयु:-अशुचि मलात् sinful life, impure, dirty

तत एनं दण्डपाणे: सकाशं कृतकिल्बिषम् ।
नेष्यामोऽकृतनिर्वेशं यत्र दण्डेन शुद्ध्यति ॥६८॥


तत: एनम् therefore him
दण्डपाणे: सकाशम् to Yama presence
कृत-किल्बिषम् नेष्याम:- committed sin, will take
अकृत-निर्वेशम् having not done atonement
यत्र दण्डेन शुद्ध्यति where by punishment will be purified
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां षष्ठे स्कन्धे अजामिलोपख्याने प्रथम:
अध्याय: ॥१॥


इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां षष्ठे स्कन्धे अजामिलोपख्याने प्रथम:
अध्याय: ॥१॥ Thus ends the first discourse, forming part of the story of Ajaamila, in

श्री शुक उवाच - Shri Shuka said -

एवं ते भगवद्दूता यमदूताभिभाषितम् ।
उपधार्याथ तान् राजन् प्रत्याहुर्नयकोविदा: ॥१॥


एवम् ते भगवत्-दूता: thus, they, The Lord's messengers
यम-दूत-अभिभाषितम् by Yama's messengers' spoken
उपधार्य-अथ तान् having heard, then, to them
राजन् प्रत्याहु:- O King! Replied
नय-कोविदा: the moral science knowers
विष्णु-दूता: ऊचु: - The messengers of Vishnu said -

अहो कष्टं धर्मदृशामधर्म: स्पृशते सभाम् ।
यत्रादण्ड्येष्वपापेषु दण्डो यैर्ध्रियते वृथा ॥२॥


अहो कष्टम् Oh what pity!
धर्म-दृशाम्-अधर्म: of the righteousness knowers, unrighteousness
स्पृशते सभाम् enters the court
यत्र-अदण्ड्येषु- where punishment not deserving
अपापेषु दण्ड:- and on sinless, punishment
यै:-ध्रियते वृथा by whom is inflicted, unnecessarily

प्रजानां पितरो ये च शास्तार: साधव: समा: ।
यदि स्यात्तेषु वैषम्यं कं यान्ति शरणं प्रजा: ॥३॥


प्रजानाम् पितर: ये च of the people guardians those who (are) and
शास्तार: साधव: समा: instructors, benefactors and even-minded
यदि स्यात्-तेषु वैषम्यम् if there is, in them discrepancy
कम् यान्ति शरणम् प्रजा: to whom will go to as resort the people

यद्यदाचरति श्रेयानितरस्तत्तदीहते ।
स यत्प्रमाणं कुरुते लोकस्तदनुवर्तते ॥४॥


यत्-यद्-आचरति श्रेयान- what all does a superior
इतर:-तत्-तत्-ईहते common (man), all that follows
स: यत् प्रमाणम् कुरुते he what standard sets
लोक:-तद्-अनुवर्तते people that follow

यस्याङ्के शिर आधाय लोक: स्वपिति निर्वृत: ।
स्वयं धर्ममधर्मं वा न हि वेद यथा पशु: ॥५॥


यस्य-अङ्के शिर: आधाय on whose lap head resting
लोक: स्वपिति निर्वृत: the people sleep carefree
स्वयम् धर्मम्-अधर्मम् वा themselves righteousness or unrighteousness
न हि वेद यथा पशु: not indeed know like a brute

स कथं न्यर्पितात्मानं कृतमैत्रमचेतनम् ।
विश्रम्भणीयो भूतानां सघृणो द्रोग्धुमर्हति ॥६॥


स: कथम् न्यर्पित्-आत्मानम् he how can, to the surrendered soul
कृत-मैत्रम्-अचेतनम् having made friends, the unwary
विश्रम्भणीय: भूतानाम् trust worthy of the beings
सघृण: द्रोग्धुम्-अर्हति sympathetic, to harm is worthy

अयं हि कृतनिर्वेशो जन्मकोट्यंहसामपि ।
यद् व्याजहार विवशो नाम स्वस्त्ययनं हरे: ॥७॥


अयम् हि कृत-निर्वेश: this (man) indeed, has done atonement
जन्म-कोटि-अंहसाम्-अपि for births millions sins also
यत् व्याजहार विवश: नाम because has uttered helplessly, the name
स्वस्ति-अयनं हरे: of beatitude the means, of Shree Hari

एतेनैव ह्यघोनोऽस्य कृतं स्यादघनिष्कृतम् ।
यदा नारायणायेति जगाद चतुरक्षरम् ॥८॥


एतेनै-एव हि-अघोन:-अस्य by this much only, indeed of the sinner this
कृतम् स्यात्-अघ-निष्कृतम् done considered sin's atonement
यदा नारायण-आय- when ’Naaraayana come'
इति जगाद चतु:-अक्षरम् this said four letters

स्तेन: सुरापो मित्रध्रुग् ब्रह्महा गुरुतल्पग: ।
स्त्रीराजपितृगोहन्ता ये च पातकिनोऽपरे ॥९॥


स्तेन: सुराप: मित्रध्रुग् a thief, a drinker, friend's treacheror
ब्रह्महा गुरुतल्पग: Braahmana's killer, preceptor's bed sleeping in
स्त्री-राज-पितृ-गो-हन्ता woman, king, father, cow killer
ये च पातकिन:-अपरे those and sinners others

सर्वेषामप्यघवतामिदमेव सुनिष्कृतम् ।
नामव्याहरणं विष्णोर्यतस्तद्विषया मति: ॥१०॥


सर्वेषाम्-अपि-अघवताम्- of all also sinners
इदम्-एव सुनिष्कृतम् this only best atonement
नाम-व्याहरणम् विष्णो:- name uttering of Vishnu
यत:-तत्-विषया मति: by which to him is directed the mind

न निष्कृतैरुदितैर्ब्रह्मवादिभिस्तथा विशुद्ध्यत्यघवान् व्रतादिभि: ।
यथा हरेर्नामपदैरुदाहृतैस्तदुत्तमश्लोकगुणोपलम्भकम् ॥११॥


न निष्कृतै:-उदितै:- not by atonements, recommended by
ब्रह्म-वादिभि:- the Veda's knowers
तथा विशुद्ध्यति- that much purified
अघवान् व्रतादिभि: the sins, by fasting and others
यथा हरे:-नाम as Hari's name's
पदै:-उदाहृतै:- words spoken
तत्-उत्तम-श्लोक- (because) it is of The pure renowned (Lord's)
गुण-उपलम्भकम् attributes' gives knowledge of

नैकान्तिकं तद्धि कृतेऽपि निष्कृते मन: पुनर्धावति चेदसत्पथे ।
तत्कर्मनिर्हारमभीप्सतां हरेर्गुणानुवाद: खलु सत्त्वभावन: ॥१२॥


न-एकान्तिकम् not is the highest (atonement)
तत्-हि कृते-अपि that indeed by doing also
निष्कृते मन: atonement, mind
पुन:-धावति again runs
चेत्-असत्-पथे if to evil ways
तत्-कर्म-निर्हारम्- so, for Karma's purification
अभीप्सताम् seeking (person)
हरे:-गुण-अनुवाद: Hari's praises uttering
खलु सत्त्व-भावन: is the only (way) which purifies the mind

अथैनं मापनयत कृताशेषाघनिष्कृतम् ।
यदसौ भगवन्नाम म्रियमाण: समग्रहीत् ॥१३॥


अथ-एनम् मा-अपनयत therefore him do not take
कृत-अशेष-अघ-निष्कृतम् has done entire sins' atonement
यत्-असौ भगवत्-नाम in that he Lord's name
म्रियमाण: समग्रहीत् when dying has uttered

साङ्केत्यं पारिहास्यं वा स्तोभं हेलनमेव वा ।
वैकुण्ठनामग्रहणमशेषाघहरं विदु: ॥१४॥


साङ्केत्यम् पारिहास्यम् वा indirectly, in jest or
स्तोभम् हेलनम्-एव वा in music, or (in seeming) disrespect
वैकुण्ठ-नाम-ग्रहणम्- Vishnu's name taking
अशेष-अघ-हरम् विदु: endless sins destroyer, is known to be

पतित: स्खलितो भग्न: सन्दष्टस्तप्त आहत: ।
हरिरित्यवशेनाह पुमान्नार्हति यातनाम् ॥१५॥


पतित: स्खलित: भग्न: (when) fallen, stumbled, broken limbed,
सन्दष्ट:-तप्त: आहत: bitten (by poisonous creature), burnt, injured,
हरि:-इति-अवशेन-आह 'Hari' this, by the helpless spoken
हरि:-इति-अवशेन-आह
पुमान्-न-अर्हति यातनाम् man does not avail pain

गुरूणां च लघूनां च गुरूणि च लघूनि च ।
प्रायश्चित्तानि पापानां ज्ञात्वोक्तानि महर्षिभि: ॥१६॥


गुरूणाम् च लघूनाम् of great and of small
च गुरूणि च लघूनि च and arduous and easy and
प्रायश्चित्तानि पापानाम् expiations of sins
ज्ञात्वा-उक्तानि महर्षिभि: thoughtfully prescribed by great sages

तैस्तान्यघानि पूयन्ते तपोदानजपादिभि: ।
नाधर्मजं तद्हृदयं तदपीशाङ्घ्रिसेवया ॥१७॥


तै:-तानि-अघानि पूयन्ते by them, those sins are rid of
तप:-दान-जप-आदिभि: by austerity, charity, Japa, etc.,
न-अधर्मजम् तत्-हृदयम् not unrighteousness created, that heart
तत्-अपि-ईश-अङ्घ्रि-सेवया that also by Lord's feet service (is purified)

अज्ञानादथवा ज्ञानादुत्तमश्लोकनाम यत् ।
सङ्कीर्तितमघं पुंसो दहेदेधो यथानल: ॥१८॥


अज्ञानात्-अथवा ज्ञानात्- unknowingly or knowingly
उत्तम-श्लोक-नाम यत् the excellent renown's names which ever
सङ्कीर्तितम्-अघम् पुंस: uttering, sins of peoples
दहेत्-एध: यथा-अनल: are burnt, fuel like in fire

यथागदं वीर्यतममुपयुक्तं यदृच्छया ।
अजानतोऽप्यात्मगुणं कुर्यान्मन्त्रोऽप्युदाहृत: ॥१९॥


यथा-अगदम् वीर्यतमम्- just as medicine of highest potency
उपयुक्तम् यदृच्छया is applied by chance
अजान:-अपि- without knowing (its effect)
आत्म-गुणम् कुर्यात्- its effect will show
मन्त्र:-अपि-उदाहृत: mantra (Lord's name) also when uttered
श्री शुक उवाच - Shri Shuka said -

त एवं सुविनिर्णीय धर्मं भागवतं नृप ।
तं याम्यपाशान्निर्मुच्य विप्रं मृत्योरमूमुचन् ॥२०॥


ते एवम् सुविनिर्णीय they, thus expounded conclusively
धर्मम् भागवतम् नृप the cult of Lord's devotion, O King!
तम् याम्य-पाशात्- him from Yama's noose
निर्मुच्य विप्रम् extricated the Braahmana
मृत्यो:-अमूमुचन् from death released

इतिप्रत्युदिता याम्या दूता यात्वा यमान्तिके ।
यमराज्ञे यथा सर्वमाचचक्षुररिन्दम ॥२१॥


इति-प्रत्युदिता: thus being answered
याम्या: दूता: Yama's messengers
यात्वा यम-अन्तिके going in Yama's presence
यम-राज्ञे यथा सर्वम्- to Yama, the king, as it is all
आचचक्षु:-अरिन्दम reported, O Subduer of foes!

द्विज: पाशाद्विनिर्मुक्तो गतभी: प्रकृतिं गत: ।
ववन्दे शिरसा विष्णो: किङ्करान् दर्शनोत्सव: ॥२२॥


द्विज: पाशात्-विनिर्मुक्त: the Braahmana, (Ajaamila), from noose released
गत-भी: प्रकृतिम् गत: free of fear, natural self became
ववन्दे शिरसा saluted with bowed head
विष्णो: किङ्करान् to Vishnu's servants
दर्शन-उत्सव: at (their) sight delighted

तं विवक्षुमभिप्रेत्य महापुरुषकिङ्करा: ।
सहसा पश्यतस्तस्य तत्रान्तर्दधिरेऽनघ ॥२३॥


तम् विवक्षुम्-अभिप्रेत्य him, eager to speak, perceiving
महापुरुष-किङ्करा: The Supreme Person's servants
सहसा पश्यत:-तस्य suddenly, looking on as he was
तत्र-अन्तर्दधिरे-अनघ from there disappeared, O Sinless One!

अजामिलोऽप्यथाकर्ण्य दूतानां यमकृष्णयो: ।
धर्मं भागवतं शुद्धं त्रैविद्यं च गुणाश्रयम् ॥२४॥


अजामिल:-अपि-अथ-आकर्ण्य Ajaamila also, then having heard
दूतानाम् यम-कृष्णयो: of the messengers of Yama and of Krishna
धर्मम् भागवतम् शुद्धम् the cult of devotion pure
त्रैविद्यम् च as per the three Vedas and
गुण-आश्रयम् the Guna's nature

भक्तिमान् भगवत्याशु महात्म्यश्रवणात् हरे: ।
अनुतापो महानासीत्स्मरतोऽशुभमात्मन: ॥२५॥


भक्तिमान् भगवति-आशु devotional, towards The Lord, soon
महात्म्य-श्रवणात् हरे: by glories hearing, of Shree Hari
अनुताप: महान्-आसीत्- repentance great was
स्मरतो:-अशुभम्-आत्मन: remembering sins of self

अहो मे परमं कष्टमभूदविजितात्मन: ।
येन विप्लावितं ब्रह्म वृषल्यां जायताऽऽत्मना ॥२६॥


अहो मे परमम् कष्टम्-अभूत्- Alas! For me, a great tragedy happened
अविजित-आत्मन: by uncontrolled self
येन विप्लावितम् ब्रह्म by which was forfeited Braahmana-hood
वृषल्याम् जायत-आत्मना in Shudra woman by being born (reproduced) myself

धिङ् मां विगर्हितं सद्भिर्दुष्कृतं कुलकज्जलम् ।
हित्वा बालां सतीं योऽहं सुरापामसतीमगाम् ॥२७॥


धिङ् माम् shame on me
विगर्हितम् सद्भि:- detestable by the noble
दुष्कृतम् कुल-कज्जलम् the evil doer, my race tarnished
हित्वा बालाम् सतीम् abandoning the young woman chaste,
य:-अहम् सुरापाम्- that I, liquor drinking
असतीम्-अगाम् unchaste woman went to

वृद्धावनाथौ पितरौ नान्यबन्धू तपस्विनौ ।
अहो मयाधुना त्यक्तावकृतज्ञेन नीचवत् ॥२८॥


वृद्धौ-अनाथौ पितरौ old unsupported parents
न-अन्य-बन्धू तपस्विनौ not having other relatives, hermits
अहो मया-अधुना त्यक्तौ Alas! By me then were abandoned
अकृतज्ञेन नीचवत् ungrateful vile man like

सोऽहं व्यक्तं पतिष्यामि नरके भृशदारुणे ।
धर्मघ्ना: कामिनो यत्र विन्दन्ति यमयातना: ॥२९॥


स:-अहम् व्यक्तम् that me, is obvious
पतिष्यामि नरके भृश-दारुणे will fall in hell very dreadful
धर्मघ्ना: कामिन: यत्र the violators of Dharma and the lustful where
विन्दन्ति यम-यातना: suffer Yama's tortures

किमिदं स्वप्न आहोस्वित् साक्षाद् दृष्टमिहाद्भुतम् ।
क्व याता अद्य ते ये मां व्यकर्षन् पाशपाणय: ॥३०॥


किम्-इदम् स्वप्न: what, is it a dream
आहोस्वित् साक्षाद् दृष्टम्- or is it directly seen
इह-अद्भुतम् here a wonder
क्व याता: अद्य ते where have gone now they
ये माम् व्यकर्षन् who me were pulling
पाश-पाणय: noose in hand

अथ ते क्व गता: सिद्धारश्चत्वार्श्चारुदर्शना: ।
व्यमोचयन्नीयमानं बद्ध्वा पाशैरधो भुव: ॥३१॥


अथ ते क्व गता: again, they where have gone
सिद्धा:-चत्वार:-चारु-दर्शना: the angelic four, good looking
व्यमोचयन्-नीयमानम् released being taken away
बद्ध्वा पाशै:-अध: भुव: tied with nooses, below the earth

अथापि मे दुर्भगस्य विबुधोत्तमदर्शने ।
भवितव्यम् मङ्गलेन येनात्मा मे प्रसीदति ॥३२॥


अथ-अपि मे दुर्भगस्य yet also, of me the accursed
विबुध-उत्तम-दर्शने by the gods foremost sight
भवितव्यम् मङ्गलेन must have been merits
येन-आत्मा मे प्रसीदति by which soul mine is delighted

अन्यथा म्रियमाणस्य नाशुचेर्वृषलीपते: ।
वैकुण्ठनामग्रहणं जिह्वा वक्तुमिहार्हति ॥३३॥


अन्यथा म्रियमाणस्य otherwise, when dying
न-अशुचे:-वृषली-पते: not to the impure, a Shudra woman's husband
वैकुण्ठ-नाम-ग्रहणम् Vishnu's name taking
जिह्वा वक्तुम्-इह-अर्हति tongue uttering, here is capable

क्व चाहं कितव: पापो ब्रह्मघ्नो निरपत्रप: ।
क्व च नारायणेत्येतद्भगवन्नाम मङ्गलम् ॥३४॥


क्व च-अहम् कितव: पाप: where and I, deceitful, sinner,
ब्रह्मघ्न: निरपत्रप: Braahmana-hood violator, shameless
क्व च नारायण-इति- where and Naaraayana, thus
एतद्-भगवन्-नाम मङ्गलम् this Lord's name auspicious

सोऽहं तथा यतियिष्यामि यतचित्तेन्द्रियानिल: ।
यथा न भूय आत्मानमन्धेतमसि मज्जये ॥३५॥


स:-अहम् तथा यतियिष्यामि that I like that will endeavour
यत-चित्त-इन्द्रिय-अनिल: so that mind and senses, breath
यथा न भूय: आत्मानम्- so that not again myself
अन्धे-तमसि मज्जये in blinding darkness drown

विमुच्य तमिमं बन्धमविद्याकामकर्मजम् ।
सर्वभूतसुहृच्छान्तो मैत्र: करुण आत्मवान् ॥३६॥


विमुच्य तम्-इमम् बन्धम्- breaking off that, this bondage
अविद्या-काम-कर्मजम् by ignorance, sense attachment, and action generated
सर्व-भूत-सुहृत्-शान्त: मैत्र: to all beings friendly, peaceful, benevolent,
करुण: आत्मवान् compassionate and mind in control

मोचये ग्रस्तमात्मानं योषिन्मय्याऽऽत्ममायया ।
विक्रीडितो ययैवाहं क्रीडामृग इवाधम: ॥३७॥


मोचये ग्रस्तम्-आत्मानम् shall redeem (the) devoured myself
योषित्-मय्या-आत्म-मायया by woman shaped Lord's Maayaa
विक्रीडित: यया-एव-अहम् played by whom only I
क्रीडा-मृग इव-अधम: play animal like a wretched one

ममाहमिति देहादौ हित्वामिथ्यार्थधीर्मतिम् ।
धास्ये मनो भगवति शुद्धं तत्कीर्तनादिभि: ॥३८॥


मम्-अहम्-इति mine, me this
देह-आदौ हित्वा in body and other (things) giving up
मिथ्या-अर्थ-धी:-मतिम् false materials, mind and intellect
धास्ये मन: will meditate the mind
भगवति शुद्धम् in The Lord pure
तत्-कीर्तन-आदिभि: by His name uttering and other (ways)
श्री शुक उवाच - Shree Shuka said -

इति जातसुनिर्वेद: क्षणसङ्गेन साधुषु ।
गङ्गाद्वारमुपेयाय मुक्तसर्वानुबन्धन: ॥३९॥


इति जात-सुनिर्वेद: thus conceiving good aversion
क्षण-सङ्गेन साधुषु by a moment's association with pious (people)
गङ्गाद्वारम्-उपेयाय to Haridwaara retired
मुक्त-सर्व-अनुबन्धन: free of all bondages

स तस्मिन् देवसदन आसीनो योगमाश्रित: ।
प्रत्याहृतेन्द्रियग्रामो युयोज मन आत्मनि ॥४०॥


स: तस्मिन् देव-सदने he, in that holy place
आसीन: योगम्-आश्रित: settling down to Yoga consigned
प्रत्याहृत-इन्द्रिय-ग्राम: withdrawing senses' bunch
युयोज मन: आत्मनि engaged the mind in the self

ततो गुणेभ्य आत्मानं वियुज्यात्मसमाधिना ।
युयुजे भगवद्धाम्नि ब्रह्मण्यनुभवात्मनि ॥४१॥


तत:-गुणेभ्य: आत्मानम् then, from the gunas the self
वियुज्य-आत्म-समाधिना dissociating by self concentration
युयुजे भगवत्-धाम्नि fixed it in the Lord's essence
ब्रह्मणि-अनुभव-आत्मनि in Brahman, the realization of the soul

यर्ह्युपारतधीस्तस्मिन्नद्राक्षीत्पुरुषान् पुर: ।
उपलभ्योपलब्धान् प्राग् ववन्दे शिरसा द्विज: ॥४२॥


यर्हि-उपारत-धी: तस्मिन्- when, well fixed mind, in that
अद्राक्षीत्-पुरुषान् पुर: beheld the persons, in front
उपलभ्य-उपलब्धान् getting (to see) the seen
प्राग् ववन्दे before saluted
शिरसा द्विज: with (bowed) head, the Braahmana

हित्वा कलेवरं तीर्थे गङ्गायां दर्शनादनु ।
सद्य: स्वरूपं जगृहे भगवत्पार्श्ववर्तिनाम् ॥४३॥


हित्वा कलेवरम् तीर्थे quitting the body, in the holy place,
गङ्गायाम् दर्शनात्-अनु in Ganges, the sight after
सद्य: स्वरूपम् जगृहे immediately the form attained
भगवत्-पार्श्व-वर्तिनाम् The Lord's proximity remaining

साकं विहायसा विप्रो महापुरुषकिङ्करै: ।
हैमं विमानमारुह्य ययौ यत्र श्रिय: पति: ॥४४॥


साकम् विहायसा विप्र: along with, through heavens, the Braahmana
महापुरुष-किङ्करै: The Supreme Person's attendents
हैमम् विमानम्-आरुह्य golden aerial car mounting,
ययौ यत्र श्रिय: पति: went where Lakshmi's spouse (resides)

एवं स विप्लावितसर्वधर्मा दास्या: पति: पतितो गर्ह्यकर्मणा ।
निपात्यमानो निरये हतव्रत: सद्यो विमुक्तो भगवन्नाम गृह्णन् ॥४५॥


एवम् स: in this manner, he
विप्लावित-सर्व-धर्मा washed of all righteousness
दास्या: पति: the menial woman's husband
पतित: गर्ह्य-कर्मणा fallen due to reprehensible deeds
निपात्यमान: निरये being cast in hell,
हत-व्रत: सद्य: विमुक्त: breaking all vows, immediately was freed
भगवत्-नाम गृह्णन् by Lord's name uttering

नात: परं कर्मनिबन्धकृन्तनं मुमुक्षतां तीर्थपदानुकीर्तनात् ।
न यत्पुन: कर्मसु सज्जते मनो रजस्तमोभ्यां कलिलं ततोऽन्यथा ॥४६॥


न-अत: परम् not other than this greater
कर्म-निबन्ध-कृन्तनम् actions bondages cutter
मुमुक्षताम् of the seekers of salvation
तीर्थ-पद- pilgrimage's like feet
अनुकीर्तनात् singing glories
न यत्-पुन: not by which again
कर्मसु सज्जते मन: in actions' is engaged the mind
रज:-तमोभ्याम् कलिलम् (tainted by) Rajas Tamas, the sins
तत:-अन्यथा from this other is

य एवं परमं गुह्यमितिहासमघापहम् ।
शृणुयाच्छ्रद्धया युक्तो यश्च भक्त्यानुकीर्तयेत् ॥४७॥


य: एवम् परमम् गुह्यम् who-so ever, like this, the highest secretive
इतिहासम्-अघ-अपहम् legend sins destroying
शृणुयात्-श्रद्धया युक्त: listens to with reverence full of
य:-च भक्त्या-अनुकीर्तयेत् who and with devotion repeats it

न वै स नरकं याति नेक्षितो यमकिङ्करै: ।
यद्यप्यमङ्गलो मर्त्यो विष्णुलोके महीयते ॥४८॥


न वै स: नरकम् याति not indeed he in hell goes
न-इक्षित: यम-किङ्करै: in not seen by Yama's servants
यदि-अपि-अमङ्गल: मर्त्यो even though accursed the mortal
विष्णु-लोके महीयते in Vishnu's realm is respected

म्रियमाणो हरेर्नाम गुणन् पुत्रोपचारितम् ।
अजामिलोऽप्यगाद्धाम किं पुन: श्रद्धया गृणन् ॥४९॥


म्रियमाण: हरे:-नाम गुणन् when dying, Shree Hari's name uttering
पुत्र-उपचारितम् अजामिल:- in son's pretext, Ajaamila
अगात्-धाम किम् पुन: went to The Abode, what again
श्रद्धया गुणन् (if) with reverence uttered
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां सम्हितायां षष्ठे स्कन्धे अजामिलोपाख्याने द्वितीय
अध्याय: ॥२॥


इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां सम्हितायां षष्ठे स्कन्धे अजामिलोपाख्याने द्वितीय
अध्याय: ॥२॥ Thus ends the second discourse, forming part of the story of Ajaamila,

राजा उवाच - The King said -

निशम्य देव: स्वभटोपवर्णितं प्रत्याह किं तान् प्रति धर्मराज: ।
एवं हताज्ञो विहितान्मुरारेर्नैदेशिकैर्यस्य वशे जनोऽयम् ॥१॥


निशम्य देव: having heard, the god
स्व-भट-उपवर्णितम् of his own attendents' account
प्रत्याह किम् तान् प्रति answered what towards them
धर्मराज: एवम् हत-आज्ञ: Yama, thus thwarted instructions
विहितान्-मुरारे:-र्नैदेशिकै:- given (by him) by Muraaree's (Vishnu's)
यस्य वशे जन:-अयम् in whose control is man this

यमस्य देवस्य न दण्डभङ्ग: कुतश्चनर्षे श्रुतपूर्व आसीत् ।
एतन्मुने वृश्चति लोकसंशयं नहि त्वदन्य इति मे विनिश्चितम् ॥२॥


यमस्य देवस्य of Yama god
न दण्ड-भङ्ग: not punishment suppression
कुतश्चन-ऋषे anywhere, O Sage!
श्रुत-पूर्व आसीत् heard of before was
एतत्-मुने this, O Sage!
वृश्चति लोक-संशयं resolve the peoples' doubt
न-हि त्वत्-अन्य: not indeed you other than
इति मे विनिश्चितम् this is my conviction
श्री शुक उवाच - Shri Shuka said -

भगवत्पुरुषै राजन् याम्या: प्रतिहतोद्यमा: ।
पतिं विज्ञापयामासुर्यमं संयमनीपतिम् ॥३॥


भगवत्-पुरुषै: राजन् by The Lord's servants O King!
याम्या: प्रतिहत-उद्यमा: of Yama were stalled the efforts
पतिम् विज्ञापयामासु:- to the master submitted
यमम् संयमनी-पतिम् Yama, the Samayamanee's (city's) lord
यमदूता: ऊचु: - The messengers of Yama said -

कति सन्तीह शास्तारो जीवलोकस्य वै प्रभो ।
त्रैविध्यं कुर्वत: कर्म फलाभिव्यक्तिहेतव: ॥४॥


कति सन्ति-इह शास्तार: how many are here commanders of the
जीव-लोकस्य वै प्रभो human beings, indeed, O Lord!
त्रै-विध्यम् कुर्वत: कर्म three types performing actions
फल-अभिव्यक्ति-हेतव: (their) fruits dispensing agents

यदि स्युर्बहवो लोके शास्तारो दण्डधारिण: ।
कस्य स्यातां न वा कस्य मृत्युश्चामृतमेव वा ॥५॥


यदि स्यु:-बहव: लोके if there are many, in the world
शास्तार: दण्ड-धारिण: executors of punishment rod
कस्य स्याताम् of whom will (be meted)
न वा कस्य मृत्यु:- not or to whom death
च-अमृतम्-एव वा and immortality only or

किन्तु शास्तृबहुत्वे स्याद्बहूनामिह कर्मिणाम् ।
शास्तृत्वमुपचारो हि यथा मण्डलवर्तिनाम् ॥६॥


किन्तु शास्तृ-बहुत्वे but rulers many
स्यात्-बहूनाम्- may be, (because of) many
इह कर्मिणाम् here action doers
शास्तृत्वम्-उपचार: हि the authority name sake only,
यथा मण्डल-वर्तिनाम् just as of the chief's subordinate

अतस्त्वमेको भूतानां सेश्वराणामधीश्वर: ।
शास्ता दण्डधरो नृणां शुभाशुभविवेचन: ॥७॥


अत:-त्वम्-एको भूतानाम् therefore, you, one (alone) of the human beings
स-ईश्वराणाम्-अधीश्वर: also the guardians, the Supreme Lord
शास्ता दण्डधर: the ruler, the punishment rod holder
नृणाम् शुभ-अशुभ-विवेचन: of men the merit and sin distinguisher

तस्य ते विहतो दण्डो न लोके वर्ततेऽधुना ।
चतुर्भिरद्भुतै: सिद्धैराज्ञा ते विप्रलम्भिता ॥८॥


तस्य ते विहत: दण्ड: of that you, prescribed punishment
न लोके वर्तते-अधुना not in the world stands now
चतुर्भि:-अद्भुतै: सिद्धै:- by four wonderful angelic (persons)
आज्ञा ते विप्रलम्भिता order yours was superseded

नीयमानं तवादेशादस्माभिर्यातनागृहान् ।
व्यमोचयन् पातकिनं छित्वा पाशान् प्रसह्य ते ॥९॥


नीयमानम् तव-आदेशात्- being taken, by your instructions
अस्माभि:-यातना-गृहान् by us to torture chambers
व्यमोचयन् पातकिनम् setting free the sinner
छित्वा पाशान् प्रसह्य ते cutting off the noose, forcefully they

तांस्ते वेदितुमिच्छामो यदि नो मन्यसे क्षमम् ।
नारायणेत्यभिहिते मा भैरित्याययुर्द्रुतम् ॥१०॥


तान्-ते वेदितुम्-इच्छाम: them from you to know desire
यदि न: मन्यसे क्षमम् if us think worthy
नारायण-इति-अभिहिते "Naaraayana" thus called
नारायण-इति-अभिहिते
मा भै:-इति-आययु:-द्रुतम् 'Do not fret' thus, came hastily
मा भै:-इति-आययु:-द्रुतम्
श्री शुक उवाच - Shree Shuka said -

इति देव: स आपृष्ट: प्रजासंयमनो यम: ।
प्रीत: स्वदूतान् प्रत्याह स्मरन् पादाम्बुजं हरे: ॥११॥


इति देव: स: आपृष्ट: thus, god he asked
प्रजा-संयमन: यम: of living beings the controller, Yama
प्रीत: स्व-दूतान् प्रत्याह delighted, own messengers replied
स्मरन् पाद-अम्बुजम् हरे: remembering feet lotus of Hari
यम उवाच - Yama said -

परो मदन्यो जगतस्तस्थुषश्च ओतं पटवद्यत्र विश्वम् ।
यदंशतोऽस्य स्थितिजन्मनाशा नस्योतवद् यस्य वशे च लोक: ॥१२॥


पर: मत्-अन्य: जगत:- other than me, another of the world
तस्थुष:-च ओतम् पट-वत्- mobile and immobile, woven cloth like
यत्र विश्वम् where the world
यत्-अंशत:-अस्य from whose part its
स्थिति-जन्म-नाशा maintenance, evolution, dissolution
नस्योत्-वत्- ensnared (bullock) like
यस्य-वशे च लोक: in whose control and are the beings

यो नामभिर्वाचि जनान्निजायां बध्नाति तन्त्यामिव दामभिर्गा: ।
यस्मै बलिं त इमे नामकर्मनिबन्धबद्धाश्चकिता वहन्ति ॥१३॥


य: नामभि:-वाचि जनान्- Who by names, by words, people
निजायाम् बध्नाति of His own ties up
तन्त्याम्-इव दामभि:-गा: by strings like ropes the cows
यस्मै बलिम् ते इमे for Whom offerings they these,
नाम-कर्म-निबन्ध-बद्धा:- with name and actions, system tied
चकिता: वहन्ति in wonder bear

अहं महेन्द्रो निऋति: प्रचेता: सोमोऽग्निरीश: पवनोऽर्को विरिञ्च: ।
आदित्यविश्वे वसवोऽथ साध्या मरुद्गणा रुद्रगणा: ससिद्धा: ॥१४॥


अहम् महेन्द्र: निऋति: प्रचेता: me, Indra, Niriti, Prachetas (Varun),
सोम:-अग्नि:-ईश: पवन:- Moon, Fire, Shiva, Air,
अर्क: विरिञ्च: आदित्य-विश्वे Sun, Brahmaa, Aadityas, Vishwadevas,
वसव:-अथ साध्या: Vasus and then the Saadhyaas,
मरुत्-गणा: रुद्र-गणा: Maruts, (the wind-gods), the Rudras
ससिद्धा: along with the Siddhas

अन्ये च ये विश्वसृजोऽमरेशा भृग्वादयोऽस्पृष्टरजस्तमस्का: ।
यस्येहितं न विदु: स्पृष्टमाया: सत्त्वप्रधाना अपि किं ततोऽन्ये ॥१५॥


अन्ये च ये विश्वसृज:- other and those, the world's creators,
अमरेशा: भृगु-आदय:- the gods' rulers, Bhrigu and others,
अस्पृष्ट रज:-तमस्का: untouched by Rajas and Tamas,
यस्य-ईहितम् न विदु: Whose intentions do not know
स्पृष्ट-माया: tainted by Maayaa
सत्त्व-प्रधाना: अपि Sattva dominated though
किम् तत:-अन्ये what then of others?

यं वै न गोभिर्मनसासुभिर्वा हृदा गिरा वासुभृतो विचक्षते ।
आत्मानमन्तर्हृदि सन्तमात्मनां चक्षुर्यथैवाकृतयस्तत: परम् ॥१६॥


यम् वै न गोभि:-मनसा- Whom certainly does not, by senses, mind
असुभि:-वा हृदा गिरा वा- organs of action, or intellect, speech or
असुभृत: विचक्षते आत्मानम्- lives of beings The Controller, perceive The Self,
अन्त:-हृदि सन्तम्- in own inner self dwelling,
आत्मनाम् चक्षु:-यथा-एव- of the beings the eyes, just as
आकृतय:-तत: परम् the forms, from that ultimate (light)

तस्यात्मतन्त्रस्य हरेरधीशितु: परस्य मायाधिपतेर्महात्मन: ।
प्रायेण दूता इह वै मनोहराश्चरन्ति तद्रूपगुणस्वभावा: ॥१७॥


तस्य-आत्मतन्त्रस्य of His, The Self-dependent
हरे:-अधीशितु: of Shree Hari The Master
परस्य माया- of the other Maayaa (also)
अधिपते:-महात्मन: of The Master, The Lord,
प्रायेण दूता: इह वै usually, the messengers, here indeed
मनोहरा:-चरन्ति pleasant move about
तत्-रूप-गुण-स्वभावा: of His form, qualities and nature

भूतानि विष्णो: सुरपूजितानि दुर्दर्शलिङ्गानि महाद्भुतानि ।
रक्षन्ति तद्भक्तिमत: परेभ्यो मत्तश्च मर्त्यानथ सर्वतश्च ॥१८॥


भूतानि विष्णो: the beings, Vishnu's
सुर-पूजितानि by the gods adored
दुर्दर्श-लिङ्गानि difficult to be seen, servants
महा-अद्भुतानि most wonderful
रक्षन्ति तत्-भक्तिमत: protect His devotees
परेभ्य: मत्-त:-च from enemies, me from also
मर्त्यान्-अथ सर्वत:-च the mortals, and also, from everyone else

धर्मं तु साक्षाद्भगवत्प्रणीतं न वै विदुर्ऋषयो नापि देवा: ।
न सिद्धमुख्या असुरा मनुष्या: कुतश्च विद्याधरचारणादय: ॥१९॥


धर्मम् तु साक्षात्- the righteousness, in fact, directly
भगवत्-प्रणीतम् by The Lord is expounded
न वै विदु: ऋषय: do not certainly know the sages,
न-अपि देवा: not also gods
न सिद्ध-मुख्या: nor the Siddhas chiefs,
असुरा: मनुष्या: the demons, human beings,
कुत:-च विद्याधर- how can and Vidyaadharas,
चारण-आदय: Chaaranas and others

स्वयम्भूर्नारद: शम्भु: कुमार: कपिलो मनु: ।
प्रह्रादो जनको भीष्मो बलिर्वैयासकिर्वयम् ॥२०॥


स्वयम्भू:-नारद: शम्भु: Brahmaa, Naarada, Shiva,
कुमार: कपिल: मनु: Sanatkumaaras, Kapila, Manu,
प्रह्राद: जनक: भीष्म: Prahlaada, Janaka, Bheeshma,
बलि:-वैयासकि:-वयम् Bali, son of Vyaasa (Shuka) and myself

द्वादशैते विजानीमो धर्मं भागवतं भटा: ।
गुह्यं विशुद्धं दुर्बोधं यं ज्ञात्वामृतमश्नुते ॥२१॥


द्वादश-एते विजानीम: twelve of these know
धर्मम् भागवतम् भटा: the Dharma (essence) of The Lord, O Attendents!
गुह्यम् विशुद्धम् दुर्बोधम् secret, pure, difficult to understand,
यम् ज्ञात्वा-अमृतम्-अश्नुते which by knowing, immortality enjoys

एतावानेव लोकेऽस्मिन् पुंसां धर्म: पर: स्मृत: ।
भक्तियोगो भगवति तन्नामग्रहणादिभि: ॥२२॥


एतावान-एव लोके-अस्मिन् this much only, in the world this
पुंसाम् धर्म: पर: स्मृत: of the people is the duty, paramount declared
भक्ति-योग: भगवति devotional attachment to The Lord
तत्-नाम ग्रहण-आदिभि: His name, by uttering and such

नामोच्चारणमाहात्म्यं हरे: पश्यत पुत्रका: ।
अजामिलोऽपि येनैव मृत्युपाशादमुच्यत ॥२३॥


नाम-उच्चारण-माहात्म्यम् name uttering glory
हरे: पश्यत पुत्रका: of Shree Hari, do realize, O Sons!
अजामिल:-अपि येन-एव Ajaamila also, by which only
मृत्यु-पाशात्-अमुच्यत from death's noose was liberated

एतावतालमघनिर्हरणाय पुंसां सङ्कीर्तनं भगवतो गुणकर्म नाम्नाम् ।
विक्रुश्य पुत्रमघवान् यदजामिलोऽपि नारायणेति म्रियमाण इयाय मुक्तिम् ॥२४॥


एतावता-अलम्- this much is enough
अघ-निर्हरणाय पुंसाम् for sins to be wiped off, of the people
सङ्कीर्तनम् भगवत: to chant Lord's
गुण-कर्म नाम्नाम् virtues, exploits and name
विक्रुश्य पुत्रम्- calling out the son
अघवान् यत्-अजामिल:-अपि sinner in that Ajaamila also
नारायण-इति 'Naaraayana' thus
नारायण-इति
म्रियमाण इयाय मुक्तिम् when dying, attained liberation

प्रायेण वेद तदिदं न महाजनोऽयं देव्या विमोहितमतिर्बत माययालम् ।
त्रय्यां जडीकृतमतिर्मधुपुष्पितायां वैतानिके महति कर्मणि युज्यमान: ॥२५॥


प्रायेण वेद तत्-इदम् न generally know, that this not
महाजन:-अयम् the learned this
देव्या विमोहित-मति:- by Lord bewildered mind
बत मायया-अलम् alas! By Maayaa completely
त्रय्याम् जडीकृत-मति:- in the three (Vedas) focussed mind,
मधु-पुष्पितायाम् वैतानिके in sweet flowery sacrifices
महति कर्मणि युज्यमान: and in grand rituals engaged

एवं विमृश्य सुधियो भगवत्यनन्ते सर्वात्मना विदधते खलु भावयोगम् ।
ते मे न दण्डमर्हन्त्यथ यद्यमीषां स्यात् पातकं तदपि हन्त्युरुगायवाद: ॥२६॥


एवम् विमृश्य सुधिय: thus pondering, the wise
भगवति-अनन्ते सर्व-आत्मना in Lord Ananta, whole heartedly
विदधते खलु भाव-योगम् resort to, definitely, loving devotion
ते मे न दण्डम्-अर्हन्ति- they my do not punishment deserve
अथ यदि-अमीषाम् then if of their
स्यात् पातकम् तत्-अपि may be sins, that also
हन्ति-उरु-गायवाद: destroys, the regular chanting

ते देवसिद्धपरिगीतपवित्रगाथा ये साधव: समदृशो भगवत्प्रपन्ना: ।
तान्नोपसीदत हरेर्गदयाभिगुप्तान् नैषां वयं न च वय: प्रभवाम दण्डे ॥२७॥


ते देव-सिद्ध- their, the gods and Siddhas
परिगीत-पवित्र-गाथा is well sung the pure legend
ये साधव: समदृश: those pious, who look at everyone equally
भगवत्-प्रपन्ना: and to The Lord surrendered
तान्-न-उपसीदत them do not trouble
हरे:-गदया-अभिगुप्तान् (as they are) by Shree Hari's mace protected
न-एषाम् वयम् न च वय: not them we, not and time
प्रभवाम दण्डे are capable to punish

तानानयध्वमसतो विमुखान् मुकुन्दपादारविन्दमकरन्दरसादजस्रम् ।
निष्किञ्चनै: परमहंसकुले रसज्ञैर्जुष्टाद् गृहे निरयवर्त्मनि बद्धतृष्णान् ॥२८॥


तान-आनयध्वम्-असत: them should bring the impious,
विमुखान् मुकुन्द-पाद-अरविन्द- those averse to Mukunda's feet lotus
मकरन्द-रसात्-अजस्रम् honey sweetness incessantly
निष्किञ्चनै: (tasted) by those who have nothing of their own
परमहंस-कुले the highest swans in ascetics order,
रसज्ञै: the connoisseurs of sweetness
जुष्टात्-गृहे delighting in the household
निरय-वर्त्मनि on hell's path
बद्ध-तृष्णान् tied down with longings

जिह्वा न वक्ति भगवद् गुणनामधेयं चेतश्च न स्मरति तच्चरणारविन्दम् ।
कृष्णाय नो नमति यच्छिर एकदापि तानानयध्वमसतोऽकृतविष्णुकृत्यान् ॥२९॥


जिह्वा न वक्ति (whose) tongues do not utter
भगवद् गुण-नामधेयम् Lord's virtues and names galore
चेत:-च न स्मरति mind and does not contemplate on
तत्-चरण-अरविन्दम् His feet lotuses
कृष्णाय नो नमति to Krishna does not bow
यत्-शिर: एकदा-अपि whose head for once also
तान्-आनयध्वम्- them should bring
असत:-अकृत विष्णु-कृत्यान् impious, non-performers of Vishnu's service

तत् क्षम्यतां स भगवान् पुरुष: पुराणो नारायण: स्वपुरुषैर्यदसत्कृतं न: ।
स्वानामहो न विदुषां रचिताञ्जलीनां क्षान्तिर्गरीयसि नम: पुरुषाय भूम्ने ॥३०॥


तत्-क्षम्यताम् स: भगवान् that may be excused, He The Lord
पुरुष: पुराण: नारायण: The Person Ancient, Naaraayana
स्व-पुरुषै:-यत्-असत्कृतम् न: by our people, that was offended by us
स्वानाम्-अहो न विदुषाम् of own (people) Ah! did not understand
रचित-अञ्जलीनाम् forming folded hands
क्षान्ति:-गरीयसि forgiveness is the highest
नम: पुरुषाय भूम्ने Hail! To the All pervading Supreme Person!

तस्मात् सङ्कीर्तनं विष्णोर्जगन्मङ्गलमंहसाम् ।
महतामपि कौरव्य विद्ध्यैकान्तिकनिष्कृतिम् ॥३१॥


तस्मात् सङ्कीर्तनम् विष्णो:- therefore, chanting the names of Vishnu
जगत्-मङ्गलम्-अंहसाम् for the world auspicious, of the sins,
महताम्-अपि कौरव्य great also, O Pareekshit!
विद्धि-ऐकान्तिक-निष्कृतिम् know as the singular atonement

शृण्वतां गृणतां वीर्याण्युद्दामानि हरेर्मुहु: ।
यथा सुजातया भक्त्या शुद्ध्येन्नात्मा व्रतादिभि: ॥३२॥


शृण्वताम् गृणताम् by hearing, narrating
वीर्याणि-उद्दामानि the exploits extraordinary
हरे:-मुहु: यथा of Shree Hari, again and again, as well
सुजातया भक्त्या शुद्ध्येत्- by well generated devotion is purified
न-आत्मा व्रत-आदिभि: not the mind by fasting and others

कृष्णाङ्घ्रिपद्ममधुलिण् न पुनर्विसृष्टमायागुणेषु रमते वृजिनावहेषु ।
अन्यस्तु कामहत आत्मरज: प्रमार्ष्टुमीहेत कर्म यत एव रज: पुन: स्यात् ॥३३॥


कृष्ण-अङ्घ्रि-पद्म- Krishna's feet lotus
मधुलिण् न पुन:-विसृष्ट bee like (greedy), not again having given up
माया-गुणेषु रमते in Maayaa's enjoyments delights
वृजिन-आवहेषु in the sufferings entailing
अन्य:-तु काम-हत others, indeed by desires buffeted
आत्म-रज: प्रमार्ष्टुम्- self sins to atone
ईहेत कर्म यत: एव undertakes actions from which only
रज: पुन: स्यात् sins (dust) again may be

इत्थं स्वभर्तृगदितं भगवन्महित्वं संस्मृत्य विस्मितधियो यमकिङ्करास्ते ।
नैवाच्युताश्रयजनं प्रति शङ्कमाना द्रष्टुं च बिभ्यति तत: प्रभृति स्म राजन् ॥३४॥


इत्थम् स्व-भर्तृ-गदितम् thus, by own Master's spoken
भगवत्-महित्वम् संस्मृत्य The Lord's greatness realising
विस्मित-धिय: with surprised minds
यम-किङ्करा:-ते Yana's servants, they
न-एव-अच्युत-आश्रय- not at all The Immortal Vishnu dependent
जनम् प्रति शङ्कमाना: people towards shuddered
द्रष्टुम् च बिभ्यति to look and are afraid
तत: प्रभृति स्म राजन् from then on, O King!

इतिहासमिमं गुह्यम् भगवान् कुम्भसम्भव: ।
कथयामास मलय आसीनो हरिमर्चयन् ॥३५॥


इतिहासम्-इमम् गुह्यम् legend this secret
भगवान् कुम्भसम्भव: glorious (sage) Agastya
कथयामास मलय आसीन: narrated on Malaya (mountain) dwelling
हरिम्-अर्चयन् Shree Hari worshipping

इति श्रीमद्भाग्वते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां षष्ठे स्कन्धे यमपुरुषसंवादे तृतीय: अध्याय:

राजा-उवाच - The King said -

देवासुरनृणां सर्गो नागानां मृगपक्षिणाम् ।
सामासिकस्त्वया प्रोक्तो यस्तु स्वायम्भुवेऽन्तरे ॥१॥


देव-असुर-नृणाम् सर्ग: of the gods, demons, human beings genesis
नागानाम् मृग-पक्षिणाम् of the Naagas, animals, birds
सामासिक:-त्वया प्रोक्त: in short, by you was told
य:-तु स्वायम्भुव-अन्तरे that which was in Swaayambhuva Manvantara

तस्यैव व्यासमिच्छामि ज्ञातुं ते भगवन् यथा ।
अनुसर्गं यथा शक्त्या ससर्ज भगवान् पर: ॥२॥


तस्य-एव व्यासम्- of that only detail
इच्छामि ज्ञातुम् wish to know
ते भगवन् यथा from you O glorious one! How
अनुसर्गम् यथा शक्त्या creation with what power
ससर्ज भगवान् पर: evolve The Lord Supreme
सूत उवाच - Soota said -

इति सम्प्रश्नमाकर्ण्य राजर्षेर्बादरायणि: ।
प्रतिनन्द्य महायोगी जगाद मुनिसत्तमा: ॥३॥


इति सम्प्रश्नम्-आकर्ण्य thus, the noble inquiry hearing
राजर्षे:-बादरायणि: of the king, the son of Baadaraayana (Shuka)
प्रतिनन्द्य महायोगी welcomed the great sage
जगाद मुनिसत्तमा: said, O sages great!
श्री शुक उवाच - Shri Shuka said -

यदा प्रचेतस: पुत्रा दश प्राचीनबर्हिष: ।
अन्त: समुद्रादुन्मग्ना ददृशुर्गां द्रुमैर्वृताम् ॥४॥


यदा प्रचेतस: पुत्रा: दश when, Prachetasa's sons ten
प्राचीनबर्हिष: of Praacheenbarhisha
अन्त: समुद्रात्-उन्मग्ना: from inside the ocean, came out,
ददृशु:-गाम् द्रुमै:-वृताम् saw the earth by trees covered

द्रुमेभ्य: क्रुध्यमानस्ते तपोदीपितमन्यव: ।
मुखतो वायुमग्निं च ससृजुस्तद्दिधक्षया ॥५॥


द्रुमेभ्य: क्रुध्यमान:-ते with the tree angered, they
तप:-दीपित-मन्यव: by austerities enflamed anger
मुखत: वायुम्-अग्निम् च from the mouth wind and fire
ससृजु:-तत्-दिधक्षया breathed out, that to burn

ताभ्यां निर्दह्यमांनांस्तानुपलभ्य कुरूद्वह ।
राजोवाच महान् सोमो मन्युं प्रशमयन्निव ॥६॥


ताभ्याम् निर्दह्यमानान्- by them (the Prachetas), being burnt
तान्-उपलभ्य the (trees) getting (wind and fire)
कुरूद्वह O Scion of the Kurus! (Pareekshit)
राजा-उवाच महान् सोम: the king said, the great moon
मन्युम् प्रशमयन्-इव anger appeasing as if

मा द्रुमेभ्यो महाभागा दीनेभ्यो द्रोग्धुमर्हथ ।
विवर्धयिषवो यूयं प्रजानां पतय: स्मृता: ॥७॥


मा द्रुमेभ्य: महाभागा: do not on the trees, O Blessed Ones!
दीनेभ्य: द्रोग्धुम्-अर्हथ on the helpless, to bear hostility are worthy
विवर्धयिषव: यूयम् wishing for growth, you all
प्रजानाम् पतय: स्मृता: of the created beings, the rulers are known to be

अहो प्रजापतिपतिर्भगवान् हरिरव्यय: ।
वनस्पतीनोषधीश्च ससर्जोर्जमिषं विभु: ॥८॥


अहो प्रजापति-पति:- Oh! Of the Prajaapati's The Ruler,
भगवान् हरि:-अव्यय: Lord Shree Hari, The Immortal,
वनस्पतीन्-ओषधी:-च the vegetations and herbs
ससर्ज-ऊर्जमिषम् विभु: created, the source of food, The All Pervading

अन्नं चराणामचरा ह्यपद: पादचारिणाम् ।
अहस्ता हस्तयुक्तानां द्विपदां च चतुष्पद: ॥९॥


अन्नम् चराणाम्-अचरा: food for the mobile, are the immobile
हि-अपद: पाद-चारिणाम् indeed, the feetless, (food) for those on feet
हि-अपद: पाद-चारिणाम् indeed, the feetless, (food) for those on feet walking
अहस्ता: हस्त-युक्तानाम् hand-less (food), for those hands having
द्विपदाम् च चतुष्पद: of the two feeted and the four feeted

यूयं च पित्रान्वादिष्टा देवदेवेन चानघा: ।
प्रजासर्गाय हि कथं वृक्षान् निर्दग्धुमर्हथ ॥१०॥


यूयम् च पित्रा-अन्वदिष्टा: you all and, by father instructed
देवदेवेन च-अनघा: by the Lord of the gods, and O Sinless Ones!
प्रजा-सर्गाय हि कथम् for children to procreate, indeed, how
वृक्षान् निर्दग्धुम्-अर्हथ the trees to burn are (you) worthy

आतिष्ठत सतां मार्गं कोपं यच्छत दीपितम् ।
पित्रा पितामहेनापि जुष्टं व: प्रपितामहै: ॥११॥


आतिष्ठत सताम् मार्गम् keep on to the virtuous path
कोपम् यच्छत दीपितम् anger give away enflamed
पित्रा पितामहेन-अपि by father grandfather also
जुष्टम् व: प्रपितामहै: trodden by your grandfathers

तोकानां पितरौ बन्धूर्दृशौ पक्ष्म स्त्रिया: पति: ।
पति: प्रजानां भिक्षूणां गृह्यज्ञानां बुध: सुहृत् ॥१२॥


तोकानाम् पितरौ बन्धू:- of the children the parents are friends
दृशौ पक्ष्म स्त्रिया: पति: of eyes the eyelashes, of women the husband
पति: प्रजानाम् भिक्षूणाम् the king of the people of the mendicants
गृही-अज्ञानाम् बुध: सुहृत् the householder, of the ignorant the wise

अन्तर्देहेषु भूतानामात्माऽऽस्ते हरिरीश्वर: ।
सर्वं तद्धिष्ण्यमीक्षध्वमेवं वस्तोषितो ह्यसौ ॥१३॥


अन्त:-देहेषु inside the hearts
भूतानाम्-आत्मा- of the living beings, the Controller
आस्ते हरि:-ईश्वर: dwells Shree Hari, The Lord
सर्वम् तत्-धिष्ण्यम्- everything is His abode
ईक्षध्वम्-एवम् व:- look as, like this you all
तोषित: हि-असौ propitiated indeed is He

य: समुत्पतितं देह आकाशान्मन्युमुल्बणम् ।
आत्मजिज्ञासया यच्छेत् स गुणानतिवर्तते ॥१४॥


य: समुत्पतितम् the one who arising
देहे आकाशात्- from the body's space (the heart)
मन्युम्-उल्बणम् anger violent
आत्म-जिज्ञासया यच्छेत् by Self inquiry subdues,
स: गुणान्-अतिवर्तते he, the (three) Gunas overcomes

अलं दग्धैर्द्रुमैर्दीनै: खिलानाम् शिवमस्तु व: ।
वार्क्षी ह्येषा वरा कन्या पत्नीत्वे प्रतिगृह्यताम् ॥१५॥


अलम् दग्धै:-द्रुमै:-दीनै: enough of burning of the trees helpless
खिलानाम् शिवम्-अस्तु व: the remaining, blessed be you all
वार्क्षी हि-एषा वरा कन्या of the trees, indeed, this excellent maid
पत्नीत्वे प्रतिगृह्यताम् as a wife accept

इत्यामन्त्र्य वरारोहां कन्यामाप्सरसीं नृप ।
सोमो राजा ययौ दत्वा ते धर्मेणोपयेमिरे ॥१६॥


इत्-आमन्त्र्य वरारोहाम् thus deciding, the beautiful
कन्याम्-अप्सरसीम् नृप daughter, of the Apsaraas, O King!
सोम: राजा ययौ दत्वा Soma (Moon) King went away giving
ते धर्मेण-उपयेमिरे they, by rituals married (her)

तेभ्यस्तस्यां समभवद्दक्ष: प्राचेतस: किल ।
यस्य प्रजाविसर्गेण लोका आपूरितास्त्रय: ॥१७॥


तेभ्य:-तस्याम् समभवत्- from them, through her was born
दक्ष: प्राचेतस: किल Daksha Praachetas, indeed,
यस्य प्रजा-विसर्गेण whose progeny creation
लोका: आपूरिता: त्रय: the worlds were filled, three

यथा ससर्ज भूतानि दक्षो दुहितृवत्सल: ।
रेतसा मनसा चैव तन्ममावहित: शृणु ॥१८॥


यथा ससर्ज भूतानि as procreated the beings
दक्ष: दुहितृ-वत्सल: Daksha, of the daughters fond of
रेतसा मनसा च-एव by seed, by mental (force) and also
तत्-मम-अवहित: शृणु that from me said, carefully listen

मनसैवासृजत्पूर्वं प्रजापतिरिमा: प्रजा: ।
देवासुरमनुष्यादीन्नभ:स्थलजलौकस: ॥१९॥


मनसा-एव-असृजत्-पूर्वम् by mind only, created first
प्रजापति:-इमा: प्रजा: Prajaapati (Daksha), these progenies
देव-असुर-मनुष्य-आदीन्- the gods, demons, human beings etc.,
नभ:-स्थल-जल-औकस: sky, land, water, living beings

तमबृंहितमालोक्य प्रजासर्गं प्रजापति: ।
विन्ध्यपादानुपव्रज्य सोऽचरद् दुष्करं तप: ॥२०॥


तम्-अबृंहितम्-आलोक्य that not multiplying, seeing
प्रजा-सर्गम् प्रजापति: the progeny created Prajaapati
विन्ध्य-पादान्-उपव्रज्य Vindhya (mountains') planes going to
स:-अचरत् दुष्करम् तप: he performed difficult austerities

तत्राघमर्षणं नाम तीर्थं पापहरं परम् ।
उपपृष्यानुसवनं तपसातोषयद्-हरिम् ॥२१॥


तत्र-अघमर्षणम् नाम there, Aghamarshana named
तीर्थम् पाप-हरम् परम् holy lake, sins destroying, supreme
उपपृष्य-अनुसवनम् bathing, three times a day
तपसा-अतोषयत्-हरिम् and by austerities propitiated Shree Hari

अस्तौषीद्-हंसगुह्येन भगवन्तमधोक्षजम् ।
तुभ्यं तदभिधास्यामि कस्यातुष्यद् यतो हरि: ॥२२॥


अस्तौषीत्-हंसगुह्येन extolled by Hansaguhya (hymn)
भगवन्तम्-अधोक्षजम् The Lord, Beyond sense perception
तुभ्यम् तत्-अभिधास्यामि to you, that will repeat
कस्य-अतुष्यत् यत: हरि: by what was propitiated by which Shree Hari
प्रजापति: उवाच - The Prajaapati said -

नम: परायावितथानुभूतये गुणत्रयाभासनिमित्तबन्धवे ।
अदृष्टधाम्ने गुणतत्त्वबुद्धिभिर्निवृत्तमानाय दधे स्वयम्भुवे ॥२३॥


नम: पराय- salutations to the (One) beyond (Prakriti)
अवितथ-अनुभूतये of infallible Consciousness
गुण-त्रय-आभास- of the Gunas three, the lustre
निमित्त-बन्धवे the cause of the creation
अदृष्ट-धाम्ने not seen true nature
गुण-तत्त्व-बुद्धिभि:- by Gunas, objects and intellect
निवृत्त-मानाय without time and space
दधे स्वयम्भुवे bearing Self-effulgence

न यस्य सख्यं पुरुषोऽवैति सख्यु: सखा वसन् संवसत: पुरेऽस्मिन् ।
गुण: यथा गुणिनो व्यक्तदृष्टेस्तस्मै महेशाय नमस्करोमि ॥२४॥


न यस्य not Whose
सख्यम् पुरुष:-अवैति friendliness Jeeva knows
सख्यु: सखा वसन् of the jivas The Friend dwelling
संवसत: पुरे-अस्मिन् together dwelling in body this
गुण: यथा गुणिन: object as the illuminating
व्यक्त-दृष्टे:- faculty of the senses
तस्मै महेशाय to Him The Supreme Lord
नम: करोमि obeisance I make

देहोऽसवोऽक्षा मनवो भूतमात्रा नात्मानमन्यं च विदु: परं यत् ।
सर्वं पुमान् वेद गुणांश्च तज्ज्ञो न वेद सर्वज्ञमनन्तमीडे ॥२५॥


देह:-असव:-अक्षा: the body, vital airs, senses,
मनव: भूतमात्रा: internal senses, gross elements
न-आत्मानम्-अन्यम् do not themselves (or each) other
च विदु: परम् यत् and know the (one) beyond which (the Jeeva)
सर्वम् पुमान् वेद all the Jeeva knows
गुणान्-च तज्ज्ञ: the gunas and that knowing
न वेद सर्वज्ञम्- does not know the All Knower
अनन्तम्-ईडे The Infinite, (to Him, I) extol

यदोपरामो मनसो नामरूपरूपस्य दृष्टस्मृतिसम्प्रमोषात् ।
य ईयते केवलया स्वसंस्थया हंसाय तस्मै शुचिसद्मने नम: ॥२६॥


यदा-उपराम: मनस: when ceases the mind
नाम-रूप-रूपस्य of names and forms the world
दृष्ट-स्मृति: of cognition and recollection
सम्प्रमोषात् by complete absorption
य: ईयते केवलया that is revealed in absolute
स्वसंस्थया self-existence
हंसाय तस्मै Brahman, to Him
शुचि-सद्मने नम: to The Pure Substance, Hail

मनीषिणोऽन्तर्हृदि संनिवेशितं स्वशक्तिभिर्नवभिश्च त्रिवृद्भि: ।
वह्निं यथा दारुणि पाञ्चदश्यं मनीषया निष्कर्षन्ति गूढम् ॥२७॥


मनीषिण:-अन्त:-हृदि the wise, inside the heart
संनिवेशितम् स्व-शक्तिभि:- installed, by Own potencies
नवभि:-च त्रिवृद्भि: nine and three types
वह्नि यथा दारुणि fire just as in the wood
पाञ्चदश्यम् मनीषया by fifteen (mantras), by purified intellect
निष्कर्षन्ति गूढम् find (Him) out, veiled

स वै ममाशेषविशेषमायानिषेधनिर्वाणसुखानुभूति: ।
स सर्वनामा स च विश्वरूप: प्रसीदतामनिरुक्तात्मशक्ति: ॥२८॥


स: वै मम-अशेष-विशेष- He, indeed, on me, limitless, special
माया निषेध- Maayaa's negation (generated)
निर्वाण-सुख-अनुभूति: Liberation joy realization (He)
स: सर्व-नामा He is of all names
स: च विश्व-रूप: He and of the worlds forms
प्रसीदताम्- be pleased
अनिरुक्त-आत्म-शक्ति: (of) indescribable self potencies

यद्यन्निरुक्तं वचसा निरूपितं धियाक्षभिर्वा मनसा वोत यस्य ।
मा भूत स्वरूपं गुणरूपं हि तत्तत् स वै गुणापायविसर्गलक्षण: ॥२९॥


यत्-यत्-निरुक्तम् वचसा that all, said by speech
निरूपितम् धिया-अक्षभि:- determined by intellect, by senses
वा मनसा वा-उत यस्य or by mind, or indeed Whose
मा भूत स्वरूपम् cannot be the essential nature,
गुण-रूपम् हि तत्-तत् Guna's forms indeed are those all
स: वै गुण-अपाय He, whereas, the gunas' Demolisher
विसर्ग-लक्षण: and Creator, is known as

यस्मिन् यतो येन च यस्य यस्मै यद् यो यथा कुरुते कार्यते च ।
परावरेषां परमं प्राक् प्रसिद्धं तद् ब्रह्म तद्-हेतुरनन्यदेकम् ॥३०॥


यस्मिन् यत: येन च in which, from which, by whom and
यस्य यस्मै यत् य: यथा whose, in which, that which, Who as
कुरुते कार्यते च does, or prompted to do
पर-अवर-एषाम् is Brahman, the cause, of them
परमम् प्राक् the Supreme, before
प्रसिद्धम् तत् well known that,
तत् ब्रह्म तत्-हेतु:- that is Brahman, that is the cause
अनन्यत्-एकम् unparalleled, One

यच्छक्तयो वदतां वादिनां वै विवादसम्वादभुवो भवन्ति ।
कुर्वन्ति चैषां मुहुरात्ममोहं तस्मै नमोऽनन्तगुणाय भूम्ने ॥३१॥


यत्-शक्तय: Whose potencies
वदताम् वादिनाम् वै of the theorists and refuters indeed
विवाद-सम्वाद-भुव: भवन्ति of debate (and) conversation, subject become
कुर्वन्ति च-एषाम् (which) make and them
मुहु:-आत्म-मोहम् now and again self deluded
तस्मै नम:- Him Salutations
अनन्त-गुणाय भूम्ने of endless virtues The All-Pervading Self

अस्तीति नास्तीति च वस्तुनिष्ठयोरेकस्थयोर्भिन्नविरुद्धधर्मयो: ।
अवेक्षितं किञ्चन योगसांख्ययो: समं परं ह्यनुकूलं बृहत्तत् ॥३२॥


अस्ति-इति न-अस्ति-इति च is present, thus, not present, thus and
वस्तु-निष्ठयो: एकस्थयो:- in physical form, in one object present
भिन्न-विरुद्ध-धर्मयो: different opposite attributes (having)
अवेक्षितम् किञ्चन is looked upon by some
योग-सांख्ययो: of Yoga and Saankhya
समम् परम् same and supreme
हि-अनुकूलम् बृहत्-तत् indeed agreeable, Brahman, That

योऽनुग्रहार्थं भजतां पादमूलमनामरूपो भगवाननन्त: ।
नामानि रूपाणि च जन्मकर्मभिर्भेजे स मह्यं परम: प्रसीदतु ॥३३॥


य:-अनुग्रह-अर्थम् Who to grace, purpose
भजताम् पाद-मूलम्- on those who resort to feet's soles
अनाम-रूप: without names and forms
भगवान्-अनन्त: The Lord Infinite
नामानि रूपाणि च names and forms
जन्म-कर्मभि:- by incarnations and exploits
भजे स: मह्यम् takes on He on me
परम: प्रसीदतु The Supreme be gracious

य: प्राकृतैर्ज्ञानपथैर्जनानां यथाशयं देहगतो विभाति ।
यथानिल: पार्थिवमाश्रितो गुणं स ईश्वरो मे कुरुतान्मनोरथम् ॥३४॥


य: प्राकृतै:-ज्ञान-पथै:- Who, by natural, known system (of worship)
जनानाम् यथा-आशयम् of the people, according to (their) tendencies
देह-गत: विभाति in their bodies dwells (as The Controller)
यथा-अनिल: पार्थिवम्- just like fire the earth's
आश्रित: गुणम् supported quality (of fragrance)
स: ईश्वर: मे कुरुतात्- That Lord may grant
मनोरथम् (my) wishes
श्री शुक उवाच - Shree Shuka said -

इति स्तुत: संस्तुवत: स तस्मिन्नघमर्षणे ।
आविरासीत् कुरुश्रेष्ठ भगवान् भक्तवत्सल: ॥३५॥


इति स्तुत: संस्तुवत: स: thus extolled, as He was being extolled, he
तस्मिन्-अघमर्षणे in that Aghamarshana (lake)
आविरासीत् कुरुश्रेष्ठ appeared, O Foremost of the Kurus, Pareekshita!
भगवान् भक्तवत्सल: The Lord, fond of His devotees

कृतपाद: सुपर्णांसे प्रलम्बाष्टमहाभुज: ।
चक्रशङ्खासिचर्मेषुधनु:पाशगदाधर: ॥३६॥


कृत-पाद: सुपर्ण-अंसे placing feet on Suparna's (Gaduda's) shoulders
प्रलम्ब-अष्ट-महा-भुज: with long eight mighty arms
चक्र-शङ्ख-असि- discus, conch, sword,
चर्म-इषु-धनु:- shield, arrow, bow
पाश-गदा-धर: noose, mace holding

पीतवासा घनश्याम: प्रसन्नवदनेक्षण: ।
वनमालानिवीताङ्गो लसच्छ्रीवत्सकौस्तुभ: ॥३७॥


पीत-वासा घन-श्याम: in yellow clad, cloud like dark
प्रसन्न-वदन-ईक्षण: mirthful face and eyes
वन-माला- sylvan flowers' garland
निवीत-अङ्ग: extending till the knees
लसत्-श्रीवत्स- bearing the brilliant Shri Vats
कौस्तुभ: and the gem Kaustubha

महाकिरीटकटक: स्फुरन्मकरकुण्डल: ।
काञ्च्यङ्गुलीयवलयनूपुराङ्गदभूषित: ॥३८॥


महा-किरीट-कटक: a large crown, bracelets
स्फुरन्-मकर-कुण्डल: shining alligator (shaped) ear-rings
काञ्ची-अङ्गुलीय-वलय- girdle, rings, bangles,
नूपुर-अङ्गद-भूषित: anklets, and armlets adorned

त्रैलोक्यमोहनं रूपं बिभ्रत् त्रिभुवनेश्वर: ।
वृतो नारदनन्दाद्यै: पार्षदै: सुरयूथपै: ॥३९॥


त्रैलोक्य-मोहनम् रूपम् the three worlds enchanting
बिभ्रत् त्रिभुवन-ईश्वर: form effulgent, of the whole universe The Lord
वृत: नारद नन्द-आद्यै: surrounded by Naarada, Nanda, and other
पार्षदै: सुर-यूथपै: attendents, (and by) gods chiefs

स्तूयमानोऽनुगायद्भि: सिद्धगन्धर्वचारणै: ।
रूपं तन्महदाश्चर्यं विचक्ष्यागतसाध्वस: ॥४०॥


स्तूयमान:-अनुगायद्भि: was being extolled, and was sung
सिद्ध-गन्धर्व-चारणै: by Siddhas, Gandharvas, Chaaranas,
रूपम् तत्-महत्-आश्चर्यम् beauty that greatly amazing
विचक्ष्य-आगत साध्वस: beholding, became alarmed

ननाम दण्डवद् भूमौ प्रहृष्टात्मा प्रजापति: ।

न किञ्चनोदीरयितुमशकत् तीव्रया मुदा ।
आपूरितमनोद्वारैर्ह्रदिन्य इव निर्झरै: ॥४१॥


ननाम दण्डवद् भूमौ prostrated, staff like on the ground
प्रहृष्ट-आत्मा प्रजापति: the delighted soul Prajaapati
न किञ्चन- not anything
उदीरयितुम्-अशकत् to speech was able
तीव्रया मुदा आपूरित-मन:- (because of) intense joy flood minded
द्वारै:-ह्रदिन्य: इव निर्झरै: by the senses, rivers like mountain torrents

तं तथावनतं भक्तं प्रजाकामं प्रजापतिम् ।
चित्तज्ञ: सर्वभूतानामिदमाह जनार्दन: ॥४२॥


तम् तथा-अवनतम् him, like that bowed down
भक्तम् प्रजाकामम् the devotee desirous of progeny
प्रजापतिम् चित्तज्ञ: Prajaapati, The Knower of the minds
सर्व-भूतानाम् of all beings
इदम्-आह जनार्दन: this said Lord Vishnu
श्री भगवान् उवाच - The Lord said -

प्राचेतस महाभाग संसिद्धस्तपसा भवान् ।
यच्छ्रद्धया मत्परया मयि भावं परं गत: ॥४३॥


प्राचेतस महाभाग Prachetas! (Daksha) O Highly blessed One!
संसिद्ध:-तपसा भवान् well accomplished by asceticism,
यत्-श्रद्धया मत्-परया in that with reverence, Me towards
मयि भावम् परम् गत: in Me devotion supreme developed

प्रीतोऽहं ते प्रजानाथ यत्तेऽस्योद्बृंहणं तप: ।
ममैष कामो भूतानां यद् भूयासुर्विभूतय: ॥४४॥


प्रीत:-अहम् ते प्रजानाथ pleased I am, with you O Prajaapati!
यत्-ते-अस्य-उद्-बृहणम् तप: that your for its growth asceticism
मम-एष: काम: भूतानाम् My this desire of the beings
यत् भूयासु:-विभूतय: that may thrive

ब्रह्मा भवो भवन्तश्च मनवो विबुधेश्वरा: ।
विभूतयो मम ह्येता भूतानां भूतिहेतव: ॥४५॥


ब्रह्मा भव: भवन्त:-च Brahmaa, Shiva, Yourself and
मनव: विबुध-ईश्वरा: the Manus, the different gods
विभूतय: मम हि-एता: glorious manifestations, mine only these
भूतानाम् भूति-हेतव: of the living beings prosperity, causing

तपो मे हृदयं ब्रह्मंस्तनुर्विद्या क्रियाऽऽकृति: ।
अङ्गानि क्रतवो जाता धर्म आत्मासव: सुरा: ॥४६॥


तप: मे हृदयम् asceticism is My heart
ब्रह्मन्-तनु:- prayer is (My) body
विद्या क्रिया-आकृति: mental activity is (My) form
अङ्गानि क्रतव: जाता: limbs, the sacrifices born
धर्म: आत्मा- Dharma is (My) soul
असव: सुरा: vital airs, the gods

अहमेवासमेवाग्रे नान्यत् किञ्चान्तरं बहि: ।
संज्ञानमात्रमव्यक्तं प्रसुप्तमिव विश्वत: ॥४७॥


अहम्-एव-आसम्- I alone existed, (inactive)
एव-अग्रे न-अन्यत् absolutely before (creation) not anything
किञ्च-अन्तरम् बहि: else, inside or outside (perceiver or perceived)
संज्ञान-मात्रम्-अव्यक्तम् consciousness mere unmanifest,
प्रसुप्तम्-इव विश्वत: sleeping like, on all sides

मय्यनन्तगुणेऽनन्ते गुणतो गुणविग्रह: ।
यदाऽऽसीत्तत एवाद्य: स्वयम्भू: समभूदज: ॥४८॥


मयि-अनन्त-गुणे- in Me, of endless attributes
अनन्ते गुणत: from inside the Gunas, (Maayaa)
गुण-विग्रह: this of the gunas the form (cosmos)
यदा-आसीत् तत: एव- when came, from that only
आद्य: स्वयम्भू: the first (Person) the Self-born, Brahmaa
समभूत्-अज: was born without of a womb

स वै यदा महादेवो मम वीर्योपबृंहित: ।
मेने खिलमिवात्मानमुद्यत: सर्गकर्मणि ॥४९॥


स: वै यदा महा-देव: he, indeed when the great god
मम वीर्य-उपबृंहित: with My energy supplemented
मेने खिलम्-इव-आत्मानम्- felt unequal like himself
उद्यत: सर्ग-कर्मणि embarked in creation work

अथ मेऽभिहितो देवस्तपोऽतप्यत दारुणम् ।
नव विश्वसृजो युष्मान् येनादावसृजद् विभु: ॥५०॥


अथ मे-अभिहित: देव:- then, by Me directed, the god
तप:-अतप्यत दारुणम् austerities practised severe
नव विश्वसृज: युष्मान् nine the world's creators, you all
येन-आदौ-असृजत् विभु: by which, in the beginning, created Brahmaa

एषा पञ्चजनस्याङ्ग दुहिता वै प्रजापते: ।
असिक्नी नाम पत्नीत्वे प्रजेश प्रतिगृह्यताम् ॥५१॥


एषा पञ्चजनस्य-अङ्ग this, Paanchajanya, O Dear!
दुहिता वै प्रजापते: daughter indeed, Prajaapati's
असिक्नी नाम पत्नीत्वे Asikni named, as a wife
प्रजेश प्रतिगृह्यताम् O Prajaapati! Do accept

मिथूनव्यवायधर्मस्त्वं प्रजासर्गमिमं पुन: ।
मिथुनव्यवायधर्मिण्यां भूरिशो भावयिष्यसि ॥५२॥


मिथून-व्यवाय-धर्म:-त्वम् by sexual intercourse, righteousness you
प्रजा-सर्गम्-इमम् पुन: progeny beget, this again
मिथुन-व्यवाय-धर्मिण्याम् sexual intercourse, in the righteous,
भूरिश: भावयिष्यसि in large number will beget

त्वत्तोऽधस्तात् प्रजा: सर्वा मिथुनीभूय मायया ।
मदीयया भविष्यन्ति हरिष्यन्ति च मे बलिम् ॥५३॥


त्वत्त:-अधस्तात् प्रजा: from you, beginning, created beings
सर्वा: मिथुनीभूय all by copulating
मायया मदीयया with Maayaa (woman) My
भविष्यन्ति हरिष्यन्ति will be, will bring
च मे बलिम् and for Me offerings
श्री शुक उवाच - Shri Shuka said -

इत्युक्त्वा मिषतस्तस्य भगवान् विश्वभावन: ।
स्वप्नोपलब्धार्थं इव तत्रैवान्तर्दधे हरि: ॥५४॥


इति-उक्त्वा मिषत:-तस्य thus having said, in front of him (Daksha)
भगवान् विश्वभावन: The Lord, The Promoter of the universe,
स्वप्न-उपलब्ध-अर्थम् इव in a dream acquired wealth like
तत्र-एव-अन्तर्दधे हरि: there only disappeared, Shree Hari

इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां षष्ठे स्कन्धे यमपुरुषसंवादे चतुर्थ: अध्याय:

श्री शुक उवाच - Shri Shuka said -

तस्यां स पांचजन्यां वै विष्णुमायोपबृंहित: ।
हर्यश्वसंज्ञानयुतं पुत्रानजनयद् विभु: ॥१॥


तस्याम् स: पांचजन्याम् वै from her, he, Paanchajani, indeed
विष्णु-माया-उपबृंहित: by Vishnu's Maayaa energised
हर्यश्व-संज्ञान्-अयुतम् Haryashva named ten thousand
पुत्रान्-अजनयद् विभु: sons begot, The Lord

अपृथग्धर्मशीलास्ते सर्वे दाक्षायणा नृप ।
पित्रा प्रोक्ता: प्रजासर्गे प्रतीचीं प्रययुर्दिशम् ॥२॥


अपृथक्-धर्मशीला:-ते not different in conduct and disposition, they
सर्वे दाक्षायणा: नृप all, the sons of Daksha, O King!
पित्रा प्रोक्ता: प्रजा-सर्गे by fathers command, for off-spring begetting
प्रतीचीम् प्रययु:-दिशम् to western went direction

तत्र नारायणसरतीर्थं सिन्धुसमुद्रयो: ।
सङ्गमो यत्र सुमहन्मुनिसिद्धनिषेवितम् ॥३॥


तत्र नारायणसर-तीर्थम् there, Naaraayanasara holy lake
सिन्धु-समुद्रयो: of Sindhu river and the sea
सङ्गम: यत्र सुमहत्- the confluence , where by great
मुनि-सिद्ध-निषेवितम् sages and Siddhas resorted to

तदुपस्पर्शनादेव विनिर्धूतमलाशया: ।
धर्मे पारमहंस्ये च प्रोत्पन्नमतयोऽप्युत ॥४॥


तत्-उपस्पर्शनात्-एव that by bathing in only
विनिर्धूत-मल-आशया: washed off of impurities
धर्मे पारमहंस्ये च in the path of highest ascetics and
प्रोत्पन्न-मतय:-अपि-उत developed, inclination also definitely

तेपिरे तप एवोग्रं पित्रादेशेन यन्त्रिता: ।
प्रजाविवृद्धये यत्तान् देवर्षिस्तान् ददर्श ह ॥५॥


तेपिरे तप: एव-उग्रम् practised austerities only severe
पित्रा-आदेशेन यन्त्रिता: by father's command bound
प्रजा-विवृद्धये यत्-तान् for progeny increasing, that them
देवर्षि:-तान् ददर्श ह the celestial sage (Naarada), them saw

उवाच चाथ हर्यश्वा: कथं स्रक्ष्यथ वै प्रजा: ।
अदृष्ट्वान्तं भुवो यूयं बालिशा बत पालका: ॥६॥


उवाच च-अथ हर्यश्वा: said and then, Haryashvas
कथम् स्रक्ष्यथ वै प्रजा: how, will you create indeed progeny
अदृष्ट्वा-अन्तम् भुव: not having seen the end of the earth,
यूयम् बालिशा: you all are ignorant
बत पालका: though protectors

तथैकपुरुषं राष्ट्रं बिलं चादृष्टनिर्गमम् ।
बहुरूपां स्त्रियं चापि पुमांसं पुंश्चलीपतिम् ॥७॥


तथा-एक-पुरुषम् राष्ट्रम् and one person country,
बिलम् च-अदृष्ट-निर्गमम् a tunnel, and not seen the exist
बहुरूपाम् स्त्रियम् च-अपि of many forms a woman, and also
पुमांसम् पुंश्चली-पतिम् the man, the harlot's husband

नदीमुभयतोवाहां पञ्चपञ्चाद्भुतं गृहम् ।
क्वचिद्-हंसं चित्रकथं क्षौरपव्यं स्वयं भ्रमिम् ॥८॥


नदीम्-उभयत:-वाहाम् the river both sides flowing
पञ्च-पञ्च-अद्भुतम् गृहम् twenty-five, strange house
क्वचिद्-हंसम् चित्र-कथम् somewhere, the swan, wonderful story
क्षौर-पव्यम् sharp and strong (like razor and adamant)
स्वयम् भ्रमिम् independently revolving

कथं स्वपितुरादेशमविद्वांसो विपश्चित: ।
अनुरूपमविज्ञाय अहो सर्गं करिष्यथ ॥९॥


कथम् स्व-पितु:-आदेशम्- how of your father's command
अविद्वांस: विपश्चित: not understanding, the omniscient
अनुरूपम्-अविज्ञाय suitable (for you) not knowing
अहो सर्गम् करिष्यथ Ah! Creation will do

तन्निशम्याथ हर्यश्वा औत्पत्तिकमनीषया ।
वाच: कूटं तु देवर्षे: स्वयं विममृशुर्धिया ॥१०॥


तत्-निशम्य-अथ हर्यश्वा: that hearing then, the Haryashvas,
औत्पत्तिक-मनीषया: by birth intelligent
वाच: कूटम् तु देवर्षे: the words enigmatic, indeed, the celestial sage
स्वयम् विममृशु:-धिया themselves pondered with intellect

भू: क्षेत्रं जीवसंज्ञं यदनादि निजबन्धनम् ।
अदृष्ट्वा तस्य निर्वाणं किमसत्कर्मभिर्भवेत् ॥११॥


भू: क्षेत्रम् जीव-संज्ञम् the earth area, is the Jeeva named
यत्-अनादि which from unknown beginning
निज-बन्धनम् of ones' (soul's) is the bondage
अदृष्ट्वा तस्य निर्वाणम् not knowing (that), and its liberation
किम्-असत्-कर्मभि:-भवेत् of what use useless action will be

एक एवेश्वरस्तुर्यो भगवान् स्वाश्रय: पर: ।
तमदृष्ट्वाभवं पुंस: किमसत्कर्मभिर्भवेत् ॥१२॥


एक: एव-ईश्वर:- one only, The Lord,
तुर्य: भगवान् the fourth (transcendent state) The Ruler
स्व-आश्रय: पर: own support and higher than (others)
तम्-अदृष्ट्वा-अभवम् Him not seeing, the birth less,
पुंस: किम्-असत्-कर्मभि:-भवेत् of man, what useless actions (use) will be

पुमान् नैवैति यद् गत्वा बिलस्वर्गं गतो यथा ।
प्रत्यग्धामाविद इह किमसत्कर्मभिर्भवेत् ॥१३॥


पुमान् न-एव-एति यत् गत्वा a man not indeed, comes where having gone
बिल-स्वर्गम् गत: यथा the subterranean regions, heavenly gone to just as
प्रत्यक्-धाम-अविद: इह The Self-effulgent, not realized, here, (in this
प्रत्यक्-धाम-अविद: इह The Self-effulgent, not realized, here, (in this world)
किम्-असत्-कर्मभि:-भवेत् of what (use) useless activity will be

नानारूपाऽऽत्मनो बुद्धि: स्वैरिणीव गुणान्विता ।
तन्निष्ठामगतस्येह किमसत्कर्मभिर्भवेत् ॥१४॥


नाना-रूपा-आत्मन: बुद्धि: of various forms, ones intellect
स्वैरिणी-इव गुण-अन्विता a wanton woman like, with Gunas imbued
तत्-निष्ठाम्-अगतस्य-इह its end not having reached, here
किम्-असत्-कर्मभि:-भवेत् what of useless activities use

तत्सङ्गभ्रंशितैश्वर्यं संसरन्तं कुभार्यवत् ।
तद्गतीरबुधस्येह किमसत्कर्मभिर्भवेत् ॥१५॥


तत्-सङ्ग-भ्रंशित-ऐश्वर्यम् by its (such intellect's) identification, fallen
तत्-सङ्ग-भ्रंशित-ऐश्वर्यम् by its (such intellect's) identification, fallen from grace
संसरन्तम् कुभार्य-वत् following an unchaste wife like
तत्-गती:-अबुधस्य-इह that course, who does not recognize, here
किम्-असत्-कर्मभि:-भवेत् what of meaningless activities is the use

सृष्ट्यप्ययकरीं मायां वेलाकूलान्तवेगिताम् ।
मत्तस्य तामविज्ञस्य किमसत्कर्मभिर्भवेत् ॥१६॥


सृष्टि-अप्यय-करीम् मायाम् creation (and) destruction causing Maayaa
वेला-कूल-अन्त-वेगिताम् both banks ends flowing
मत्तस्य ताम्-अविज्ञस्य infatuated, her not knowing
किम्-असत्-कर्मभि:-भवेत् what useless actions will be

पञ्चविंशतितत्त्वानां पुरुषोऽद्भुतदर्पणम् ।
अध्यात्ममबुधस्येह किमसत्कर्मभिर्भवेत् ॥१७॥


पञ्चविंशति-तत्त्वानाम् of twenty five categories,
पुरुष:-अद्भुत-दर्पणम् The Purusha (Inner Controller), is a strange mirror
अध्यात्मम्-अबुधस्य-इह this spiritual knowledge (about Him), not knowing,
अध्यात्मम्-अबुधस्य-इह this spiritual knowledge (about Him), not knowing, here,
किम्-असत्-कर्मभि:-भवेत् what of useless activities performing

ऐश्वरं शास्त्रमुत्सृज्य बन्धमोक्षानुदर्शनम् ।
विविक्तपदमज्ञाय किमसत्कर्मभिर्भवेत् ॥१८॥


ऐश्वरम् शास्त्रम्-उत्सृज्य about The Lord, the scriptures, refraining from
बन्ध-मोक्ष-अनुदर्शनम् of bondage and liberation revealing
विविक्त-पदम्- and the establishing of The Lord's existence
अज्ञाय किम्- not knowing, what of
असत्-कर्मभि:-भवेत् useless activities doing

कालचक्रं भ्रमिस्तीक्ष्णं सर्वं निष्कर्षयञ्जगत् ।
स्वतन्त्रमबुधस्येह किमसत्कर्मभिर्भवेत् ॥१९॥


काल-चक्रम् भ्रमि:-तीक्ष्णम् The Time wheel revolving, sharp-edged
सर्वम् निष्कर्षयन्-जगत् all squeezing away the world,
स्वतन्त्रम्-अबुधस्य-इह independent, the one not knowing, here,
किम्-असत्-कर्मभि:-भवेत् of what use, useless activities will be

शास्त्रस्य पितुरादेशं यो न वेद निवर्तकम् ।
कथं तदनुरूपाय गुणविश्रम्भ्युपक्रमेत् ॥२०॥


शास्त्रस्य पितु:- of the scriptures (in the shape of) father
आदेशम् य: न वेद the commands who does not know
निवर्तकम् to liberation leading
कथम् तत्-अनुरूपाय how that (person) in accordance
गुण-विश्रम्भी- in the Gunas (the materialistic) has faith
उपक्रमेत् will follow it

इति व्यवसिता राजन् हर्यश्वा एकचेतस: ।
प्रययुस्तं परिक्रम्य पन्थानमनिवर्तनम् ॥२१॥


इति व्यवसिता राजन् thus resolved O King!
हर्यश्वा: एक-चेतस: The Haryashvas, of singular mind
प्रययु:-तम्-परिक्रम्य departed, him circumambulating
पन्थानम्-अनिवर्तनम् on the path of no return

स्वरब्रह्मणि निर्भातहृषीकेशपदाम्बुजे ।
अखण्डं चित्तमावेश्य लोकाननुचरन्मुनि: ॥२२॥


स्वर-ब्रह्मणि निर्भात- in the notes of gamut,(symbol of) Brahman, involved,
हृषीकेश-पद-अम्बुजे in Lord Krishna's feet lotus
अखण्डम् चित्तम्-आवेश्य undivided mind fixed,
लोकान्-अनुचरन्-मुनि: the worlds' spheres roamed the sage

नाशं निशम्य पुत्राणां नारदाच्छीलशालिनाम् ।
अन्वतप्यत क: शोचन् सुप्रजास्त्वं शुचां पदम् ॥२३॥


नाशम् निशम्य पुत्राणाम् straying hearing of the sons
नारदात्-शील-शालिनाम् by Naarada, the virtuous
अन्वतप्यत क: शोचन् sorrowed, Daksha distressed
सुप्रजा:-त्वम् शुचाम्-पदम् having good children, of grief a source

स: भूय: पाञ्चजन्यायामजेन परिसान्त्वित: ।
पुत्रानजनयद् दक्ष: शबलाश्वान् सहस्रश: ॥२४॥


स: भूय: पाञ्चजन्यायाम्- he again from Paanchajani
अजेन परिसान्त्वित: by Brahmaa pacified
पुत्रान्-अजनयद् दक्ष: sons begot Daksha
शबलाश्वान् सहस्रश: Shabalashvas, thousands

तेऽपि पित्रा समादिष्टा: प्रजासर्गे धृतव्रता: ।
नारायणसरो जग्मुर्यत्र सिद्धा: स्वपूर्वजा: ॥२५॥


ते-अपि पित्रा समादिष्टा: they also, by father's command
प्रजा-सर्गे धृत-व्रता: in creation evolving, resolved firmly
नारायण-सर: जग्मु:- to Naaraayanasara went,
यत्र सिद्धा: स्व-पूर्वजा: where, had achieved their objective, their brothers

तदुपस्पर्शनादेव विनिर्धूतमलाशया: ।
जपन्तो ब्रह्म परमं तेपुस्तेऽत्र महत् तप: ॥२६॥


तत्-उपस्पर्शनात्-एव in that bathing only
विनिर्धूत मलाशया: washed off of all impurities
जपन्त: ब्रह्म-परमम् muttering, the Brahman highest (OM)
तेपु:-ते-अत्र महत् तप: practiced austerities they here, great penance

अब्भक्षा: कतिचिन्मासान् कतिचिद् वायुभोजन: ।
आराधयन् मन्त्रमिममभ्यस्यन्त इडस्पतिम् ॥२७॥


अब्भक्षा: कतिचित्-मासान् water eating for some months
कतिचिद् वायु_भोजन: for some (months) air eating
आराधयन् मन्त्रम्-इमम्- worshipping mantra this
अभ्यस्यन्त: इडस्पतिम् practicing Lord Vishnu

ॐ नमो नारायणाय पुरुषाय महात्मने ।
विशुद्धसत्त्वधिष्ण्याय महाहंसाय धीमहि ॥२८॥


ॐ नम: नारायणाय (to the symbol) OM, obeisance to Naaraayana,
पुरुषाय महात्मने The Primary Person, The Supreme Spirit
विशुद्ध-सत्त्व-धिष्ण्याय of pure Sattva, the abode
महा-हंसाय धीमहि purest of the pure, (we) meditate upon

इति तानपि राजेन्द्र प्रतिसर्गधियो मुनि: ।
उपेत्य नारद: प्राह वाच:कूटानि पूर्ववत् ॥२९॥


इति तान्-अपि राजेन्द्र thus them also, O King (Pareekshit)
प्रति-सर्ग-धिय: मुनि: towards procreating minded, the sage
उपेत्य नारद: प्राह approaching, Naarada said
वाच: कूटानि पूर्ववत् words enigmatic, like before

दाक्षायणा: संश्रृणुत गदतो निगमं मम ।
अन्विच्छतानुपदवीं भ्रातृणां भ्रातृवत्सला: ॥३०॥


दाक्षायणा: संश्रृणुत ’ O sons of Daksha! carefully hear
दाक्षायणा: संश्रृणुत
गदत: निगमम् मम as told the precept by me
अन्विच्छ-अनुपदवीम् discover and follow the path
भ्रातृणाम् भ्रातृ-वत्सला: of the brothers, O! brothers' affectionate'

भ्रातृणां प्रायणं भ्राता योऽनुतिष्ठति धर्मवित् ।
स पुण्यबन्धु: पुरुषो मरुद्भि: सह मोदते ॥३१॥


भ्रातृणाम् प्रायणम् भ्राता of brothers paths brother
य: अनुतिष्ठति धर्म-वित् who follows, knowing his duty
स: पुण्य-बन्धु: पुरुष: he is of virtues a friend, that person
मरुद्भि: सह मोदते with the Maruts rejoices

एतावदुक्त्वा प्रययौ नारदोऽमोघदर्शन: ।
तेऽपि चान्वगमन्मार्गं भ्रातृणामेव मारिष ॥३२॥


एतावत्-उक्त्वा प्रययौ this much having said, withdrew
नारद:-अमोघ-दर्शन: Naarada, the rewarding sight
ते-अपि च-अन्वगमन् मार्गम् they also and followed the path
भ्रातृणाम्-एव मारिष of the brothers only, O Noble One!

सघ्रीचीनं प्रतीचीनं परस्यानुपथं गता: ।
नाद्यापि ते निवर्तन्ते पश्चिमा यामिनीरिव ॥३३॥


सघ्रीचीनम् प्रतीचीनम् the agreeable, inward
परस्स्य-अनुपथम् गता: to the Supreme leading path having taken
न-अद्य-अपि ते निवर्तन्ते not today also they returned
पश्चिमा यामिनी:-इव bygone nights like

एतस्मिन् काल उत्पातान् बहून् पश्यन् प्रजापति: ।
पूर्ववन्नारदकृतं पुत्रनाशमुपाशृणोत् ॥३४॥


एतस्मिन् काले उत्पातान् by this time, evil portent
बहून् पश्यन् प्रजापति: many, seeing, Prajaapati (Daksha)
पूर्व-वत्-नारद-कृतम् before like, by Naarada's doing
पुत्र-नाशम्-उपाशृणोत् sons' ruination heard

चुक्रोध नारदायासौ पुत्रशोकविमूर्च्छित: ।
देवर्षिमुपलभ्याह रोषाद्विस्फुरिताधर: ॥३५॥


चुक्रोध नारदाय-असौ got angry with Naarada, he
पुत्र-शोक-विमूर्च्छित: by sons' grief overpowered
देवर्षिम्-उपलभ्य-आह the celestial sage meeting, said
रोषात्-विस्फुरित-अधर: with rage quivering lips
दक्ष उवाच - Daksha said -

अहो असाधो साधूनां साधुलिङ्गेन नस्त्वया ।
असाध्वकार्यर्भकाणां भिक्षोर्मार्ग: प्रदर्शित: ॥३६॥


अहो असाधो साधूनाम् O You wicked! of the holy men
साधु-लिङ्गेन न:-त्वया holy garb by donning, we, by you
असाधु-अकारि-अर्भकाणाम् evil is done, of the youngsters
भिक्षो:-मार्ग: प्रदर्शित: mendicant path showed

ऋणैस्त्रिभिरमुक्तानाममीमांसितकर्मणाम् ।
विघात: श्रेयस: पाप लोकयोरुभयो: कृत: ॥३७॥


ऋणै:-त्रिभि:-अमुक्तानाम्- of debts threefold, not released of
अमीमांसित-कर्मणाम् not pondered over, the (worldly) activities
विघात: श्रेयस: पाप have thwarted their interests, O Sinful One!
लोकयो:-उभयो: कृत: of worlds both, by your doing

एवं त्वं निरनुक्रोशो बालानां मतिभिद् हरे: ।
पार्षदमध्ये चरसि यशोहा निरपत्रप: ॥३८॥


एवम् त्वम् निरनुक्रोश: like this you undeterred
बालानाम् मतिभिद् हरे: of the youngsters' mind unsettling, Hari's
पार्षद-मध्ये चरसि attendents among, move about,
यशोहा निरपत्रप: tarnishing His fair name, shamelessly

ननु भागवता नित्यं भूतानुग्रहकातरा: ।
ऋते त्वां सौहृदघ्नं वै वैरङ्करमवैरिणाम् ॥३९॥


ननु भागवता: नित्यम् certainly, The Lord's votaries, always
भूत-अनुग्रह-कातरा: on living beings, grace shower
ऋते त्वाम् सौहृदघ्नम् वै barring you, the love trample, indeed
वैरङ्करम्-अवैरिणाम् animosity generating, towards non-enemies

नेत्थं पुंसां विराग: स्यात् त्वया केवलिना मृषा ।
मन्यसे यद्युपशमं स्नेहपाशनिकृन्तनम् ॥४०॥


न-इत्थम् पुंसाम् विराग: स्यात् not like this, of the people non-attachment will
न-इत्थम् पुंसाम् विराग: स्यात् not like this, of the people non-attachment will be
त्वया केवलिना मृषा by you, renunciates false
मन्यसे यदि-उपशमम् believe so if quietist is
स्नेह-पाश-निकृन्तनम् the attachment bondage cuts

नानुभूय न जानाति पुमान् विषयतीक्ष्णताम् ।
निर्विद्येत स्वयं तस्मान्न तथा भिन्नधी: परै: ॥४१॥


न-अनुभूय न जानाति not experiencing, does not know
पुमान् विषय-तीक्ष्णताम् a man, of sense pleasures the bitterness
निर्विद्येत स्वयम् तस्मात्- unsettled, himself, from the that (the world)
न तथा भिन्नधी: परै: will not like that (be disgusted) by different minded
न तथा भिन्नधी: परै: will not like that (be disgusted) by different minded others

यन्नस्त्वं कर्मसन्धानां साधूनां गृहमेधिनाम् ।
कृतवानसि दुर्मर्षं विप्रियं तव मर्षितम् ॥४२॥


यत्-न:-त्वम् कर्म-सन्धानाम् that of us, you, of action performers
साधूनाम् गृह-मेधिनाम् of the noble householders
कृतवानसि दुर्मर्षम् have done inexcusable
विप्रियम् तव मर्षितम् wrong, yours (that) was overlooked

तन्तुकृन्तन यन्नस्त्वमभद्रमचर: पुन: ।
तस्माल्लोकेषु ते मूढ न भवेद् भ्रमत: पदम् ॥४३॥


तन्तु-कृन्तन यत्-न:- (You) the race breaker, because, of us,
त्वम्-अभद्रम्-अचर: पुन: you, offence committed again
तस्मात्-लोकेषु ते मूढ therefore in the worlds, for you, O Fool!
न भवेत्-भ्रमत: पदम् not will be wondering halt
श्री शुक उवाच- Shri Shuka said -

प्रतिजग्राह तद्बाढं नारद: साधुसम्मत: ।
एतावन् साधुवादो हि तितिक्षेतेश्वर: स्वयम् ॥४४॥


प्रतिजग्राह तत् बाढम् accepted that 'Very well',
नारद: साधुसम्मत: Naarada by the virtuous esteemed
एतावन् साधु-वाद: हि this alone, is noble indicating indeed
तितिक्षेत-ईश्वर: स्वयम् put up with, (though) powerful himself
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे परमहंस्यां संहितायां षष्ठ: स्कन्धे नारदाशयो नाम प!ज्चम:
अध्याय: ॥५॥


इति श्रीमद्भागवते महापुराणे परमहंस्यां संहितायां षष्ठ: स्कन्धे नारदाशयो नाम प!ज्चम:
अध्याय: ॥५॥ Thus ends the fifth discourse, entitled 'Naarada subjected to an

श्री शुक उवाच - Shri Shuka said -

तत: प्राचेतसोऽसिक्न्यामनुनीत: स्वयम्भुवा ।
षष्टिं सञ्जनयामासदुहितृ: पितृवत्सला: ॥१॥


तत: प्राचेतस:-असिक्न्याम्- then Praachetas (Daksha) from Askini
अनुनीत: स्वयम्भुवा requested by Brahmaa
षष्टिम् सञ्जनयामास- sixty produced
दुहितृ: पितृ-वत्सला: daughters, affectionate to father

दश धर्माय कायेन्दोर्द्विषट् त्रिणव दत्तवान् ।
भूताङ्गिर: कृशाश्वेभ्यो द्वे द्वे तार्क्ष्याय चापरा: ॥२॥


दश धर्माय काय-इन्दो:- ten to Dharma, to Kashyapa, Indu (Moon)
द्विषट् त्रिणव दत्तवान् thirteen, thrice nine (twenty seven) gave
भूताङ्गिर: कृशाश्वेभ्यो to Bhoota, Angiraa and Krishaashva
द्वे द्वे तार्क्ष्याय चापरा: two each, to Taarkshya (Kashyapa) and the rest

नामधेयान्यमूषां त्वं सापत्यानां च मे शृणु ।
यासां प्रसूतिप्रसवैर्लोका आपूरितास्त्रय: ॥३॥


नामधेयानि-अमूषाम् त्वम् names of them you
सापत्यानाम् च मे शृणु along with their off springs and, from me hear
यासाम् प्रसूति प्रसवै:- from whose children (and) descendents,
लोका: आपूरिता:-त्रय: worlds were filled three

भानुर्लम्बा ककुब्जामिर्विश्वा साध्या मरुत्वती ।
वसुर्मुहूर्ता सङ्कल्पा धर्मपत्न्य: सुतान् शृणु ॥४॥


भानु:-लम्बा ककुभ्-जामि:- Bhaanu, Lambaa, Kakubha, Jaami,
विश्वा साध्या-मरुत्वती Vishva, Saadhyaa, Marutvatee,
वसु:-मुहूर्ता सङ्कल्पा Vasu, Muhurta, Sankalpaa
धर्मपत्न्य: सुतान् शृणु were Dharma's wives, of the sons, hear

भानोस्तु देवऋषभ इन्द्रसेनस्ततो नृप ।
विद्योत आसील्लम्बायास्ततश्च स्तनयित्नव: ॥५॥


भानो:-तु देवऋषभ: from Bhaanu indeed Devarishabha
इन्द्रसेन:-तत: नृप Indrasena from him, O king!
विद्योत: आसीत्-लम्बाया:- Vidyota was from Lambaa,
तत:-च स्तनयित्नव: from him and the (spirit of) clouds

ककुभ: सङ्कटस्तस्य कीकटस्तनयो यत: ।
भुवो दुर्गाणि जामेय: स्वर्गो नन्दिस्ततोऽभवत् ॥६॥


ककुभ: सङ्कट:-तस्य Kakubha son was Sankata his (son)
कीकट:-तनय: यत: Keekata sons from whom
भुव: दुर्गाणि जामेय: of the earth's the fortresses (the spirit), Jaamee's
भुव: दुर्गाणि जामेय: of the earth's the fortresses (the spirit), Jaamee's son
स्वर्ग: नन्दि:-तत:-अभवत् Swarga, Nandi from him was born

विश्वेदेवास्तु विश्वाया अप्रजांस्तान् प्रचक्षते ।
साध्यो गणस्तु साध्याया अर्थसिद्धिस्तु तत्सुत: ॥७॥


विश्वेदेवा:-तु विश्वाया: Vishvedevaas indeed were Vishva's (sons)
अप्रजान्-तान् प्रचक्षते issueless they are said to be
साध्य: गण:-तु साध्याया: the Saadhyaas group indeed, (the sons) of Saadhyaa
अर्थसिद्धि:-तु तत्-सुत: Arthasiddhi indeed was his son

मरुत्वांश्च जयन्तश्च मरुत्वत्यां बभूवतु: ।
जयन्तो वासुदेवांश उपेन्द्र इति यं विदु: ॥८॥


मरुत्वान्-च जयन्त:-च Marutvaan and Jayanta and
मरुत्वत्याम् बभूवतु: from Marutvatee were born
जयन्त: वासुदेव-अंश: Jayanta was Lord Vaasudeva's part (manifestation)
उपेन्द्र: इति यम् विदु: Upendra thus whom know to be

मौहुर्तिका देवगणा मुहुर्तायाश्च जज्ञिरे ।
ये वै फलं प्रयच्छन्ति भूतानां स्वस्वकालजम् ॥९॥


मौहुर्तिका: देवगणा: Mauhoortikaa, the gods' group
मुहुर्ताया:-च जज्ञिरे of Muhurta and were born
ये वै फलम् प्रयच्छन्ति who certainly the fruits give
भूतानाम् स्व-स्व-कालजम् to living beings, in their own time performed (actions)

सङ्कल्पायाश्च सङ्कल्प काम: सङ्कल्पज: स्मृत: ।
वसवोऽष्टौ वसो: पुत्रास्तेषां नामानि मे शृणु ॥१०॥


सङ्कल्पाया:-च सङ्कल्प of Sankalpaa and Sankalpaa
काम: सङ्कल्पज: स्मृत: Kaama of Sankalpaa born, is remembered as
वसव:-अष्टौ वसो: पुत्रा:- Vasus eight, of Vasu the sons
तेषाम् नामानि मे शृणु their names from me hear

द्रोण: प्राणो ध्रुवोऽर्कोऽग्निर्दोषो वसुर्विभावसु: ।
द्रोणस्याभिमते: पत्न्या हर्षशोकभयादय: ॥११॥


द्रोण: प्राण: ध्रुव:-अर्क:- Drona, Praana, Dhruva, Arka,
अग्नि:-दोष: वसु:-विभावसु: Agni, Dosha, Vasu, Vibhaavasu
द्रोणस्य-अभिमते: पत्न्या of Drona Abhimati wife
हर्ष-शोक-भय-आदय: Harsha, Shoka, Bhaya and others

प्राणस्योर्जस्वती भार्या सह आयु: पुरोजव: ।
ध्रुवस्य भार्या धरणिरसूत विविधा: पुर: ॥१२॥


प्राणस्य-ऊर्जस्वती भार्या Praana's Oorjaswatee the wife,
सह आयु: पुरोजव: Saha, Aayu, Purojava, (the sons)
ध्रुवस्य भार्या धरणि:- Dhruva's wife Dharani
असूत विविधा: पुर: bore the various (ditties of) towns and cities

अर्कस्य वासना भार्यापुत्रास्तर्षादय: स्मृता: ।
अग्नेर्भार्या वसोर्धारा पुत्रा द्रविणकादय: ॥१३॥


अर्कस्य वासना भार्या of Arka, Vaasanaa the wife
पुत्रा:-तर्ष-आदय: स्मृता: sons Tarsha and others are known to be
अग्ने:-भार्या वसो:-धारा of Agni, the wife, of Vasu, Dhaaraa
पुत्रा: द्रविणक-आदय sons Dravinaka and others

स्कन्दश्च कृत्तिकापुत्रो ये विशाखादयस्तत: ।
दोषस्य शर्वरीपुत्र: शिशुमारो हरे: कला ॥१४॥


स्कन्द:-च कृत्तिका-पुत्र: Skanda and Krittikaa's son
ये विशाखा-आदय:- those Vishaakhaa and others
तत: दोषस्य शर्वरी-पुत्र: from him (Skanda), Dosha's wife Sharvari's son
शिशुमार: हरे: कला Shishumaara is Hari's part

वसोराङ्गिरसीपुत्रो विश्वकर्माऽऽकृतीपति: ।
ततो मनुश्चाक्षुषोऽभूद् विश्वे साध्या मनो: सुता: ॥१५॥


वसो:-आङ्गिरसी-पुत्र: Vasu's wife Angirasee, her son
विश्वकर्मा-आकृती-पति: Vishvakarmaa, Aakriti's husband
तत: मनु:-चाक्षुष:-अभूत् from him Manu Chaakshusha came
विश्वेसाध्या: मनो: सुता: the Vishvedevaas and Saadhyaas, Manu's sons

विभावसोरसूतोषा व्युष्टं रोचिषमातपम् ।
पञ्चयामोऽथ भूतानि येन जाग्रति कर्मसु ॥१६॥


विभावसो:-असूत-उषा Vibhaavasu's (wife) bore Usha,
व्युष्टम् रोचिषम्-अतपम् Vyushta, Rochish, Atapa
पञ्चयाम:-अथ भूतानि Panchayaam then, the living beings
येन जाग्रति कर्मसु by which keep awake and (engaged) in activities

सरूपासूत भूतस्य भार्या रुद्रांश्च कोटिश: ।
रैवतोऽजो भीमो वाम उग्रो वृषाकपि: ॥१७॥


सरूपा-असूत भूतस्य भार्या Saroopaa, bore, Bhoota's wife
रुद्रान् च कोटिश: the Rudras and crores
रैवत:-अज: भीम: Raivata, Aja, Bheema,
वाम: उग्र: वृषाकपि: Vaama, Ugra, Vrishaakapi,

अजैकपादहिर्बुध्न्यो बहुरूपो महानिति ।
रुद्रस्य पार्षदाश्चान्ये घोरा भूतविनायका: ॥१८॥


अजैकपाद्-अहिर्बुध्न्य: Ajaikapaada, Ahirbundhya,
बहुरूप: महान्-इति Bahooroopa, and Mahaana, these
रुद्रस्य पार्षदा:-च अन्ये Rudras the foremost and the others
घोरा: भूत-विनायका: terrible the Bhootas and Vinaayakas

प्रजापतेरङ्गिरस: स्वधा पत्नी पितृनथ ।
अथर्वाङ्गिरसं वेदं पुत्रत्वे चाकरोत् सती ॥१९॥


प्रजापते:-अङ्गिरस: of Prajaapati Angeerasa
स्वधा-पत्नी पितृन्-अथ Swadhaa (named) wife, the mane then (and)
अथर्व-अङ्गिरसम् वेदम् Atharva and Angeerasa Vedas
पुत्रत्वे च-अकरोत् सती as sons and accepted Satee (the second wife)

कृशाश्वोऽर्चिषि भार्यायां धूम्रकेशमजीजनत् ।
धिषणायां वेदशिरो देवलं वयुनं मनुम् ॥२०॥


कृशाश्व:-अर्चिषि भार्यायाम् Krishaashva from Archishi wife
धूम्रकेशम्-अजीजनत् Dhoomrakesha, gave birth to
धिषणायाम् वेदशिर: from Dhishanaa, Vedashira,
देवलम् वयुनम् मनुम् Devala, Vayuna and Manu

तार्क्ष्यस्य विनता कद्रू: पतङ्गी यामिनीति च ।
पतङ्ग्यसूत पतगान् यामिनी शलभानथ ॥२१॥


तार्क्ष्यस्य विनता कद्रू: of Taarkshya (Kashyapa), (were) Vinataa, Kadroo,
पतङ्गी यामिनी-इति च Patangee, Yaamini, these and
पतङ्गी-असूत पतगान् Patangee bore birds
यामिनी शलभान्-अथ Yaaminee moths then

सुपर्णासूत गरुडं साक्षाद् यज्ञेशवाहनम् ।
सूर्यसूतमनूरुं च कद्रूर्नागाननेकश: ॥२२॥


सुपर्ण-असूत गरुडम् Suparnaa (Vinataa) bore Gaduda
साक्षाद् यज्ञेश-वाहनम् Himself, Lord Vishnu's vehicle
सूर्य-सूतम्-अनूरुम् च Sun's charioteer Aruna (an-ooru, thigh less)
कद्रू:-नागान्-अनेकश: and Kadroo, Naagas numerous

कृत्तिकादीनि नक्षत्राणीन्दो: पत्न्यस्तु भारत ।
दक्षशापात् सोऽनपत्यस्तासु यक्ष्मग्रहार्दित: ॥२३॥


कृत्तिका-आदीनि नक्षत्राणि- Krittikaa and other lunar mansions
इन्दो: पत्न्य:-तु भारत of the Moon wives indeed, O Pareekshit!
दक्ष-शापात् स:-अनपत्य:- by Daksha's curse, he was issue-less
तासु यक्ष्म-ग्रह-अर्दित: from them, consumption devilish (disease) plagued

पुन: प्रसाद्य तं सोम: कला लेभे क्षये दिता: ।
शृणु नामानि लोकानां मातृणां शङ्कराणि च ॥२४॥


पुन: प्रसाद्य तम् सोम: again by pleasing him (Daksha), Moon
कला लेभे the digits (of light) (regained)
क्षये दिता: (when) waning (which were) lessened
शृणु नामानि लोकानाम् hear the names of the worlds'
मातृणाम् शङ्कराणि च mothers' auspicious and

अथ कश्यपपत्नीनां यत्प्रसूतमिदं जगत् ।
अदितिर्दितिर्दनु: काष्ठा सरिष्टा सुरसा इला ॥२५॥


अथ कश्यप-पत्नीनाम् now Kashyapa's wives
यत्-प्रसूतम्-इदम् जगत् from whom was born this world
अदिति:-दिति:-दनु: काष्ठा Aditi, Diti, Danu, Kaashthaa,
सरिष्टा सुरसा इला Sarishtaa, Surasaa, Ilaa

मुनि: क्रोधवशा ताम्रा सुरभि: सरमा तिमि: ।
तिमेर्यादोगणा आसन् श्वापदा: सरमासुता: ॥२६॥


मुनि: क्रोधवशा ताम्रा Muni, Krodhavashaa, Taamraa,
सुरभि: सरमा तिमि: Surabhi, Saramaa, Timi,
तिमे:-यादोगणा: आसन् of Timi the aquatic creatures were
श्वापदा: सरमा-सुता: wild animals were Saramaa's sons

सुरभेर्महिषागावो ये चान्ये द्विशफा नृप ।
ताम्राया: श्येनगृध्राद्या मुनेरप्सरसां गणा: ॥२७॥


सुरभे:-महिषा: गाव: of Surabhi buffaloes cows
ये च-अन्ये द्विशफा नृप those and others, cloven hoofed, O King!
ताम्राया: श्येन-गृध्र-आद्या: of Taamra the hawk, vultures and others
मुने:-अप्सरसाम् गणा: of Muni the celestial nymphs’ hosts

दन्दशूकादय: सर्पा राजन् क्रोधवशात्मजा: ।
इलाया भूरुहा: सर्वे यातुधानाश्च सौरसा: ॥२८॥


दन्दशूका-आदय: सर्पा: poisonous reptiles, snakes,
राजन् क्रोधवशा-आत्मजा: O King! of Krodhavashaa the progeny
इलाया: भूरुहा: सर्वे of Ila the vegetation all
यातुधाना:-च सौरसा: the Raakshasas and Surasaa.

अरिष्टायाश्च गन्धर्वा: काष्ठाया द्विशफेतरा: ।
सुता दनोरेकषष्टिस्तेषां प्राधानिकाञ्शृणु ॥२९॥


अरिष्टाया:-च गन्धर्वा: of Arishtaa and the Gandharvas (celestial musicians)
काष्ठाया: द्विशफेतरा: सुता: of Kaashthaa, of uncloven hoofs the sons
दनो:-एकषष्टि:- of Danu sixty-one
तेषाम् प्राधानिकान्-शृणु of them the prominent hear

द्विमूर्धा शम्बरोऽरिष्टो हयग्रीवो विभावसु: ।
अयोमुख: शङ्कुशिरा: स्वर्भानु: कपिलोऽरुण: ॥३०॥


द्विमूर्धा शम्बर:-अरिष्ट: Dvimoordhaa, Shambara, Arishta,
हयग्रीव: विभावसु: Hayagreeva, Vibhaavasu,
अयोमुख: शङ्कुशिरा: Ayomukha, Shankushiraa,
स्वर्भानु: कपिल:-अरुण: Swarbhaanu, Kapila, Aruna

पुलोमा वृषपर्वा च एकचक्रोऽनुतापन: ।
धूम्रकेशो विरूपाक्षो विप्रचित्तिश्च दुर्जय: ॥३१॥


पुलोमा वृषपर्वा च Pulomaa, Vrishaparva, and
एकचक्र:-अनुतापन: Ekachakra, Anutaapana,
धूम्रकेश: विरूपाक्ष: Dhoomrakesha, Viroopaaksha
विप्रचित्ति:-च दुर्जय: Viprachitti and Durjaya

स्वर्भानो: सुप्रभां कन्यामुवाह नमुचि: किल ।
वृषपर्वणस्तु शर्मिष्ठां ययातिर्नहुषो बली ॥३२॥


स्वर्भानो: सुप्रभाम् कन्याम्- of Svarabhaanoo Suprabhaa the daughter
उवाह नमुचि: किल married Namuchi, indeed
वृषपर्वण:-तु शर्मिष्ठाम् of Vrishaparvana indeed Sharmishathaa (the daughter)
ययाति:-नहुष: बली Yayaati, Nahusha's son, the mighty

वैश्वानरसुता याश्च चतस्रश्चारुदर्शना: ।
उपदानवी हयशिरा पुलोमा कालका तथा ॥३३॥


वैश्वानर-सुता: या:-च Vaishvaanara's daughters those and
चतस्र:-चारु-दर्शना: four, good looking
उपदानवी हयशिरा Upadaanavee, Hayashiraa,
पुलोमा कालका तथा Pulomaa, Kaalakaa, and

उपदानवीं हिरण्याक्ष: क्रतुर्हयशिरां नृप ।
पुलोमां कालकां च द्वे वैश्वानरसुते तु क: ॥३४॥


उपदानवीम् हिरण्याक्ष: to Upadaanavi (married) Hiranyaaksha
क्रतु:-हयशिराम् नृप Kratu (married) Hayashiraa, O King!
पुलोमाम् कालकाम् च Pulomaa Kaalaki and
द्वे वैश्वानर-सुते तु क: two Vaishvanara daughters, indeed, last

उपयेमेऽथ भगवान् कश्यपो ब्रह्मचोदित: ।
पौलोमा: कालकेयाश्च दानवा युद्धशालिन: ॥३५॥


उपयेमे-अथ भगवान् कश्यप: married then, the glorious Kashyapa
ब्रह्म-चोदित: by Brahmaa prompted
पौलोमा: कालकेया:-च the Poulomas, Kaalkeyas and
दानवा: युद्ध-शालिन: were Daanavas, to war given

तयो: षष्टिसहस्राणि यज्ञघ्नांस्ते पितु: पिता ।
जघान स्वर्गतो राजन्नेक इन्द्रप्रियङ्कर: ॥३६॥


तयो: षष्टिसहस्राणि of them sixty thousand
यज्ञघ्नान्-ते पितु: पिता the sacrifice wreckers, your father's father (Arjuna)
जघान स्वर्गत: राजन्- slew in heaven, O King!
एक: इन्द्र-प्रियङ्कर: single handed, Indra to please

विप्रचित्ति सिंहिकायां शतं चैकमजीजनत् ।
राहुज्येष्ठं केतुशतं ग्रहत्वं च उपागत: ॥३७॥


विप्रचित्ति सिंहिकायाम् Viprachitti from Sinhikaa
शतम् च-एकम्-अजीजनत् hundred and one (sons) bore
राहु-ज्येष्ठम् केतु-शतम् Raahu the eldest, Ketu (were) hundred
ग्रहत्वम् च उपागत: planets and became

अथात: श्रूयतां वंशो योऽदितेरनुपूर्वश: ।
यत्र नारायणो देव: स्वांशेनावतरद् विभु: ॥३८॥


अथात: श्रूयताम् वंश: from now, may you hear of the race
य:-अदिते:-अनुपूर्वश: which was from Aditi, sequentialy
यत्र नारायण: देव: where Naaraayana Lord
स्व-अंशेन-अवतरत् विभु: with own part manifested The Almighty

विवस्वानर्यमा पूषा त्वष्टाथ सविता भग: ।
धाता विधाता वरुणो मित्र: शक्र उरुक्रम: ॥३९॥


विवस्वान्-अर्यमा पूषा Vivasvaan, Aryamaa, Pooshaa,
त्वष्टा-अथ सविता भग: Tvashtaa then Savitaa, Bhaga,
धाता विधाता वरुण: Dhaataa, Vidhaataa, Varuna,
मित्र: शक्र: उरुक्रम: Mitra, Shakra, Urukrama

विवस्वत: श्राद्धदेवं संज्ञासूयत वै मनुम् ।

मिथुनं च महाभागा यमं देवं यमीं तथा ।
सैव भूत्वाथ वडवा नासत्यौ सुषुवे भुवि ॥४०॥


विवस्वत: श्राद्धदेवम् from Vivasvata, Shraadhaadeva
संज्ञा-असूयत वै मनुम् Sangyaa bore indeed Manu
मिथुनम् च महाभागा twins and the highly blessed
यमम् देवम् यमीम् तथा Yama the god, Yamee and
सा-एव भूत्वा-अथ वडवा she only becoming then, mare
नासत्यौ सुषुवे भुवि the Ashwini Kumaaras, bore on earth

छाया शनैश्चरं लेभे सावर्णिं च मनुं तत: ।
कन्यां च तपतीं या वै वव्रे संवरणं पतिम् ॥४१॥


छाया शनैश्चरम् लेभे Chaayaa Shanaishchara got,
सावर्णिम् च मनुम् तत: Saavarnee and the Manu after that
कन्याम् च तपतीम् या वै daughter and Tapatee, who indeed
वव्रे संवरणम् पतिम् accepted Samvarna as husband

अर्यम्णो मातृका पत्नी तयोश्चर्षणय: सुता: ।
यत्र वै मानुषी जातिर्ब्रह्मणा चोपकल्पिता ॥४२॥


अर्यम्ण: मातृका पत्नी of Aryamaa, Maatrikaa wife
तयो:-चर्षणय: सुता: of them both, Charshanees sons
यत्र वै मानुषी जाति:- from where indeed, human species
ब्रह्मणा च-उपकल्पिता by Brahmaa and was evolved

पूषानपत्य: पिष्टादो भग्नदन्तोऽभवत् पुरा ।
योऽसौ दक्षाय कुपितं जहास विवृतद्विज: ॥४३॥


पूषा-अनपत्य: पिष्ट-अद: Pooshaa was issue-less, the ground food eater
भग्न-दन्त:-अभवत् पुरा broken teeth, became long back
य:-असौ दक्षाय कुपितम् who this, on Daksha being angry (Shankara)
जहास विवृत-द्विज: laughed disposing his teeth

त्वष्टुर्दैत्यानुजा भार्या रचना नाम कन्यका ।
संनिवेशस्तयोर्जज्ञे विश्वरूपश्च वीर्यवान् ॥४४॥


त्वष्टु:-दैत्य-अनुजा भार्या of Twashtaa, the Daitya's younger sister
रचना नाम कन्यका Rachana by name, the young girl
संनिवेश:-तयो:-जज्ञे Sannivesha, of them both was born
विश्वरूप:-च वीर्यवान् Vishvaroopa and the mighty

तं वव्रिरे सुरगणा: स्वस्रीयं द्विषतामपि ।
विमतेन परित्यक्ता गुरुणाऽऽङ्गिरसेन यत् ॥४५॥


तम् वव्रिरे सुर-गणा: him appointed, the gods' hosts
स्वस्रीयम् द्विषताम्-अपि the nephew, of enemies though
विमतेन परित्यक्ता: insulted, deserted
गुरुणा-अङ्गिरसेन यत् by own preceptor, Brihaspati because
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां षष्ठे स्कन्धे षष्ठ: अद्याय: ॥६॥ Thus ends the sixth discourse, in Book Six of the great and glorious

राजा-उवाच - The King said -

कस्य हेतो: परित्यक्ता आचार्येणात्मन: सुरा: ।
एतदाचक्ष्व भगवञ्छिष्याणामक्रमं गुरौ ॥१॥


कस्य हेतो: परित्यक्ता: for what reason were forsaken
आचार्येण-आत्मन: सुरा: by the preceptor, his own (pupils) the gods
एतत्-आचक्ष्व भगवन्- this do explain, O glorious sage!
शिष्याणाम्-अक्रमम् गुरौ of the pupils the transgression towards the preceptor
श्री शुक उवाच - Shri Shuka said -

इन्द्रस्त्रिभुवनैश्वर्यमदोल्लङ्घितसत्पथ: ।
मरुद्भिर्वसुभि रुद्रैरादित्यै: ऋभुभिरनृप ॥२॥


इन्द्र:-त्रि-भुवन-ऐश्वर्यम् Indra, by the three worlds' lordship
मद-उल्लङ्घित-सत्पथ: arrogance transgressed the virtuous path
मरुद्भि:-वसुभि: रुद्रै:- by the Maruts, Vasus, Rudras,
आदित्यै:-ऋभुभि:-नृप Aadityas, the Ribhus, O King!

विश्वेदेवैश्च साध्यैश्च नासत्याभ्यां परिश्रित: ।
सिद्धचारणगन्धर्वैर्मुनिभिर्ब्रह्म वादिभि: ॥३॥


विश्वेदेवै:-च साध्यै:-च by the Vishvedevaas and by the Saadhyaas,
नासत्याभ्याम् परिश्रित: by the Ashwini Kumaaras, served
सिद्ध-चारण-गन्धर्वै:- by the Siddhas, Chaaranas, Gandharvas,
मुनिभि:-ब्रह्म वादिभि: the sages, the expositors of the Vedas

विद्याधराप्सरोभिश्च किन्नरै: पतगोरगै: ।
निषेव्यमाणो मघवान् स्तूयमानश्च भारत ॥४॥


विद्याधर-अप्सरोभि:-च by Vidyaadharas, Apsaras, and
किन्नरै: पतग-उरगै: Kinnaras, birds and Naagas,
निषेव्यमाण: मघवान् was attended upon Indra
स्तूयमान:-च भारत (his) praises being sung and O Bhaarata! (Pareekshit)

उपगीयमानो ललितमास्थानाध्यासनाश्रित: ।
पाण्डुरेणातपत्रेण चन्द्रमण्डलचारुणा ॥५॥


उपगीयमान: ललितम्-आस्थान- being sung of, in the beautiful hall
अध्यासन-आश्रित: on the throne seated
पाण्डुरेण-आतपत्रेण with silver umbrella
चन्द्र-मण्डल चारुणा moon orb like charming

युक्तश्चान्यै: पारमेष्ठ्यैश्चामरव्यजनादिभि: ।
विराजमान: पौलोम्या सहार्धासनया भृशम् ॥६॥


युक्त:-च-अन्यै: पारमेष्ठ्यै:- compiled of with other supreme royal insignia
चामर-व्यजन-आदिभि: chawries fans etc.,
विराजमान: पौलोम्या सह- seated shone, Paulomi's daughter (Sachi) with
अर्ध-आसनया भृशम् on half throne, very much

स यदा परमाचार्यं देवानामात्मनश्च ह ।
नाभ्यनन्दत संप्राप्तं प्रत्युत्थानासनादिभि: ॥७॥


स: यदा परम-आचार्यम् he when, the great preceptor
देवानाम्-आत्मन:-च ह of the gods and of himself indeed
न-अभ्यनन्दत संप्राप्तम् did not greet, having come
प्रत्युत्थान-आसन-आदिभि: by arising and offering a seat etc,

वाचस्पतिं मुनिवरं सुरासुरनमस्कृतम् ।
नोच्चचालासनादिन्द्र: पश्यन्नपि सभागतम् ॥८॥


वाचस्पतिम् मुनि-वरम् Brihaspati, the sage scion
सुर-असुर-नमस्कृतम् by the gods and demons adored
न-उच्चचाल-आसनात्-इन्द्र: did not move from the seat Indra
पश्यन्-अपि सभा-आगतम् seeing though, in the court arrived

ततो निर्गत्य सहसा कविराङ्गिरस: प्रभु: ।
आययौ स्वगृहं तूष्णीं विद्वान् श्रीमदविक्रियाम् ॥९॥


तत: निर्गत्य सहसा from there came out suddenly
कवि:-अङ्गिरस: प्रभु: the learned Angeerasa glorious
आययौ स्व-गृहम् तूष्णीम् reached (his) own house silently
विद्वान्-श्रीमत्-अविक्रियाम् aware of the affluence's pride

तर्ह्येव प्रतिबुद्ध्येन्द्रो गुरुहेलनमात्मन: ।
गर्हयामास सदसि स्वयमात्मानमात्मना ॥१०॥


तर्हि-एव then itself
प्रतिबुद्ध्य-इन्द्र: realizing Indra
गुरु-हेलनमम्-आत्मन: preceptor's disrespect by himself
गर्हयामास reproached
सदसि in the court
स्वयम्-आत्मानम्- himself his own
आत्मना by himself

अहो बत ममासाधु कृतं वै दभ्रबुद्धिना ।
यन्मयैश्वर्यमत्तेन गुरु: सदसि कात्कृत: ॥११॥


अहो बत मम-असाधु Oh! Alas! my deplorable
कृतम् वै दभ्र-बुद्धिना conduct indeed by poor witted
यत्-मया-ऐश्वर्य-मत्तेन in that, by me by opulence maddened
गुरु: सदसि कात्कृत: preceptor in the court was belittled

को गृध्येत् पण्डितो लक्ष्मीं त्रिविष्टपपतेरपि ।
ययाहमासुरं भावं नीतोऽद्य विबुधेश्वर: ॥१२॥


क: गृध्येत् पण्डित: लक्ष्मीम् who will aspire the prudent, for fortune
त्रिविष्टप-पते:-अपि the paradise lord also
यया-अहम्-आसुरम् भावम् by whom, I, demonic nature
नीत:-अद्य विबुधेश्वर: is taken today, the Lord of the gods

ये पारमेष्ठ्यं धिषणमधितिष्ठन् न कश्चन ।
प्रत्युत्तिष्ठेदिति ब्रूयुर्धर्मं ते न परं विदु: ॥१३॥


ये पारमेष्ठ्यम् धिषणम्- those who, on suzerain lord's throne
अधितिष्ठन् न कश्चन occupying, not ever
प्रत्युत्तिष्ठेत्-इति ब्रूयु:- should rise, this say,
धर्मम् ते न परम् विदु: of morality they do not the highest know

तेषां कुपथदेष्टृणां पततां तमसि ह्यध: ।
ये श्रद्दध्युर्वचस्ते वै मज्जन्त्यश्मप्लवा इव ॥१४॥


तेषाम् कुपथ-देष्टृणाम् of them, the misleading guides
पतताम् तमसि हि-अध: falling, in dark indeed hell
ये श्रद्दध्यु:-वच:-ते वै those who believe words they surely
मज्जन्ति-अश्म-प्लवा: इव sink stone boat like

अथाहममराचार्यमगाधधिषणं द्विजम् ।
प्रसादयिष्ये निशठ: शीर्ष्णा तच्चरणं स्पृशन् ॥१५॥


अथ-अहम्-अमर-आचार्यम्- now I, gods' preceptor
अगाध-धिषणम् द्विजम् of fathomless intelligence the Braahmana
प्रसादयिष्ये निशठ: शीर्ष्णा will please, guilelessly, by head,
तत्-चरणम् स्पृशन् his feet touching

एवं चिन्तयतस्तस्य मघोनो भगवान् गृहात् ।
बृहस्पतिर्गतोऽदृष्टां गतिमध्यात्ममायया ॥१६॥


एवम् चिन्तयत:-तस्य thus pondering his
मघोन: भगवान् गृहात् Indra's, the glorious (Brihaspati) from house
बृहस्पति:-गत:-अदृष्टाम् Brihaspati went to disappearing
गतिम्-आध्यात्म-मायया state by yogic power

गुरोर्नाधिगत: संज्ञां परीक्षन् भगवान् स्वराट् ।
ध्यायन् धिया सुरैर्युक्त: शर्म नालभतात्मन: ॥१७॥


गुरो:-न-अधिगत: संज्ञाम् of the preceptor did not find where abouts
परीक्षन् भगवान् स्वराट् looking for the glorious Indra
ध्यायन् धिया सुरै:-युक्त: reflecting mentally, with the gods together
शर्म न-अलभत-आत्मन: peace did not get for himself

तच्छ्रुत्वैवासुरा: सर्व आश्रित्यौशनसं मतम् ।
देवान् प्रत्युद्यमं चक्रुर्दुर्मदा आततायिन: ॥१८॥


तत्-श्रुत्वा-एव-असुरा: सर्वे that hearing only, the demons all
आश्रित्य-औशनसम् मतम् based on Shukraachaarya's advice
देवान् प्रत्युद्यमम् चक्रु:- the gods to win over prepared
दुर्मदा: आततायिन: the haughty, took up arms

तैर्विसृष्टेषुभिस्तीक्ष्णैर्निर्भिन्नाङ्गोरुबाहव: ।
ब्रह्माणं शरणं जग्मु: सहेन्द्रा नतकन्धरा: ॥१९॥


तै:-विसृष्ट-इषुभि:-तीक्ष्णै:- by them discharged arrows sharp
निर्भिन्न-अङ्ग-उरु-बाहव: torn limbs, thighs and arms
ब्रह्माणम् शरणम् जग्मु: Brahmaa's protection went to
सह-इन्द्रा: नत-कन्धरा: with Indra bowed shoulders

तांस्तथाभ्यर्दितान् वीक्ष्य भगवानात्मभूरज: ।
कृपया परया देव उवाच परिसान्त्वयन् ॥२०॥


तान्-तथा-अभ्यर्दितान् वीक्ष्य them like that, badly afflicted seeing
भगवान्-आत्मभू:-अज: god self-born birth-less
कृपया परया देव by compassion supreme Brahmaa
उवाच परिसान्त्वयन् said comfortingly
ब्रह्मा-उवाच - Brahmaa said -

अहो बत सुरश्रेष्ठा ह्यभद्रं व: कृतं महत् ।
ब्रह्मिष्ठं ब्राह्मणं दान्तमैश्वर्यान्नाभ्यनन्दत ॥२१॥


अहो बत सुरश्रेष्ठा: Oh! Alas! O scions of gods!
हि-अभद्रम् व: कृतम् महत् indeed misconduct by you was done great
ब्रह्मिष्ठम् ब्राह्मणम् दान्तम्- the Brahman realized Braahmana,
ऐश्वर्यात्-न-अभ्यनन्दत by effluence did not welcome

तस्यायमनयस्यासीत् परेभ्यो व: पराभव: ।
प्रक्षीणेभ्य: स्ववैरिभ्य: समृद्धानां च यत् सुरा: ॥२२॥


तस्य-अयम्-अनयस्य- of that this misbehaviour
आसीत् परेभ्य: व: पराभव: was by others, your defeat
प्रक्षीणेभ्य: स्व-वैरिभ्य: weak own enemies
समृद्धानाम् च यत् सुरा: of effluence are and that the gods

मघवन् द्विषत: पश्य प्रक्षीणान् गुर्वतिक्रमात् ।

सम्प्रत्युपचितान् भूय: काव्यमाराध्य भक्तित: ।
आददीरन् निलयनं ममापि भृगुदेवता: ॥२३॥


मघवन् द्विषत: पश्य O Indra! the enemies look at
प्रक्षीणान् गुरु-अतिक्रमात् weak by preceptor's disrespect
सम्प्रति-उपचितान् भूय: now having propitiated, again
काव्यम्-आराध्य भक्तित: Shukraachaarya's worshiped with devotion
आददीरन् निलयनम् (may) snatch abode
मम-अपि भृगु-देवता: mine also, of whom Bhrigu is the lord

त्रिविष्टपं किं गणयन्त्यभेद्यमन्त्रा भृगूणामनुशिक्षितार्था: ।
न विप्रगोविन्दगवीश्वराणां भवन्त्यभद्राणि नरेश्वराणाम् ॥२४॥


त्रिविष्टपम् किम् गणयन्ति- heaven do not count
अभेद्य-मन्त्रा: of impenetrable secrets
भृगूणाम्-अनुशिक्षित-अर्था: of the Bhrigu's (clan, Shukraachaarya's) taught
भृगूणाम्-अनुशिक्षित-अर्था: of the Bhrigu's (clan, Shukraachaarya's) taught principles
न विप्र-गोविन्द-गवि- not, of the Braahmanas, Lord Vishnu, cows
ईश्वराणाम् भवन्ति-अभद्राणि as masters happen evil
नरेश्वराणाम् of the kings

तद् विश्वरूपं भजताषु विप्रं तपस्विनं त्वाष्ट्रमथात्मवन्तम् ।
सभाजितोऽर्थान् स विधास्यते वो यदि क्षमिष्यध्वमुतास्य कर्म ॥२५॥


तत् विश्वरूपम् भजत- therefore to Vishvaroopa resort to
आषु विप्रम् तपस्विनम् soon, the Braahmana, the ascetic,
त्वाष्ट्रम्-अथ-आत्मवन्तम् Twashta's son and self-controlled
सभाजित:-अर्थान् respectfully treated, desires
स: विधास्यते व: यदि he will accomplish, you all
क्षमिष्यध्वम्-उत-अस्य कर्म if excuse, indeed his doings
श्री शुक उवाच - Shree Shuka said -

त एवमुदिता राजन् ब्रह्मणा विगतज्वरा: ।
ऋषिं त्वाष्ट्रमुपव्रज्य परिष्वज्येदमब्रुवन् ॥२६॥


ते एवम्-उदिता: राजन् they, thus told, O King!
ब्रह्मणा विगत-ज्वरा: by Brahmaa, relieved of anxiety
ऋषिम् त्वाष्ट्रम्-उपव्रज्य the seer, son of Twashtaa, approached,
परिष्वज्य-इदम्-अब्रुवन् and embracing, this said

वयं तेऽतिथय: प्राप्ता आश्रमं भद्रमस्तु ते ।
काम: सम्पाद्यतां तात पितृणां समयोचित: ॥२७॥


वयम् ते-अतिथय: प्राप्ता: we, your guests have come
आश्रमम् भद्रम्-अस्तु ते to (your) hermitage, may well be of you
काम: सम्पाद्यताम् तात desires accomplish, O Son!
पितृणाम् समय-उचित: of uncles, in time proper

पुत्राणां हि परो धर्म: पितृशुश्रूषणं सताम् ।
अपि पुत्रवतां ब्रह्मन् किमुत ब्रह्मचारिणाम् ॥२८॥


पुत्राणाम् हि पर: धर्म: of the sons indeed is supreme duty
पितृ-शुश्रूषणम् सताम् to parents serve of the virtuous
अपि पुत्रवताम् ब्रह्मन् even of those having sons, O Brahman!
किम्-उत ब्रह्मचारिणाम् what of the celibate

आचार्यो ब्रह्मणो मूर्ति: पिता मूर्ति: प्रजापते: ।
भ्राता मरुत्पतेर्मूर्तिर्माता साक्षात् क्षितेस्तनु: ॥२९॥


आचार्य: ब्रह्मण: मूर्ति: preceptor is Brahmaa's image
पिता-मूर्ति: प्रजापते: father is image of Prajaapati
भ्राता मरुत्पते:-मूर्ति:- brother is Indra's image
माता साक्षात् क्षिते:-तनु: mother is direct earth incarnate

दयाया भगिनी मूर्तिर्धर्मस्यात्मातिथि: स्वयम् ।
अग्नेरभ्यागतो मूर्ति: सर्वभूतानि चात्मन: ॥३०॥


दयाया भगिनी मूर्ति:- of compassion is sister the image
धर्मस्य-आत्मा-अतिथि: स्वयम् of virtue the incarnation, is guest himself
अग्ने:-अभ्यागत: मूर्ति: of fire is, chance visitor the image
सर्व-भूतानि च-आत्मन: of all beings and Supreme Self

तस्मात् पितृणामार्तानामार्तिं परपराभवम् ।
तपसापनयंस्तात सन्देशं कर्तुमर्हसि ॥३१॥


तस्मात् पितृणाम्-आर्तानाम्- therefore, of parents distressed
आर्तिम् पर-पराभवम् the discomfort of enemies' defeat
तपसा-अपनयन्-तात by asceticism dispel, O Son!
सन्देशम् कर्तुम्-अर्हसि bidding to do are capable

वृणीमहे त्वोपाध्यायं ब्रह्मिष्ठं ब्राह्मणं गुरुम् ।
यथाञ्जसा विजेष्याम: सपत्नांस्तव तेजसा ॥३२॥


वृणीमहे तु-उपाध्यायम् appoint, indeed as preceptor
ब्रह्मिष्ठम् ब्राह्मणम् गुरुम् established in Brahman, Braahmana the teacher
यथा-अञ्जसा विजेष्याम: so that easily may win
सपत्नान्-तव तेजसा the enemies, by your glory

न गर्हयन्ति ह्यर्थेषु यविष्ठाङ्घ्र्यभिवादनम् ।
छन्दोभ्योऽन्यत्र न ब्रह्मन् वयो ज्यैष्ठ्यस्य कारणम् ॥३३॥


न गर्हयन्ति हि-अर्थेषु not demeaning, indeed in self interest
यविष्ठ-अङ्घ्रि-अभिवादनम् youngers' feet bowing at
छन्दोभ्य: अन्यत्र न ब्रह्मन् of the Vedas, besides anything not, O Brahman!
वय: ज्यैष्ठ्यस्य कारणम् age of seniority is criterion
ऋषि:-उवाच The sage (Shuka) said -

अभ्यर्थित: सुरगणै: पौरोहित्ये महातपा: ।
स विश्वरूपस्तानाह प्रसन्न: श्लक्ष्णया गिरा ॥३४॥


अभ्यर्थित: सुरगणै: requested by the hosts of gods
पौरोहित्ये महातपा: for presiding priest-hood, the great ascetic
स: विश्वरूप:-तान्-आह he, Vishvaroopa, to them said,
प्रसन्न: श्लक्ष्णया गिरा pleased in a soothing voice
विश्वरूप उवाच - Vishvaroopa said -

विगर्हितं धर्मशीलैर्ब्रह्मवर्च उपव्ययम् ।

कथं नु मद्विधो नाथा लोकेशैरभियाचितम् ।
प्रत्याख्यास्यति तच्छिष्य: स एव स्वार्थ उच्यते ॥३५॥


विगर्हितम् धर्म-शीलै:- condemned by the virtuous
ब्रह्मवर्च उपव्ययम् of spiritual glory the loss
कथम् नु मद्-विध: नाथा: how indeed, me like, O Masters!
लोकेशै:-अभियाचितम् by the guardians of the spheres requested
प्रत्याख्यास्यति तत्-शिष्य: will respond, of your student
स: एव स्वार्थ उच्यते that alone is self interest called

अकिञ्चनानां हि धनं शिलोञ्छनं तेनेह निर्वर्तितसाधुसत्क्रिय: ।
कथं विगर्ह्यं नु करोम्यधीश्वरा: पौरोधसं हृष्यति येन दुर्मति: ॥३६॥


अकिञ्चनानाम् हि धनम् of the destitute (like me), indeed wealth is
शिलोञ्छनम् the scattered grains in the fields
तेन-इह निर्वर्तित by that here is accomplished
साधु-सत्क्रिय: of the noble the activities
कथम् विगर्ह्यम् why condemned
नु करोमि-अधीश्वरा: surely will do, O Suzerain lords!
पौरोधसम् हृष्यति येन priest hood is happy by which
दुर्मति: is a fool

तथापि न प्रतिब्रूयां गुरुभि: प्रार्थितं कियत् ।
भवतां प्रार्थितं सर्वं प्राणैरर्थैश्च साधये ॥३७॥


तथा-अपि न प्रतिब्रूयाम् yet will not decline
गुरुभि: प्रार्थितम् कियत् by elders requested this little
भवताम् प्रार्थितम् सर्वम् by you all asked for, all
प्राणै:-अर्थै:-च साधये with my life and self-interests, will accomplish
श्री शुक उवाच - Shree Shuka said -

तेभ्य एवं प्रतिश्रुत्य विश्वरूपो महातपा: ।
पौरोहित्यम् वृत: चक्रे परमेण समाधिना ॥३८॥


तेभ्य: एवम् प्रतिश्रुत्य to them, thus promised
विश्वरूप: महातपा: Vishvaroopa, the great ascetic
पौरोहित्यम् वृत: चक्रे priest-hood duty conducted
परमेण समाधिना with supreme diligence

सुरद्विषां श्रियं गुप्तामौशनस्यापि विद्यया ।
आच्छिद्यादान्महेन्द्राय वैष्णव्या विद्यया विभु: ॥३९॥


सुरद्विषाम् श्रियम् गुप्ताम्- the gods' enemies, the demon's fortune, secret
औशनस्य-अपि विद्यया by Shukraachaarya's also prayer
आच्छिद्य-आदात्-महेन्द्राय snatched and gave to Indra
वैष्णव्या विद्यया विभु: by the directed to Vishnu prayer, by all powerful (Vishvaroopa)

यया गुप्त: सहस्राक्षो जिग्येऽसुरचमूर्विभु: ।
तां प्राह स महेन्द्राय विश्वरूप उदारधी: ॥४०॥


यया गुप्त: सहस्राक्ष: by which was protected Indra
जिग्ये-असुर-चमू:-विभु: and won the demons' army, the powerful
ताम् प्राह स: महेन्द्राय that (prayer) told he, to Indra
विश्वरूप: उदारधी: Vishvaroopa, noble-minded
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां षष्ठे स्कन्धे सप्तम: अध्याय: ॥७॥ Thus ends the seventh discourse, in Book Six of the great and glorious

राजा-उवाच - The King said -

यया गुप्त: सहस्राक्ष: सवाहान् रिपुसैनिकान् ।
क्रीडन्निव विनिर्जित्य त्रिलोक्या बुभुजे श्रियम् ॥१॥


यया गुप्त: सहस्राक्ष: by which protected, the thousand eyed (Indra)
सवाहान् रिपुसैनिकान् along with the mounts, enemies' soldiers
क्रीडन्-इव विनिर्जित्य as though in play, defeated
त्रिलोक्या बुभुजे श्रियम् in the three worlds, enjoyed the fortune

भगवंस्तन्ममाख्याहि वर्म नारायणात्मकम् ।
यथाऽऽततायिन: शत्रून् येन गुप्तोऽजयन्मृधे ॥२॥


भगवन्-तत्-मम-आख्याहि O Divine sage! that to me do say
वर्म नारायण-आत्मकम् that armour, to Naaraayana related
यथा-आततायिन: शत्रून् so that the attacking enemies
येन गुप्त:-अजयन्-मृधे by which protected, conquered in the battle
श्री शुक उवाच - Shri Shuka said -

वृत: पुरोहितस्त्वाष्ट्रो महेन्द्रायानुपृच्छते ।
नारायणाख्यं वर्माह तदिहैकमना: शृणु ॥३॥


वृत: पुरोहित:-त्वाष्ट्र: engaged as the presiding priest, Twashtra (Vishvaroopa)
महेन्द्राय-अनुपृच्छते to Indra, who had asked
नारायण-आख्यम् वर्म-आह Naaraayana named armour told to
तत्-इह-एक-मना: शृणु that, now, (with) undivided attention, listen to
श्री विश्वरूप उवाच - Vishvaroopa said -

धौताङ्घ्रिपाणिराचम्य सपवित्र उदङ्मुख: ।
कृतस्वाङ्गकरन्यासो मन्त्राभ्यां वाग्यत: शुचि: ॥४॥


धौत-अङ्घ्रि-पाणि:-आचम्य washed feet and hands, drinking a sip of water
धौत-अङ्घ्रि-पाणि:-आचम्य washed feet and hands, drinking a sip of water three times,
सपवित्र उदङ्मुख: purified, north faced,
कृत-स्व-अङ्ग करन्यास: having done own limbs, hands placing
मन्त्राभ्याम् वाग्यत: शुचि: by Mantras, voice so that is purified

नारायणमयं वर्म सन्नह्येद् भय आगते ।
पादयोर्जानुनोरूर्वोरुदरे हृद्यथोरसि ॥५॥


नारायण-मयम् वर्म Naaraayana encompassing armour
सन्नह्येद् भय आगते may put on, (when) danger facing
पादयो:-जानुनो:-ऊर्वो:- on feet knees, thighs,
उदरे हृदि-अथ-उरसि belly, heart and chest

मुखे शिरस्यानुपूर्व्यादोङ्कारादीनि विन्यसेत् ।
ॐ नमोनारायणायेति विपर्यमथापि वा ॥६॥


मुखे शिरसि-अनुपूर्व्यात्- in the mouth, head, sequentially
ओंङ्कार-आदीनि विन्यसेत् Om and the rest, insert
ॐ नमो-नारायणाय-इति of "Om Namo Naaraayanaaya"
विपर्यम्-अथ-अपि वा reverse, then also or

करन्यासं तत: कुर्याद् द्वादशाक्षरविद्यया ।
प्रणवादियकारान्तमङ्गुल्यङ्गुष्ठपर्वसु ॥७॥


करन्यासम् तत: कुर्यात् consecration, then should do
द्वादश-अक्षर विद्यया with twelve letters' Mantra
प्रणव-आदि यकार-अन्तम्- with Om in the beginning, and 'Ya' in the end
अङ्गुली-अङ्गुष्ठ-पर्वसु in the fingers and thumb joints

न्यसेद्धृदय ओङ्कारं विकारमनु मूर्धनि ।
षकारं तु भ्रुवोर्मध्ये णकारं शिखया दिशेत् ॥८॥


न्यसेत्-हृदये ओङ्कारम् consecrate in the heart, 'Om'
विकारम्-अनु मूर्धनि 'Vi' then, in the crown
विकारम्-अनु मूर्धनि
षकारम् तु भ्रुवो:-मध्ये 'Sha' indeed, the eyebrows, between
षकारम् तु भ्रुवो:-मध्ये
णकारम् शिखया दिशेत् Na' in the back of the crown, consecrate

वेकारं नेत्रयोर्युञ्ज्यान्नकारं सर्वसन्धिषु ।
मकारमस्त्रमुद्दिश्य मन्त्रमूर्तिर्भवेद् बुध: ॥९॥


वेकारम् नेत्रयो:-युञ्ज्यात्- 'Va' in the eyes connect
नकारम् सर्व-सन्धिषु 'Na' in all joints
नकारम् सर्व-सन्धिषु
मकारम्-अस्त्रम्-उद्दिश्य 'Ma' as weapon applying
मकारम्-अस्त्रम्-उद्दिश्य
मन्त्र-मूर्ति: भवेत् बुध: Mantra personified, should become the wise

सविसर्गं फडन्तं तत् सर्वदिक्षु विनिर्दिशेत् ।
ॐ विष्णवे नम इति ॥१०॥


स-विसर्गम् फडन्तम् तत् with the visarga ' : ', snapping that
सर्व-दिक्षु विनिर्दिशेत् in all directions should apply
ॐ विष्णवे नम इति 'Om Vishnave Namah', thus
ॐ विष्णवे नम इति

आत्मानं परमं ध्यायेद् ध्येयं षट्शक्तिभिर्युतम् ।
विद्यातेजस्तपोमूर्तिमिमं मन्त्रमुदाहरेत् ॥११॥


आत्मानम् परमम् ध्यायेद् self (one with) The Supreme Self must visualize
ध्येयम् षट्-शक्तिभि:-युतम् should be meditated on The One with six powers
ध्येयम् षट्-शक्तिभि:-युतम् should be meditated on The One with six powers endowed
विद्या-तेज:-तप:-मूर्तिम्- learning, glory, asceticism personified
इमम्- मन्त्रम्-उदाहरेत् this Mantra should repeat

ॐ हरिर्विदध्यान्मम सर्वरक्षां न्यस्ताङ्घ्रिपद्म: पतगेन्द्रपृष्ठे ।
दरारिचर्मासिगदेषुचापपाशान् दधानोऽष्टगुणोऽष्टबाहु: ॥१२॥


ॐ हरि:-विदध्यात्-मम OM Hari may bestow me
सर्व-रक्षाम् न्यस्त-अङ्घ्रि-पद्म: all protection, (Who has) placed feet lotus
पतगेन्द्र-पृष्ठे on Gaduda's shoulder
दर-अरि-चर्म-असि- conch, discus, shield, sword,
गदा-इषु-चाप-पाशान् mace, arrow, bow, noose
दधान:-अष्ट-गुण:-अष्ट-बाहु: holding, having eight (mystic) powers, in eight
दधान:-अष्ट-गुण:-अष्ट-बाहु: holding, having eight (mystic) powers, in eight arms

जलेषु मां रक्षतु मत्स्यमूर्तिर्यादोगणेभ्यो वरुणस्य पाशात् ।
स्थलेषु मायावटुवामनोऽव्यात् त्रिविक्रम: खेऽवतु विश्वरूप: ॥१३॥


जलेषु माम् रक्षतु मत्स्य-मूर्ति:- in the waters, me, may protect The divine Fish
याद:-गणेभ्य: वरुणस्य पाशात् the aquatic creatures hosts, Varuna's noose like
स्थलेषु माया-वटु- on land, mystic student
वामन:-अव्यात् Vaamana may guard
त्रिविक्रम: खे-अवतु The Three Strides (form) in sky may guard
विश्वरूप: in the form of Vishvaroopa

दुर्गेष्वटव्याजिमुखादिषु प्रभु: पायान्नृसिंहोऽसुरयूथपारि: ।
विमुञ्चतो यस्य महाट्टहासं दिशो विनेदुर्न्यपतंश्च गर्भा: ॥१४॥


दुर्गेषु-अटवी- in castles, forests
आजिमुख-आदिषु battle front, etc.,
प्रभु: पायात्-नृसिंह:- The Lord may protect Nrisingha
असुर-यूथप-अरि: of the demons' host's enemy
विमुञ्चत: यस्य giving forth by Whose
महा-अट्टहासम् great laughter
दिश: विनेदु:- the directions echoed
न्यपतन्-च गर्भा: discharged were embryos

रक्षत्वसौ माध्वनि यज्ञकल्प: स्वदंष्ट्रयोन्नीतधरो वराह: ।
रामोऽद्रिकूटेष्वथ विप्रवासे सलक्ष्मणोऽव्याद् भरताग्रजोऽस्मान् ॥१५॥


रक्षतु-असौ माध्वनि may protect This, on the path
यज्ञ-कल्प: स्व-दंष्ट्रया The Sacrifice form, by own tusk
उन्नीत-धर: वराह: uplifted the earth, The Boar
राम:-अद्रि-कूटेषु-अथ Parashuraama, on mountain peaks, then
विप्रवासे स-लक्ष्मण:-अव्यात्- in travel, along with Lakshmana may guard
भरत-अग्रज:-अस्मान् Bharata's elder brother (Shri Raama) us

मामुग्रधर्मादखिलात् प्रमादान्नारायण: पातु नरश्च हासात् ।
दत्तस्त्वयोगादथ योगनाथ: पायाद् गुणेश: कपिल: कर्मबन्धात् ॥१६॥


माम्-उग्र-धर्मात्- me from violent religious practices
अखिलात् प्रमादात्- from all sins of omissions
नारायण: पातु The Lord Naaraayana may save
नर:-च हासात् Lord Nara from pride
दत्त:-तु-योगात्- Dattatreya indeed from Yoga non-practicing
अथ योग नाथ: पायाद् then Yogas master may save
गुणेश: कपिल: The master of Prakriti, Kapila
कर्म-बन्धात् may protect me from actions' bondage

सनत्कुमारोऽवतु कामदेवाद् हयशीर्षा मां पथि देवहेलनात् ।
देवर्षिवर्य: पुरुषार्चनान्तरात् कूर्मो हरिर्मां निरयादशेषात् ॥१७॥


सनत्कुमार:-अवतु कामदेवात् Sanatkumaaras may guard from love-pangs
हयशीर्षा माम् Hayasheersha me from
पथि देव-हेलनात् on the way from deities' neglecting (to bow to)
देवर्षि-वर्य: of the celestial sage the scion (Naarada)
पुरुष-अर्चन-अन्तरात् The Primary Person's worshipping mistakes
कूर्म: हरि:-माम् The tortoise Shree Hari me
निरयात्-अशेषात् from hell endless

धन्वन्तरिर्भगवान् पात्वपथ्याद् द्वन्द्वाद् भयादृषभो निर्जितात्मा ।
यज्ञश्च लोकादवताज्जनान्ताद् बलो गणात् क्रोधवशादहीन्द्र: ॥१८॥


धन्वन्तरि:-भगवान् Dhanwantaree The Lord
पातु-अपथ्यात् may protect from wrong diet
द्वन्द्वाद् भयात्- from dualities fear
ऋषभ: निर्जित-आत्मा Rishabha, who has conquered the mind
यज्ञ:-च लोकात्- (Lord) Yagya and from public
अवतात्-जन-अन्तात् save scandal
बल: गणात् Balaraama from (death) human (hands)
क्रोधवशात्-अहीन्द्र: from the (serpents) Krodhavashaa, the head serpent
क्रोधवशात्-अहीन्द्र: from the (serpents) Krodhavashaa, the head serpent Shesha

द्वैपायनो भगवानप्रबोधाद् बुद्धस्तु पाखण्डगणात् प्रमादात् ।
कल्कि: कले कालमलात् प्रपातु धर्मावनायोरुकृतावतार: ॥१९॥


द्वैपायन: भगवान्-अप्रबोधात् Dwaipaayana Lord from ignorance
बुद्ध:-तु पाखण्ड-गणात् Buddha indeed from heretical creeds
प्रमादात् and from neglect (of duties)
कल्कि: कले Kalki, from Kaliyuga
काल-मलात् प्रपातु times refuse guard
धर्म-अवनाय- for the righteousness upholding,
उरु-कृत-अवतार: glorious taken manifestation

मां केशवो गदया प्रातरव्याद् गोविन्द आसङ्गवमात्तवेणु: ।
नारायण: प्राह्ण उदात्तशक्तिर्मध्यन्दिने विष्णुररीन्द्रपाणि: ॥२०॥


माम् केशव: me Keshava
गदया प्रात:-अव्यात् by the mace in the morning coming
गोविन्द आसङ्गवम्- Govinda in the mid morning
आत्त-वेणु: नारायण: प्राह्ण holding the flute, Naaraayana in the noon
उदात्त-शक्ति:- with uplifted javelin
मध्यन्-दिने विष्णु:- at mid-day Vishnu
अरीन्द्र-पाणि: discus in hand

देवोऽपराह्णे मधुहोग्रधन्वा सायं त्रिधामावतु माधवो माम् ।
दोषे हृषीकेश उतार्धरात्रे निशीथे एकोऽवतु पद्मनाभ: ॥२१॥


देव:-अपराह्णे Lord in the afternoon
मधुहा-उग्र-धन्वा Madhusoodana, with a terrible bow
सायम् त्रिधामा-अवतु in the evening three forms having, may save
माधव: माम् Maadhava, me
दोषे हृषीकेश: at dusk Hrishikesha
उत-अर्ध-रात्रे निशीथे indeed in before night and mid night
एक:-अवतु पद्मनाभ: alone may save Padmanaabha

श्रीवत्सधामापररात्र ईश: प्रत्यूष ईशोऽसिधरो जनार्दन: ।
दामोदरोऽव्यादनुसन्ध्यं प्रभाते विश्वेश्वरो भगवान् कालमूर्ति: ॥२२॥


श्रीवत्स-धाम- Shri-Vatsa bearing
अपर-रात्र ईश: later night The Lord
प्रत्यूषे ईश:- before morning (end of night) Lord
असि-धर: जनार्दन: sword holding Janaardana
दामोदर:-अव्यात्- Daamodara may save
अनुसन्ध्यम् in (both) twilights evening and morning
प्रभाते विश्वेश्वर: भगवान् in the morning, Vishveshvara Lord
कालमूर्ति: as Time Spirit

चक्रं युगान्तानलतिग्मनेमि भ्रमत् समन्ताद् भगवत्प्रयुक्तं ।
दन्दग्धि दन्दग्ध्यरिसैन्यमाशु कक्षं यथा वातसखो हुताश: ॥२३॥


चक्रम् युगान्त- O (Sudarshana) Chakra (discus) at universal dissolution
अनल-तिग्म-नेमि fire like sharp edged
भ्रमत् समन्तात् revolving all round
भगवत्-प्रयुक्तम् by The Lord employed
दन्दग्धि दन्दग्धि- burn away, burn away
अरि-सैन्यम्-आशु enemies' army soon
कक्षम् यथा stack of hay, just as
वात-सख: हुताश: wind as friend fire (burns)

गदेऽशनिस्पर्शनविस्फुलिङ्गे निष्पिण्ढि निष्पिण्ढ्यजितप्रियासि ।
कूष्माण्डवैनायकयक्षरक्षो भूतग्रहांश्चूर्णय चूर्णयारीन् ॥२४॥


गदे-अशनि-स्पर्शन- O Mace! (Kaumodaki), thunderbolt like to touch
विस्फुलिङ्गे the sparks
निष्पिण्डि निष्पिण्डि- do crush, O! crush
अजित-प्रियासि of The Invincible Lord the beloved
कूष्माण्ड-वैनायक-यक्ष-रक्षो the Kushmaanda, Vainaayaka, Yaksha, Raakshasas,
भूत-ग्रहान्- Bhootas and Grahaas
चूर्णय चूर्णय-अरीन् grind, O! grind (to dust) the enemies

त्वं यातुधानप्रमथप्रेतमातृपिशाचविप्रग्रहघोरदृष्टीन् ।
दरेन्द्र विद्रावय कृष्णपूरितो भीमस्वनोऽरेर्हृदयानि कम्पयन् ॥२५॥


त्वम् यातुधान-प्रमथ- You, the Yaatudhaanas, the Pramathas,
प्रेत-मातृ-पिशाच- Pretas, Maatris, Pishaachas,
विप्रग्रह-घोर-दृष्टीन् the Vipragrahas, the evil eyed spirits
दरेन्द्र विद्रावय O Conch! (Paanchajanya) drive away
कृष्ण-पूरित: भीम-स्वन:- by Krishna blown, of terrific sound
अरे:-हृदयानि कम्पयन् the enemies' hearts shake

त्वं तिग्मधारासिवरारिसैन्यमीशप्रयुक्तो मम छिन्धि छिन्धि ।
चक्षूंषि चर्मञ्छतचन्द्र छादय द्विषामघोनां हर पापचक्षुषाम् ॥२६॥


त्वम् तिग्म-धार-असिवर you, sharp edged sword supreme (Nandaka)
आरि-सैन्यन्-ईश-प्रयुक्त: enemies hosts, by The Lord employed
मम छिन्धि छिन्धि my cut off mow down
चक्षूंषि चर्मन्- the eyes O Shield!
शत-चन्द्र छादय like a hundred moons, cover
द्विषाम्-अघोनाम् of the foes wicked
हर पाप-चक्षुषाम् take away the eyes of the evil eyed

यन्नो भयं ग्रहेभ्योऽभूत् केतुभ्यो नृभ्य एव च ।
सरीसृपेभ्यो दंष्ट्रिभ्यो भूतेभ्योंऽहोभ्य एव वा ॥२७॥


यत्-न: भयम् ग्रहेभ्य:-अभूत् that our fear by the comets was
केतुभ्य: नृभ्य: एव च by the Ketus, men, also and
सरीसृपेभ्य: दंष्ट्रिभ्य: by reptiles, by sharp toothed (animals)
भूतेभ्यो:-अंहोभ्य: एव वा by Bhootas, by sins, also and

सर्वाण्येतानि भगवन्नामरूपास्त्रकीर्तनात् ।
प्रयान्तु संक्षयं सद्यो ये न: श्रेय:प्रतीपका: ॥२८॥


सर्वाणि-एतानि भगवन्-नाम- all these, by Lord's name,
रूप-अस्त्र-कीर्तनात् form, weapons utterance
प्रयान्तु संक्षयम् सद्य: may go to complete destruction, soon
ये न: श्रेय: प्रतीपका: which our welfare obstruct

गरुडो भगवान् स्तोत्रस्तोभश्छन्दोमय: प्रभु: ।
रक्षत्वशेषकृच्छ्रेभ्यो विष्वक्सेन: स्वनामभि: ॥२९॥


गरुड: भगवान् Garuda, the glorious
स्तोत्र-स्तोभ:- is extolled by Saamaveda hymns
छन्दोमय: प्रभु: Vedas personified the mighty
रक्षतु-अशेष कृच्छ्रेभ्य: protect from endless dangers
विष्वक्सेन: स्व-नामभि: Vishwaksena by own name

सर्वापद्भ्यो हरेर्नामरूपयानायुधानि न: ।
बुद्धीन्द्रियमन: प्राणान् पान्तु पार्षदभूषणा: ॥३०॥


सर्व-आपद्भ्य: from all adversities
हरे:-नाम-रूप- (may) Hari's name, form,
यान-आयुधानि न: vehicle, weapons us
बुद्धि-इन्द्रिय-मन: प्राणान् intellect, senses, mind, life force,
पान्तु पार्षद-भूषणा: may protect, the attendents glorious

यथाहि भगवानेव वस्तुत: सदसच्च यत् ।
सत्येनानेन न: सर्वे यान्तु नाशमुपद्रवा: ॥३१॥


यथाहि भगवान्-एव just as, The Lord only
वस्तुत: सत्-असत्-च यत् in fact, of the form and without form that
सत्येन-अनेन न: सर्वे by truth this, our all
यान्तु नाशम्-उपद्रवा: may go to destruction, the troubles

यथैकात्म्यानुभावानां विकल्परहित: स्वयम् ।
भूषणायुधलिङ्गाख्या धत्ते शक्ती: स्वमायया ॥३२॥


यथा-एक-आत्म्य-अनुभावानाम् just as one with The Self experiencing
विकल्प-रहित: स्वयम् differentiation without self
भूषण-आयुध लिङ्ग-आख्या- ornaments, weapons, signs, name
धत्ते शक्ती: स्व-मायया take on potency by own Maayaa

तेनैव सत्यमानेन सर्वज्ञो भगवान् हरि: ।
पातु सर्वे: स्वरूपैर्न: सदा सर्वत्र सर्वश: ॥३३॥


तेन-एव सत्यम्-अनेन by that only truth this
सर्वज्ञ: भगवान् हरि: omniscient Lord Shree Hari
पातु सर्वे: स्व-रूपै:-न: save by all, by own forms, us
सदा सर्वत्र सर्वश: always everywhere, from all sides

विदिक्षु दिक्षूर्ध्वमध: समन्तादन्तर्बहिर्भगवान् नारसिंह: ।
प्रहापयँल्लोकभयं स्वनेन स्वतेजसा ग्रस्तसमस्ततेजा: ॥३४॥


विदिक्षु दिक्षु-ऊर्ध्वम्-अध: in the (intermediary) corners, directions, up
विदिक्षु दिक्षु-ऊर्ध्वम्-अध: in the (intermediary) corners, directions, up side, down side
समन्तात्-अन्त:-बहि:- all around inside outside
भगवान् नारसिंह: Lord Narasingha
प्रहापयन्-लोक-भयम् dispelling all people fear
स्वनेन स्व-तेजसा by own roar, by own effulgence
ग्रस्त-समस्त-तेजा: eclipsed all luminaries

मघवन्निदमाख्यातं वर्म नारायणात्मकम् ।
विजेष्यस्यञ्जसा येन दंशितोऽसुरयूथपान् ॥३५॥


मघवन्-इदम्-आख्यातम् O Indra! this is said
वर्म नारायण-आत्मकम् the armour, Naaraayana imbued
विजेष्यसि-अञ्जसा येन will conquer easily by which
दंशित:-असुर-यूथपान् protected demons' generals

एतद् धारयमाणस्तु यं यं पश्यति चक्षुषा ।
पदा वा संस्पृशेत् सद्य: साध्वसात् स विमुच्यते ॥३६॥


एतद् धारयमाण:-तु this (armour) wearing certainly
यम् यम् पश्यति चक्षुषा who so ever looks at with (his) eyes
पदा वा संस्पृशेत् सद्य: by feet or duly touches, immediately
साध्वसात् स: विमुच्यते from fear, he is free

न कुतश्चिद् भयं तस्य विद्यां धारयतो भवेत् ।
राजदस्युग्रहादिभ्यो व्याघ्रादिभ्यश्च कर्हिचित् ॥३७॥


न कुतश्चिद् भयम् तस्य not from anywhere fear his (who)
विद्याम् धारयत: भवेत् this knowledge has attained, will be
राज-दस्यु-ग्रह-आदिभ्य: from ruler, robbers, evil spirits, and others
व्याघ्र-आदिभ्य:-च कर्हिचित् from tiger and other (ferocious beasts) and at
व्याघ्र-आदिभ्य:-च कर्हिचित् from tiger and other (ferocious beasts) and at all

इमां विद्यां पुरा कश्चित् कौशिको धारयन् द्विज: ।
योगधारणया स्वाङ्गं जहौ स मरुधन्वनि ॥३८॥


इमाम् विद्याम् पुरा कश्चित् this text, long back, some
कौशिक: धारयन् द्विज: Kaushika, fixed in mind, Braahmana
योग-धारणया स्व-अङ्गम् by yoga concentration, own body
जहौ स: मरु-धन्वनि gave up, he in desert place

तस्योपरि विमानेन गन्धर्वपतिरेकदा ।
ययौ चित्ररथ: स्त्रीभिर्वृतो यत्र द्विजक्षय: ॥३९॥


तस्य-उपरि विमानेन him above, by aerial car
गन्धर्व-पति:-एकदा the Gandharva chief, one day
ययौ चित्ररथ: स्त्रीभि:-वृत: went Chitraratha, with ladies surrounded
यत्र द्विज-क्षय: where the Braahmana had died

गगनान्न्यपतत् सद्य: सविमानो ह्यवाक्शिरा: ।

स बालखिल्यवचनादस्थीन्यादाय विस्मित: ।
प्रास्य प्राचीसरस्वत्यां स्नात्वा धाम स्वमन्वगात् ॥४०॥


गगनात्-न्यपतत् सद्य: from the sky fell, soon
सविमान: हि-अह्यवाक्-शिरा: with the aerial car, indeed head first
स: बालखिल्य वचनात्- he, by Baalakhilya's words,
अस्थीनि-आदाय विस्मित: bones having taken, surprised
प्रास्य प्राची-सरस्वत्याम् immersed in eastward flowing Saraswati
स्नात्वा धाम स्वम्-अन्वगात् having bathed, abode own retired to
श्री शुक उवाच - Shri Shuka said -

य इदं शृणुयात् काले यो धारयति चादृत: ।

तं नमस्यन्ति भूतानि मुच्यते सर्वतो भयात् ।
य: इदम् शृणुयात् काले who-so-ever, this hears to, in time
य: धारयति च-आदृत: who takes it and with respect
तम् नमस्यन्ति भूतानि him bow all beings
मुच्यते सर्वत: भयात् is freed of all fear

एतां विद्यामधिगतो विश्वरूपाच्छतक्रतु: ।
त्रैलोक्यलक्ष्मीं बुभुजे विनिर्जित्य मृधेऽसुरान् ॥४२॥


एताम् विद्याम्-अधिगत: this knowledge having gained
विश्वरूपात्-शतक्रतु: from Vishvaroopa, Indra
त्रैलोक्य-लक्ष्मीम् बुभुजे of the three worlds' fortune enjoyed
विनिर्जित्य मृधे-असुरान् conquering in the battle the demons
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंसायां संहितायां षष्ठ स्कन्धे नारायणवर्मकथनं नाम अष्टम:
अध्याय: ॥८॥


इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंसायां संहितायां षष्ठ स्कन्धे नारायणवर्मकथनं नाम अष्टम:
अध्याय: ॥८॥ Thus ends the eighth discourse, entitled 'The text of the

श्री शुक उवाच - Shri Shuka said -

तस्यासन् विश्वरूपस्य शिरांसि त्रीणि भारत ।
सोमपीथं सुरापीथमन्नादमिति शुश्रुम ॥१॥


तस्य-आसन् विश्वरूपस्य his were, Vishwaroopa's
शिरांसि त्रीणि भारत heads three, O Bhaarata!
सोमपीथम् सुरापीथम्- Soma drinking, liquor drinking
अन्न-आदम्-इति शुश्रुम food eating, this we have heard

स वै बर्हिषि देवेभ्यो भागं प्रत्यक्षमुच्चकै: ।
अवदद् यस्य पितरो देवा: सप्रश्रयम् नृप ॥२॥


स: वै बर्हिषि देवेभ्य: he indeed, during sacrifice, to the gods
भागम् प्रत्यक्षम्-उच्चकै: share (of oblation) directly (gave) loudly
अवदत् यस्य पितर: pronouncing, whose fathers
देवा: सप्रश्रयम् नृप were the gods, with reverence O King!

स एव हि ददौ भागं परोक्षमसुरान् प्रति ।
यजमानोऽवहद् भागं मातृस्नेहवशानुग: ॥३॥


स: एव हि ददौ भागम् he also indeed offered share
परोक्षम्-असुरान् प्रति secretly, the demons towards
यजमान:-अवहत् भागम् while sacrificing, conveyed the share
मातृ-स्नेह-वश-अनुग: mother's love prompted by

तद् देवहेलनं तस्य धर्मालीकं सुरेश्वर: ।
आलक्ष्य तरसा भीतस्तच्छीर्षाण्यच्छिनद् रुषा ॥४॥


तत् देव-हेलनम् तस्य that of the gods' breach of faith, his
धर्म-अलीकम् सुरेश्वर: in religious cover, the gods' leader (Indra)
आलक्ष्य तरसा भीत:- seeing, quickly afraid
तत्-शीर्षाणि-अच्छिनत् रुषा his heads cut off in anger

सोमपीथं तु यत् तस्य शिर आसीत् कपिञ्जल: ।
कलविङ्क: सुरापीथमन्नादं यत् स तित्तिर: ॥५॥


सोमपीथम् तु यत् तस्य Soma drinking indeed, that his
शिर: आसीत् कपिञ्जल: head was Kapinjala (francolin)
कलविङ्क: सुरापीथम्- Kalavinka (sparrow), the liquor drinking
अन्न-आदम् यत् food eating which
स: तित्तिर: that Tittira (partridge)

ब्रह्महत्यामञ्जलिना जग्राह यदपीश्वर: ।

संवत्सरान्ते तदघं भूतानां स विशुद्धये ।
भूम्यम्बुद्रुमयोषिद्भ्यश्चतुर्धा व्यभजद् हरि: ॥६॥


ब्रह्म-हत्याम्-अञ्जलिना (that) Braahmana's killing, with joined palms
जग्राह यत्-अपि-ईश्वर: accepted, even though capable
संवत्सर-अन्ते तत्-अघम् at year's end, that sin
भूतानाम् स: विशुद्धये in the beings, he to purify
भूमि-अम्बु-द्रुम-योषिद्भ्य:- in earth, water, tree, and women
चतुर्धा व्यभजद् हरि: four divided the lord (Indra)

भूमिस्तुरीयं जग्राह खातपूरवरेण वै ।
ईरिणं ब्रह्महत्याया रूपं भूमौ प्रदृश्यते ॥७॥


भूमि:-तूरीयम् जग्राह the earth, fourth, accepted
खात-पूर-वरेण वै dug pit, will refill, boon, indeed
ईरिणम् ब्रह्म-हत्याया: barren (land) of Braahmana's killing
रूपम् भूमौ प्रदृश्यते form in earth is seen

तुर्यं छेदविरोहेण वरेण जगृहुर्द्रुमा: ।
तेषां निर्यासरूपेण ब्रह्महत्या प्रदृश्यते ॥८॥


तुर्यम् छेद-विरोहेण (next) fourth, (when) cut will grow again
वरेण जगृहु:-द्रुमा: with the boon accepted the trees
तेषाम् निर्यास-रूपेण their oozing (of gum) in the form
ब्रह्म-हत्या प्रदृश्यते Braahmana's killing is seen as

शश्वत्कामवरेणांहस्तुरीयं जगृहु: स्त्रिय: ।
रजोरूपेण तास्वंहो मासि मासि प्रदृश्यते ॥९॥


शश्वत्-काम-वरेण-अंह:- always sexual urge boon, the sins
तुरीयम् जगृहु: स्त्रिय: fourth accepted the young women
रज:-रूपेण तासु-अंह: in menstrual form in them the sin
मासि मासि प्रदृश्यते month by month is seen

द्रव्यभूयोवरेणापस्तुरीयं जगृहुर्मलम् ।
तासु बुद्बुद्फेनाभ्यां दृष्टं तद् हरति क्षिपन् ॥१०॥


द्रव्य-भूय:-वरेण-आप:- material regular (supply) boon, water
तुरीयम् जगृहु:-मलम् fourth took the sin
तासु बुद्-बुद्-फेनाभ्याम् in them, the bubbles and foam form
दृष्टम् तत् हरति क्षिपन् is seen, that abandoning

हतपुत्रस्ततस्त्वष्टा जुहावेन्द्राय शत्रवे ।
इन्द्रशत्रो विवर्धस्व माचिरं जहि विद्विषम् ॥११॥


हतपुत्र:-तत:-त्वष्टा killed son, then Twashtaa
जुहाव-इन्द्राय शत्रवे poured oblation, for Indra enemy
इन्द्र-शत्रो विवर्धस्व O Indra's enemy, grow
मा-अचिरम् जहि विद्विषम् without delay, kill the enemy

अथान्वाहार्यपचनादुत्थितो घोरदर्शन: ।
कृतान्त इव लोकानां युगान्तसमये यथा ॥१२॥


अथ-अन्वाहार्यपचनात्- then, from Anvaahaaryapachana
उत्थित: घोर-दर्शण: arose terrible looking
कृतान्त: इव लोकानाम् doer of end like, of the worlds
युग-अन्त-समये यथा at the universal dissolution time, as if

विष्वग्विवर्धमानं तमिषुमात्रं दिने दिने ।
दग्धशैलप्रतीकाशं सन्ध्याभ्रानीकवर्चसम् ॥१३॥


विष्वक्-विवर्धमानम् तम्- on all sides growing, he
इषु-मात्रम् दिने-दिने an arrow's size, each day
दग्ध-शैल-प्रतीकाशम् burnt hill looking like (colossal and dark in colour)
सन्ध्या-अभ्र-अनीक-वर्चसम् evening's clouds' mass glow
तप्तताम्रशिखाश्मश्रुं मध्याह्नार्कोग्रलोचनम् ॥१४॥


तप्त-ताम्र-शिखा-श्मश्रुम् molten copper hair, moustaches, beard
मध्याह्न-अर्क-उग्र-लोचनम् mid-day sun, fierce eyes

देदीप्यमाने त्रिशिखे शूल आरोप्य रोदसी ।
नृत्यन्तमुन्नदन्तं च चालयन्तं पदा महीम् ॥१५॥


देदीप्यमाने त्रिशिखे शूले on the brilliant three spiked trident
आरोप्य रोदसी placing the vault of heaven
नृत्यन्तम्-उन्नदन्तम् च dancing, roaring and
चालयन्तम् पदा महीम् shaking by feet the earth

दरीगम्भीरवक्त्रेण पिबता च नभस्तलम् ।
लिहता जिह्वयर्क्षाणि ग्रसता भुवनत्रयम् ॥१६॥


दरी-गम्भीर-वक्त्रेण- by cavern deep mouth
पिबता च नभ:-तलम् drinking, and the sky region
लिहता जिह्वया-ऋक्षाणि licking with tongue, the stars,
ग्रसता भुवन-त्रयम् devouring the worlds three

महता रौद्रदंष्ट्रेण जृम्भमाणं मुहुर्मुहु: ।
वित्रस्ता दुद्रुवुर्लोका वीक्ष्य सर्वे दिशो दश ॥१७॥


महता रौद्र-दंष्ट्रेण by big and fearful teeth
जृम्भमाणम् मुहु:-मुहु: yawning heavily again and again
वित्रस्ता: दुद्रुवु:-लोका: afraid, ran helter scelter, the people,
वीक्ष्य सर्वे दिश: दश seeing all, in directions ten

येनावृता इमे लोकास्तमसा त्वाष्ट्रमूर्तिना ।
स वै वृत्र इति प्रोक्त: पाप: परमदारुण: ॥१८॥


येन-आवृता: इमे लोका:- because had surrounded these worlds
तमसा त्वाष्ट्र-मूर्तिना by darkness, by Twashta's son
स: वै वृत्र: इति प्रोक्त: he indeed Vritra, thus was called
पाप: परम-दारुण: evil highly fierce

तं निजघ्नुरभिद्रुत्य सगणा विबुधर्षभा: ।
स्वै: स्वैर्दिव्यास्त्रशस्त्रौघै: सोऽग्रसत् तानि कृत्स्नश: ॥१९॥


तम् निजघ्नु:-अभिद्रुत्य him to kill charging
सगणा: विबुध-ऋषभा: with the troops, the gods' generals
स्वै: स्वै:-दिव्य-अस्त्र-शस्त्र-औघै: with their own divine weapons and missiles
स्वै: स्वै:-दिव्य-अस्त्र-शस्त्र-औघै: with their own divine weapons and missiles numerous
स:-अग्रसत् तानि कृत्स्नश: he (however) swallowed them altogether

ततस्ते विस्मिता: सर्वे विषण्णा ग्रस्ततेजस: ।
प्रत्यञ्चमादिपुरुषमुपतस्थु: समाहिता: ॥२०॥


तत:-ते विस्मिता: सर्वे then they, amazed all
विषण्णा ग्रस्त-तेजस: dejected, eclipsed of their splendour
प्रत्यञ्चम्-आदि-पुरुषम्- in their hearts, The Primary Person
उपतस्थु: समाहिता: approached together
देवा: ऊचु: - The gods prayed -

वाय्वम्बराग्न्यप्क्षितयस्त्रिलोका ब्रह्मादयो ये वयमुद्विजन्त: ।
हराम यस्मै बलिमन्तकोऽसौ बिभेति यस्मादरणं ततो न: ॥२१॥


वायु-अम्बर-अग्नि-अप्-क्षितय:- air, ether, fire, water, earth,
त्रिलोका: ब्रह्म-आदय: the three worlds, Brahmaa and others
ये वयम्-द्विजन्त: who (owe our allegiance to) we, afraid
हराम यस्मै बलिम्- offer to Whom oblations
अन्तक:-असौ बिभेति Time (Death) this fears
यस्मात् अरणम् तत: न: from Whom, safety from there (may be) ours

अविस्मितं तं परिपूर्णकामं स्वेनैव लाभेन समं प्रशान्तं ।
विनोपसर्पत्यपरं हि बालिश: श्वलाङ्गुलेनातितितर्ति सिन्धुम् ॥२२॥


अविस्मितम् तम् परिपूर्णकामम् unperturbed Him, (Whose) desires satisfied
स्वेन-एव लाभेन समम् प्रशान्तम् by own realization equanimous, and peaceful
विना-उपसर्पति-अपरम् हि बालिश: without, runs to another, is indeed ignorant
श्व-लाङ्गुलेन-अतितितर्ति सिन्धुम् by a dog's tail wants to swim the ocean

यस्योरुशृङ्गे जगतीं स्वनावं मनुर्यथाऽऽबध्य ततार दुर्गम् ।
स एव नस्त्वाष्ट्रभयाद् दुरन्तात् त्राताऽऽश्रितान् वारिचरोऽपि नूनम् ॥२३॥


यस्य-उरु-शृङ्गे जगतीम् on Whose colossal horns, the earth
स्व-नावम् मनु:-यथा- as (his) own boat, Manu just as
आबध्य ततार दुर्गम् having tied, crossed over the dangerous (Deluge)
स: एव न:-त्वाष्ट्र-भयाद् He alone us, from Twashta's son's danger
दुरन्तात् त्राता-आश्रितान् immense, saviour, (His) dependents
वारि-चर-:-अपि नूनम् (divine) fish like, surely

पुरा स्वयम्भूरपि संयमाम्भस्युदीर्णवातोर्मिरवै: कराले ।
एकोऽरविन्दात् पतितस्ततार तस्माद् भयाद् येन स नोऽस्तु पार: ॥२४॥


पुरा स्वयम्भू:-अपि in the beginning, Brahmaa also
संयम-अम्भसि-उदीर्ण-वात:- in the deluge waters, raised by the (fierce) winds
ऊर्मि-रवै: कराले the waves and sound fierce
एक:-अरविन्दात् पतित:- by The One only from the lotus fallen
ततार तस्माद् भयात् was saved from that peril
येन स: न:-अस्तु पार: by Whom, He, of us may be the saviour

य एक ईशो निजमायया न: ससर्ज येनानुसृजाम विश्वम् ।
वयं न यस्यापि पुर: समीहत: पश्याम लिङ्गं पृथगीशमानिन: ॥२५॥


य: एक: ईश: Who The Supreme Lord
निज-मायया न: ससर्ज by own Maayaa, us evolved
येन-अनुसृजाम विश्वम् by which we further created the world
वयम् न यस्य-अपि पुर: we do not Whose, though already
समीहत: पश्याम लिङ्गम् endeavouring behold the form
पृथक्-ईश-मानिन: independent rulers considering

यो न: सपत्नैर्भृशमर्द्यमानान् देवर्षितिर्यङ्नृषु नित्य एव ।
कृतावतारस्तनुभि: स्वमायया कृत्वाऽऽत्मसात् पाति युगे युगे च ॥२६॥


य: न: सपत्नै:-भृशम्- Who, us, greatly
अर्द्यमानान् देवर्षि- by enemies distressed sages,
तिर्यक्-नृषु नित्य एव birds, human beings, always only
कृत-अवतार:-तनुभि: taking manifestation in the bodies
स्व-मायया कृत्वा-आत्मसात् by own Maayaa taking resort to
पाति युगे युगे च protects in every Yuga and

तमेव देवं वयमात्मदैवतं परं प्रधानं पुरुषं विश्वमन्यम् ।
व्रजाम सर्वे शरणं शरण्यं स्वानां स नो धास्यति शं महात्मा ॥२७॥


तम्-एव देवम् Him only The Lord
वयम्-आत्म-दैवतम् we, The Self Shining
परम् प्रधानम् पुरुषम् The Supreme Highest Person
विश्वम्-अन्यम् the world, and transcending it,
व्रजाम सर्वे शरणम् शरण्यम् will go all, to the refuge of the refuge seekers
स्वानाम् स: न: धास्यति of His own people He, us will bring
शम् महात्मा happiness, The Supreme Spirit
श्री शुक उवाच - Shree Shuka said -

इति तेषां महाराज सुराणामुपतिष्ठताम् ।
प्रतीच्यां दिश्यभूदावि: शङ्खचक्रगदाधर: ॥२८॥


इति तेषाम् महाराज thus by them, O Great king!
सुराणाम्-उपतिष्ठताम् by the gods extolled
प्रतीच्याम् दिशि-अभूत्-आवि: in western direction, became manifest
शङ्ख-चक्र-गदा-धर: conch, discus, mace wielder

आत्मतुल्यै: षोडशभिर्विना श्रीवत्सकौस्तुभौ ।
पर्युपासितमुन्निद्रशरदम्बुरुहेक्षणम् ॥२९॥


आत्म-तुल्यै: षोडशभि:-विना Self like, by sixteen, without
श्रीवत्स-कौस्तुभौ ShreeVats and Kaustubha
पर्युपासितम्-उन्निद्र-शरद्- attended, blooming autumnal
अम्बुरुह-ईक्षणम् lotus eyed

दृष्ट्वा तमवनौ सर्व ईक्षणाह्लादविक्लवा: ।
दण्डवत् पतिता राजञ्छनैरुत्थाय तुष्टुवु: ॥३०॥


दृष्ट्वा तम्-अवनौ सर्वे seeing Him on the earth, all
ईक्षण-आह्लाद-विक्लवा: by (His) sight, with happiness overwhelmed
दण्डवत् पतिता: राजन्- log like prostrated, O King!
शनै:-उत्थाय तुष्टुवु: slowly arose and extolled
देवा: ऊचु: - The gods said -

नमस्ते यज्ञवीर्याय वयसे उत ते नम: ।
नमस्ते ह्यस्तचक्राय नम: सुपुरुहूतये ॥३१॥


नमस्ते यज्ञ-वीर्याय Hail to the Yagya's power
वयसे उत ते नम: to the Time and to You hail
नमस्ते हि-अस्त चक्राय Hail the user of the discus,
नम: सुपुरु-हूतये Hail to The One with many names

यत् ते गतीनां तिसृणामीशितु: परमं पदम् ।
नार्वाचीनो विसर्गस्य धातर्वेदितुमर्हति ॥३२॥


यत् ते गतीनाम् तिसृणाम्- those of Yours courses of three kinds
ईशितु: परमम् पदम् of The Lord's highest essence
न-अर्वाचीन: विसर्गस्य not (those) born after the creation
धात:-वेदितुम्-अर्हति O Lord! to know is capable
ॐ नमस्ते भगवन् नारायण वासुदेवादिपुरुष महापुरुष महानुभाव परममङ्गल परमकल्याण परमकारुणिक
केवल जगदाधार लोकैकनाथ सर्वेश्वर लक्ष्मीनाथ परमहंसपरिव्राजकै: परमेणात्मयोगसमाधिना
परिभावितपरिस्फुटपारमहंस्यधर्मेणोद्घाटितत-म:कपाटद्वारे चित्तेऽपावृत आत्मलोके
स्वयमुपलब्धनिजसुखानुभवो भवान् ॥३३॥


ॐ नमस्ते भगवन् नारायण वासुदेवादिपुरुष महापुरुष महानुभाव परममङ्गल परमकल्याण परमकारुणिक
केवल जगदाधार लोकैकनाथ सर्वेश्वर लक्ष्मीनाथ परमहंसपरिव्राजकै: परमेणात्मयोगसमाधिना
परिभावितपरिस्फुटपारमहंस्यधर्मेणोद्घाटितत-म:कपाटद्वारे चित्तेऽपावृत आत्मलोके
स्वयमुपलब्धनिजसुखानुभवो भवान् ॥३३॥


ॐ नमस्ते भगवन् नारायण OM' obeisance, O Lord Naaraayana,
वासुदेव-आदि-पुरुष Vaasudeva, Primary Person,
महा-पुरुष महा-अनुभाव Supreme Person, of infinite glory,
परम-मङ्गल परम-कल्याण supremely auspicious, supremely blessed,
परम-कारुणिक केवल highly compassionate, The Only One,
जगत्-आधार लोक-एक-नाथ The world's Support, the world's only Ruler,
सर्व-ईश्वर लक्ष्मी-नाथ of All The Master, Lakshmi's Spouse,
परमहंस परिव्राजकै: by the Paramahansa recluses
परमेण-आत्म-योग-समाधिना by the highest self controlled asceticism
परिभावित-परिस्फुट- well contemplated, revealed
पारमहंस्य-धर्मेण- by the Paramahansa system,
उद्घाटित-तम:-कपाट-द्वारे is opened the ignorance door, in the passage
चित्ते-अपावृत आत्म-लोके of the mind uncovered in self region
स्वयम्-उपलब्ध by the self gained
निज-सुख-अनुभव: भवान् own bliss realization, is You
दुरवबोध इव तवायं विहारयोगो यदशरणोऽशरीर इदमनवेक्षितास्मत्समवाय आत्मनैवाविक्रियमाणेन
सगुणमगुण: सृजसि पासि हरसि ॥३४॥


दुरवबोध इव तवायं विहारयोगो यदशरणोऽशरीर इदमनवेक्षितास्मत्समवाय आत्मनैवाविक्रियमाणेन
सगुणमगुण: सृजसि पासि हरसि ॥३४॥


दुरवबोध इव तव-अयम् difficult to understand like, Your this
विहार-योग: यत्-अशरण:-अशरीर: sport course, because support less, bodiless,
इदम्-अनवेक्षित-अस्मत्-समवाय this not expecting our co-operation
आत्मना-एव-अविक्रियमाणेन by Self only, without transformation
सगुणम्-अगुण: सृजसि (this) qualified (world) without qualifications, create
पासि हरसि preserve and destroy
अथ तत्र भवान् किं देवदत्तवदिह गुणविसर्गपतित: पारतन्त्र्येण स्वकृतकुशलाकुशलं
फलमुपाददात्याहोस्विदात्माराम उपशमशील: समञ्जसदर्शन उदास्त इति ह वाव न विदाम:
अथ तत्र भवान् किं देवदत्तवदिह गुणविसर्गपतित: पारतन्त्र्येण स्वकृतकुशलाकुशलं
फलमुपाददात्याहोस्विदात्माराम उपशमशील: समञ्जसदर्शन उदास्त इति ह वाव न विदाम:
अथ तत्र भवान् moreover, That Thou
किम् देवदत्त-वत्-इह is it that, Devadattaa like, here
गुण-विसर्ग-पतित: in the Gunas' various (forms) entering
पारतन्त्र्येण स्वकृत- to the actions submitting, by own done actions
कुशल-अकुशलम् good and bad
फलम्-उपाददाति- results avail of
अहो-स्वित्-आत्माराम Oh! or indeed Self revelling
उपशमशील: समञ्जस-दर्शन: self-controlled, of unruffled consciousness
उत्-आस्ते इति indeed remain, this
ह वाव न विदाम: indeed of course we do not know
न हि विरोध उभयं भगवत्यपरिगणितगुणगणे
ईश्वरेऽनवगाह्यमाहात्म्येऽर्वाचीनविकल्पवितर्कविचारप्रमाणाभासकुतर्कशास्त्रकलिलान्त:करणाश्रयदुरवग्रहवादिनां
विवादानवसर उपरतसमस्तमायामये केवल एवात्ममायामन्तर्धाय को न्वर्थो दुर्घट इव भवति
स्वरूपद्वयाभावात् ॥३६॥


न हि विरोध उभयं भगवत्यपरिगणितगुणगणे
ईश्वरेऽनवगाह्यमाहात्म्येऽर्वाचीनविकल्पवितर्कविचारप्रमाणाभासकुतर्कशास्त्रकलिलान्त:करणाश्रयदुरवग्रहवादिनां
विवादानवसर उपरतसमस्तमायामये केवल एवात्ममायामन्तर्धाय को न्वर्थो दुर्घट इव भवति
स्वरूपद्वयाभावात् ॥३६॥


न हि विरोध उभयम् not indeed are diverse, both In (You)
भगवति-अपरिगणित-गुण-गणे The Lord of innumerable Gunas' varieties
ईश्वरे-अनवगाह्य माहात्म्ये- in The All Powerful, unfathomable greatness
अर्वाचीन-विकल्प-वितर्क- of the modern controversies arguments
विचार-प्रमाण-आभास- thoughts, proofs, experiences,
कुतर्क-शास्त्र-कलिल- by the hypothesis of the (so called) scriptures,
अन्त:करण-आश्रय minded supported by
दुरवग्रह-वादिनाम् misconceptual assertions
विवाद-अनवसर arguments, no place
उपरत-समस्त मायामये transcending entire Maayaa involving
केवल एव-आत्ममायाम्- only just in own Self Maaya
अन्तर्धाय क: नु-अर्थ: concealing, what indeed predicate (is inapplicable to
अन्तर्धाय क: नु-अर्थ: concealing, what indeed predicate (is inapplicable to You)
दुर्घट इव भवति impossible like remain
स्वरूप-द्वय-अभावात् forms both devoid of
समविषममतीनां मतमनुसरसि यथा रज्जुखण्ड: सर्पादिधियाम् ॥३७॥


सम-विषम-मतीनाम् to the truth knowers and of the deluded understanding
मतम्-अनुसरसि the thought follow
यथा रज्जु-खण्ड: like rope piece
सर्प-आदि-धियाम् snake and others thinking
स एव हि पुन: सर्ववस्तुनि वस्तुस्वरूप: सर्वेश्वर: सकलजगत्कारणकारणभूत: सर्वप्रत्यगात्मत्वात्
सर्वगुणाभासोपलक्षित एक एव पर्यवशेषत: ॥३८॥


स एव हि पुन: सर्ववस्तुनि वस्तुस्वरूप: सर्वेश्वर: सकलजगत्कारणकारणभूत: सर्वप्रत्यगात्मत्वात्
सर्वगुणाभासोपलक्षित एक एव पर्यवशेषत: ॥३८॥


स: एव हि पुन: He, (You) alone are again
सर्व-वस्तुनि वस्तु-स्वरूप: in all phenomena, the truth form
सर्व-ईश्वर: सकल-जगत्-कारण the universal Lord, of the entire universe's
सर्व-ईश्वर: सकल-जगत्-कारण the universal Lord, of the entire universe's causes'
कारण-भूत: सर्व-प्रत्यक्- the cause being, everything illuminating
आत्मत्वात् सर्व-गुण-आभास- intellect's power, of all the Guna's identification
उपलक्षित: एक: एव indicating One only
पर्यवशेषत: is left at the end (after being negated as, not this not this)
अथ ह वाव तव महिमामृतरससमुद्रविप्रुषा सकृदवलीढया स्वमनसि निष्यन्दमानानवरतसुखेन
विस्मारितदृष्टश्रुतविषयसुखलेशाभासा: परमभागवता एकान्तिनो भगवति सर्वभूतप्रियसुहृदि
सर्वात्मनि नितरां निरन्तरं निवृतमनस: कथमु ह वा एते मधुमथन पुन: स्वार्थकुशला
ह्यात्मप्रियसुहृद: साधवस्त्वच्चरणाम्बुजानुसेवां विसृजन्ति न यत्र पुनरयं संसारपर्यावर्त: ॥३९॥


अथ ह वाव तव महिमामृतरससमुद्रविप्रुषा सकृदवलीढया स्वमनसि निष्यन्दमानानवरतसुखेन
विस्मारितदृष्टश्रुतविषयसुखलेशाभासा: परमभागवता एकान्तिनो भगवति सर्वभूतप्रियसुहृदि
सर्वात्मनि नितरां निरन्तरं निवृतमनस: कथमु ह वा एते मधुमथन पुन: स्वार्थकुशला
ह्यात्मप्रियसुहृद: साधवस्त्वच्चरणाम्बुजानुसेवां विसृजन्ति न यत्र पुनरयं संसारपर्यावर्त: ॥३९॥


अथ ह वाव तव महिमा- moreover, again, Your glory
अमृत-रस-समुद्र-विप्रुषा nectar juice ocean by a drop
सकृत्-अवलीढया स्व-मनसि once by tasting, in ones mind
निष्यन्दमान्-अनवरत-सुखेन flowing incessant bliss
विस्मारित-दृष्ट- forgetting the seen,
श्रुत-विषय-सुख-लेश- heard of sense pleasure minutest
आभासा: परम-भागवता: feeling, by the devout devotees
एकान्तिन: भगवति in the Singular Lord
सर्व-भूत-प्रिय-सुहृदि of all beings dear friend
सर्व-आत्मनि नितराम् of all the Soul, exclusively
निरन्तरम् निवृत-मनस: constantly with detached mind
कथम्-उ ह वा एते how indeed these
मधुमथन O Madhusoodan!
पुन: स्वार्थ-कुशला: again in self interest experts
हि-आत्म-प्रिय-सुहृद: indeed own dear friend
साधव:-त्वत्-चरण-अम्बुज- noble Your feet lotus
अनुसेवाम् विसृजन्ति worship will give up
न यत्र पुन:-अयम् not where again this
संसार-पर्यावर्त: of the transmigration revolution
त्रिभुवनात्मभवन त्रिविक्रम त्रिनयन त्रिलोकमनोहरानुभाव तवैव विभूतयो
दितिजदनुजादयश्चापि तेषामनुपक्रमसमयोऽयमिति स्वात्ममायया
सुरनरमृगमिश्रितजलचराकृतिभिर्यथापराधं दण्डं दण्डधर दधर्थ एवमेनमपि भगवञ्जहि त्वाष्ट्रमुत
यदि मन्यसे ॥४०॥


त्रिभुवनात्मभवन त्रिविक्रम त्रिनयन त्रिलोकमनोहरानुभाव तवैव विभूतयो
दितिजदनुजादयश्चापि तेषामनुपक्रमसमयोऽयमिति स्वात्ममायया
सुरनरमृगमिश्रितजलचराकृतिभिर्यथापराधं दण्डं दण्डधर दधर्थ एवमेनमपि भगवञ्जहि त्वाष्ट्रमुत
यदि मन्यसे ॥४०॥


त्रिभुवन-आत्म-भवन of the three worlds The Soul, The Abode
त्रि-विक्रम त्रि-नयन of three strides, of the three worlds The Executor
त्रि-लोक-मनोहर-अनुभाव to the three worlds of captivating glory
तव-एव विभूतय: Your alone powers
दितिज-दनुज-आदय:-च-अपि the Daityas and Daanavas and the others also
तेषाम्-अनुपक्रम- of their activities' progress
समय:-अयम्-इति (not) time this is thus
स्व-आत्म-मायया by Your own Maayaa
सुर-नर-मृग-मिश्रित of the gods, humans, animal, combined
जलचर-आकृतिभि:- by aquatic creatures' form
यथा-अपराधम् दण्डम् as the crime, the punishment
दण्डधर दधर्थ O Wielder of Punishment! Did mete
एवम्-एनम्-अपि भगवन्- so Him (Vritraasura) also, O Lord!
जहि त्वाष्ट्रम्-उत kill the son of Tvashtra, indeed
यदि मन्यसे if You feel fit
अस्माकं तावकानां तव नतानां तत ततामह तव चरननलिनयुगलध्यानानुबद्धहृदयनिगडानां
स्वलिङ्गविवरणेनात्मसात् कृतानामनुकम्पानुरञ्जितविशदरुचिरशिशिरस्मितावलोकेन
विगलितमधुरमुखरसामृतकलया चान्तस्तापमनघार्हसि शमयितुम् ॥४१॥


अस्माकं तावकानां तव नतानां तत ततामह तव चरननलिनयुगलध्यानानुबद्धहृदयनिगडानां
स्वलिङ्गविवरणेनात्मसात् कृतानामनुकम्पानुरञ्जितविशदरुचिरशिशिरस्मितावलोकेन
विगलितमधुरमुखरसामृतकलया चान्तस्तापमनघार्हसि शमयितुम् ॥४१॥


अस्माकम् तावकानाम् us, Your children
तव नतानाम् तत ततामह to You bowing, O Father, Grandfather!
चरन-नलिन-युगल- feet lotus pair
ध्यान-अनुबद्ध-हृदय-निगडानाम् meditation chain heart, bounded
स्व-लिङ्ग-विवरणेन- by own form having revealed
आत्मसात् कृतानाम्- as (Your) own taken to be
अनुकम्पा-अनुरञ्जित- gracious, accompanied with
विशद-रुचिर-शिशिर- artless, charming and refreshing
स्मित-अवलोकेन smile and look
विगलित-मधुर- polite sweet
मुख-रस-अमृत-कलया mouth words nectar drops
च-अन्त:-तापम्- and within the heart the fever
अनघ-अर्हसि शमयितुम् O Sinless One! Be pleased to cure
अथ भगवंस्तवास्माभिरखिलजगदुत्पत्तिस्थितिलयनिमित्तायमानदिव्यमायाविनोदस्य
सकलजीवनिकायानामन्तर्हृदयेषु बहिरपि च ब्रह्मप्रत्यगात्मस्वरूपेण प्रधानरूपेण च यथा
देशकालदेहावस्थानविशेषं तदुपादानोपलम्भकतयानुभवत: सर्वप्रत्ययसाक्षिण आकाशशरीरस्य
साक्षात्परब्रह्मण: परमात्मन: कियानिह वा अर्थविशेषो विज्ञापनीय: स्याद्
विस्फुलिङ्गादिभिरिव हिरण्यरेतस: ॥४२॥


अथ भगवंस्तवास्माभिरखिलजगदुत्पत्तिस्थितिलयनिमित्तायमानदिव्यमायाविनोदस्य
सकलजीवनिकायानामन्तर्हृदयेषु बहिरपि च ब्रह्मप्रत्यगात्मस्वरूपेण प्रधानरूपेण च यथा
देशकालदेहावस्थानविशेषं तदुपादानोपलम्भकतयानुभवत: सर्वप्रत्ययसाक्षिण आकाशशरीरस्य
साक्षात्परब्रह्मण: परमात्मन: कियानिह वा अर्थविशेषो विज्ञापनीय: स्याद्
विस्फुलिङ्गादिभिरिव हिरण्यरेतस: ॥४२॥


अथ भगवन्-तव- now, O Lord! of You,
अस्माभि:-अखिल-जगत्- by us, and of the whole world
उत्पत्ति-स्थिति-लय-निमित्तायमान- creation, preservation and dissolution as
दिव्य-माया-विनोदस्य of the divine Maayaa's sporting
सकल-जीव-निकायानाम्- of all the beings controller
अन्त:-हृदयेषु बहिरपि च inside the heart and outside also
ब्रह्म-प्रत्यक्-आत्म-स्वरूपेण Brahman directly in own form
प्रधान-रूपेण च in a prominent manner and
यथा देश-काल-देह-अवस्थान-विशेषम् as per place, time, body, situation
यथा देश-काल-देह-अवस्थान-विशेषम् as per place, time, body, situation particular
तत्-उपादान-उपलम्भकतया- its support illuminator as
अनुभवत: experiencing
सर्व-प्रत्यय-साक्षिण: of all the tendencies the witness
आकाश-शरीरस्य sky like (taintless) bodied
साक्षात्-परब्रह्मण: direct The Supreme Brahman
परमात्मन: कियान्-इह वा of The Supreme Soul, unable here or
अर्थ-विशेष: विज्ञापनीय: स्याद् purpose particular, explained will be
विस्फुलिङ्ग-आदिभि:-इव sparks and things by like
हिरण्यरेतस: of fire
अत एव स्वयं तदुपकल्पयास्माकं भगवत: परमगुरोस्तव चरणशतपलाशच्छायां
विविधवृजिनसंसारपरिश्रमोपशमनीमुपसृतानां वयं यत्कामेनोपसादिता: ॥४३॥


अत एव स्वयं तदुपकल्पयास्माकं भगवत: परमगुरोस्तव चरणशतपलाशच्छायां
विविधवृजिनसंसारपरिश्रमोपशमनीमुपसृतानां वयं यत्कामेनोपसादिता: ॥४३॥


अत एव स्वयम् therefore, by Yourself
तत्-उपकल्पय-अस्माकम् that accomplish for us
भगवत: परम-गुरो:- by The Lord's, The Supreme Preceptor's
तव चरण-शत-पलाश-छायाम् Your feet's hundreds lotus shade
विविध-वृजिन-संसार-परिश्रम- (which is) various sins', in the transmigration
विविध-वृजिन-संसार-परिश्रम- (which is) various sins', in the transmigration toil
उपशमनीम्-उपसृतानाम् eradicator, having approached
वयम् यत्-कामेन-उपसादिता: we, for which desire have come

अथो ईश जहि त्वाष्ट्रं ग्रसन्तं भुवनत्रयम् ।
ग्रस्तानि येन न: कृष्ण तेजांस्यस्त्रायुधानि च ॥४४॥


अथ: ईश जहि त्वाष्ट्रम् hence, O Master! kill Twashta's son
ग्रसन्तम् भुवन-त्रयम् devouring the worlds three
ग्रस्तानि येन न: कृष्ण swallowed by whom, we, O Krishna!
तेजांसि-अस्त्र-आयुधानि च is glory, missiles, weapons and

हंसाय दह्रनिलयाय निरीक्षकाय कृष्णाय मृष्टयशसे निरुपक्रमाय ।
सत्संग्रहाय भवपान्थनिजाश्रमाप्तावन्ते परीष्टगतये हरये नमस्ते ॥४५॥


हंसाय दह्र-निलयाय to The stainless, in heart's cavity lodged
निरीक्षकाय कृष्णाय The Witness, The embodiment of Bliss
मृष्ट-यशसे निरुपक्रमाय of delightful fame, The endless
सत्-संग्रहाय भव-पान्थ- of righteous The wealth, of the material world's
निज-आश्रम-आप्तौ-अन्ते own home, reaching in the end
परीष्ट-गतये हरये नमस्ते the approved path, to Hari obesciences
श्री शुक उवाच - Shree Shuka said -

अथैवमीडितो राजन् सादरं त्रिदशैर्हरि: ।
स्वमुपस्थानमाकर्ण्य प्राह तानभिनन्दित: ॥४६॥


अथ-एवम्-ईडित: राजन् thus extolled, O King!
सादरम् त्रिदशै:-हरि: reverently by the Devas, Shree Hari
स्वम्-उपस्थानम्-आकर्ण्य to Himself offered prayer hearing
प्राह तान्-अभिनन्दित: replied to them, gratified
श्री भगवान् उवाच - The Lord said -

प्रीतोऽहं व: सुरश्रेष्ठा मदुपस्थानविद्यया ।
आत्मैश्वर्यस्मृति: पुंसां भक्तिश्चैव यया मयि ॥४७॥


प्रीत:-अहम् व: सुरश्रेष्ठा: pleased I am, with You, O prestigious gods!
मत्-उपस्थान-विद्यया by to Me the prayer sacred
आत्म-ऐश्वर्य by (which) self glory
स्मृति: पुंसाम् remembrance of the people
भक्ति:-च-एव devotion and also
यया मयि by which to Me

किं दुरापं मयि प्रीते तथापि बिबुधर्षभा: ।
मय्येकान्तमतिर्नान्यन्मत्तो वाञ्छति तत्त्ववित् ॥४८॥


किम् दुरापम् मयि प्रीते what is unattainable, by Me being pleased
तथा-अपि बिबुध-ऋषभा: even then, O gods great!
मयि-एकान्त-मति:- in Me singular devotion
न-अन्यत्-मत्त: not anything else other than Me
वाञ्छति तत्त्ववित् seek the truth knowers

न वेद कृपण: श्रेय आत्मनो गुणवस्तुदृक् ।
तस्य तानिच्छतो यच्छेद् यदि सोऽपि तथाविध: ॥४९॥


न वेद कृपण: does not know a fool
श्रेय: आत्मन: benefit own
गुण-वस्तु-दृक् of the Gunas the objects looking at
तस्य तान्-इच्छत: his them seeking
यच्छेत् यदि given even if
स:-अपि तथा-विध: he again is like that

स्वयं नि:श्रेयसं विद्वान् न वक्त्यज्ञाय कर्म हि ।
न राति रोगिणोऽपथ्यं वाञ्छतो हि भिषक्तम: ॥५०॥


स्वयम् नि:श्रेयसम् विद्वान् himself the highest good (beatitude) knower,
न वक्ति-अज्ञाय कर्म हि does not advice, to the ignorant (path of) action
न राति रोगिण:-अपथ्यम् does not give to the sick wrong diet
वाञ्छत: हि भिषक्तम: asking for indeed, a good doctor

मघवन् यात भद्रं वो दध्यञ्चमृषिसत्तमम् ।
विद्याव्रततप:सारं गात्रं याचत मा चिरम् ॥५१॥


मघवन् यात भद्रम् व: Indra, go, may well be with you
दध्यञ्चम्-ऋषि-सत्तमम् to Dadhyan, the sage noblest
विद्या-व्रत-तप:-सारम् by knowledge, asceticism, religious observances, the
विद्या-व्रत-तप:-सारम् by knowledge, asceticism, religious observances, the result
गात्रम् याचत मा चिरम् body, ask for without delay

स वा अधिगतो दध्यङ्ङश्विभ्यां ब्रह्मनिष्कलम् ।
यद् वा अश्वशिरो नाम तयोरमरतां व्यधात् ॥५२॥


स: वा अधिगत: he or taught
दध्यङ्ङ-अश्विभ्याम् Dadhyan to the Ashwini Kumaaras
ब्रह्म-निष्कलम् the Brahman knowledge untainted
यत् वा अश्वशिर: which or is Ashwashiras
नाम तयो:- the name by which they both
अमरताम् व्यधात् immortality attained

दध्यङ्गाथर्वणस्त्वष्ट्रे वर्माभेद्यं मदात्मकम् ।
विश्वरूपाय यत् प्रादात् त्वष्टा यत् त्वमधास्तत: ॥५३॥


दध्यङ्ङ्-अथर्वण:- Dadhyana, son of Atharva
त्वष्ट्रे वर्म-अभेद्यम् to Twashtaa the armour unpierceable
मत्-आत्मकम् of My essence
विश्वरूपाय यत् प्रादात् to Vishvaroopa which gave
त्वष्टा यत् त्वम्-अधा:-तत: Twashtaa, which, you got from there

युष्मभ्यं याचितोऽश्विभ्यां धर्मज्ञोऽङ्गानि दास्यति ।

ततस्तैरायुधश्रेष्ठो विश्वकर्मविनिर्मित: ।
येन वृत्रशिरो हर्ता मत्तेज उपबृंहित: ॥५४॥


युष्मभ्यम् याचित:-अश्विभ्याम् to you all, requested by the two Ashwinis
धर्मज्ञ:-अङ्गानि दास्यति the knower of virtues, limbs will give
तत:-तै:-आयुध-श्रेष्ठ: then, by them a weapon best
विश्वकर्म-विनिर्मित: by Vishvakarmaa forged
येन वृत्र-शिर: हर्ता by which Vritra's head, sever,
मत्-तेज-उपबृंहित: with My power strengthened

तस्मिन् विनिहते यूयं तेजोऽस्त्रायुधसम्पद: ।
भूय: प्राप्स्यथ भद्रं वो न हिंसन्ति च मत्परान् ॥५५॥


तस्मिन् विनिहते यूयम् he being killed, you all
तेज:-अस्त्र-आयुध-सम्पद: glory, weapons, missiles, riches
भूय: प्राप्स्यथ भद्रम् व: will regain, well be with you
न हिंसन्ति च मत्परान् will not trouble and my devotees
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां षष्ठ स्कन्धे नवम: अध्याय: ॥९॥ Thus ends the ninth discourse, in Book Six of the great and glorious

श्री शुक उवाच - Shree Shuka said -

इन्द्रमेवं समादिश्य भगवान् विश्वभावन: ।
पश्यतामनिमेषाणां तत्रैवान्तर्दधे हरि: ॥१॥


इन्द्रम्-एवम् समादिश्य to Indra thus instructing
भगवान् विश्वभावन: The Lord, Protector of the world
पश्यताम्-अनिमेषाणाम् as looked on the gods
तत्र-एव-अन्तर्दधे हरि: there itself disappeared Shree Hari

तथाभियाचितो देवै: ऋषिराथर्वणो महान् ।
मोदमान उवाचेदं प्रहसन्निव भारत ॥२॥


तथा-अभियाचित: देवै: thus solicited by the gods
ऋषि:-आथर्वण: महान् sage Aatharvana (Dadhichi) the great
मोदमान: उवाच-इदम् jest fully, said this
प्रहसन्-इव भारत laughing as if, O Bhaarata! (Pareekshit)

अपि वृन्दारका यूयं न जानीथ शरीरिणाम् ।
संस्थायां यस्त्वभिद्रोहो दु:सहश्चेतनापह: ॥३॥


अपि वृन्दारका: यूयम् is it O gods! you all
न जानीथ शरीरिणाम् do not know of the embodied beings
संस्थायाम् य:-तु-अभिद्रोह: at death (time) that indeed, pain
दु:सह:-चेतना-अपह: unbearable, consciousness robbing

जिजेविषूणां जीवानामात्मा प्रेष्ठ इहेप्सित: ।
क उत्सहेत् तं दातुं भिक्षमाणाय विष्णवे ॥४॥


जिजेविषूणाम् जीवानाम्- eager to live, to the living beings
आत्मा प्रेष्ठ: इह-ईप्सित: the body is dearest, here and desired
क: उत्सहेत् तम् दातुम् who would be enthusiastic that to give
भिक्षमाणाय विष्णवे even if asked for by Vishnu
देवा: ऊचु: - The gods replied -

किं नु तद् दुस्त्यजं ब्रह्मन् पुंसां भूतानुकम्पिनाम् ।
भवद्विधानां महतां पुण्यश्लोकेड्यकर्मणाम् ॥४॥


किम् नु तद् दुस्त्यजम् ब्रह्मन् what indeed is that, difficult to give away, O
किम् नु तद् दुस्त्यजम् ब्रह्मन् what indeed is that, difficult to give away, O lord!
पुंसाम् भूत-अनुकम्पिनाम् to the people and living beings compassionate
भवत्-विधानाम् महताम् for You the like, magnanimous
पुण्यश्लोक-ईड्य-कर्मणाम् and of sacred renown, extolled for the deeds

ननु स्वार्थपरो लोको न वेद परसंकटम् ।
यदि वेद न याचेत नेति नाह यदीश्वर: ॥६॥


ननु स्वार्थ-पर: लोक: surely, selfishness inclined people
न वेद पर-संकटम् do not know others' difficulties
यदि वेद न याचेत if they knew, would not ask
न-इति न-आह यत्-ईश्वर: not thus do not say, those who have
ऋषि: उवाच - The sage said -

धर्म व: श्रोतुकामेन यूयं मे प्रत्युदाहृता: ।
एष व: प्रियमात्मानं त्यजन्तं संत्यजाम्यहम् ॥७॥


धर्म व: श्रोतु-कामेन of righteousness from you all, to hear desiring
यूयम् मे प्रत्युदाहृता: to you by me answered
एष: व: प्रियम्-आत्मानम् this to you coveted body
त्यजन्तम् संत्यजामि-अहम् leaving, will leave I

योऽध्रुवेणात्मना नाथा न धर्म न यश: पुमान् ।
ईहेत भूतदयया स शोच्य: स्थावरैरपि ॥८॥


य:-अध्रुवेण-आत्मना नाथा: one who, by the transient body's masters
न धर्मम् न यश: पुमान् not righteousness nor fame, a person
ईहते भूत-दयया wishes by living beings kindness
स: शोच्य: स्थावरै:-अपि he is to be pitied by the immobile creatures even

एतावानव्ययो धर्म: पुण्यश्लोकैरुपासित: ।
यो भूतशोकहर्षाभ्यामात्मा शोचति हृष्यति ॥९॥


एतावान्-अव्यय: धर्म: this much is the eternal virtue
पुण्यश्लोकै:-उपासित: by the sacred renowned, is practised
य: भूत-शोक-हर्षाभ्याम्- who in the living beings' sorrow and joy
आत्मा शोचति हृष्यति himself is sorrowful and joyous

अहो दैन्यमहो कष्टं पारक्यै: क्षणभङ्गुरै: ।
यन्नोपकुर्यादस्वार्थैर्मर्त्य: स्वज्ञातिविग्रहै: ॥१०॥


अहो दैन्यम्-अहो कष्टम् Oh What a pity! Oh how painful!
पारक्यै: क्षण-भङ्गुरै: by the belonging to the others, by the transitory
यत्-न-उपकुर्यात्-अस्वार्थै:- that does not serve, without selfishness
मर्त्य: स्व-ज्ञाति-विग्रहै: a mortal, by ones sons, family and body
श्री शुक उवाच - Shree Shuka said -

एवं कृतव्यवसितो दध्यङ्गथर्वणस्तनुम् ।
परे भगवति ब्रह्मण्यात्मानं सन्नयञ्जहौ ॥११॥


एवम् कृत-व्यवसित: thus, making a decision
दध्यङ्-आथर्वण: तनुम् Dadhyan, the son of Atharva, the body
परे भगवति ब्रह्मणि- in the Supreme Lord Brahman
आत्मानम् सन्नयन्-जहौ his individual self, merging, gave up

यताक्षासुमनोबुद्धिस्तत्त्वदृग् ध्वस्तबन्धन: ।
आस्थित: परमं योगं न देहं बुबुधे गतम् ॥१२॥


यत-अक्ष-असु-मन:-बुद्धि:- controlling the senses, life force, mind and
तत्त्व-दृक् ध्वस्त-बन्धन: the truth knower (Dadhichi), having broken all
तत्त्व-दृक् ध्वस्त-बन्धन: the truth knower (Dadhichi), having broken all bondages
आस्थित: परमम् योगम् established in Supreme Yoga (with Brahman)
न देहम् बुबुधे गतम् not the body know gone

अथेन्द्रो वज्रमुद्यम्य निर्मितं विश्वकर्मणा ।
मुने: शुक्तिभिरुत्सिक्तो भगवत्तेजसान्वित: ॥१३॥


अथ-इन्द्र: वज्रम्-उद्यम्य then Indra, the thunderbolt taking up
निर्मितम् विश्वकर्मणा forged by Vishvakarmaa
मुने: शुक्तिभि:-उत्सिक्त: from the sage's bones endowed with
भगवत्-तेजसा-अन्वित: The Lord's energy empowered

वृतो देवगणै: सर्वैर्गजेन्द्रोपर्यशोभत ।
स्तूयमानो मुनिगणैस्त्रैलोक्यं हर्षयन्निव ॥१४॥


वृत: देव-गणै: सर्वै:- surrounded by hosts of gods all
गजेन्द्र-उपरि-अशोभत on the king of elephants, shone
स्तूयमान:-मुनि-गणै: being extolled by crowds of sages
त्रै-लोक्यम् हर्षयन्-इव the three world delighting as if

वृत्रमभ्यद्रवच्छेत्तुमसुरानीकयूथपै: ।
पर्यस्तमोजसा राजन् क्रुद्धो रुद्र इवान्तकम् ॥१५॥


वृत्रम्-अभ्यद्रवत्-छेत्तुम्- Vritraasura attacked to kill,
असुर-अनीक-यूथपै: by the demons' army generals (surrounded)
पर्यस्तम्-ओजसा राजन् from all sides with force, O King!
क्रुद्ध: रुद्र इव-अन्तकम् enraged Rudra like, on Death

तत: सुराणामसुरै रण: परमदारुण: ।
त्रेतामुखे नर्मदायामभवत् प्रथमे युगे ॥१६॥


तत: सुराणाम्-असुरै: then of the gods with the demons
रण: परम-दारुण: battle very fierce
त्रेता-मुखे नर्मदायाम्- in the Tretaa Yuga's beginning, on Narmada river's (bank)
अभवत् प्रथमे युगे happened in the first Yuga

रुद्रैर्वसुभिरादित्यैरश्विभ्यां पितृवह्निभि: ।
मरुद्भि: ऋभुभि: साध्यैर्विश्वेदेवैर्मरुत्पतिम् ॥१७॥


रुद्रै:-वसुभि:-आदित्यै:- by the Rudras, Vasus, Aadityas (Aditi's sons)
अश्विभ्याम् पितृ-वह्निभि: the Ashvinikumaras, the manes, the gods of fire,
मरुद्भि: ऋभुभि: साध्यै:- by the Maruts, the Ribhus, Saadhyaas,
विश्वेदेवै:-मरुत्पतिम् Vishvedevaas, Indra

दृष्ट्वा वज्रधरं शक्रं रोचमानं स्वया श्रिया ।
नामृष्यन्नसुरा: राजन् मृधे वृत्रपुर:सरा: ॥१८॥


दृष्ट्वा वज्रधरं शक्रं on seeing, thunderbolt holding Indra
रोचमानम् स्वया श्रिया resplendent by his own glory
नामृष्यन्-असुरा: राजन् were not pleased the demons, O King!
मृधे वृत्र पुर: सरा: in the battle, Vritraasura in front came

नमुचि: शम्बरोऽनर्वा द्विमूर्धा ऋषभोऽम्बर: ।
हयग्रीव: शङ्कुशिरा विप्रचित्तिरयोमुख: ॥१९॥


नमुचि: शम्बर:-अनर्वा Namuchi, Shambara, Anarvaa,
द्विमूर्धा ऋषभ:-अम्बर: Dvimoordhaa, Rishabha, Ambara,
हयग्रीव: शङ्कुशिरा: Hayagreeva, Shamkushiraa,
विप्रचित्ति:-अयोमुख: Viprachitti, Ayomukha

पुलोमा वृषपर्वा च प्रहेतिर्हेतिरुत्कल: ।
दैतेया दानवा यक्षा रक्षांसि च सहस्रश: ॥२०॥


पुलोमा वृषपर्वा च Pulomaa, Vrishaparva and
प्रहेति:-हेति:-उत्कल: Praheti, Heti, Utkala,
दैतेया: दानवा: यक्षा: Daityas, Daanavas, Yakshas,
रक्षांसि च सहस्रश: Raakshasas, and in thousands

सुमालिमालिप्रमुखा: कार्तस्वरपरिच्छदा: ।
प्रतिषिध्येन्द्रसेनाग्रं मृत्योरपि दुरासदम् ॥२१॥


सुमालि-मालि-प्रमुखा: with Sumaali and Maali, the leaders
कार्तस्वर: परिच्छदा: with golden ornaments adorned
प्रतिषिध्य-इन्द्र-सेना-अग्रम् resisted Indra's army from front
मृत्यो:-अपि दुरासदम् by Death also unapproachable

अभ्यर्दयन्नसंभ्रान्ता: सिंहनादेन दुर्मदा: ।
गदाभि: परिगैर्बाणै: प्रासमुद्गरतोमरै: ॥२२॥


अभ्यर्दयन्-असंभ्रान्ता: showering, without agitation
सिंहनादेन दुर्मदा: with a lion's roar, the arrogant (demons)
गदाभि: परिगै:-बाणै: by maces, iron bludgeons, arrows,
प्रास-मुद्गर-तोमरै: barbed darts, Mudgaras and lances

शूलै: परश्वधै: खड्गै: शतघ्नीभिर्भुशुण्डिभि: ।
सर्वतोऽवाकिरन् शस्त्रैरस्त्रैश्च विबुधर्षभान् ॥२३॥


शूलै: परश्वधै: खड्गै: with pikes, axes, swords,
शतघ्नीभि:-भुशुण्डिभि: Shataghnis, Bhushundis,
सर्वत:-अवाकिरन् शस्त्रै:- all around showering weapons
अस्त्रै:-च विबुध-ऋषभान् and missiles on the god's leaders

न तेऽदृश्यन्त संछन्ना: शरजालै: समन्तत: ।
पुङ्खानुपुङ्खपतितैर्ज्योतींषीव नभोघनै: ॥२४॥


न ते-अदृश्यन्त संछन्ना: not they were seen, well covered
शर-जालै: समन्तत: by the arrows net all around
पुङ्ख-अनु-पुङ्ख-पतितै:- the tails (of the arrows) after tails stuck
ज्योतींषि-इव नभो-घनै: luminaries like, in the sky by clouds

न ते शस्त्रास्त्रवर्षौघा ह्यासेदु: सुरसैनिकान् ।
छिन्ना: सिद्धपथे देवैर्लघुहस्तै: सहस्रधा ॥२५॥


न ते शस्त्र-अस्त्र-वर्षौघा: not their weapons and missiles, rains
हि-आसेदु: सुर-सैनिकान् indeed could touch, the gods' soldiers
छिन्ना: सिद्ध-पथे देवै:- smashed in the sky, by the gods
लघु-हस्तै: सहस्रधा adept archers into thousands

अथ क्षीणास्त्रशस्त्रौघा गिरिशृङ्गद्रुमोपलै: ।
अभ्यवर्षन् सुरबलं चिच्छिदुस्तांश्च पूर्ववत् ॥२६॥


अथ क्षीण-अस्त्र-शस्त्र-औघा: then depleted the weapons and missiles stock
गिरि-शृङ्ग-द्रुम-उपलै: by mountain's peaks, trees and stones
अभ्यवर्षन् सुर-बलम् rained, on the god's army
चिच्छिदु:-तान्-च पूर्व-वत् crushed them and before like

तानक्षतान् स्वस्तिमतो निशाम्य शस्त्रास्त्रपूगैरथ वृत्रनाथा: ।
द्रुमैर्दृषद्भिर्विविधाद्रिशृङ्गैरविक्षतांस्तत्रसुरिन्द्रसैनिकान् ॥२७॥


तान्-अक्षतान् स्वस्तिमत: them, unwounded, well secure
निशाम्य शस्त्र-अस्त्र-पूगै:- hearing, by the weapons and missiles volleys
अथ वृत्रनाथा: द्रुमै:-दृषद्भि:- then, Vritraasura followers, by trees, rocks,
विविध-अद्रि-शृङ्गै:- and multifarious mountain peaks
अविक्षतान्-तत्रसु:- unscathed, were dismayed
इन्द्र-सैनिकान् Indra's soldiers

सर्वे प्रयासा अभवन् विमोघा: कृता: कृता देवगणेषु दैत्यै:।
कृष्णानुकूलेषु यथा महत्सु क्षुद्रै: प्रयुक्ता रुशती रूक्षवाच: ॥२८॥


सर्वे प्रयासा: अभवन् विमोघा: all efforts, became futile
कृता: कृता देव-गणेषु दैत्यै: done towards the hosts of gods, by the demons
कृष्ण-अनुकूलेषु यथा (to whom) Krishna was favourable, like
महत्सु क्षुद्रै: प्रयुक्ता: to the extolled, by the vile used
रुशती रूक्षवाच: maledictory and harsh words

ते स्वप्रयासं वितथं निरीक्ष्य हरावभक्ता हतयुद्धदर्पा: ।
पलायनायाजिमुखे विसृज्य पतिं मनस्ते दधुरात्तसारा: ॥२९॥


ते स्व-प्रयासम् वितथम् they, own efforts fruitless
निरीक्ष्य हरौ-अभक्ता: seeing, in Hari devotion less
हत-युद्ध-दर्पा: robbed of pride in battle
पलायनाय-आजि-मुखे to flee in the battle beginning
विसृज्य पतिम् deserting the master (Vritraasura)
मन:-ते दधु:-आत्त-सारा: mind they gave, devoid of energy

वृत्रोऽसुरांस्ताननुगान् मनस्वी प्रधावत: प्रेक्ष्य बभाष एतत् ।
पलायितं प्रेक्ष्य बलं च भग्नं भयेन तीव्रेण विहस्य वीर: ॥३०॥


वृत्र:-असुरान्-तान्-अनुगान् Vritraasura, demons those followers
मनस्वी प्रधावत: the self-possessed fleeing
प्रेक्ष्य बभाष एतत् seeing said this
पलायितम् प्रेक्ष्य and fleeing seeing
बलम् च भग्नम् ranks and broken
भयेन तीव्रेण विहस्य वीर: because of fear intense, laughingly the valiant

कालोपपन्नां रुचिरां मनस्विनामुवाच वाचं पुरुषप्रवीर: ।
हे विप्रचित्ते नमुचे पुलोमन् मयानर्वञ्छम्बर मे शृणुध्वम् ॥३१॥


काल-उपपन्नाम् रुचिराम् to the time proper, pleasing
मनस्विनाम्-उवाच वाचम् to the brave, spoke words
पुरुष-प्रवीर: the person heroic
हे विप्रचित्ते नमुचे पुलोमन् O Viprachitta, Namuchi, Pulomaa,
मय-अनर्वन्-शम्बर मे शृणुध्वम् Maya, Anarvaa, Shambara, to me listen

जातस्य मृत्युर्ध्रुव एष सर्वत: प्रतिक्रिया यस्य न चेह क्लृप्ता ।
लोको यशश्चाथ ततो यदि ह्यमुं को नाम मृत्युं न वृणीत युक्तम् ॥३२॥


जातस्य मृत्यु:-ध्रुव: of the one born death, is inevitable,
एष: सर्वत: प्रतिक्रिया यस्य this is well known, avoiding of which
न च-इह क्लृप्ता not and here is devised
लोक: यश:-च-अथ तत: यदि abode (in heaven) fame and then, from which if
हि-अमुम् क: नाम मृत्युम् indeed from it, which man death
न वृणीत युक्तम् will not court desireable

द्वौ संमताविह मृत्यू दुरापौ यद् ब्रह्मसंधारणया जितासु: ।
कलेवरं योगरतो विजह्याद् यदग्रणीर्वीरशयेऽनिवृत्त: ॥३३॥


द्वौ संमतौ-इह मृत्यू-दुरापौ two approved, here, death difficult to get
यत् ब्रह्म-संधारणया जित-असु: that by Brahman meditating on, winning over life
यत् ब्रह्म-संधारणया जित-असु: that by Brahman meditating on, winning over life force
कलेवरम् योगरत: विजह्यात् body in yoga engaged, gives up
यत्-अग्रणी:- and that in the forefront
वीरशये-अनिवृत्त: in the battle field, not turning the back
श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां षष्ठस्कन्धे इन्द्रवृत्रासुरवधवर्णनं नाम दशम:
अध्याय: ॥१०॥


श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां षष्ठस्कन्धे इन्द्रवृत्रासुरवधवर्णनं नाम दशम:
अध्याय: ॥१०॥ Thus ends the tenth discourse entitled 'An account of the conflict

श्री शुक उवाच - Shree Shuka said -

त एवं शंसतो धर्मं वच: पत्युरचेतस: ।
नैवागृह्णन् भयत्रस्ता: पलायनपरा नृप ॥१॥


ते एवम् शंसत: धर्मम् they thus advised virtuous
वच: पत्यु:-अचेतस: words of the master, not heeding
न-एव-अगृह्णन् भय-त्रस्ता: not also took it, by fear frantic
पलायन-परा: नृप to flee intent on, O King!

वशीर्यमाणां पृतनामासुरीमसुरर्षभ: ।
कालानुकूलैस्त्रिदशै: काल्यमानामनाथवत् ॥२॥


वशीर्यमानाम् पृतनाम्- the fleeing army of
आसुरीम्-असुरर्षभ: the Asuras, of the demons the foremost
काल-अनुकूलै:-त्रिदशै: time according to, by the gods
काल्यमानाम्-अनाथ-वत् put to flight, master-less like

दृष्ट्वातप्यत संक्रुद्ध इन्द्रशत्रुरमर्षित: ।
तान् निवार्यौजसा राजन् निर्भर्त्स्येदमुवाच ह ॥३॥


दृष्ट्वा-अतप्यत संक्रुद्ध: seeing was agitated, enraged
इन्द्र-शत्रु:-अमर्षित: Indra's enemy was indignant
तान् निवार्य-औजसा राजन् them warding off mightily, O King!
निर्भर्त्स्य-इदम्-उवाच ह reprimanding this, said indeed

किं व उच्चरितैर्मातुर्धावद्भि: पृष्ठतो हतै: ।
न हि भीतवध: श्लाघ्यो न स्वर्ग्य: शूरमानिनाम् ॥४॥


किम् व: उच्चरितै:-मातु:- what of you, the excreta of mother
धावद्भि: पृष्ठत: हतै: fugitives, from the back struck
न हि भीत-वध: श्लाघ्य: not indeed, of the frightened slaughter desireable
न स्वर्ग्य: शूरमानिनाम् not heaven gaining, for the brave considering

यदि व: प्रधने श्रद्धा सारं वा क्षुल्लका हृदि ।
अग्रे तिष्ठति मात्रं मे न चेद् ग्राम्यसुखे स्पृहा ॥५॥


यदि व: प्रधने श्रद्धा: if of you people, in battle is interest
सारम् क्षुल्लका हृदि courage a little bit, in the heart
अग्रे तिष्ठति मात्रम् मे in front stand, once of me
न चेत् ग्राम्य-सुखे स्पृहा not if, in sense pleasures inclination

एवं सुरगणान् क्रुद्धो भीषयन् वपुषा रिपून् ।
व्यनदत् सुमहाप्राणो येन लोका विचेतस: ॥६॥


एवम् सुरगणान् क्रुद्ध: thus the gods' hosts, enraged
भीषयन् वपुषा रिपून् threatening, by (his) body the enemies
व्यनदत् सुमहाप्राण: roared, of great strength
येन लोका: विचेतस: by which the people fainted

तेन देवगणा: सर्वे वृत्रविस्फोटनेन वै ।
निपेतुर्मूर्च्छिता भूमौ यथैवाशनिना हता: ॥७॥


तेन देव-गणा: सर्वे by that, the gods' hosts all
वृत्र-विस्फोटनेन वै by Vritraasura's roar, indeed
निपेतु:-मूर्च्छिता: भूमौ fell unconscious, on the ground
यथा-एव-अशनिना हता: like just by lightning struck

ममर्द् पद्भ्यां सुरसैन्यमातुरं निमीलिताक्षं रणरङ्गदुर्मद: ।
गां कम्पयन्नुद्यतशूल ओजसा नालं वनं यूथपतिर्यथोन्मद: ॥८॥


ममर्द पद्भ्याम् सुर-सैन्यम्- trampled with the feet, the gods army
आतुरम् निमीलित-अक्षम् fearful, with closed eyes
रण-रङ्ग-दुर्मद: for warfare passionate, unrepressable
गाम् कम्पयन्-उद्यत-शूल: the earth making to shake, taking up the spear,
ओजसा नालम् वनम् with strength, lotus bed
यूथपति:-यथा-उन्मद: elephant lord, just as in fury

विलोक्य तं वज्रधरोऽत्यमर्षित: स्वशत्रवेऽभिद्रवते महागदाम् ।
चिक्षेप तामापततीं सुदु:सहां जग्राह वामेन करेण लीलया ॥९॥


विलोक्य तम् वज्रधर:- seeing him, the wielder of the thunderbolt, (Indra)
अत्यमर्षित: स्व-शत्रवे- with great indignation, on own enemy
अभिद्रवते महागदाम् hurled a huge mace
चिक्षेप ताम्-आपततीम् hurled that, rushing
सुदु:सहाम् जग्राह the formidable caught
वामेन करेण लीलया by left hand sportingly

स इन्द्रशत्रु: कुपितो भृशंतया महेन्द्रवाहं गदयोग्रविक्रम: ।
जघान कुम्भस्थल उन्नदन्मृधे तत्कर्म सर्वे समपूजयन्नृप ॥१०॥


स: इन्द्र-शत्रु: कुपित: he, Indra's enemy enraged
भृशम् तया महेन्द्र-वाहम् badly, by that, (mace) Indra's mount
गदया-उग्र-विक्रम: by the mace, of terrible prowess
जघान कुम्भस्थले struck on the head
उन्नदन्-मृधे तत्-कर्म and roared in the battle, that act
सर्वे समपूजयन्-नृप all admired O King!

ऐरावतो वृत्रगदाभिमृष्टो विघूर्णितोऽद्रि: कुलिशाहतो यथा ।
अपासरद् भिन्नमुख: सहेन्द्रो मुञ्चन्नसृक् सप्तधनुर्भृशार्त: ॥११॥


ऐरावत: वृत्र-गदा- Airaawata, by Vritra's mace
अभिमृष्ट: विघूर्णित:-अद्रि smashed, reeled a mountain
कुलिश-आहत: यथा by lightning struck just as
अपासरद् भिन्न-मुख: retreated broken head
सह-इन्द्र: मुञ्चन्-असृक् with Indra, spitting blood
सप्त-धनु:-भृश-आर्त: to twenty-eight cubits, greatly distressed

न सन्नवाहाय विषण्णचेतसे प्रायुङ्क्त भूय: स गदां महात्मा ।
इन्द्रोऽमृतस्यन्दिकराभिमर्शवीतव्यथक्षतवाहोऽवतस्थे ॥१२॥


न सन्-अवाहाय did not becoming unconscious
विषण्ण-चेतसे प्रायुङ्क्त dejected in mind, applied
भूय: स: गदाम् महात्मा again, he, (Vritra) the mace the noble
इन्द्र:-अमृत-स्यन्दि- Indra, by nectar flowing
कर-अभिमर्श-वीत- hand touching, rid
व्यथ-क्षत-वाह:-अवतस्थे pain wounded mount, stood in front

स तं नृपेन्द्राहवकाम्यय रिपुं वज्रायुधं भ्रातृहरणं विलोक्य ।
स्मरंश्च तत्कर्म नृषंसमंह: शोकेन मोहेन हसञ्जगाद ॥१३॥


स: तम् नृपेन्द्र-आहव-काम्यय he, him (Indra), O King of kings! combat seeking
रिपुम् वज्र-आयुधम् enemy, thunderbolt as weapon
भ्रातृ-हरणम् विलोक्य brother's killer seeing
स्मरन्-च- तत्-कर्म remembering and that deed
नृषंसम्-अंह: शोकेन cruel sinful, by grief
मोहेन हसन्-जगाद and infatuation, laughingly said
वृत्र उवाच - Vritra said -

दिष्ट्या भवान् मे समवस्थितो रिपुर्यो ब्रह्महा गुरुहा भ्रातृहा च ।
दिष्ट्यानृणोऽद्याहमसत्तम त्वया मच्छूलनिर्भिन्नदृषद्धृदाचिरात् ॥१४॥


दिष्ट्या भवान् luckily you
मे समवस्थित: रिपु:-य: in my front are firmly standing, enemy who
ब्रह्महा गुरुहा भ्रातृहा च is a Braahmana killer, a preceptor killer, brother
ब्रह्महा गुरुहा भ्रातृहा च is a Braahmana killer, a preceptor killer, brother killer and
दिष्ट्या-अनृण:-अद्य-अहम्- luckily (for me) rid of debt, today I will be
असत्तम त्वया मत्-शूल-निर्भिन्न- O most wicked one! by you, by my trident is
दृषत्-हृदा-अचिरात् stone like heart soon

यो नोऽग्रजस्यात्मविदो द्विजातेर्गुरोरपापस्य च दीक्षितस्य ।
बिश्रभ्य खड्गेन शिरांस्यवृश्चत् पशोरिवाकरुण: स्वर्गकाम: ॥१५॥


य: न:-अग्रजस्य- who of my elder brother's
आत्मविद: द्विजाते:-गुरो:- the self-realized, the Braahmana, the preceptor,
अपापस्य च दीक्षितस्य of the sinless, and engaged ( on your behalf)
बिश्रभ्य खड्गेन having confidence (in You) with a axe
शिरांसि-अवृश्चत् heads chopped
पशो:-इव-अकरुण: animal's like mercilessly
स्वर्ग-काम: heaven desiring

ह्रीश्रीदयाकीर्तिभिरुज्झितं त्वां स्वकर्मणा पुरुषादैश्च गर्ह्यम् ।
कृच्छ्रेण मच्छूलविभिन्नदेहमस्पृष्टवह्निं समदन्ति गृध्रा: ॥१६॥


ह्री-श्री-दया-कीर्तिभि:- by shame, grace, compassion and glory
उज्झितम् त्वाम् स्व-कर्मणा forsaken you, by (your) own deeds
पुरुषादै:-च गर्ह्यम् by the human eaters also despised
कृच्छ्रेण मत्-शूल- altogether by my trident
विभिन्न-देहम्- shattered bodied
अस्पृष्ट-वह्मिम् untouched by fire
समदन्ति गृध्रा: will feast the vultures

अन्येऽनु ये त्वेह नृशंसमज्ञा ये ह्युद्यतास्त्रा: प्रहरन्ति मह्यम् ।
तैर्भूतनाथान् सगणान् निशातत्रिशूलनिर्भिन्नगलैर्यजामि ॥१७॥


अन्ये-अनु ये तु-इह others followers those indeed here
नृशंसम्-अज्ञा: ये हि- cruel and foolish, who, indeed,
उद्यत-अस्त्रा: प्रहरन्ति मह्यम् raising the missiles, are striking me
तै:-भूतनाथान् सगणान् by them the Bhootanaath, along with retinue
निशात-त्रिशूल- by sharp trident
निर्भिन्न-गलै:-यजामि with cut off throats, will propitiate

अथो हरे मे कुलिशेन वीर हर्ता प्रमथ्यैव शिरो यदीह ।
तत्रानृणो भूतबलिं विधाय मनस्विनां पादरज: प्रपत्स्ये ॥१८॥


अथ: हरे मे कुलिशेन then, O Indra! me by the thunderbolt
वीर हर्ता O Valiant One! Severing
प्रमथ्य-एव शिर: यत्-इह shattering only the head that here
तत्र-अनृण: then indebted still be
भूत-बलिम् विधाय to the animals etc., oblation offering
मनस्विनाम् पाद-रज: of the enlightened souls', feet dust
प्रपत्स्ये will attain

सुरेश कस्मान्न हिनोषि वज्रं पुर: स्थिते वैरिणि मय्यमोघम् ।
मा संशयिष्ठा न गदेव वज्रं स्यान्निष्फलं कृपणार्थेव याच्ञा ॥१९॥


सुरेश कस्मात्-न O King of gods! Why do not
हिनोषि वज्रम् strike the thunderbolt
पुर: स्थिते वैरिणि on the in front standing foe
मयि-अमोघम् me, the infallible
मा संशयिष्ठा: do not doubt
न गदा-इव वज्रम् not like the mace the thunderbolt
स्यात्-निष्फलम् will be fruitless
कृपण-अर्थ-एव याच्ञा from a miser money like asking for

नन्वेष वज्रस्तव शक्र तेजसा हरेर्दधीचेस्तपसा च तेजित: ।
तेनैव शत्रुं जहि विष्णुयन्त्रितो यतो हरिर्विजय: श्रीगुणास्तत: ॥२०॥


ननु-एष: वज्र:-तव शक्र definitely this thunderbolt yours, O Indra!
तेजसा हरे:-दधीचे:-तपसा by the glory of The Lord, (and) by Dadhichi's
तेजसा हरे:-दधीचे:-तपसा by the glory of The Lord, (and) by Dadhichi's asceticism
च तेजित: तेन-एव and is glorified, by that only
शत्रुम् जहि विष्णु-यन्त्रित: the enemy kill, by Vishnu prompted,
यत: हरि:-विजय: where Hari is, there victory,
श्री-गुणा:-तत: fortune, and virtues are there

अहं समाधाय मनो यथाऽऽह सङ्कर्षणस्तच्चरणारविन्दे ।
त्वद्वज्ररंहोलुलितग्राम्यपाशो गतिं मुनेर्याम्यपविद्धलोक: ॥२१॥


अहम् समाधाय मन: I concentrating my mind
यथा-आह सङ्कर्षण:- as instructed by Sankarshana
तत्-चरण-अरविन्दे in His feet lotus
त्वत्-वज्र-रंह: by your thunderbolt's force
लुलित-ग्राम्य-पाश: cut off sense pleasure cords
गतिम् मुने: यामि- the state of the sage will attain
अपविद्ध-लोक: casting off the body

पुंसां किलैकान्तधियां स्वकानां या: सम्पदो दिवि भूमौ रसायाम् ।
न राति यद् द्वेष उद्वेग आधिर्मद: कलिर्व्यसनं संप्रयास: ॥२२॥


पुंसाम् किल-एकान्त-धियाम् to the people, of course, of exclusively devoted
पुंसाम् किल-एकान्त-धियाम् to the people, of course, of exclusively devoted minds
स्वकानाम् या: सम्पद: to His own people, that fortune
दिवि भूमौ रसायाम् of the heavens, earth and subterranean regions
न राति यत् द्वेष उद्वेग does not bestow, which (causes) hatred, fear,
आधि:-मद: कलि:- mental anguish, arrogance, discord,
व्यसनम् संप्रयास: suffering and toil

त्रैवर्गिकायासविघातमस्मत्पतिर्विधत्ते पुरुषस्य शक्र ।
ततोऽनुमेयो भगवत्प्रसादो यो दुर्लभोऽऽकिञ्चनगोचरोऽन्यै: ॥२३॥


त्रै-वर्गिक-आयास- of the three classes of efforts
विघातम्-अस्मत्-पति:- futile our Master,
विधत्ते पुरुषस्य शक्र renders of the Person, O Indra!
तत:-अनुमेय: भगवत्-प्रसाद: from that is estimated, The Lord's compassion
य: दुर्लभ:- which is difficult to attain
अकिञ्चन by those who have nothing of their own
गोचर:-अन्यै: and is unfathomable for others

अहं हरे तव पादैकमूलदासानुदासो भवितानुदासो भवितास्मि भूय: ।
मन: स्मरेतासुपतेर्गुणांस्ते गृणीत वाक् कर्म करोतु काय: ॥२४॥


अहम् हरे तव पाद- I, O Hari Your!
एकमूल-दास-अनुदास: exclusive servant's servant
भविता-अस्मि भूय: will become, (when I) be (born) again
मन: स्मरेत-असु-पते:-गुणान्- (may my) mind remember, life's Lord's, the virtues
ते गृणीत वाक् Your may take name (my) speech
कर्म करोतु काय: actions of service will do the body

न नाकपृष्ठं न च पारमेष्ठ्यं न सार्वभौमं न रसाधिपत्यम् ।
न योगसिद्धीरपुनर्भवं वा समञ्जस त्वा विरहय्य काङ्क्षे ॥२५॥


न नाक-पृष्ठम् not the abode of Dhruva
न च पारमेष्ठ्यम् not and realm of Brahmaa
न सार्व-भौमम् not the sovereignty of the globe
न रसाधिपत्यम् not the subterranean region's lordship
न योग-सिद्धी:- not Yoga's attainments (superhuman powers)
अपुनर्भवम् वा or Liberation from rebirth
समञ्जस त्वा O Storehouse of Blessedness and grace, You
विरहय्य काङ्क्षे giving up, do not desire

अजातपक्षा इव मातरं खगा: स्तन्यं यथा वत्सतरा: क्षुधार्ता: ।
प्रियं प्रियेव व्युषितं विषण्णा मनोऽरविन्दाक्ष दिदृक्षते त्वाम् ॥२६॥


अजात-पक्षा इव मातरम् खगा: unfledged like, mother the birds
स्तन्यम् यथा udders (milk) like
वत्सतरा: क्षुधार्ता: calves by hunger tormented
प्रियम् प्रिय-इव व्युषितम् the beloved lover like, away from home
विषण्णा मन:- desolate, (my) mind,
अरविन्द-आक्ष दिदृक्षते त्वाम् O Lotus Eyed! to behold You

ममोत्तमश्लोकजनेषु सख्यं संसारचक्रे भ्रमत: स्वकर्मभि: ।
त्वन्माययाऽऽत्मात्मजदारगेहेष्वासक्तचित्तस्य न नाथ भूयात् ॥२७॥


मम-उत्तमश्लोक-जनेषु my, of the excellent renown's, devotees
सख्यम् संसार-चक्रे friendship (may be), in world's whirlwind
भ्रमत: स्व-कर्मभि: revolving, by own actions
त्वत्-मायया-आत्मा- by Your Maayaa in self,
आत्मज-दार-गेहेषु- offspring, wife, and in home
आसक्त-चित्तस्य attached minded
न नाथ भूयात् not O Lord! may be
श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां षष्ठस्कन्धे वृत्रस्य इन्द्रोपदेशो नाम एकादश:
अध्याय: ॥११॥


श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां षष्ठस्कन्धे वृत्रस्य इन्द्रोपदेशो नाम एकादश:
अध्याय: ॥११॥ Thus ends the eleventh discourse entitled 'Vritra's teaching to Indra',

ऋषि:-उवाच - The sage (Shree Shuka) said -

एवं जिहासुर्नृप देहमाजौ मृत्युं वरं विजयान्मन्यमान: ।
शूलं प्रगृह्याभ्यपतत् सुरेन्द्रं यथा महापुरुषं कैटभोऽप्सु ॥१॥


एवम् जिहासु:-नृप देहम्- thus to shed, O King! the body
अजौ मृत्युम् वरम् in battle, death preferable
विजयात्-मन्यमान: to victory considering
शूलम् प्रगृह्य-अभ्यपतत् trident seizing, charged
सुरेन्द्रम् यथा महापुरुषम् at Indra, like, at The Supreme Person (Vishnu)
कैटभ:-अप्सु Kaitabha in the waters (of deluge)

ततो युगान्ताग्निकठोरजिह्वमाविध्य शूलं तरसासुरेन्द्र: ।
क्षिप्त्वा महेन्द्राय विनद्य वीरो हतोऽसि पापेति रुषा जगाद ॥२॥


तत: युगान्त-अग्नि-कठोर- then, at universe's end the flame, formidable
जिह्वम्-आविध्य शूलम् prongs, hurled the trident
तरसा-असुरेन्द्र: quickly the demon king
क्षिप्त्वा महेन्द्राय threw it on Indra
विनद्य वीर: हत:-असि roared the valiant (Vritra), 'Killed are you
पाप-इति रुषा जगाद O wicked one!' thus, in anger exclaimed

ख आपतत् तद् विचलद् ग्रहोल्कावन्निरीक्ष्य दुष्प्रेक्ष्यमजातविक्लव: ।
वज्रेण वज्री शतपर्वणाच्छिनद् भुजं च तस्योरगराजभोगम् ॥३॥


खे आपतत् तत् विचलत् in the air darting, that whirling
ग्रह-उल्का-वत्-निरीक्ष्य the planet or meteor like seeing
दुष्प्रेक्ष्यम्-अजात-विक्लव: the dazzling (trident), not given to being
दुष्प्रेक्ष्यम्-अजात-विक्लव: the dazzling (trident), not given to being perturbed
वज्रेण वज्री शत-पर्वणा- by thunderbolt, thunderbolt wielder, of hundred
अच्छिनत् भुजम् च तस्य- cut off arm and his
उरग-राज-भोगम् the serpent king like his prey

छिन्नैकबाहु: परिघेण वृत्र: संरब्ध आसाद्य गृहीतवज्रम् ।
हनौ तताडेन्द्रमथामरेभं वज्रं च हस्तान्न्यपतन्मघोन: ॥४॥


छिन्न-एक-बाहु: severed of one arm
परिघेण वृत्र: संरब्ध by the mace, Vritra, enraged
आसाद्य गृहीत-वज्रम् approached, holding the thunderbolt
हनौ-तताड-इन्द्रम्- on the chin hit Indra and
अथ-अमरेभम् then the celestial elephant
वज्रम् च हस्तात्- thunderbolt from the hand
न्यपतत्-मघोन: fell of Indra

वृत्रस्य कर्मातिमहाद्भुतं तत् सुरासुराश्चारणसिद्धसङ्घा: ।
अपूजयंस्तत् पुरुहूतसंकटं निरीक्ष्य हा हेति विचुक्रुशुर्भृशम् ॥५॥


वृत्रस्य कर्म-अति-महा-अद्भुतम् Vritra's feat, very much marvellous
तत् सुर-असुरा:-चारण that, gods the demons, Chaaranas,
सिद्ध-सङ्घा: and the Siddha's hosts
अपूजयन्-तत् पुरुहूत-संकटम् admired that, Indra's plight
निरीक्ष्य हा हा-इति seeing 'Alas! Alas!' thus
विचुक्रुशु:-भृशम् cried again and again

इन्द्रो न वज्रं जगृहे विलज्जितश्च्युतं स्वहस्तादरिसन्निधौ ।
तमाह वृत्रो हर आत्तवज्रो जहि स्वशत्रुं न विषादकाल: ॥६॥


इन्द्र: न वज्रम् जगृहे Indra did not the thunderbolt take up
विलज्जित:-च्युतम् ashamed, fallen
स्व-हस्तात्-अरि-सन्निधौ from own hands, in enemy's front
तम्-आह वृत्र: हरे आत्त-वज्र: him said Vritra, 'O Indra! Take up the
तम्-आह वृत्र: हरे आत्त-वज्र: him said Vritra, 'O Indra! Take up the thunderbolt
जहि स्व-शत्रुम् kill your foe
न विषाद-काल: it not to lament time'

युयुत्सतां कुत्रचिदाततायिनां जय: सदैकत्र न वै परात्मनाम् ।
विनैकमुत्पत्तिलयस्थितीश्वरं सर्वज्ञमाद्यं पुरुषं सनातनम् ॥७॥


युयुत्सताम् कुत्रचित्- eager for combat, where ever,
आततायिनाम् जय: सदा- of the bellicose victory, always
एकत्र न वै परात्मनाम् singularly is not indeed led by destiny
विना-एकम्-उत्पत्ति-लय- except The One of the creation dissolution,
स्थिति-ईश्वरम् सर्वज्ञम्- and preservation's Lord, The All Knowing,
आद्यम् पुरुषम् सनातनम् The Primary Person, The Eternal

लोका: सपाला यस्येमे वसन्ति विवशा वशे ।
द्विजा इव शिचा बद्धा: स काल इह कारणम् ॥८॥


लोका: सपाला: यस्य-इमे the worlds, with their guardians, of which (reason)
लोका: सपाला: यस्य-इमे the worlds, with their guardians, of which (reason) in this
वसन्ति विवशा वशे live, helplessly in control of
द्विजा: इव शिचा बद्धा: birds like, in net caught,
स: काल: इह कारणम् that Time, in this is the reason

ओज: सहो बलं प्राणममृतं मृत्युमेव च ।
तमज्ञाय जनो हेतुमात्मानं मन्यते जडम् ॥९॥


ओज: सह: बलम् प्राणम्- the potency, the power, strength, life,
अमृतम् मृत्युम्-एव च immortality, death also and
तम्-अज्ञाय जन: हेतुम्- that (Time) not knowing, man, the cause
आत्मानम् मन्यते जडम् his own body, recognizes, the gross

यथा दारुमयी नारी यथा यन्त्रमयो मृग: ।
एवं भूतानि मघवन्नीशतन्त्राणि विद्धि भो: ॥१०॥


यथा दारुमयी नारी just as wooden woman
यथा यन्त्रमय: मृग: just as mechanical deer
एवम् भूतानि मघवन्- like that the beings, O Indra!
ईश-तन्त्राणि विद्धि भो: The Lord's control, know, O!

पुरुष: प्रकृतिर्व्यक्तमात्मा भूतेन्द्रियाशया: ।
शक्नुवन्त्यस्य सर्गादौ न विना यदनुग्रहात् ॥११॥


पुरुष: प्रकृति:-अव्यक्तम्- the Jeeva, Prakriti, Mahat-tatva,
आत्मा भूत-इन्द्रिय-आशया: ego, five elements, senses, and the mind,
शक्नुवन्ति-अस्य सर्ग-आदौ are capable of its creation, etc.,
न विना यत्-अनुग्रहात् not without by Whose grace

अविद्वानेवमात्मानं मन्यतेऽनीशमीश्वरम् ।
भूतै: सृजति भूतानि ग्रसते तानि तै: स्वयम् ॥१२॥


अविद्वान्-एव-आत्मानम् the ignorant only himself
मन्यते-अनीशम्-ईश्वरम् regards, master less, the master
भूतै: सृजति भूतानि by the beings creates the beings
ग्रसते तानि तै: स्वयम् devours them through them himself

आयु: श्री: कीर्तिरैश्वर्यमाशिष: पुरुषस्य या: ।
भवन्त्येव हि तत्काले यथानिच्छोर्विपर्यया: ॥१३॥


आयु: श्री: कीर्ति:- long life, affluence, fame,
ऐश्वर्यम्-आशिष: power, the blessings
पुरुषस्य या: (coveted by) the man which
भवन्ति-एव हि तत्-काले happen only in that time
यथा-अनिच्छ:-विपर्यया: just as undesired for, or otherwise

तस्मादकीर्तियशसोर्जयापजययोरपि ।
सम: स्यात् सुखदु:खाभ्यां मृत्युजीवितयोस्तथा ॥१४॥


तस्मात्-अकीर्ति-यशसो:- therefore, in disrepute and fame
जय-अपजययो:-अपि victory and defeat also
सम: स्यात् सुख-दु:खाभ्याम् balanced should be in joy and sorrow
मृत्यु-जीवितयो:-तथा in death and life

सत्त्वं रजस्तम इति प्रकृतेर्नात्मनो गुणा: ।
तत्र साक्षिणमात्मानं यो वेद न स बध्यते ॥१५॥


सत्त्वम् रज:-तम इति प्रकृते:- Sattva, Rajas, Tamas, these of Prakriti
न-आत्मन: गुण: not of the Self the attributes
तत्र साक्षिणम्-आत्मानम् there witness oneself
य: वेद न स: बध्यते who recognizes, not he is bound

पश्य मां निर्जितं शक्र वृक्णायुधभुजं मृधे ।
घटमानं यथाशक्ति तव प्राणजिहीर्षया ॥१६॥


पश्य माम् निर्जितम् शक्र look at me, defeated, O Indra!
वृक्ण-आयुध-भुजम् मृधे (with) cut off weapon (trident), (and) arm in the battle
घटमानम् यथा-शक्ति: exerting with full power
तव प्राण-जिहीर्षया your life wanting to take

प्राणग्लहोऽयं समर इष्वक्षो वाहनासन: ।
अत्र न ज्ञायतेऽमुष्य जयोऽमुष्य पराजय: ॥१७॥


प्राण-ग्लह:-अयम् समर life at stake is this warfare
इषु-अक्ष: वाहन-आसन: arrows are the dice, the mounts are the board
अत्र न ज्ञायते-अमुष्य जय:- here is not known, this ones victory (or)
अमुष्य पराजय: this ones defeat
श्री शुक उवाच- Shri Shuka said -

इन्द्रो वृत्रवच: श्रुत्वा गतालीकमपूजयत् ।
गृहीतवज्र: प्रहसंस्तमाह गतविस्मय: ॥१८॥


इन्द्र: वृत्र-वच: श्रुत्वा Indra, Vritra's words hearing
गत-अलीकम्-अपूजयत् guile-less, welcomed it
गृहीत-वज्र: प्रहसन्- taking up the thunderbolt, laughingly
तम्-आह गत-विस्मय: to him said without wonder
इन्द्र उवाच - Indra said -

अहो दानव सिद्धोऽसि यस्य ते मतिरीदृशी ।
भक्त: सर्वात्मनाऽऽत्मानं सुहृदं जगदीश्वरम् ॥१९॥


अहो दानव सिद्ध:-असि O Demon! have achieved (your goal)
यस्य ते मति:-ईदृशी whose, your mind is such
भक्त: सर्वात्मना-आत्मानम् a devotee of, with all your being, The Soul,
सुहृदम् जगदीश्वरम् true Friend, of the universe The Ruler

भवानतार्षीन्मायां वै वैष्णवीं जनमोहिनीम् ।
यद् विहायासुरं भावं महापुरुषतां गत: ॥२०॥


भवान्-अतार्षीत्-मायाम् you have crossed (reached the end) of Maayaa
वै वैष्णवीम् जन-मोहिनीम् indeed of Vishnu, people deluding
यत् विहाय-आसुरम् भावम् in that shedding, demonic disposition
महा-पुरुषताम् गत: exalted peoples position have gained

खल्विदं महदाश्चर्यं यद् रज: प्रकृतेस्तव ।
वासुदेवे भगवति सत्त्वात्मनि दृढा मति: ॥२१॥


खलु-इदम् महत्-आश्चर्यम् Surely this is very surprising
यत् रज: प्रकृते:-तव that, of Raajasic temperament you
वासुदेवे भगवति in Vaasudeva The Lord
सत्त्व-आत्मनि दृढा: मति: in The Sattva personified, unwavering devotion

यस्य भक्तिर्भगवति हरौ नि:श्रेयसेश्वरे ।
विक्रीडतोऽमृताम्भोधौ किं क्षुद्रै: खातकोदकै: ॥२२॥


यस्य भक्ति:-भगवति हरौ whose devotion is in Lord Shree Hari
नि:श्रेयसे-ईश्वरे The Bestower of final beatitude, The All-Powerful
विक्रीडत:-अमृत-अम्भोघौ (and) sports in the nectar ocean
किम् क्षुद्रै: खातक-उदकै: of what (use) with small puddles' water
श्री शुक उवाच - Shri Shuka said -

इति ब्रुवाणावन्योन्यं धर्मजिज्ञासया नृप ।
युयुधाते महावीर्याविन्द्रवृत्रौ युधाम्पती ॥२३॥


इति ब्रुवाणौ-अन्योन्यम् thus talking to each other
धर्म-जिज्ञासया नृप in Dharma (righteousness) enquiring, O King!
युयुधाते महावीर्यौ- kept fighting the two warriors
इन्द्र-वृत्रौ युधाम्पती Indra and Vritra, scions in battle

आविध्य परिघं वृत्र: कार्ष्णायसमरिन्दम: ।
इन्द्राय प्राहिणोद् घोरं वामहस्तेन मारिष ॥२४॥


आविध्य परिघम् वृत्र: whirling the bludgeon, Vritra,
कार्ष्णायसम्-अरिन्दम: made of iron, the foe subduer
इन्द्राय प्राहिणोत् घोरम् on Indra hurled, the terrible
वाम-हस्तेन मारिष with left hand, O noble Pareekshita!

स तु वृत्रस्य परिघं करं च करभोपमम् ।
चिच्छेद युगपद् देवो वज्रेण शतपर्वणा ॥२५॥


स: तु परिघम् करम् च he indeed, the bludgeon and the arm
करभ-उपमम् the tusk (of an elephant) like
चिच्छेद युगपत् देव: severed simultaneously, the god
वज्रेण शत-पर्वणा by the thunderbolt of hundred knots

दोर्भ्यामुत्कृत्तमूलाभ्यां बभौ रक्तस्रवोऽसुर: ।
छिन्नपक्षो यथा गोत्र: खाद् भ्रष्टो वज्रिणा हत: ॥२६॥


दोर्भ्याम्-उत्कृत्त- both chopped
मूलाभ्याम् बभौ at the roots became
रक्त-स्रव:-असुर: blood flowing demon
छिन्न-पक्ष: यथा गोत्र: chopped wings, like mountain
खात् भ्रष्ट: वज्रिणा हत: from the sky dropped, by the thunderbolt struck

कृत्वाधरां हनुं भूमौ दैत्यो दिव्युत्तरां हनुम् ।
नभोगम्भीरवक्त्रेण लेलिहोल्बणजिह्वया ॥२७॥


कृत्वा-अधराम् हनुम् भूमौ placing the lower jaw, on the earth,
दैत्य: दिवि-उत्तराम् हनुम् the demon, in heaven the upper jaw,
नभ:-गम्भीर-वक्त्रेण by the sky (like) deep mouth,
लेलिह-उल्बण-जिह्वया (with) wagging fierce tongue

दंष्ट्राभि: कालकल्पाभिर्ग्रसन्निव जगत्त्रयम् ।
अतिमात्रमहाकाय आक्षिपंस्तरसा गिरीन् ॥२८॥


दंष्ट्राभि: काल-कल्पाभि:- by the teeth like death fierce
ग्रसन्-इव जगत्-त्रयम् devouring as if, the worlds three
अतिमात्र-महाकाय very voluminous huge body
आक्षिपन्-तरसा गिरीन् throwing about speedily, the mountains

गिरिराट् पादचारीव पद्भ्यां निर्जरयन् महीम् ।
जग्रास स समासाद्य वज्रिणं सहवाहनम् ॥२९॥


गिरि-राट् पाद-चारी-इव mountain king, on the feet walking like
पद्भ्याम् निर्जरयन् महीम् by (his) feet trampling the earth
जग्रास स: समासाद्य swallowed he, approached
वज्रिणम् सह-वाहनम् the thunderbolt wielder (Indra), with the mount

महाप्राणो महावीर्यो महासर्प इव द्विपम् ।

वृत्रग्रस्तं तमालक्ष्य सप्रजापतय: सुरा: ।
हा कष्टमिति निर्विण्णाश्चुक्रुशु: समहर्षय: ॥३०॥


महाप्राण: महावीर्य: of immense strength, of extraordinary power
महासर्प: इव द्विपम् a gigantic snake like the elephant
वृत्र-ग्रस्तम् तम्-आलक्ष्य by Vritra swallowed, him seeing
सप्रजापतय: सुरा: along with the guardians, the gods,
हा कष्टम्-इति Alas, what a pity!' this
निर्विण्णा:-चक्रुशु: in despair exclaimed
समहर्षय: with the great sages

निगीर्णोऽप्यसुरेन्द्रेण न ममारोदरं गत: ।
महापुरुषसन्नद्धो योगमायाबलेन च ॥३१॥


निगीर्ण:-अपि-असुर-इन्द्रेण swallowed even, by the demons' king
न ममार-उदरम् गत: did not die, in the stomach reached
महा-पुरुष-सन्नद्ध: by The Supreme Person protected
योग-माया-बलेन च by Yoga mystic power, and by power of conjuration

भित्त्वा वज्रेण तत्कुक्षिं निष्क्रम्य बलभिद् विभु: ।
उच्चकर्त शिर: शत्रोर्गिरिशृङ्गमिवौजसा ॥३२॥


भित्त्वा वज्रेण तत्-कुक्षिम् ripping by the thunderbolt his belly
निष्क्रम्य बलभिद् विभु: coming out, Bala's killer, (Indra) the powerful
उच्चकर्त शिर: शत्रो:- severed off the head of the enemy
गिरि-शृङ्गम्-इव-ओजसा mountain' peak like with vigour

वज्रस्तु तत्कन्धरमाशुवेग: कृन्तन् समन्तात् परिवर्तमान: ।
न्यपातयत् तावदहर्गणेन यो ज्योतिषामयने वार्त्रहत्ये ॥३३॥


वज्र:-तुस्तु तत्-कन्धरम्- the thunderbolt, then, his neck
आशु-वेग: कृन्तन् with high speed cutting
समन्तात् परिवर्तमान: from all sides revolving
न्यपातयत् तावत्-अहर्गणेन fell (it), in those many days
य: ज्योतिषाम्-अयने वार्त्र-हत्ये which in the heavenly bodies course, of
य: ज्योतिषाम्-अयने वार्त्र-हत्ये which in the heavenly bodies course, of Vritra's death

तदा च खे दुन्दुभयो विनेदुर्गन्धर्वसिद्धा: समहर्षिसङ्घा: ।
वार्त्रघ्नलिङ्गैस्तमभिष्टुवाना मन्त्रैर्मुदा कुसुमैरभ्यवर्षन् ॥३४॥


तदा च खे दुन्दुभय: विनेदु:- then and in the sky, drums sounded
गन्धर्व-सिद्धा: समहर्षि-सङ्घा: Gandharvas, Siddhaas, with the great sages
गन्धर्व-सिद्धा: समहर्षि-सङ्घा: Gandharvas, Siddhaas, with the great sages hosts
वार्त्रघ्न-लिङ्गै:-तम्-अभिष्टुवाना: by Vritraasura's killers' prowess, him
वार्त्रघ्न-लिङ्गै:-तम्-अभिष्टुवाना: by Vritraasura's killers' prowess, him extolled
मन्त्रै:-मुदा कुसुमै:-अभ्यवर्षन् by hymns joyful, by flowers and showering

वृत्रस्य देहान्निष्क्रान्तमात्मज्योतिररिन्दम ।
पश्यतां सर्वलोकानामलोकं समपद्यत ॥३५॥


वृत्रस्य देहात्-निष्क्रान्तम्- from Vritra's body issuing forth
आत्म-ज्योति:-अरिन्दम the soul's effulgence, O Pareekshit!
पश्यताम् सर्व-लोकानाम्- as looked on, all the people
अलोकम् समपद्यत to the realm beyond merged
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां षष्ठ स्कन्धे वृत्रवधो नाम द्वादश:
अध्याय: ॥१२॥


इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां षष्ठ स्कन्धे वृत्रवधो नाम द्वादश:
अध्याय: ॥१२॥ Thus ends the twelfth discourse entitled 'Vritra Slain', in Book Six of

श्री शुक उवाच - Shree Shuka said -

वृते हते त्रयो लोका विना शक्रेण भूरिद ।
सपाला ह्यभवन् सद्यो विज्वरा निर्वृतेन्द्रिया: ॥१॥


वृते हते त्रय: लोका: Vritra being killed, three worlds
विना शक्रेण भूरिद except Indra, O Pareekshit!
सपाला: हि-अभवन् सद्य: with the guardians indeed, became instantly
विज्वरा: निर्वृत-इन्द्रिया: rid of anxiety, and gratified at heart

देवर्षिपितृभूतानि दैत्या देवानुगा: स्वयम् ।
प्रतिजग्मु: स्वधिष्ण्यानि ब्रह्मेशेन्द्रादयस्तत: ॥२॥


देव-ऋर्षि-पितृ-भूतानि the gods, sages, manes, and spirits
दैत्या: देव-अनुगा: स्वयम् demons, god's attendents, of their own (accord)
प्रतिजग्मु: स्व-धिष्ण्यानि returned to their own realms
ब्रह्म-ईश-इन्द्र-आदय:-तत: Brahmaa, Shiva, Indra and others from there
राजा-उवाच - The King said -

इन्द्रस्यानिर्वृतेर्हेतुं श्रोतुमिच्छामि भो मुने ।
येनासन् सुखिनो देवा हरेर्दु:खं कुतोऽभवत् ॥३॥


इन्द्रस्य-अनिर्वृते:-हेतुम् of Indra, unhappiness the cause
श्रोतुम्-इच्छामि भो मुने long to hear, O Sage!
येन-आसन् सुखिन: देवा: by which were happy the gods
हरे:-दु:खम् कुत:-अभवत् Indra's agony, how became
श्री शुक उवाच - Shri Shuka said -

वृत्रविक्रमसंविग्ना: सर्वे देवा: सहर्षिभि: ।
तद्वधायार्थयन्निन्द्रं नैच्छद् भीतो बृहद्वधात् ॥४॥


वृत्र-विक्रम-संविग्ना: Vritra's prowess being frightened of
सर्वे देवा: सह-ऋषिभि: all the gods, along with the sages
तत्-वधाय-अर्थयन्-इन्द्रम् for his killing implored Indra,
न-इच्छत् भीत: बृहत्-वधात् did not want to, afraid of Braahmana's killing
इन्द्र उवाच् - Indra said -

स्त्रीभूजलद्रुमैरेनो विश्वरूपवधोद्भवम् ।
विभक्तमनुगृह्णद्भिर्वृत्रहत्यां क्व मार्ज्म्यहम् ॥५॥


स्त्री-भू-जल-द्रुमै-एन: woman, earth, water, trees, the sin
विश्वरूप-वध-उद्भवम् by Vishwaroopa's slaying, generated
विभक्तम्-अनुगृह्णद्भि:- divided graciously
वृत्र-हत्याम् क्व मार्ज्मि-अहम् Vritra's slaughter where will atone I
श्री शुक उवाच - Shree Shuka said -

ऋषयस्तदुपाकर्ण्य महेन्द्रमिदमब्रुवन् ।
याजयिष्याम भद्रं ते हयमेधेन मा स्म भै: ॥६॥


ऋषय:-तत्-उत्-उपाकर्ण्य the sages, that indeed, hearing
महेन्द्रम्-इदम्-अब्रुवन् to Indra, this said
याजयिष्याम भद्रम् ते will perform sacrifice, may well be with you,
हयमेधेन मा स्म भै: by Hayamedha, do not be afraid

हयमेधेन पुरुषं परमात्मानमीश्वरम् ।
इष्ट्वा नारायणं देवं मोक्ष्यसेऽपि जगद्वधात् ॥७॥


हयमेधेन पुरुषम् by Hayamedha, The Person, The Inner Controller,
परमात्मानम्-ईश्वरम् The Ruler of the universe,
इष्ट्वा नारायणम् देवम् having worshipped, Naaraayana Lord
मोक्ष्यसे-अपि जगत्-वधात् will be absolved even of the world's slaughter

ब्रह्महा पितृहा गोघ्नो मातृहाऽऽचार्यहाघवान् ।
श्वाद: पुल्कसको वापि शुद्ध्येरन् यस्य कीर्तनात् ॥८॥


ब्रह्म-हा पितृ-हा गो-घ्न: Braahmana's killer, father's killer, cow killer,
मातृ-हा च-आर्य-हा-अघवान् mother's killer, and preceptor's killer the sinner
श्वाद: पुल्कसको वा-अपि dog's flesh eater, a man of sinful birth, or also
शुद्ध्येरन् यस्य कीर्तनात् is purified, by Whose names uttering

तमश्वमेधेन महामखेन श्रद्धान्वितोऽस्माभिरनुष्ठितेन ।
हत्वापि सब्रह्म चराचरं त्वं न लिप्यसे किं खलनिग्रहेण ॥९॥


तम्-अश्वमेधेन महा-मखेन by that Ashvamedha, great sacrifice
श्रद्धा-अन्वित:-अस्माभि:-अनुष्ठितेन reverence with, by us conducted
हत्वा-अपि स-ब्रह्म having slain even with the Braahmanas
चर-अचरम् त्वम् न लिप्यसे the mobile and immobile (world), you will not be
चर-अचरम् त्वम् न लिप्यसे the mobile and immobile (world), you will not be tainted
किम् खल-निग्रहेण what of an evil doer subjugating
श्री शुक उवाच - Shree Shuka said -

एवं सञ्चोदितो विप्रैर्मरुत्वानहनद्रिपुम् ।
ब्रह्महत्या हते तस्मिन्नाससाद वृषाकपिम् ॥१०॥


एवम् सञ्चोदित: विप्रै:- thus urged by the Braahmanas,
मरुत्वान्-अहनत्-रिपुम् Indra, killed the enemy (Vritra)
ब्रह्म-हत्या हते Braahmana's killing (sin) having killed
तस्मिन्-आससाद वृषाकपिम् on him came, Indra

तयेन्द्र: स्मासहत् तापं निर्वृतिर्नामुमाविशत् ।
ह्रीमन्तं वाच्यतां प्राप्तं सुखयन्त्यपि नो गुणा: ॥११॥


तया-इन्द्र: स्म-असहत् तापम् by that Indra did suffer agony,
निर्वृति:-न-अमुम्-आविशत् relief, not to him, returned
ह्रीमन्तम् वाच्यताम् प्राप्तम् (to the one with a) sense of shame, defame having
ह्रीमन्तम् वाच्यताम् प्राप्तम् (to the one with a) sense of shame, defame having incurred
सुखयन्ति-अपि नो गुणा: give peace even, not virtues

तां ददर्शानुधवन्तीं चाण्डालीमिव रूपिणीम् ।
जरया वेपमानाङ्गीं यक्ष्मग्रस्तामसृक्पटाम् ॥१२॥


ताम् ददर्श-अनुधवन्तीम् her (the sin) saw, running
चाण्डालीम्-इव रूपिणीम् a pariah woman, like form
जरया वेपमान-अङ्गीम् by old age shivering body
यक्ष्म-ग्रस्ताम्-असृक्-पटाम् consumption inflicted, blood (stained) clothes

विकीर्य पलितान् केशांस्तिष्ठ तिष्ठेति भाषिणीम् ।
मीनगन्ध्यसुगन्धेन कुर्वतीं मार्गदूषणम् ॥१३॥


विकीर्य पलितान् केशान्- throwing about white hair
तिष्ठ तिष्ठ-इति भाषिणीम् 'Stop, Stop,' this saying
तिष्ठ तिष्ठ-इति भाषिणीम्
मीन-गन्धी-असु-गन्धेन fish smell from breath stinking
कुर्वती मार्ग-दूषणम् making the road foul

नभो गतो दिश: सर्वा: सहस्राक्षो विशाम्पते ।
प्रागुदीचीं दिशं तूर्णं प्रविष्टो नृप मानसम् ॥१४॥


नभ: गत: दिश: सर्वा: to the sky went, in directions all
सहस्राक्ष: विशाम्पते The thousand eyed Indra, O King!
प्राक्-उदीचीम् दिशम् तूर्णम् to the north east direction, quickly
प्रविष्ट: नृप मानसम् entered, O King! In Maanasa (lake)

स आवसत्पुष्करनालतन्तूनलब्धभोगो यदिहाग्निदूत: ।
वर्षाणि साहस्रमलक्षितोऽन्त: स चिन्तयन् ब्रह्मवधाद् विमोक्षम् ॥१५॥


स: आवसत्-पुष्कर-नाल-तन्तून्- he lived in the lotus stalk fibres
अलब्ध-भोग: यत्-इह-अग्नि-दूत: not getting food, because here fire is the
अलब्ध-भोग: यत्-इह-अग्नि-दूत: not getting food, because here fire is the conveyer
वर्षाणि साहस्रम्- for years thousands
अलक्षित:-अन्त: of unknown where abouts
स: चिन्तयन् he thinking
ब्रह्म-वधात् विमोक्षम् of from Braahmana's killing atonement

तावत्त्रिणाकं नहुष: शशास विद्यातपोयोगबलानुभाव: ।
स सम्पदैश्वर्यमदान्धबुद्धिर्नीतस्तिरश्चां गतिमिन्द्रपत्न्या ॥१६॥


तावत्-त्रिणाकम् नहुष: शशास till then, the heaven, Nahusha ruled
विद्या-तप:-योग-बल-अनुभाव: by learning, asceticism, Yoga, valour virtue of
स: सम्पत्-ऐश्वर्य- he by the opulence and power
मद-अन्ध-बुद्धि:- intoxicated and blinded intellect
नीत:-तिरश्चाम् गतिम्- was rendered to reptile species
इन्द्र-पत्न्या by Indra's wife (Shuchi)

ततो गतो ब्रह्मगिरोपहूत ऋतम्भरध्याननिवारिताघ: ।
पापस्तु दिग्देवतया हतौजास्तं नाभ्यभूदवितं विष्णुपत्न्या ॥१७॥


तत: गत: ब्रह्म-गिरा-उपहूत: from there (he) went, by Braahmana's words
तत: गत: ब्रह्म-गिरा-उपहूत: from there (he) went, by Braahmana's words called
ऋतम्भर-ध्यान-निवारित-अघ: by on Hari meditating, was atoned the sin
पाप:-तु दिग्देवतया that sin, indeed, by the guards of the directions
हत-औजा:-तम् न-अभ्यभूत्- deprived of its force, him did not assail
अवितम् विष्णु-पत्न्या protected by Vishnu's wife (Laxmi)

तं च ब्रह्मर्षयोऽभ्येत्य हयमेधेन भारत ।
यथावद्दीक्षयाञ्चक्रु: पुरुषाराधनेन ह ॥१८॥


तम् च ब्रह्मर्षय:-अभ्येत्य him and the celestial sages approached
हयमेधेन भारत by Hayamedha (sacrifice), O Pareekshit!
यथावत्-दीक्षयान्-चक्रु: duly consecrated
पुरुष-आराधनेन ह to The Supreme Person propitiate, indeed

अथेज्यमाने पुरुषे सर्वदेवमयात्मनि ।
अश्वमेधे महेन्द्रेण वितते ब्रह्मवादिभि: ॥१९॥


अथ-इज्यमाने पुरुषे now, being worshipped The Supreme Person
सर्व-देवमय-आत्मनि of all the divinities the Soul
अश्वमेधे महेन्द्रेण through Ashvamedha, by Indra
वितते ब्रह्म-वादिभि: performed by the Veda's expositors

स वै त्वाष्ट्रवधो भूयानपि पापचयो नृप ।
नीतस्तेनैव शून्याय नीहार इव भानुना ॥२०॥


स: वै त्वाष्ट्र-वध: that indeed Vritraasura's slaughter
भूयान्-अपि पाप-चय: massive even of sin aggregate
नृप नीत:-तेन-एव O King! was reduced by that only
नीहार: इव भानुना dense frost like by Sun (to nothingness)

स वाजिमेधेन यथोदितेन वितायमानेन मरीचिमिश्रै: ।
इष्ट्वाधियज्ञं पुरुषं पुराणमिन्द्रो महानास विधूतपाप: ॥२१॥


स: वाजिमेधेन यथा-उदितेन he, by the Ashvamedha, as per proper ordinance
वितायमानेन मरीचि-मिश्रै: being performed by Mareechi and others
इष्ट्वा-अधियज्ञम् पुरुषम् पुराणम्- worshipping The Deity of the sacrifices, The
इन्द्र: महान्-आस विधूत-पाप: Indra great became, rid of sin

इदं महाख्यानमशेषपाप्मनां प्रक्षालनं तीर्थपदानुकीर्तनम् ।
भक्त्युच्छ्रयं भक्तजनानुवर्णनं महेन्द्रमोक्षं विजयं मरुत्वत: ॥२२॥


इदम् महा-आख्यानम्- this great narrative
अशेष-पाप्मनाम् प्रक्षालनम् of entire sins' washing off
तीर्थपद-अनुकीर्तनम् of The Holy-feet's praises
भक्ति-उच्छ्रयम् is devotion inductive
भक्तजन-अनुवर्णनम् the devotee (Vritraasura) describes
महेन्द्र-मोक्षम् (relates) to Indra's liberation
विजयम् मरुत्वत: victory from Marutvaan (Vritraasura)

पठेयुराख्यानमिदं सदा बुधा: शृण्वन्त्यथो पर्वणि पर्वणीन्द्रियम् ।
धन्यं यशस्यं निखिलाघमोचनं रिपुञ्जयं स्वस्त्ययनं तथाऽऽयुषम् ॥२३॥


पठेयु:-आख्यानम्-इदम् should read the narrative this
सदा बुधा: शृण्वन्ति-अथ: always the wise, hearing then
पर्वणि पर्वणि-इन्द्रियम् on festivals related to Indra
धन्यम् यशस्यम् effluence, fame,
निखिल-अघ-मोचनम् entire sins remover
रिपुञ्जयम् स्वस्ति-अयनम् enemy winner, blessings Bestower
तथा-आयुषम् and longevity
इति श्रीमद्भाग्वते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां षष्ठे स्कन्धे इन्द्रविजयो नाम त्रयोदश:
अध्याय: ॥१३॥


इति श्रीमद्भाग्वते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां षष्ठे स्कन्धे इन्द्रविजयो नाम त्रयोदश:
अध्याय: ॥१३॥ Thus ends the thirteenth discourse entitled 'The victory of Indra' in

परीक्षित्-उवाच - Pareekshit said -

रजस्तम:स्वभावस्य ब्रह्मन् वृत्रस्य पाप्मन: ।
नारायणे भगवति कथमासीद् दृढा मति: ॥१॥


रज:-तम: स्वभावस्य of Raajasic and Taamasic nature
ब्रह्मन् वृत्रस्य पाप्मन: O lord! of Vritra, the sinful minded
नारायणे भगवति कथम्- in Naaraayana Lord, how
आसीत् दृढा मति: was unwavering devotion

देवानां शुद्धसत्त्वानामृषीणां चामलात्मनाम् ।
भक्तिर्मुकुन्दचरणे न प्रायेणोपजायते ॥२॥


देवानाम् शुद्ध-सत्त्वानाम्- of the gods of pure intellect
ऋषीणाम् च-अमल-आत्मनाम् of sages and of untainted minds
भक्ति:-मुकुन्द-चरणे devotion to Vishnu's feet
न प्रायेण-उपजायते not generally is developed

रजोभि: समसंख्याता: पार्थिवैरिह जन्तव: ।
तेषां ये केचनेहन्ते श्रेयो वै मनुजादय: ॥३॥


रजोभि: सम-संख्याता: dust particles like in number
पार्थिवै:-इह जन्तव: in universe this, living beings
तेषाम् ये केचन-ईहन्ते of them those little, wish for
श्रेय: वै मनुज-आदय: virtue indeed, human beings and others

प्रायो मुमुक्षवस्तेषां केचनैव द्विजोत्तम ।
मुमुक्षुणां सहस्रेषु कश्चिन्मुच्येत सिध्यति ॥४॥


प्राय: मुमुक्षव:-तेषाम् generally liberation seekers, among them
केचन-एव द्विजोत्तम some only, O celebrated Braahmana!
मुमुक्षुणाम् सहस्रेषु of the liberation seekers, thousands of
कश्चित्-मुच्येत सिध्यति some (rare) is rid (of attachment), attains success

मुक्तानामपि सिद्धानां नारायणपरायण: ।
सुदुर्लभ: प्रशान्तात्मा कोटिष्वपि महामुने ॥५॥


मुक्तानाम्-अपि सिद्धानाम् of the non-attached also, the successful
नारायण-परायण: Naaraayana devoted to
सुदुर्लभ: प्रशान्त-आत्मा is very rare, perfectly serene
कोटिषु-अपि महामुने in tens of thousands also, O Great sage!

वृत्रस्तु स कथं पाप: सर्वलोकोपतापन: ।
इत्थं दृढमति: कृष्ण आसीत् संग्राम उल्बणे ॥६॥


वृत्र:-तु स: कथम् पाप: Vritra, indeed, he how, the sinful,
सर्व-लोक-उपतापन: of all the worlds' the tormentor
इत्थम् दृढमति: कृष्णे such like steadfast minded in Krishna
आसीत् संग्राम उल्बणे was in battle fierce

अत्र न: संशयो भूयाञ्छ्रोतुं कौतुहलं प्रभो ।
य: पौरुषेण समरे सहस्राक्षमतोषयत् ॥७॥


अत्र न: संशय: भूयात्- here our doubt is, very much
श्रोतुम् कौतुहलम् प्रभो to hear, eagerness O Master!
य: पौरुषेण समरे who by valour, in the battle
सहस्राक्षम्-अतोषयत् the Thousand eyed (Indra), gratified
सूत उवाच - Soota said -

परीक्षितोऽथ संप्रश्नं भगवान् बादरायणि ।
निशम्य श्रद्दधानस्य प्रतिनन्द्य वचोऽब्रवीत् ॥८॥


परीक्षित:-अथ संप्रश्नम् from Pareekshit, then, the relevant question
भगवान् बादरायणि glorious Shukadeva
निशम्य श्रद्दधानस्य hearing, of the devout
प्रतिनन्द्य वच:-अब्रवीत् welcomed, words said
श्री शुक उवाच - Shree Shuka said -

शृणुष्वावहितो राजन्नितिहासमिमं यथा ।
श्रुतं द्वैपायनमुखान्नारदाद्देवलादपि ॥९॥


शृणुष्व-अवहित: राजन्- do hear attentively, O King!
इतिहासम्-इमम् यथा legend this, as
श्रुतम् द्वैपायन-मुखात्- was heard (by me) from Vyaasa's mouth,
नारदात्-देवलात्-अपि Naarada's, Devala's also

आसीद्राजा सार्वभौम: शूरसेनेषु वै नृप ।
चित्रकेतुरिति ख्यातो यस्यासीत् कामधुङ्मही ॥१०॥


आसीत्-राजा सार्वभौम: there was a king ruling over the whole earth
शूरसेनेषु वै नृप in Shoorasena indeed, O King!
चित्रकेतु: इति ख्यात: Chitraketu, thus famed
यस्य-आसीत् कामधुक्-मही whose was wish granting earth

तस्य भार्यासहंस्राणां सहस्राणि दशाभवन् ।
सान्तानिकश्चापि नृपो न लेभे तासु सन्ततिम् ॥११॥


तस्य भार्या-सहंस्राणाम् his wives, thousands of
सहस्राणि दश-अभवन् thousands, ten were
सान्तानिक:-च-अपि नृप: capable of procreation and also the king
न लेभे तासु सन्ततिम् did not have from them children

रूपौदार्यवयोजन्मविद्यैश्वर्यश्रियादिभि: ।
सम्पन्नस्य गुणै: सर्वैश्चिन्ता वन्ध्यापतेरभूत् ॥१२॥


रूप-औदार्य-वय:-जन्म- by beauty, generosity, youth, lineage,
विद्या-ऐश्वर्य-श्री-आदिभि: learning, effluence, fortune and others
सम्पन्नस्य गुणै: सर्वै:- endowed with virtues all
चिन्ता वन्ध्या-पते:-अभूत् anxiety of the barren women's husband became

न तस्य संपद: सर्वा महिष्यो वामलोचना: ।
सार्वभौमस्य भूश्चेयमभवन् प्रीतिहेतव: ॥१३॥


न तस्य संपद: सर्वा: not for him, the wealth all
महिष्य: वामलोचना: of the queens of beautiful eyes,
सार्वभौमस्य भू:-च-इयम्- of the ruler of the whole earth and this
अभवन् प्रीति-हेतव: became delight source

तस्यैकदा तु भवनमङ्गिरा भगवानृषि: ।
लोकाननुचरन्नेतानुपागच्छद्यदृच्छया ॥१४॥


तस्य-एकदा तु भवनम्- to his, one day, indeed house
अङ्गिरा भगवान्-ऋषि: Angeera, the glorious sage
लोकान्-अनुचरन्-एतान्- worlds ranging through these
उपागच्छत्-यदृच्छया came by chance

तं पूजयित्वा विधिवत्प्रत्युत्थानार्हणादिभि: ।
कृतातिथ्यमुपासीदत्सुखासीनं समाहित: ॥१५॥


तम् पूजयित्वा विधिवत्- him, having worshipped, duly,
प्रत्युत्थान-अर्हण-आदिभि: by rising, offerings etc.,
कृत-आतिथ्यम्-उपासीदत्- having performed hospitality, seating
सुखासीनम् समाहित: comfortably, and attentively

महर्षिस्तमुपासीनं प्रश्रयावनतं क्षितौ ।
प्रतिपूज्य महाराज समाभाष्येदमब्रवीत् ॥१६॥


महर्षि:-तम्-उपासीनम् the great sage (Angeeraa), him sitting close by
प्रश्रय-अवनतम् क्षितौ with reverence bent head, on the ground
प्रतिपूज्य महाराज with courtesy, O Great King!
समाभाष्य-इदम्-अब्रवीत् addressing, this said
अङ्गिरा उवाच - Angeeraa said -

अपि तेऽनामयं स्वस्ति प्रकृतीनां तथाऽऽत्मन: ।
यथा प्रकृतिभिर्गुप्त: पुमान् राजापि सप्तभि: ॥१७॥


अपि ते-अनामयम् is your all well
स्वस्ति प्रकृतीनाम् is all good with the Prakritis (constituents of the
स्वस्ति प्रकृतीनाम् is all good with the Prakritis (constituents of the state)
तथा-आत्मन: and of yourself
यथा प्रकृतिभि:-गुप्त: just as by shields covered
पुमान् राजा-अपि सप्तभि: Jeeva, king also by seven

आत्मानं प्रकृतिष्वद्धा निधाय श्रेय आप्नुयात् ।
राज्ञा तथा प्रकृतयो नरदेवाहिताधय: ॥१८॥


आत्मानम् प्रकृतिषु-अद्धा self in the Prakritis, actually
निधाय श्रेय: आप्नुयात् placing, blessing will get
राज्ञा तथा प्रकृतय: by the king likewise, the Prakritis
नरदेव-आहित-आधय: O King! placing security (in him)

अपि दारा: प्रजामात्या भृत्या: श्रेण्योऽथ मन्त्रिण: ।
पौरा जानपदा भूपा आत्मजा वशवर्तिन: ॥१९॥


अपि दारा: प्रजा:-आमात्या: are the wives, subjects, ministers,
भृत्या: श्रेण्य:-अथ मन्त्रिण: servants, traders, then councillors
पौरा: जानपदा: भूपा: citizens, inhabitants of the villages, small kings
आत्मजा: वशवर्तिन: and sons, obedient to you

यस्यात्मानुवशश्चेत्स्यात्सर्वे तद्वशगा इमे ।
लोका: सपाला यच्छन्ति सर्वे बलिमतन्द्रिता: ॥२०॥


यस्य-आत्मा-अनुवश:-चेत्- he whose mind is controlled, may be,
स्यात्-सर्वे तत्-वशगा: इमे will be, all his under control these
लोका: सपाला: यच्छन्ति the worlds with the guardians offer
सर्वे बलिम्-अतन्द्रिता: all tributes dutifully

आत्मन: प्रीयते नात्मा परत: स्वत एव वा ।
लक्षयेऽलब्धकामं त्वां चिन्तया शबलं मुखम् ॥२१॥


आत्मन: प्रीयते न-आत्मा by yourself is pleased not yourself
परत: स्वत: एव वा by others or by oneself, only or
लक्षये-अलब्ध-कामम् (I) notice, unfulfilled desired
त्वाम् चिन्तया शबलम् मुखम् you by anxiety, discoloured faced

एवं विकल्पितो राजन् विदुषा मुनिनापि स: ।
प्रश्रयावनतोऽभ्याह प्रजाकामस्ततो मुनिम् ॥२२॥


एवम् विकल्पित: राजन् thus with presumptions (questioned), O King!
विदुषा मुनिना-अपि स: by the learned sage also, he
प्रश्रय-अवनत:-अभ्याह reverentially bowed low, modestly replied
प्रजाकाम:-तत: मुनिम् longing for son, then to the sage
चित्रकेतु: उवाच - Chitraketu said -

भगवन् किं न विदितं तपोज्ञानसमाधिभि: ।
योगिनां ध्वस्तपापानां बहिरन्त: शरीरिषु ॥२३॥


भगवन् किम् न विदितम् O Worshipful sage! What not is known
तप:-ज्ञान-समाधिभि: by asceticism, enlightenment and concentration
योगिनाम् ध्वस्त-पापानाम् of the Yogis (who are) wiped of sins
बहि:-अन्त: शरीरिषु outside and inside of the bodied beings

तथापि पृच्छतो ब्रूयां ब्रह्मन्नात्मनि चिन्तितम् ।
भवतो विदुषश्चापि चोदितस्त्वदनुज्ञया ॥२४॥


तथा-अपि पृच्छत: ब्रूयाम् even then, asked (by you) will say
ब्रह्मन्-आत्मनि चिन्तितम् O Holy sage! my mind's thought
भवत: विदुष:-च-अपि by you the knower, and also
चोदित:-त्वत्-अनुज्ञया prompted by your command

लोकपालैरपि प्रार्थ्या: साम्रज्यैश्वर्यसम्पद: ।
न नदयन्त्यप्रजं मां क्षुत्तृट्काममिवापरे ॥२५॥


लोक-पालै:-अपि प्रार्थ्या: by the world's guardians also coveted
साम्रज्य-ऐश्वर्य-सम्पद: sovereignty, power, effluence
न नदयन्ति-अप्रजम् माम् do not delight, issueless me
क्षुत्-तृट्-कामम्-इव-अपरे hunger thirst desiring (food and water), like other (things)

तत: पाहि महाभाग पूर्वै: सह गतं तम: ।
यथा तरेम दुस्तारं प्रजया तद् विधेहि न: ॥२६॥


तत: पाहि महाभाग therefore protect us, O Blessed One!
पूर्वै: सह गतम् तम: along with forefathers, gone to the dark (abyss of hell)
यथा तरेम दुस्तारम् so that may cross, the difficult to cross
प्रजया तत् विधेहि न: by a son, that accomplish for us
श्री शुक उवाच - Shree Shuka said -

इत्यर्थित: स भगवान् कृपालुर्ब्रह्मण: सुत: ।
श्रपयित्वा चरुं त्वाष्ट्रं त्वष्टारमयजद् विभु: ॥२७॥


इति-अर्थित: स: भगवान् thus requested, he, the glorious,
कृपालु:-ब्रह्मण: सुत: merciful, Brahma's son
श्रपयित्वा चरुम् त्वाष्ट्रम् prepared oblation, proper for Twashtaa
त्वष्टारम्-अयजत् विभु: Twashtaa propitiated, the powerful

ज्येष्ठा श्रेष्ठा च या राज्ञो महिषीणां च भारत ।
नाम्ना कृतद्युतिस्तस्यै यज्ञोच्छिष्टमदाद् द्विज: ॥२८॥


ज्येष्ठा श्रेष्ठा च या to the eldest best and who
राज्ञ: महिषीणाम् च भारत of the king's queens, and O Pareekshit!
नाम्ना कृतद्युति:-तस्यै by named Kritadyuti, to her
यज्ञ-उच्छिष्टम्-अदात् द्विज: the Yagya's left over, gave the Braahmana

अथाह नृपतिं राजन् भवितैकस्तवात्मज: ।
हर्षशोकप्रदस्तुभ्यमिति ब्रह्मसुतो ययौ ॥२९॥


अथ-आह नृपतिम् राजन् then said to the king, O King!
भविता-एक:-तव-आत्मज: will be one, your son
हर्ष-शोक-प्रद:-तुभ्यम्- joy sorrow giver to you,
इति ब्रह्म-सुत: ययौ thus, Brahma's son went away

सापि तत्प्राशनादेव चित्रकेतोरधारयत् ।
गर्भं कृतद्युतिर्देवी कृत्तिकाग्नेरिवात्मजम् ॥३०॥


सा-अपि तत्-प्राशनात्-एव she also, that having eaten only
चित्रकेतो:-अधारयत् Chitraketu's conceived
गर्भम् कृतद्युति:-देवी child, Kritadyuti, the lady
कृत्तिका-अग्ने:-इव-आत्मजम् Krittikaa (and) fire like son

तस्या अनुदिनं गर्भ: शुक्लपक्ष इवोडुप: ।
ववृधे शूरसेनेशतेजसा शनकैर्नृप ॥३१॥


तस्या: अनुदिनम् गर्भ: her, every day embryo
शुक्ल-पक्ष इव-उडुप: bright fortnight like of the moon
ववृधे शूरसेनेश- developed by the lord of Shoorasena's (Chitraketu's)
तेजसा शनकै:-नृप splendour, gradually, O King!

अथ काल उपावृत्ते कुमार: समजायत ।
जनयन् शूरसेनानां शृण्वतां परमां मुदम् ॥३२॥


अथ काल उपावृत्ते then time having come
कुमार: समजायत boy child was born
जनयन् शूरसेनानाम् by birth of the Shoorasena residents
शृण्वताम् परमाम् मुदम् hearing, supreme delight

हृष्टो राजा कुमारस्य स्नात: शुचिरलंकृत: ।
वाचयित्वाऽऽशिषो विप्रै: कारयामास जातकम् ॥३३॥


हृष्ट: राजा कुमारस्य delighted, the king, of the boy child,
स्नात: शुचि:-अलंकृत: bathed, purified, and adorned with ornaments
वाचयित्वा-आशिष: विप्रै: pronounced benedictions by the Braahmanas,
कारयामास जातकम् performed the Jaatakarma rites

तेभ्यो हिरण्यं रजतं वासांस्याभरणानि च ।
ग्रामान् हयान् गजान् प्रादाद् धेनूनामर्बुदानि षट् ॥३४॥


तेभ्य: हिरण्यम् रजतम् to them, gold, silver
वासांसि-आभरणानि च clothes and ornaments
ग्रामान् हयान् गजान् villages, horses, elephants
प्रादाद् धेनूनाम्-अर्बुदानि षट् gave cows millions sixty

ववर्ष काममन्येषां पर्जन्य इव देहिनाम् ।
धन्यं यशस्यमायुष्यं कुमारस्य महामना: ॥३५॥


ववर्ष कामम्-अन्येषाम् showered desired to others
पर्जन्य इव देहिनाम् cloud like to the people
धन्यम् यशस्यम्-आयुष्यम् riches, glory, longevity
कुमारस्य महामना: for the child, the generous

कृच्छ्रलब्धेऽथ राजर्षेस्तनयेऽनुदिनं पितु: ।
यथा नि:स्वस्य कृच्छ्राप्ते धने स्नेहोऽन्ववर्धत ॥३६॥


कृच्छ्र-लब्धे-अथ राजर्षे:- with hardship attained then, of the emperor,
तनये-अनुदिनम् पितु: in the son, every day the father's
यथा नि:स्वस्य कृच्छ्राप्ते like a pauper's, with difficulty got
धने स्नेह:-अन्ववर्धत in the wealth, love grew

मातुस्त्वतितरां पुत्रे स्नेहो मोहसमुद्भव: ।
कृतद्युते: सपत्नीनां प्रजाकामज्वरोऽभवत् ॥३७॥


मातु:-तु-अतितराम् पुत्रे mother's, indeed excessive, in the son
स्नेह: मोह-समुद्भव: love infatuation caused
कृतद्युते: सपत्नीनाम् Kritadyuti co-wives'
प्रजा-काम-ज्वर:-अभवत् child longing agony became

चित्रकेतोरतिप्रीतिर्यथा दारे प्रजावति ।
न तथान्येषु सञ्जज्ञे बालं लालयतोऽन्वहम् ॥३८॥


चित्रकेतो:-अति-प्रीति:- of Chitraketu much fondness
यथा दारे प्रजावति as for the wife, with a son
न तथा-अन्येषु सञ्जज्ञे not like that for others developed
बालम् लालयत:-अन्वहम् the child fondling, every day

ता: पर्यतप्यन्नात्मानं गर्हयन्त्योऽभ्यसूयया ।
आनपत्येन दु:खेन राज्ञोऽनादरेण च ॥३९॥


ता: पर्यतप्यन्-आत्मानम् they suffered themselves
गर्हयन्ति-अभ्यसूयया reproaching by jealousy
आनपत्येन दु:खेन being issue-less, with grief
राज्ञ:-अनादरेण च by the king’s indifference and

धिगप्रजां स्त्रियं पापां पत्युश्चागृहसम्मताम् ।
सुप्रजाभि: सपत्नीभिर्दासीमिव तिरस्कृताम् ॥४०॥


धिग्-अप्रजाम् स्त्रियम् पापाम् fie upon issue-less woman, sinful,
पत्यु:-च-अगृह-सम्मताम् by the husband and not in the house respected
सुप्रजाभि: सपत्नीभि:- by the one with good children, the co-wives
दासीम्-इव तिरस्कृताम् servant like are insulted

दासीनां को नु सन्ताप: स्वामिन: परिचर्यया ।
अभीक्ष्णं लब्धमानानां दास्या दासीव दुर्भगा: ॥४१॥


दासीनाम् क: नु सन्ताप: of the maid-servants what may be the agony
स्वामिन: परिचर्यया by of the master's service
अभीक्ष्णम् लब्ध-मानानाम् constantly being honoured
दास्या दासी-इव दुर्भगा: (we) are of the maid servants' maid servant like
दास्या दासी-इव दुर्भगा: (we) are of the maid servants' maid servant like wretched

एवं सन्दह्यमानानां सपन्या: पुत्रसम्पदा ।
राज्ञोऽसम्मतवृत्तीनां विद्वेषो बलवानभूत् ॥४२॥


एवम् सन्दह्यमानानाम् thus, burning (with jealously)
सपन्या: पुत्र-सम्पदा by the co wife's treasure of a son
राज्ञ:-असम्मत वृत्तीनाम् the king's indifference earning,
विद्वेष: बलवान्-अभूत् bitter hatred became

विद्वेषनष्टमतय: स्त्रियो दारुणचेतस: ।
गरं ददु: कुमाराय दुर्मर्षां नृपतिं प्रति ॥४३॥


विद्वेष-नष्ट-मतय: by jealousy lost sense
स्त्रिय: दारुण-चेतस: the women, cruel hearted
गरम् ददु: कुमाराय poison gave to the boy child
दुर्मर्षाम् नृपतिम् प्रति with resentment, king towards

कृतद्युतिरजानन्ती सपत्नीनामघं महत् ।
सुप्त एवेति सञ्चिन्त्य निरीक्ष्य व्यचरद् गृहे ॥४४॥


कृतद्युति:-अजानन्ती Kritadyuti, not knowing
सपत्नीनाम्-अघम् महत् the co-wives' sin great
सुप्त एव-इति सञ्चिन्त्य sleeping only thus thinking
निरीक्ष्य व्यचरत् गृहे observing, went about in the palace

शयानं सुचिरं बालमुपधार्य मनीषिणी ।
पुत्रमानय मे भद्रे इति धात्रीमचोदयत् ॥४५॥


शयानम् सुचिरम् बालम्- sleeping for long the child
उपधार्य मनीषिणी observing, the wise (queen)
पुत्रम्-आनय मे भद्रे 'My son bring, O good woman'
पुत्रम्-आनय मे भद्रे
इति धात्रीम्-अचोदयत् thus to the nurse commanded

सा शयानमुपव्रज्य दृष्ट्वा चोत्तारलोचनम् ।
प्राणेन्द्रियात्मभिस्त्यक्तं हतास्मीत्यपतद् भुवि ॥४६॥


सा शयानम्-उपव्रज्य she, sleeping going near
दृष्ट्वा च-उत्तार-लोचनम् saw and upturned eyes
प्राण-इन्द्रिय-आत्मभि:- by life, senses and soul
त्यक्तम् हता-अस्मि- abandoned, 'Finished I am',
इति-अपतत् भुवि thus fell on the ground

तस्यास्तदाऽऽकर्ण्य भृशातुरं स्वरं घ्नन्त्या: कराभ्यामुर उच्चकैरपि ।
प्रविश्य राज्ञी त्वरयाऽऽत्मजान्तिकं ददर्श बालं सहसा मृतं सुतम् ॥४७॥


तस्या:-तदा-आकर्ण्य her, then hearing
भृश-आतुरम् घ्नन्त्या: most painful cry, beating
कराभ्याम्-उर उच्चकै:-अपि with hand, breasts violently also
प्रविश्य राज्ञी त्वरया- entered the queen quickly
आत्मज-अन्तिकम् ददर्श in son's presence saw
बालम् सहसा मृतम् सुतम् the child suddenly the dead son

पपात भूमौ परिवृद्धया शुचा ।
मुमोह विभ्रष्टशिरोरुहाम्बरा ॥४८॥


पपात भूमौ fell on the ground
परिवृद्धया शुचा with excessive grief
मुमोह विभ्रष्ट- fainted with dis-shevelled
शिरोरुह-अम्बरा hair and clothes

ततो नृपान्त: पुरवर्तिनो जना नराश्च नार्यश्च निशम्य रोदनम् ।
आगत्य तुल्यव्यसना: सुदु:खितास्ताश्च व्यलीकं रुरुदु: कृतागस: ॥४९॥


तत: नृपान्त: पुर-वर्तिन: then, in the king's chambers present
जना: नरा:-च नार्य:-च people, men and women
निशम्य रोदनम् hearing the wail
आगत्य तुल्य-व्यसना: came, of the same sorrow
सुदु:खिता:-ता:-च व्यलीकम् were very grieved, those and falsely
रुरुदु: कृत-आगस: cried, (who) committed the crime

श्रुत्वा मृतं पुत्रमलक्षितान्तकं विनष्टदृष्टि: प्रपतन् स्खलन् पथि ।
स्नेहानुबन्धैधितया शुचा भृशं विमूर्च्छितोऽनुप्रकृतिर्द्विजैर्वृत: ॥५०॥


श्रुत्वा मृतम् पुत्रम्- hearing of the dead son
अलक्षित-अन्तकम् the (cause) unknown of the death
विनष्ट-दृष्टि: lost vision
प्रपतन् स्खलन् पथि falling stumbling on the way
स्नेह-अनुबन्ध-एधितया with love unbounded intensified
शुचा भृशम् विमूर्च्छित:- grief great, became unconscious
अनुप्रकृति:-द्विजै:-वृत: by the ministers and Braahmanas surround

पपात बालस्य स पादमूले मृतस्य विस्रस्तशिरोरुहाम्बर: ।
दीर्घं श्वसन् वाष्पकलोपरोधतो निरुद्धकण्ठो न शशाक भाषितुम् ॥५१॥


पपात बालस्य स पादमूले fell on the child's he feet near
मृतस्य विस्रस्तशिरोरुहाम्बर: of the dead, dis-shevelled hair and clothes
दीर्घ श्वसन् वाष्पकलोपरोधतो heavily breathing, with tears' flow obstructing
निरुद्ध-कण्ठ: न शशाक भाषितुम् choked throat, was not able to speak

पतिं निरीक्ष्योरुशुचार्पितं तदा मृतं च बालं सुतमेकसन्ततिम् ।
जनस्य राज्ञी प्रकृतेश्च हृद्रुजं सती दधाना विललाप चित्रधा ॥५२॥


पतिम् निरीक्ष्य- her husband seeing
उरु-शुचा-अर्पितम् तदा by excessive grief given to then
मृतम् च बालम् dead and child
सुतम्-एक-सन्ततिम् son one progeny
जनस्य राज्ञी प्रकृते:-च the people's queen, of the ministers and
हृद्-रुजम् सती दधाना heart ache enhancing
विललाप चित्रधा wailed in various ways

स्तनद्वयं कुङ्कुमगन्धमण्डितं निषिञ्चती साञ्जनवाष्पबिन्दुभि: ।
विकीर्य केशान् विगलत्स्रज: सुतं शुशोच चित्रं कुररीव सुस्वरम् ॥५३॥


स्तन-द्वयम् कुङ्कुम-गन्ध-मण्डितम् breasts both, saffron and sandal paste smeared
स्तन-द्वयम् कुङ्कुम-गन्ध-मण्डितम् breasts both, saffron and sandal paste smeared with
निषिञ्चती साञ्जन-वाष्प-बिन्दुभि: bathing with corrilium tear drops
विकीर्य केशान् विगलत्-स्रज: hair thrown asunder, scattered about garland
सुतम् शुशोच चित्रम् son mourned in many ways
कुररी-इव सुस्वरम् female osprey like in diverse tones

अहो विधातस्त्वमतीव बालिशो यस्त्वात्मसृष्ट्यप्रतिरूपमीहसे ।
परेऽनुजीवत्यपरस्य या मृतिर्विपर्ययश्चेत्त्वमसि ध्रुव: पर: ॥५४॥


अहो विधात:- 'Alas! O Creator!
त्वम्-अतीव बालिश: you are very foolish
य:-तु-आत्म-सृष्टि- in that indeed of your own creation
अप्रतिरूपम्-ईहसे contrary behave
परे-अनुजीवति-अपरस्य older (person) living on, the other's (young person's)
या मृति:-विपर्यय:- that, death the opposite
चेत्-त्वम्-असि ध्रुव: पर: if (you do) you are, certainly an enemy

न हि क्रमश्चेदिह मृत्युजन्मनो: शरीरिणामस्तु तदाऽऽत्मकर्मभि: ।
य: स्नेहपाशो निजसर्गवृद्धये स्वयं कृतस्ते तमिमं विवृश्चसि ॥५५॥


न हि क्रम:-चेत्-इह not indeed course, if is here,
मृत्यु-जन्मनो: शरीरिणाम्-अस्तु of death and life of the living beings, it may
मृत्यु-जन्मनो: शरीरिणाम्-अस्तु of death and life of the living beings, it may be
तदा-आत्म-कर्मभि: then by their own (results of) actions
य: स्नेह-पाश: निज-सर्ग-वृद्धये that love cord, for Your own creation evolution
स्वयम् कृत:-ते by Yourself produced, You
तम्-इमम् विवृश्चसि that this are cutting off

त्वं तात नार्हसि च मां कृपणामनाथां त्यक्तुं विचक्ष्व पितरं तव शोकतप्तम् ।
अञ्जस्तरेम भवताप्रजदुस्तरं यद् ध्वान्तं न याह्यकरुणेन यमेन दूरम् ॥५६॥


त्वम् तात न-अर्हसि You dear son! Should not
च माम् कृपणाम्-अनाथाम् and me poor, helpless
त्यक्तुम् विचक्ष्व पितरम् to forsake, look at father
तव शोक-तप्तम् yours with grief burning
अञ्ज:-तरेम भवता- easily will cross by you
अप्रज-दुस्तरम् यत् ध्वान्तम् issueless difficult that hell
न याहि-अकरुणेन यमेन दूरम् do not go with the cruel Yama, far away

उतिष्ठ तात त इमे शिशवो वयस्यास्त्वामाह्वयन्ति नृपनन्दन संविहर्तुम् ।
सुप्तश्चिरं ह्यशनया च भवान् परीतो भुङ्क्ष्व स्तनं पिब शुचो हर न: स्वकानाम् ॥५७॥


उतिष्ठ तात ते इमे शिशव: 'Arise! O dear! they these children
उतिष्ठ तात ते इमे शिशव:
वयस्या:-त्वाम्-आह्वयन्ति playmates you are calling,
नृपनन्दन संविहर्तुम् O Prince! to roam about together
सुप्त:-चिरम् हि-अशनया have slept for long, indeed without food
च भवान् परीत: भुङ्क्ष्व and you are hungry, eat,
स्तनम् पिब शुच: हर न: स्वकानाम् breast suck, grief take away ours, your own
स्तनम् पिब शुच: हर न: स्वकानाम् breast suck, grief take away ours, your own dear ones

नाहं तनूज ददृशे हतमङ्गला ते मुग्धस्मितं मुदितवीक्षणमाननमाब्जम् ।
किं वा गतोऽस्यपुनरन्वयमन्यलोकं नीतोऽघृणेन न शृणोमि कला गिरस्ते ॥५८॥


न-अहम् तनूज ददृशे do not I, O Son! See,
हतमङ्गला ते मुग्ध-स्मितम् having lost all good fortune, your enchanting smile
मुदित-वीक्षणम्-आननम्-अब्जम् cheerful glances, face lotus
किम् वा गत:-असि- what or have (you) gone to
अपुन:-अन्वयम्-अन्य-लोकम् not again returning the other world
नीत:-अघृणेन taken by the hateful (Yama)
न शृणोमि कला गिर:-ते do not hear, sweet voice yours
श्री शुक उवाच - Shree Shuka said -

विलपन्त्या मृतं पुत्रमिति चित्रविलापनै: ।
चित्रकेतुर्भृशं तप्तो मुक्तकण्ठो रुरोद ह ॥५९॥


विलपन्त्या मृतम् पुत्रम्-इति mourning over the dead son, thus
चित्र-विलापनै: by varied laments,
चित्रकेतु:-भृशम् तप्त: Chitraketu extremely agonized
मुक्त-कण्ठ: रुरोद ह in top voice wailed indeed

तयोर्विलपतो: सर्वे दम्पत्योस्तदनुव्रता: ।
रुरुद: स्म नरा नार्य: सर्वमासीदचेतनम् ॥६०॥


तयो:-विलपतो: सर्वे as they two wailed, all
दम्पत्यो:-तत्-अनुव्रता: to the couple, their devoted
रुरुद: स्म नरा: नार्य: wailed men and women
सर्वम्-आसीत्-अचेतनम् everything became lifeless

एवं कश्मलमापन्नं नष्टसंज्ञमनायकम् ।
ज्ञात्वाङ्गिरा नाम मुनिराजगाम सनारद: ॥६१॥


एवम् कश्मलम्-आपन्नम् like this, in despair fallen
नष्ट-संज्ञम्-अनायकम् lost consciousness, without a guide
ज्ञात्वा-अङ्गिरा नाम मुनि:- knowing, Angeeraa named sage
आजगाम स-नारद: came with Naarada
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां षष्ठे स्कन्धे चित्रकेतुविलापो नाम चतुर्दश:
अध्याय: ॥१४॥


इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां षष्ठे स्कन्धे चित्रकेतुविलापो नाम चतुर्दश:
अध्याय: ॥१४॥ Thus ends the fourteenth discourse entitled 'The lament of Chitraketu',

श्री शुक उवाच - Shree Shuka said -

ऊचतुर्मृतकोपान्ते पतितं मृतकोपमम् ।
शोकाभिभूतं राजानं बोधयन्तौ सदुक्तिभि: ॥१॥


ऊचतु:-मृतक-उपान्ते they said to, dead near
पतितम् मृतक-उपमम् by fallen, dead like
शोक-अभिभूतम् राजानम् by grief overwhelmed the king
बोधयन्तौ सत्-उक्तिभि: enlightening by wise words

कोऽयं स्यात् तव रजेन्द्र भवान् यमनुशोचति ।
त्वं चास्य कतम: सृष्टौ पुरेदानीमत: परम् ॥२॥


क:-अयम् स्यात् तव रजेन्द्र who this may be, yours O King of kings!
भवान् यम्-अनुशोचति you whom are lamenting
त्वम् च-अस्य कतम: सृष्टौ you and his were who in the creation
पुरा-इदानीम्-अत: परम् before now, from now on later

यथा प्रयान्ति संयान्ति स्रोतोवेगेन वालुका: ।
संयुज्यन्ते वियुज्यन्ते तथा कालेन देहिन: ॥३॥


यथा प्रयान्ति संयान्ति just as, stand apart, go away
स्रोत:-वेगेन वालुका: by stream's current, sand particles
संयुज्यन्ते वियुज्यन्ते तथा come together and part, like that
कालेन देहिन: by Time living beings

यथा धानासु वै धाना भवन्ति न भवन्ति च ।
एवं भूतेषु भूतानि चोदितानीशमायया ॥४॥


यथा धानासु वै धाना just as, from seeds indeed seeds
भवन्ति न भवन्ति च become, do not become and
एवम् भूतेषु भूतानि like that, from living beings
चोदितानि-ईश-मायया prompted by The Lords Maayaa

वयं च त्वं च ये चेमे तुल्यकालाश्चराचरा: ।
जन्ममृत्योर्यथा पश्चात् प्राङ्नैवमधुनापि भो: ॥५॥


वयम् च त्वम् च ये च-इमे we and you and those these
तुल्य-काला:-चर-अचरा: like, Time, mobile, immobile
जन्म-मृत्यो:-यथा पश्चात् birth and death and likewise after
प्राक्-न-एवम्-अधुना-अपि भो: before not (were) and also presently also are
प्राक्-न-एवम्-अधुना-अपि भो: before not (were) and also presently also are not, O! (Chitraketu)

भूतैर्भूतानि भूतेश: सृजत्यवति हन्त्यज: ।
आत्मसृष्टैरस्वतन्त्रैरनपेक्षोऽपि बालवत् ॥६॥


भूतै:-भूतानि भूतेश: by the living beings, living beings, The Lord of created
भूतै:-भूतानि भूतेश: by the living beings, living beings, The Lord of created beings,
सृजति-अवति हन्ति-अज: creates, protects and destroys
आत्म-सृष्टै:-अस्वतन्त्रै:- by Himself created, not independent
अनपेक्ष:-अपि बालवत् unconcerned also, like a child (play)

देहेन देहिनो राजन् देहाद्देहोऽभिजायते ।
बीजादेव यथा बीजं देह्यर्थ इव शाश्वत: ॥७॥


देहेन देहिन: राजन् from a body, embodied being, O King!
देहात्-देह:-अभिजायते from a body a body is evolved
बीजात्-एव यथा बीजम् from a seed only, just a seed
देही-अर्थ: इव शाश्वत: the soul Reality like, is eternal

देहदेहिविभागोऽयमविवेककृत: पुरा ।
जातिव्यक्तिविभागोऽयं यथा वस्तुनि कल्पित: ॥८॥


देह-देहि-विभाग:-अयम्- body embodied soul distinction, this
अविवेक-कृत: पुरा ignorance, existed long back
जाति-व्यक्ति-विभाग:-अयम् the generic quality of a thing and the thing,
जाति-व्यक्ति-विभाग:-अयम् the generic quality of a thing and the thing, distinction, this
यथा वस्तुनि कल्पित: just of materials is imagined
श्री शुक उवाच - Shree Shuka said -

एवमाश्वासितो राजा चित्रकेतुर्द्विजोक्तिभि: ।
प्रमृज्य पाणिना वक्त्रमाधिम्लानमभाषत ॥९॥


एवम्-आश्वासित: राजा thus consoled, the King
चित्रकेतु:-द्विज-उक्तिभि: Chitraketu, by the Braahmana's words
प्रमृज्य पाणिना वक्त्रम्- wiping with hand the face
अधिम्लानम्-अभाषत withered, said
राजा उवाच - The King said -

कौ युवां ज्ञानसम्पनौ महिष्ठौ च महीयसाम् ।
अवधूतेन वेषेण गूढाविह समागतौ ॥१०॥


कौ युवाम् ज्ञान-सम्पनौ who you two are, wisdom rich
महिष्ठौ च महीयसाम् greater and of the greatest
अवधूतेन वेषेण in ascetic attire
गूढौ-इह समागतौ unknowable here have come

चरन्ति ह्यवनौ कामं ब्राह्मणा भगवत्प्रिया: ।
मादृशां ग्राम्यबुद्धीनां बोधायोन्मत्तलिङ्गिन: ॥११॥


चरन्ति हि-अवनौ कामम् roam about indeed the earth at will
ब्राह्मणा: भगवत्-प्रिया: Braahmanas, The Lord's dear ones
मादृशाम् ग्राम्य-बुद्धीनाम् my like, sensually minded
बोधाय-उन्मत्त-लिङ्गिन: to admonish, in ascetic disguise

कुमारो नारद ऋभुरङ्गिरा देवलोऽसित: ।
अपान्तरतमो व्यासो मार्कण्डेयोऽथ गौतम: ॥१२॥


कुमार: नारद: ऋभु:- Sanatkumaaras, Naarada, Ribhu,
अङ्गिरा: देवल:-असित: Angeeraa, Devala, Asita,
अपान्तरतम: व्यास: Apaantaraatmaa, Vyaasa,
मार्कण्डेय:-अथ गौतम: Maarkandeya, then Gautama,

वसिष्ठो भगवान् राम: कपिलो बादरायणि: ।
दुर्वासा याज्ञवल्क्यश्च जातूकर्ण्यस्तथाऽऽरुणि: ॥१३॥


वसिष्ठ: भगवान् राम: Vashishtha, glorious Parashuraama,
कपिल: बादरायणि: Kapila, Baadaraayana (Shuka)
दुर्वासा: याज्ञवल्क्य:- Durvaasaa, Yagyavalkya,
च जातूकर्ण्य:-तथा-आरुणि: and Jaatakarma, and Aarunee,

रोमशश्च्यवनो दत्त आसुरि: सपतञ्जलि: ।
ऋषिर्वेदशिरा बोध्यो मुनि: पञ्चशिरास्तथा ॥१४॥


रोमश:-च्यवन: दत्त: Romasha, Chyavana, Dattaatreya,
आसुरि: सपतञ्जलि: Aasuree, with Patanjali,
ऋषि:-वेदशिरा: बोध्य: sage Vedshiraa, Bodhya,
मुनि: पञ्चशिरा:-तथा sage Panchashiraa and

हिरण्यनाभ: कौसल्य: श्रुतदेव ऋतध्वज: ।
एते परे च सिद्धेशाश्चरन्ति ज्ञानहेतव: ॥१५॥


हिरण्यनाभ: कौसल्य: Hiranyanaabha, Kausalya,
श्रुतदेव: ऋतध्वज: Shrutadeva, Ritadhvaja,
एते परे च सिद्धेशा:- these and the other Siddha lords
चरन्ति ज्ञान-हेतव: roam to wisdom impart

तस्माद्युवां ग्राम्यपशोर्मम मूढधिय: प्रभू ।
अन्धे तमसि मग्नस्य ज्ञानदीप उदीर्यताम् ॥१६॥


तस्मात्-युवाम् therefore, you two
ग्राम्य-पशो:-मम to the sensual brute me
मूढ-धिय: प्रभू foolish minded, are the masters
अन्धे तमसि मग्नस्य in blind darkness plunged
ज्ञान-दीप उदीर्यताम् by wisdom torch, lift up
अङ्गिरा उवाच - Angeeraa said -

अहं ते पुत्रकामस्य पुत्रदोऽस्म्यङ्गिरा नृप ।
एष ब्रह्मसुत: साक्षान्नारदो भगवानृषि: ॥१७॥


अहम् ते पुत्र-कामस्य I am, your son desiring
पुत्रद:-अस्मि-अङ्गिरा नृप son giver am Angeeraa, O King!
एष: ब्रह्म-सुत: साक्षात्- this Brahmaa's son, himself
नारद: भगवान्-ऋषि: Naarada, the glorious sage

इत्थं त्वां पुत्रशोकेन मग्नं तमसि दुस्तरे ।
अतदर्हमनुस्मृत्य महापुरुषगोचरम् ॥१८॥


इत्थम् त्वाम् पुत्र-शोकेन like this, you, by son's grief
मग्नम् तमसि दुस्तरे plunged in despondency difficult to overcome
अतदर्हम्-अनुस्मृत्य not worthy of that, knowing
महापुरुष-गोचरम् The Supreme Person's devotee

अनुग्रहाय भवत: प्राप्तावावामिह प्रभो ।
ब्रह्मण्यो भगवद्भक्तो नावसीदितुमर्हसि ॥१९॥


अनुग्रहाय भवत: to bless you
प्राप्तौ-आवाम्-इह प्रभो have come we two here, O King!
ब्रह्मण्य: भगवत्-भक्त: a votary of the Braahmanas, The Lord's devotee
न-अवसीदितुम्-अर्हसि does not to suffer deserve

तदैव ते परं ज्ञानं ददामि गृहमागत: ।
ज्ञात्वान्याभिनिवेशं ते पुत्रमेव ददावहम् ॥२०॥


तदा-एव ते परम् ज्ञानम् then only, to you, the highest knowledge
ददामि गृहम्-आगत: would give, to (your) house having come
ज्ञात्वा-अन्य-अभिनिवेशम् knowing, other desire
ते पुत्रम्-एव ददौ-अहम् to you son only gave I

अधुना पुत्रिणां तापो भवतैवानुभूयते ।
एवं दारा गृहा रायो विविधैश्वर्यसम्पद: ॥२१॥


अधुना पुत्रिणाम् ताप: today, of those having sons, the agony
भवता-एव-अनुभूयते by you yourself is experienced
एवम् दारा: गृहा: राय: like that of wives, house, riches
विविध-ऐश्वर्य-सम्पद: various power and prosperity

शब्दादयश्च विषयाश्चला राज्यविभूतय: ।
मही राज्यं बलं कोशो भृत्यामात्या: सुहृज्जना:॥२२॥


शब्द-आदय:-च विषया:- sound others and sense objects
चला: राज्य-विभूतय: are transitory, sovereignty, various glories,
मही राज्यम् बलम् कोश: land, kingdom, army, treasury,
भृत्य-आमात्या: सुहृत्-जना: servants, ministers, and friends

सर्वेऽपि शूरसेनेमे शोकमोहभयार्तिदा: ।
गन्धर्वनगरप्रख्या: स्वप्नमायामनोरथा: ॥२३॥


सर्वे-अपि शूरसेन-इमे all also, O Shoorasena! These
शोक-मोह-भय-आर्तिदा: grief, infatuation, fear, and suffering giving
गन्धर्व-नगर-प्रख्या: (like) Gandharva city, false
स्वप्न-माया-मनोरथा: dream, illusion, desires

दृश्यमाना विनार्थेन न दृश्यन्ते मनोभवा: ।
कर्मभिर्ध्यायतो नानाकर्माणि मनसोऽभवन् ॥२४॥


दृश्यमाना: विना-अर्थेन the perceived, without reality
न दृश्यन्ते मन:-भवा: are not seen, in the mind conceived
कर्मभि:-ध्यायत: according to the actions thinking
नाना-कर्माणि मनस:-अभवन् the various actions, by mind only are created

अयं हि देहिनो देहो द्रव्यज्ञानक्रियात्मक: ।
देहिनो विविधक्लेशसन्तापकृदुदाहृत: ॥२५॥


अयम् हि देहिन: देह: this indeed of the embodied (souls), body is
द्रव्य-ज्ञान-क्रिया-आत्मक: of gross elements, perception, action, consists
देहिन: विविध-क्लेश- to the embodied (soul) various sufferings
सन्ताप-कृत्-उदाहृत: agonies causing is said to be

तस्मात् स्वस्थेन मनसा विमृश्य गतिमात्मन: ।
द्वैते ध्रुवविश्रम्भं त्यजोपशममाविश ॥२६॥


तस्मात् स्वस्थेन मनसा therefore, with a composed mind
विमृश्य गतिम्-आत्मन: investigate the true nature of the Self
द्वैते ध्रुव-विश्रम्भम् in the duality implied abiding faith
त्यज-उपशमम्-आविश give up, to quietitude resort to
नारद उवाच - Naarada said -

एतां मन्त्रोपनिषदं प्रतीच्छ प्रयतो मम ।
यां धारयन् सप्तरात्रान् द्रष्टा सङ्कर्षणं प्रभुम् ॥२७॥


एताम् मन्त्र-उपनिषदम् this sacred text
प्रतीच्छ प्रयत: मम revive from me
याम् धारयन् सप्त-रात्रान् which repeating, in seven nights
द्रष्टा सङ्कर्षणम् प्रभुम् will behold, Sankarshana The Lord

यत्पादमूलमुपसृत्य नरेन्द्र पूर्वे शर्वादयो भ्रममिमं द्वितयं विसृज्य ।
सद्यस्तदीयमतुलानधिकं महित्वं प्रापुर्भवानपि परं नचिरादुपैति ॥२८॥


यत्-पाद-मूलम्-उपसृत्य Whose feet soles resorting to
नरेन्द्र पूर्वे शर्व-आदय: O King! in the remote past, Shiva and others
भ्रमम्-इमम् द्वितयम् विसृज्य illusory this, duality implying, getting rid of
सद्य:-तदीयम्-अतुल-अनधिकम् soon His unsurpassed, unequalled
महित्वम् प्रापु:- भवान्-अपि greatness attained, you also
परम् न-चिरात्-उपैति The Supreme, before long will achieve
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां षष्ठ स्कन्धे चित्रकेतु सान्त्वनं नाम
पञ्चदश: अध्याय: ॥१५॥


इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां षष्ठ स्कन्धे चित्रकेतु सान्त्वनं नाम
पञ्चदश: अध्याय: ॥१५॥ Thus ends the fifteenth discourse entitled 'Chitraketu consoled', in

श्री शुक उवाच - Shree Shuka said -

अथ देवऋषी राजन् सम्परेतं नृपात्मजम् ।
दर्शयित्वेति होवाच ज्ञातीनामनुशोचताम् ॥१॥


अथ देव-ऋषी राजन् then, the celestial sage, (Naarada), O King! (Pareekshit)
सम्परेतम् नृप-आत्मजम् the dead king's son
दर्शयित्वा-इति ह-उवाच showed, this indeed said
ज्ञातीनाम्-अनुशोचताम् to the kinsmen sorrowing
नारद उवाच - Naarada said -

जीवात्मन् पश्य भद्रं ते मातरं पितरं च ते ।
सुहृदो बान्धवास्तप्ता: शुचा त्वत्कृतया भृशम् ॥२॥


जीवात्मन् पश्य भद्रम् ते O embodied Soul! see, may you be blessed
मातरम् पितरम् च ते mother, father and your
सुहृद: बान्धवा:-तप्ता: kinsmen relatives are agonized
शुचा त्वत्-कृतया भृशम् and sorrowful, by your doing very much

कलेवरं स्वमाविश्य शेषमायु: सुहृद्वृत: ।
भुङ्क्ष्वभोगान् पितृप्रत्तानधितिष्ठ नृपासनम् ॥३॥


कलेवरम् स्वम्-आविश्य the body own entering
शेषम्-आयु: सुहृद्-वृत: the rest of your age, with kinsmen surrounded
भुङ्क्ष्व-भोगान् पितृ-प्रत्तान enjoy luxuries by father provided
अधितिष्ठ नृप-आसनम् ascend the royal throne

कस्मिञ्जन्मन्यमी मह्यं पितरो मातरोऽभवन् ।
कर्मभिर्भ्राम्यमाणस्य देवतिर्यङ्नृयोनिषु ॥४॥


कस्मिन् जन्मनि-अमी मह्यम् in which birth these, my
पितर: मातर:-अभवन् father mother became
कर्मभि:-भ्राम्यमाणस्य by Karma revolving
देव-तिर्यक्-नृ-योनिषु in gods, animals, and human being species

बन्धुज्ञात्यरिमध्यस्थमित्रोदासीनविद्विष: ।
सर्व एव हि सर्वेषां भवन्ति क्रमशो मिथ: ॥५॥


बन्धु-ज्ञाति-अरि- relatives, kinsmen, adversaries,
मध्यस्थ-उदासीन-विद्विष: mediators, neutrals, enemies
सर्वे एव हि सर्वेषाम् all only indeed of all
भवन्ति क्रमश: मिथ: become in turns to each other

यथा वस्तूनि पण्यानि हेमादीनि ततस्तत: ।
पर्यटन्ति नरेष्वेवं जीवो योनिषु कर्तृषु ॥६॥


यथा वस्तूनि पण्यानि just as commodities, from the market
हेम-आदीनि तत:-तत: gold and others, from here to there
पर्यटन्ति नरेषु-एवम् pass on, in men also
जीव: योनिषु कर्तृषु the soul in species and procreant

नित्यस्यार्थस्य सम्बन्धो ह्यनित्यो दृश्यते नृषु ।
यावद्यस्य हि सम्बन्धो ममत्वं तावदेव हि ॥७॥


नित्यस्य-अर्थस्य सम्बन्ध: of a permanent thing, relation
हि-अनित्य: दृश्यते नृषु indeed, is temporary, is seen in the people
यावत्-यस्य हि सम्बन्ध: till whose indeed is relationship
ममत्वम् तावत्-एव हि belonging-ness till then only indeed

एवं योनिगतो जीव: स नित्यो निरहङ्कृत: ।
यावद्यत्रोपलभ्येत तावत्स्वत्वं हि तस्य तत् ॥८॥


एवम् योनि-गत: जीव: thus, a womb entered soul
स: नित्य: निरहङ्कृत: he is eternal, and devoid of ego
यावत्-यत्र-उपलभ्येत till when, by whom it is achieved
तावत्-स्वत्वम् हि तस्य तत् till then the belonging-ness, indeed is his that

एष नित्योऽव्यय: सूक्ष्म एष सर्वाश्रय: स्वदृक् ।
आत्ममायागुणैर्विश्वमात्मानं सृजति प्रभु: ॥९॥


एष: नित्य:-अव्यय: सूक्ष्म this is eternal, free from decay, subtle,
एष: सर्व-आश्रय: स्वदृक् it is for all a support, self-illuminating
आत्म-माया-गुणै:-विश्वम्- by own Maayaa's Gunas, the universe
आत्मानम् सृजति प्रभु: in its form manifests , The Brahman

न ह्यस्यातिप्रिय: कश्चिन्नाप्रिय: स्व: परोऽपिवा ।
एक: सर्वधियां द्रष्टा कर्तृणां गुणदोषयो: ॥१०॥


न हि-अस्य-अति-प्रिय: not indeed of it is very dear
कश्चित्-न-अप्रिय: no one, not non-dear
स्व: पर:-अपि-वा own other also or
एक: सर्व-धियाम् द्रष्टा (It is) one of all minds witness
कर्तृणाम् गुण-दोषयो: of the doers' good and bad

नादत्त आत्मा हि गुणं न दोषं न क्रियाफलम् ।
उदासीनवदासीन: परावरदृगीश्वर: ॥११॥


न-आदत्ते आत्मा हि गुणम् does not take on, the soul, indeed the virtues,
न दोषम् न क्रिया-फलम् nor faults, not actions' fruits
उदासीन-वत्-आसीन: indifferent like staying
परावर-दृक्-ईश्वर: the universe's witness, independent
श्री शुक उवाच - Shree Shuka said -

इत्युदीर्य गतो जीवो ज्ञातयस्तस्य ते तदा ।
विस्मिता मुमुचु: शोकं छित्त्वाऽऽत्मस्नेहशृङ्खलाम् ॥१२॥


इति-उदीर्य गत: जीव: thus saying, went away the spirit
ज्ञातय:-तस्य ते तदा the kinsmen his, they then,
विस्मिता: मुमुचु: शोकम् bewildered, gave up mourning
छित्त्वा-आत्म-स्नेह शृङ्खलाम् cutting away own affection chain

निर्हृत्य ज्ञातयो ज्ञातेर्देहं कृत्वोचिता: क्रिया: ।
तत्यजुर्दुस्त्यजं स्नेहं शोकमोहभयार्तिदम् ॥१३॥


निर्हृत्य ज्ञातय: ज्ञाते:-देहम् taking away the kinsmen, the relative's body
कृत्वा-उचिता: क्रिया: performing the necessary rituals (of cremation)
तत्यजु:-दुस्त्यजम् स्नेहम् abandoned, the difficult to give up affection
शोक-मोह-भय-आर्तिदम् grief, infatuation, fear and agony generating

बालघ्न्यो व्रीडितास्तत्र बालहत्याहतप्रभा: ।

बालहत्याव्रतं चेरुर्ब्राह्मणैर्यन्निरूपितम् ।
यमुनायां महाराज स्मरन्त्यो द्विज भाषितम् ॥१४॥


बालघ्न्य: व्रीडिता:-तत्र the child killers, ashamed, there
बाल-हत्या-हत-प्रभा: by child murder, lost splendour
बाल-हत्या-व्रतम् चेरु:- child murder penance performed
ब्राह्मणै:-यत्-निरूपितम् by the Braahmanas which was prescribed
यमुनायाम् महाराज on Yamuna's (bank), O King!
स्मरन्त्य: द्विज भाषितम् remembering, the sages' (Angira's) words

स इत्थं प्रतिबुद्धात्मा चित्रकेतुर्द्विजोक्तिभि: ।
गृहान्धकूपान्निष्क्रान्त: सर: पङ्कादिव द्विप: ॥१५॥


स: इत्थम् प्रतिबुद्ध-आत्मा he like this, awakened soul
चित्रकेतु: द्विज-उक्तिभि: Chitraketu, by the sage's sayings
गृह-अन्ध-कूपात्-निष्क्रान्त: from the house dark well came out
सर: पङ्कात्-इव द्विप: from the lake slush elephant

कालिन्द्यां विधिवत् स्नात्वा कृतपुण्यजलक्रिय: ।
मौनेन संयतप्राणो ब्रह्मपुत्राववन्दत ॥१६॥


कालिन्द्याम् विधिवत् स्नात्वा in the (river) Yamuna, having duly bathed
कृत-पुण्य-जल-क्रिय: performed the holy water rituals
मौनेन संयत-प्राण: with silence, controlled the senses
ब्रह्म-पुत्रौ-अवन्दत to Brahma's sons bowed

अथ तस्मै प्रपन्नाय भक्ताय प्रयतात्मने ।
भगवान्नारद: प्रीतो विद्यामेतामुवाच ह ॥१७॥


अथ तस्मै प्रपन्नाय then, to him, (who was) bowing down
भक्ताय प्रयत-आत्मने the devotee, the purified soul
भगवान्-नारद: प्रीत: the glorious Naarada joyously,
विद्याम्-एताम्-उवाच ह the knowledge, this told indeed

ॐ नमस्तुभ्यं भगवते वासुदेवाय धीमहि ।
प्रद्युम्नायानिरुद्धाय नम: सङ्कर्षणाय च ॥१८॥


ॐ नम:-तुभ्यम् भगवते ’Hail to You divine!
ॐ नम:-तुभ्यम् भगवते
वासुदेवाय धीमहि Vaasudeva, we meditate upon
प्रद्युम्नाय-अनिरुद्धाय to Pradyumna, Aniruddha,
नम: सङ्कर्षणाय च obeisance and to Sankarshana

नमो विज्ञानमात्राय परमानन्दमूर्तये ।
आत्मारामाय शान्ताय निवृत्तद्वैतदृष्टये ॥१९॥


नम: विज्ञान-मात्राय obeisance to consciousness absolute
परमानन्द-मूर्तये supreme bliss embodied
आत्मा-रामाय शान्ताय in Self The Reveller, to The Peaceful
निवृत्त-द्वैत-दृष्टये oblivious to duality vision

आत्मानन्दानुभूत्यैव न्यस्तशक्त्यूर्मये नम: ।
हृषीकेशाय महते नमस्ते विश्वमूर्तये ॥२०॥


आत्म-आनन्द-अनुभूत्या-एव by Self bliss realization only
न्यस्त-शक्ति-ऊर्मये नम: aloof from Maayaa's waves, Hail!
हृषीकेशाय महते to The Controller of the senses, The Mighty,
नमस्ते विश्वमूर्तये Hail! to The Cosmos Bodied

वचस्युपरतेऽप्राप्य य एको मनसा सह ।
अनामरूपश्चिन्मात्र: सोऽव्यान्न: सदसत्पर: ॥२१॥


वचसि-उपरते-अप्राप्य (when) speech returns, not reaching
य: एक: मनसा सह Who One, the mind with
अनाम-रूप:-चिन्मात्र: स:- nameless, form-less, Consciousness Only He
अव्यात्-न: सत्-असत्-पर: may protect us, cause and effect beyond

यस्मिन्निदं यतश्चेदं तिष्ठत्यप्येति जायते ।
मृण्मयेष्विव मृज्जातिस्तस्मै ते ब्रह्मणे नम: ॥२२॥


यस्मिन्-इदम् यत:-च-इदम् in which this (universe), from what and this,
तिष्ठति-अपि-एति जायते stays, also merges, is evolved
मृण्मयेषु-इव मृत्-जाति:- in earthen pots like earth pervades
तस्मै ते ब्रह्मणे नम: to That You, O Brahman! Hail

यन्न स्पृशन्ति न विदुर्मनोबुद्धीन्द्रियासव: ।
अन्तर्बहिश्च विततं व्योमवत्तन्नतोऽस्म्यहम् ॥२३॥


यत्-न स्पृशन्ति न विदु:- That (which) do not touch, do not know
मन:-बुद्धि-इन्द्रिय-असव: the mind, intellect, senses, life force,
अन्त:-बहि:-च विततम् inside outside and spread out,
व्योम्-वत्-तत्-नत:-अस्मि-अहम् ether like, to That bowed am I

देहेन्द्रियप्राणमनोधियोऽमी यदंशविद्धा: प्रचरन्ति कर्मसु ।
नैवान्यदा लोहमिवाप्रतप्तं स्थानेषु तद् द्रष्ट्रपदेशमेति ॥२४॥


देह-इन्द्रिय-प्राण-मन:-धिय:- body, senses, vital airs, mind, intellect,
अमी यत्-अंश-विद्धा: these, by Whose rays are charged
प्रचरन्ति कर्मसु are stimulated into action
न-एव-अन्यदा लोहम्-इव- not even otherwise, iron like
अप्रतप्तम् स्थानेषु तत् not well heated, at places That
द्रष्ट्र-अपदेशम्-एति a witness form takes
ॐ नमो भगवते महापुरुषाय महानुभावाय महाविभूतिपतये
सकलसात्वतपरिवृढनिकरकरकमलकुड्मलोपला-लितचरणारविन्दयुगल परम परमेष्ठिन्नमस्ते ॥२५॥


ॐ नमो भगवते महापुरुषाय महानुभावाय महाविभूतिपतये
सकलसात्वतपरिवृढनिकरकरकमलकुड्मलोपला-लितचरणारविन्दयुगल परम परमेष्ठिन्नमस्ते ॥२५॥


ॐ नमो भगवते महापुरुषाय Aum! Hail to The Glorious The Supreme Person,
महानुभावाय महा-विभूति-पतये The Supreme Might, The Supreme Fortune (Laxmi's)
महानुभावाय महा-विभूति-पतये The Supreme Might, The Supreme Fortune (Laxmi's) Spouse
सकल-सात्वत-परिवृढ-निकर- of all the devotees, principal hosts
कर-कमल-कुड्मल-उपलालित- by hands lotus buds fondled
चरण-अरविन्द-युगल- feet lotus pair
परम-परमेष्ठिन्-नमस्ते to The most Supreme! Hail!
श्री शुक उवाच - Shree Shuka said -

भक्तायैतां प्रपन्नाय विद्यामादिश्य नारद: ।
ययावङ्गिरसा साकं धाम स्वायम्भुवं प्रभो ॥२६॥


भक्ताय-एताम् प्रपन्नाय to the devotee this, in shelter
विद्याम्-आदिश्य नारद: knowledge instructing, Naarada
ययौ-अङ्गिरसा साकम् went Angeerasa with
धाम स्वायम्भुवम् प्रभो to abode of Brahmaa, O Pareekshit!

चत्रकेतुस्तु विद्यां तां यथा नारदभाषिताम् ।
धारयामास सप्ताहमब्भक्ष: सुसमाहित: ॥२७॥


चत्रकेतु:-तु विद्याम् ताम् Chitraketu, indeed, the knowledge that,
यथा नारद-भाषिताम् as, by Naarada was said
धारयामास सप्त-अहम्- retained for seven days,
अप्-भक्ष: सुसमाहित: water drinking, with well concentrated mind

ततश्च सप्तरात्रान्ते विद्यया धार्यमाणया ।
विद्याधराधिपत्यं स लेभेऽप्रतिहतं नृप: ॥२८॥


तत:-च सप्त-रात्र-अन्ते after that and on seven nights' end
विद्यया धार्यमाणया by the prayer being repeated,
विद्याधर-आधिपत्यम् of the Vidyaadharas lordship
स: लेभे-अप्रतिहतम् नृप: he attained permanent, the king

तत: कतिपयाहोभिर्विद्ययेद्धमनोगति: ।
जगाम देवदेवस्य शेषस्य चरणान्तिकम् ॥२९॥


तत: कतिपय-अहोभि:- subsequently, after some days
विद्यया-इद्ध-मन:-गति: by the prayer purified the mind's course
जगाम देव-देवस्य शेषस्य went to the god of the god's Shesha's
चरण-अन्तिकम् feet proximity

मृणालगौरं शितिवाससं स्फुरत्किरीटकेयूरकटित्रकङ्कणम् ।
प्रसन्नवक्त्रारुणलोचनं वृतं ददर्श सिद्धेश्वरमण्डलै: प्रभुम् ॥३०॥


मृणाल-गौरम् शिति-वाससम् lotus stem fair, in blue garments
स्फुरत्-किरीट-केयूर-कटित्र- brilliant diadem, armlets, girdle,
कङ्कणम् प्रसन्न-वक्त्र- wristlets, cheerful countenance
अरुण-लोचनम् वृतम् ददर्श reddish eyes, surrounded saw
सिद्ध-ईश्वर-मण्डलै: प्रभुम् by Siddha's foremost groups, The Lord

तद्दर्शनध्वस्तसमस्तकिल्विष: स्वच्छामलान्त:करणोऽभ्ययान्मुनि: ।
प्रवृद्धभक्त्या प्रणयाश्रुलोचन: प्रहृष्टरोमानमनादिपूरुषम् ॥३१॥


तत्-दर्शन-ध्वस्त-समस्त-किल्विष: by His sight shattered all sins
स्वच्छ-अमल-अन्त:करण:- pure taintless mind
अभ्ययात्-मुनि: approached the sage
प्रवृद्ध-भक्त्या with intensified devotion
प्रणय-अश्रुलोचन: love borne teared eyes
प्रहृष्ट-रोमानम्- standing on end the hair
अदादि-पूरुषम् The most Ancient Person

स उत्तमश्लोकपदाब्जविष्टरं प्रेमाश्रुलेशैरुपमेहयन्मुहु: ।
प्रेमोपरुद्धाखिलवर्णनिर्गमो नैवाशकत्तं प्रसमीडितुं चिरम् ॥३२॥


स: उत्तमश्लोक- he, of the illustrious (Lord's)
पद-अब्ज-विष्टरम् feet lotus support
प्रेम-अश्रु-लेशै:- love tears outburst
उपमेहयन्-मुहु: wetting repeatedly
प्रेम-उपरुद्ध-अखिल- by love choked all
वर्ण-निर्गम: words' utterance
न-एव-अशकत्-तम् not at all was able Him
प्रसम्-ईडितुम् चिरम् to prayer say, for long

तत: समाधाय मनो मनीषया बभाष एतत्प्रतिलब्धवागसौ ।
नियम्य सर्वेन्द्रियवाह्यवर्तनं जगद्गुरुं सात्वतशास्त्रविग्रहम् ॥३३॥


तत: समाधाय मन: then, composing the mind
मनीषया बभाष एतत्- by reason, spoke this,
प्रतिलब्ध-वाक्-असौ having regained speech, he,
नियम्य सर्व-इन्द्रिय- controlling all senses
वाह्य-वर्तनम् जगत्-गुरुम् from outgoing tendencies, to the World's Preceptor,
सात्वत-शास्त्र-विग्रहम् of the devotion scripture, the embodiment
चित्रकेतुरुवाच - Chitraketu said -

अजित जित: सममतिभि: साधुभिर्भवान् जितात्मभिर्भवता ।
विजितास्तेऽपि च भजतामकामात्मनां य आत्मदोऽतिकरुण: ॥३४॥


अजित जित: सम-मतिभि: O Unconquerable Lord! conquered by (people with)
अजित जित: सम-मतिभि: O Unconquerable Lord! conquered by (people with) equal minds
साधुभि:-भवान् जितात्मभि:- by the virtuous, You, those who have controlled
भवता विजिता:-ते-अपि च by You are won over, they also and
भजताम्-अकाम-आत्मनाम् to those who adore (You) without desire, minded
य: आत्मद:-अति-करुण: Who is Own Self Giver, exceedingly compassionate

तव विभव: खलु भगवन् जगदुदयस्थितिलयादीनि ।
विश्वसृजस्तेंऽशांशास्तत्र मृषा स्पर्धन्ते पृथगभिमत्या ॥३५॥


तव विभव: खलु भगवन् Yours glory alone indeed, O Lord!
जगत्-उदय-स्थिति-लय-आदीनि the world's creation, preservation, dissolution
जगत्-उदय-स्थिति-लय-आदीनि the world's creation, preservation, dissolution and other (states)
विश्वसृज:-ते-अंशांशा:- the universe's creator (Brahmaa), (are) Your part's
तत्र मृषा स्पर्धन्ते in that meaninglessly compete
पृथक्-अभिमत्या (due to) separate identity

परमाणुपरममहतोस्त्वमाद्यन्तान्तरवर्ती त्रयविधुर: ।
आदावन्तेऽपि च सत्त्वानां यद् ध्रुवं तदेवान्तरालेऽपि ॥३६॥


परम-अणु-परम-महतो:-त्वम्- of the most small, of the most big, You
आदि-अन्त-अन्तरवर्ती (are) in the beginning, end and middle (parts)
त्रय-विधुर: of the three devoid of
आदौ-अन्ते-अपि च of the beginning and end also and
सत्त्वानाम् यत् ध्रुवम् of the materials that which is the most constant
तत्-एव-अन्तराले-अपि that only is in the middle also

क्षित्यादिभिरेष किलावृत: सप्तभिर्दशगुणोत्तरैराण्डकोश: ।
यत्र पतत्यणुकल्प: सहाण्डकोटिकोटिभिस्तदनन्त: ॥३७॥


क्षिति-आदिभि:-एष किल-आवृत: by earth and others, this indeed is covered
सप्तभि:-दश-गुण-उत्तरै:- (by) seven, (by) ten times more
आण्डकोश: यत्र पतति- egg shell (shaped universe), where (in You) swim
अणु-कल्प: atom like
सह-अण्ड-कोटि-कोटिभि:- with the universes with millions and millions
तत्-अनन्त: therefore Infinite

विषयतृषो नरपशवो य उपासते विभूतीर्न परं त्वाम् ।
तेषामाशिष ईश तदनु विनश्यन्ति यथा राजकुलम् ॥३८॥


विषय-तृष: नर-पशव: य: for (sense) pleasures thirsting, human brute, who
उपासते विभूती:-न परम् त्वाम् worship the glories, not the Supreme You
तेषाम्-आशिष: ईश तत्-अनु their blessings, O Lord! there after
विनश्यन्ति यथा राज-कुलम् perish, just as the royal families

कामधियस्त्वयि रचिता न परम रोहन्ति यथा करम्भबीजानि ।
ज्ञानात्मन्यगुणमये गुणगणतोऽस्य द्वन्द्वजालानि ॥३९॥


काम-धिय:-त्वयि रचिता: न a desirous mind, in You entreating, do not
परम रोहन्ति यथा O Supreme One! grow, just as
करम्भ-बीजानि roasted seeds
ज्ञानात्मनि-अगुणमये in The Pure Consciousness, devoid of the (three) Gunas
गुण-गणत:- by the Guna's created
अस्य द्वन्द्व-जालानि his dualities net

जितमजित तदा भवता यदाऽऽह भागवतं धर्ममनवद्यम् ।
निष्किञ्चना ये मुनय आत्मारामा यमुपासतेऽपवर्गाय ॥४०॥


जितम्-अजित तदा भवता was won over, O Unconquerable One! then only, by You
यदा-आह भागवतम् when, (You) preached, The Bhaagavatam
धर्मम्-अनवद्यम् Dharma, the flawless
निष्किञ्चना: ये मुनय: the possessions-less, those sages
आत्मा-रामा: यम्- in self revelling, Whom
उपासते-अपवर्गाय resort to, for loving devotion (to The Lord)

विषममतिर्न यत्र नृणां त्वमहमिति मम तवेति च यदन्यत्र ।
विषमधिया रचितो य: स ह्यविशुद्ध: क्षयिष्णुरधर्मबहुल: ॥४१॥


विषम-मति:-न यत्र नृणाम् differential notions, are not where of men
त्वम्-अहम्-इति you, me, thus,
मम तव-इति च यत्-अन्यत्र mine yours thus, and that which is others (the
मम तव-इति च यत्-अन्यत्र mine yours thus, and that which is others (the cults)
विषम-धिया रचित: य: by differential mind performed, which,
स: हि-अविशुद्ध: that indeed is impure
क्षयिष्णु:-अधर्म-बहुल: is perishable, with unrighteousness much

क: क्षेमो निजपरयो: कियानर्थ: स्वपरद्रुहा धर्मेण ।
स्वद्रोहात् तव कोप: परसम्पीडया च तथाधर्म: ॥४२॥


क: क्षेम: निज-परयो: what benefit, of one's own or other's
कियान्-अर्थ: स्व-पर-द्रुहा धर्मेण what purpose, by one's and other's harmful
कियान्-अर्थ: स्व-पर-द्रुहा धर्मेण what purpose, by one's and other's harmful cult
स्व-द्रोहात्-तव कोप: by one's own harm, you are pained
पर-सम्पीडया च तथा-अधर्म: by other's persecution and just as
पर-सम्पीडया च तथा-अधर्म: by other's persecution and just as unrighteousness

न व्यभिचरति तवेक्षा यया ह्यभिहितो भागवतो धर्म: ।
स्थिरचरसत्त्वकदम्बेष्वपृथग्धियो यमुपासते त्वार्या: ॥४३॥


न व्यभिचरति तव-ईक्षा यया does not deviate from Your point of view, by
न व्यभिचरति तव-ईक्षा यया does not deviate from Your point of view, by which
हि-अभिहित: भागवत: धर्म: only is preached The Bhaagavata Cult
स्थिर-चर-सत्त्व-कदम्बेषु- in the immobile, mobile living beings
अपृथक्-धिय: यम्-उपासते undifferentiated minds, which exclusively follow
तु-आर्या: indeed the noble men

न हि भगवन्नघटितमिदं त्वद्दर्शनान्नृणामखिलपापक्षय: ।
यन्नामसकृच्छ्रवणात् पुल्कसकोऽपि विमुच्यते संसारात् ॥४४॥


न हि भगवन्-अघटितम्-इदम् not indeed, O Lord! impossible this is
त्वत्-दर्शनात्-नृणाम्- (that) by Your sight, of the people
अखिल-पाप-क्षय: all the sins are destroyed
यत्-नाम-सकृत्-श्रवणात् Whose name, by once hearing
पुल्कसक:-अपि an outcast also
विमुच्यते संसारात् is liberated from bondage

अथ भगवन् वयमधुना त्वदवलोकपरिमृष्टाशयमला: ।
सुरऋषिणा यदुदितं तावकेन कथमन्यथा भवति ॥४५॥


अथ भगवन् वयम्-अधुना Now, O Lord! we today
त्वत्-अवलोक-परिमृष्ट-आशय-मला: by Your sight, washed off of our hearts, the
त्वत्-अवलोक-परिमृष्ट-आशय-मला: by Your sight, washed off of our hearts, the sins
सुर-ऋषिणा यत्-उदितम् by the divine sage, what was said
तावकेन कथम्-अन्यथा भवति (moreover) by Your devotee, how can otherwise be

विदितमनन्त समस्तं तव जगदात्मनो जनैरिहाचरितम् ।
विज्ञाप्यं परमगुरो: कियदिव सवितुरिव खद्योतै: ॥४६॥


विदितम्-अनन्त समस्तम् is known, O Infinite One! everything
तव जगत्-आत्मन: to You, The universe Soul
जनै:-इह-आचरितम् by people here done
विज्ञाप्यम् परम-गुरो: to reveal, to The Supreme Preceptor
कियत्-इव सवितु:-इव खद्योतै: how much ever, to the sun, like, by fire flies

नमस्तुभ्यं भगवते सकलजगत्स्थितिलयोदयेशाय ।
दुरवसितात्मगतये कुयोगिनां भिदा परमहंसाय ॥४७॥


नमस्तुभ्यम् भगवते Hail to You! to The Lord!
सकल-जगत्-स्थिति- to the whole universe maintenance,
लय-उदय-ईशाय dissolution and creation's The Controller!
दुरवसित-आत्म-गतये difficult to explain, the true nature
कुयोगिनाम् भिदा by the sensually minded strivers, by differentiating
परम-हंसाय the purest of the pure

यं वै श्वसन्तमनु विश्वसृज: श्वसन्ति यं चेकितानमनु चित्तय उच्चकन्ति ।
भूमण्डलं सर्षपायति यस्य मूर्ध्नि तस्मै नमो भगवतेऽस्तु सहस्रमूर्ध्ने ॥४८॥


यम् वै श्वसन्तम्-अनु Whom, indeed after breathing, after
विश्वसृज: श्वसन्ति the creators of the universe, (Brahmaa and others) breath
यम् चेकितानम्-अनु by Whom perceiving, after,
चित्तय: उच्चकन्ति the senses, perceive
भूमण्डलम् सर्षपायति the terrestrial globe, mustard seed like
यस्य मूर्ध्नि तस्मै नम: on Whose head, to Him salutations,
भगवते-अस्तु सहस्र-मूर्ध्ने The Lord, may be with thousand heads
श्री शुक उवाच - Shree Shuka said -

संस्तुतो भगवानेवमनन्तस्तमभाषत ।
विद्याधरपतिं प्रीतश्चित्रकेतुं कुरूद्वह ॥४९॥


संस्तुत: भगवान्-एवम्- extolled, The Lord!
अनन्त:-तम्-अभाषत thus Ananta, to him said
विद्याधर-पतिम् प्रीत:- to the Vidyaadharas leader, delighted,
चित्रकेतुम् कुरूद्वह to Chitraketu, O Scion of Kuru's, Pareekshit!
श्री भगवान् उवाच - The Lord said -

यन्नारदाङ्गिरोभ्यां ते व्याहृतं मेऽनुशासनम् ।
संसिद्धोऽसि तया राजन् विद्यया दर्शनाच्च मे ॥५०॥


यत्-नारद-अङ्गिरोभ्याम् that which, by Naarada and Angeeraa
ते व्याहृतम् मे-अनुशासनम् to you was taught, My discipline
संसिद्ध:-असि तया राजन् purpose fulfilled are by that, O King!
विद्यया दर्शनात्-च मे Knowledge and sight of Me

अहं वै सर्वभूतानि भूतात्मा भूतभावन: ।
शब्दब्रह्म परं ब्रह्म ममोभे शाश्वती तनू ॥५१॥


अहम् वै सर्व-भूतानि I, indeed, am all created beings
भूतात्मा भूत-भावन: (I am) the being's self, the being's creator,
शब्द-ब्रह्म परम् ब्रह्म The Vedas, (The Word of God), The Supreme Reality
मम-उभे शाश्वती तनू My both are eternal bodies

लोके विततमात्मानं लोकं चात्मनि सन्ततम् ।
उभयं च मया व्याप्तं मयि चैवोभयं कृतम् ॥५२॥


लोके विततम्-आत्मानम् in the world is extended the self
लोकम् च-आत्मनि सन्ततम् the world and in the self is comprised
उभयम् च मया व्याप्तम् both and by Me are pervaded
मयि च-एव-उभयम् कृतम् in Me and only both, are conceived

यथा सुषुप्त: पुरुषो विश्वं पश्यति चात्मनि ।
आत्मानमेकदेशस्थं मन्यते स्वप्न उत्थित: ॥५३॥


यथा सुषुप्त: पुरुष: just as a sleeping man
विश्वम् पश्यति च-आत्मनि the world sees and in himself
आत्मानम्-एक-देश-स्थम् himself, in one place present
मन्यते स्वप्न उत्थित: understands, from dream awakened

एवं जागरणादीनि जीवस्थानानि चात्मन: ।
मायामात्राणि विज्ञाय तद्द्रष्टारं परं स्मरेत् ॥५४॥


एवम् जागरण-आदीनि like this, the awaken-ness and other
जीव-स्थानानि च-आत्मन: of the Jeeva, the states, and of the self
माया-मात्राणि विज्ञाय Maya mere understanding
तत्-द्रष्टारम् परम् स्मरेत् its witness, The Supreme, must remember

येन प्रसुप्त: पुरुष: स्वापं वेदात्मनस्तदा ।
सुखं च निर्गुणं ब्रह्म तमात्मानमवेहि माम् ॥५५॥


येन प्रसुप्त: पुरुष: by which a sleeping man
स्वापम् वेद-आत्मन:-तदा the (deep) sleep knows his own then
सुखम् च निर्गुणम् ब्रह्म the gratification and the transcendental Reality
तम्-आत्मानम्-अवेहि माम् That, the Self, know to be Me

उभयं स्मरत: पुंस: प्रस्वापप्रतिबोधयो: ।
अन्वेति व्यतिरिच्येत तज्ज्ञानं ब्रह्म तत् परम् ॥५६॥


उभयम् स्मरत: पुंस: both consciousness of the man
प्रस्वाप-प्रतिबोधयो: deep sleep and awakening
अन्वेति व्यतिरिच्येत knows, and is different (from both)
तत्-ज्ञानम् ब्रह्म तत् परम् that knowledge is Brahman, that is Supreme

यदेतद्विस्मृतं पुसां मद्भावं भिन्नमात्मन: ।
तत: संसार एतस्य देहाद्देहो मृतेर्मृति: ॥५७॥


यत्-एतत्-विस्मृतम् पुसाम् that this is forgotten by people
मत्-भावम् भिन्नम्-आत्मन: My essence, different from the Self
तत: संसार: एतस्य from that the mundane existence, from this
देहात्-देह: मृते:-मृति: body is body from death is death

लब्ध्वेह मानुषीं योनिं ज्ञानविज्ञानसम्भवाम् ।
आत्मानं यो न बुद्ध्येत न क्वचिच्छममाप्नुयात् ॥५८॥


लब्ध्वा-इह मानुषीम् योनिम् attaining here human species
ज्ञान-विज्ञान-सम्भवाम् knowledge and wisdom facilitating
आत्मानम् य: न बुद्ध्येत the Self who does not know
न क्वचित्-शमम्-आप्नुयात् no where peace can get

स्मृत्वेहायां परिक्लेशं तत: फलविपर्ययम् ।
अभयं चाप्यनीहायां सङ्कल्पाद्विरमेत्कवि: ॥५९॥


स्मृत्वा-ईहायाम् परिक्लेशम् remembering in desire, the hardship
तत: फल-विपर्ययम् from that results contrary
अभयम् च-अपि-अनीहायाम् fearlessness and also in desirelessness
सङ्कल्पात्-विरमेत्-कवि: from determination (of activity), must withdraw the
सङ्कल्पात्-विरमेत्-कवि: from determination (of activity), must withdraw the wise

सुखाय दु:खमोक्षाय कुर्वाते दम्पती क्रिया: ।
ततोऽनिवृत्तिरप्राप्तिर्दु:खस्य च सुखस्य च ॥६०॥


सुखाय दु:ख-मोक्षाय for happiness and for sorrow averting
कुर्वाते दम्पती क्रिया: undertake a couple, activity
तत:-अनिवृत्ति:-अप्राप्ति:- from that, there is no cessation, no attainment
दु:खस्य च सुखस्य च of sorrow and happiness and

एवं विपर्ययं बुद्ध्वा नृणां विज्ञाभिमानिनाम् ।
आत्मनश्च गतिं सूक्ष्मां स्थानत्रयविलक्षणाम् ॥६१॥


एवम् विपर्ययम् बुद्ध्वा thus, contrary (results) knowing
नृणाम् विज्ञ-अभिमानिनाम् by men, clever thinking (themselves) to be
आत्मन:-च गतिम् सूक्ष्माम् of the Self and nature subtle
स्थान-त्रय-विलक्षणाम् the states three (awakening, dreaming, deep sleep)
स्थान-त्रय-विलक्षणाम् the states three (awakening, dreaming, deep sleep) transcending

दृष्टश्रुताभिर्मात्राभिर्निर्मुक्त: स्वेन तेजसा ।
ज्ञानविज्ञानसन्तुष्टो मद्भक्त: पुरुषो भवेत् ॥६२॥


दृष्ट-श्रुताभि:-मात्राभि:- seen (of this world) heard of (of the next), sense
निर्मुक्त: स्वेन तेजसा rid of by ones own discrimination
ज्ञान-विज्ञान-सन्तुष्ट: by knowledge and wisdom contented
मत्-भक्त: पुरुष: भवेत् My devotee, man should become

एतावानेव मनुजैर्योगनैपुणबुद्धिभि: ।
स्वार्थ: सर्वात्मना ज्ञेयो यत्परात्मैकदर्शनम् ॥६३॥


एतावान्-एव मनुजै:- this much only by men
योग-नैपुण-बुद्धिभि: with Yoga pointed intellect
स्वार्थ: सर्व-आत्मना ज्ञेय: the interest sole by all means by the Self, is to
स्वार्थ: सर्व-आत्मना ज्ञेय: the interest sole by all means by the Self, is to know
यत्-पर-आत्मा-एक-दर्शनम् that, The Supreme Spirit, individual soul are one,
यत्-पर-आत्मा-एक-दर्शनम् that, The Supreme Spirit, individual soul are one, the realization

त्वमेतच्छ्रद्धया राजन्नप्रमत्तो वचो मम ।
ज्ञानविज्ञानसम्पन्नो धारयन्नाशु सिध्यसि ॥६४॥


त्वम्-तत्-श्रद्धया राजन्- you, that, with reverence, O King!
अप्रमत्त: वच: मम carefully, words of Mine
ज्ञान-विज्ञान-सम्पन्न: knowledge wisdom provided with
धारयन्-आशु सिध्यसि and bearing in mind, will soon attain perfection
श्री शुक उवाच - Shree Shuka said -

आश्वास्य भगवानित्थं चित्रकेतुं जगद्गुरु: ।
पश्यतस्तस्य विश्वात्मा ततश्चान्तर्दधे हरि: ॥६५॥


आश्वास्य भगवान्-इत्थम् reassuring, The Lord in this way
चित्रकेतुम् जगत्-गुरु: Chitraketu, The world's Preceptor
पश्यत:-तस्य विश्वात्मा as looked on he, The Soul of the universe
तत:-च-अन्त:-दधे हरि: from there and disappeared, Shree Hari
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां षष्ठे स्कन्धे चित्रकेतो: परमात्मदर्शनं नाम
षोडशोऽध्याय: ॥१६॥


इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां षष्ठे स्कन्धे चित्रकेतो: परमात्मदर्शनं नाम
षोडशोऽध्याय: ॥१६॥ Thus ends the sixteenth discourse entitled 'Chitraketu realizes the

श्री शुक उवाच - Shree Shuka said -

यतश्चान्तर्हितोऽनन्तस्तस्यै कृत्वा दिशे नम: ।
विद्याधरश्चित्रकेतुश्चचार गगनेचर: ॥१॥


यत:-च-अन्तर्हित:-अनन्त:- where and had disappeared Lord Ananta,
तस्यै कृत्वा दिशे नम: for Him made in that direction obeisance
विद्याधर:-चित्रकेतु:- the Vidyaadhara Chitraketu
चचार गगने-चर: went about in the air flying

स लक्षं वर्षलक्षाणामव्याहतबलेन्द्रिय: ।
स्तूयमानो महायोगी मुनिभि: सिद्धचारणै: ॥२॥


स: लक्षम् वर्ष-लक्षाणाम्- he, million years of millions
अव्याहत-बल-इन्द्रिय: undiminished valour and senses
स्तूयमान: महायोगी being praised, the great Yogi
मुनिभि: सिद्धचारणै: by sages, Siddhas and Chaaranas

कुलाचलेन्द्रद्रोणीषु नानासङ्कल्पसिद्धिषु ।
रेमे विद्याधरस्त्रीभिर्गापयन् हरिमीश्वरम् ॥३॥


कुल-अचलेन्द्र-द्रोणीषु in the principal mountains' chief (Sumeru) valleys
नाना-सङ्कल्प-सिद्धिषु various desires fulfilling,
रेमे विद्याधर-स्त्रीभि:- went about, by the Vidyaadhara women
गापयन् हरिम्-ईश्वरम् made to sing, of Lord Shri Hari

एकदा स विमानेन विष्णुदत्तेन भास्वता ।
गिरिशं ददृशे गच्छन् परीतं सिद्धचारणै: ॥४॥


एकदा स: विमानेन one day he, by the aerial car,
विष्णु-दत्तेन भास्वता by Lord Vishnu given, resplendent
गिरिशम् ददृशे गच्छन् Lord Shiva saw going
परीतम् सिद्ध-चारणै: surrounded by Siddhas and Chaaranas

आलिङ्ग्याङ्कीकृतां देवीं बाहुना मुनिसंसदि ।
उवाच देव्या: शृण्वत्या जहासोच्चैस्तदन्तिके ॥५॥


आलिङ्ग्य-अङ्कीकृताम् देवीम् embracing, sitting on the lap, the divine spouse,
बाहुना मुनि-संसदि by arms, in the sages assembly,
उवाच देव्या: शृण्वत्या: said, in the goddess's hearing
जहास-उच्चै:-तत्-अन्तिके laughed loudly, in their near
चित्रकेतु: उवाच - Chitraketu said -

एष लोकगुरु: साक्षाद्धर्म वक्ता शरीरिणाम् ।
आस्ते मुख्य: सभायां वै मिथूनीभूय भार्यया ॥६॥


एष लोकगुरु: साक्षात्- this, the universes' preceptor, himself
धर्म वक्ता शरीरिणाम् righteousness expounder, for embodied beings
आस्ते मुख्य: सभायाम् वै sits, the chief in the assembly
मिथूनीभूय भार्यया in embrace with His wife

जटाधरस्तीव्रतपा ब्रह्मवादिसभापति: ।
अङ्कीकृत्य स्त्रियं चास्ते गतह्री: प्राकृतो यथा ॥७॥


जटाधर:-तीव्र-तपा: with matted hair, severe austerities (practicing)
ब्रह्मवादि-सभापति: of the expositors of Vedas', assembly, the chief
अङ्कीकृत्य स्त्रियम् च-आस्ते hugging a woman, and sits
गत-ह्री: प्राकृत: यथा devoid of shame, uncultured like

प्रायश: प्राकृताश्चापि स्त्रियं रहसि बिभ्रति ।
अयं महाव्रतधरो बिभर्ति सदसि स्त्रियम् ॥८॥


प्रायश: प्राकृता: च-अपि generally, rustics and also
स्त्रियम् रहसि बिभ्रति women in seclusion embrace
अयम् महा-व्रत-धर: this great austerities undertaker
बिभर्ति सदसि स्त्रियम् flaunts in assembly, woman
श्री शुक उवाच - Shree Shuka said -

भगवानपि तच्छ्रुत्वा प्रहस्यागाधधीर्नृप ।
तूष्णीं बभूव सदसि सभ्याश्च तदनुव्रता: ॥९॥


भगवान्-अपि तत्-श्रुत्वा Lord Shiva also that hearing
प्रहस्य-अगाध-धी: नृप laughed, of unfathomable intellect, O King!
तूष्णीम् बभूव सदसि and became quiet, in the assembly
सभ्या:-च तत्-अनुव्रता: the nobles and His devotees

इत्यतद्वीर्यविदुषि ब्रुवाणे बह्वशोभनम् ।
रुषाऽऽह देवी धृष्टाय निर्जितात्माभिमानिने ॥१०॥


इति-अतत्-वीर्य-अविदुषि thus not His greatness not knowing
ब्रुवाणे बहु-अशोभनम् and speaking very improper words
रुषा-आह देवी धृष्टाय enraged said the goddess, to the imprudent
निर्जित-आत्म-अभिमानिने won over self arrogant of
पार्वती उवाच - Paarvati said -

अयं किमधुना लोके शास्ता दण्डधर: प्रभु: ।
अस्मद्विधानां दुष्टानां निर्ल्लजानां च विप्रकृत् ॥११॥


अयम् किम्-अधुना लोके this, what now, in the world
शास्ता दण्डधर: प्रभु: ruler, wielder of the rod of punishment, The Lord
अस्मत्-विधानाम् दुष्टानाम् for us like wicked
निर्ल्लजानाम् च विप्रकृत् and shameless, competent to insult

न वेद धर्मं किल पद्मयोनिर्न ब्रह्मपुत्रा भृगुनारदाद्या: ।
न वै कुमार: कपिलो मनुश्च ये नो निषेधन्त्यतिवर्तिनं हरम् ॥१२॥


न वेद धर्मम् किल do not know righteousness, indeed
पद्मयोनि:-न ब्रह्म-पुत्रा: Brahmaa, nor Brahmaa's sons
भृगु-नारद-आद्या: Bhrigu Naarada and others
न वै कुमार: कपिल: मनु:-च nor either Sanat Kumaaras, Kapila, Manu and
ये नो निषेधन्ति- who do not reprimand
अतिवर्तिनम् हरम् for violating, Shiva

एषामनुध्येयपदाब्जयुग्मं जगद्गुरुं मङ्गलमङ्गलं स्वयम् ।
य: क्षत्रबन्धु: परिभूय सूरीन् प्रशास्ति धृष्टस्तदयं हि दण्ड्य: ॥१३॥


एषाम्-अनुध्येय by these worthy of being contemplated on
पद-अब्ज-युग्मम् feet lotus pair
जगत्-गुरुम् the world's preceptor
मङ्गल-मङ्गलम् the auspicious of the auspicious
स्वयम् य: क्षत्र-बन्धु: Himself, this Kshatriya
परिभूय सूरीन् insulting the honourables
प्रशास्ति धृष्ट:- instructs the vile
तत्-अयम् हि दण्ड्य: that this should be punished

नायमर्हति वैकुण्ठपादमूलोपसर्पणम् ।
सम्भावितमति: स्तब्ध: साधुभि: पर्युपासितम् ॥१४॥


न-अयम्-अर्हति वैकुण्ठ- not this (fellow) is worthy of Lord Vishnu's
पाद-मूल-उपसर्पणम् feet soles to approach
सम्भावित-मति: स्तब्ध: conceited minded, arrogant
साधुभि: पर्युपासितम् by the virtuous esteemed

अत: पापीयसीं योनिमासुरीं याहि दुर्मते ।
यथेह भूयो महतां न कर्ता पुत्र किल्विषम् ॥१५॥


अत: पापीयसीम् योनिम्- therefore, in the wicked species
आसुरीम् याहि दुर्मते demonic, be reborn, O evil minded One!
यथा-इह भूय: महताम् so that here again, to the exalted
न कर्ता पुत्र किल्विषम् will not do, O Son! Offence
श्री शुक उवाच - Shree Shuka said -

एवं शप्तश्चित्रकेतुर्विमानादवरुह्य स: ।
प्रसादयामास सतीं मूर्ध्ना नम्रेण भारत ॥१६॥


एवम् शप्त:-चित्रकेतु:- thus cursed, Chitraketu
विमानात्-अवरुह्य स: from the aerial car alighted, he
प्रसादयामास सतीम् propitiated the noble lady
मूर्ध्ना नम्रेण भारत by (his) head reverentially (bent), O Bhaarata!
चित्रकेतु: उवाच - Chitraketu said -

प्रतिगृह्णामि ते शापमात्मनोऽञ्जलिनाम्बिके ।
देवैर्मर्त्याय यत्प्रोक्तं पूर्वदिष्टं हि तस्य तत् ॥१७॥


प्रतिगृह्णामि ते शापम्- I accept, Your curse
आत्मन:-अञ्जलिना-अम्बिके with my palms joined, O Mother!
देवै:-मर्त्याय यत्-प्रोक्तम् by the divinities for mortals, what is pronounced
पूर्व-दिष्टम् हि तस्य तत् is pre destined surely, his that

संसारचक्र एतस्मिञ्जन्तुरज्ञानमोहित: ।
भ्रामयन् सुखं च दुखं च भुङ्क्ते सर्वत्र सर्वदा ॥१८॥


संसार-चक्रे एतस्मिन्- in the world's whirligig this
जन्तु:-अज्ञान-मोहित: an embodied soul, by ignorance deluded
भ्रामयन् सुखम् च दुखम् च revolving joy and sorrow and
भुङ्क्ते सर्वत्र सर्वदा experiences every where always

नैवात्मा न परश्चापि कर्ता स्यात् सुखदु:खयो: ।
कर्तारं मन्यतेऽप्राज्ञ आत्मानं परमेव च ॥१९॥


न-एव-आत्मा न पर:-च-अपि not at all is oneself, nor any one else and also
कर्ता स्यात् सुख-दु:खयो: doer is of joy and sorrow
कर्तारम् मन्यते-अप्राज्ञ: the doer understands the ignorant
आत्मानम् परम्-एव च himself, other also and

गुणप्रवाह एतस्मिन् क: शाप: को न्वनुग्रह: ।
क: स्वर्गो नरक: को वा किं सुखं दु:खमेव वा ॥२०॥


गुण-प्रवाहे एतस्मिन् the Gunas generated in this (world)
क: शाप: क: नु-अनुग्रह: what is curse, what indeed is blessing
क: स्वर्ग: नरक: क: वा what is heaven hell, what or
किम् सुखम् दु:खम्-एव वा what is joy sorrow also or

एक: सृजति भूतानि भगवानात्ममायया ।
एषां बन्धं मोक्षं च सुखं दु:खं च निष्कल: ॥२१॥


एक: सृजति भूतानि One, creates living beings,
भगवान्-आत्म-मायया The Lord by own Maayaa (creative potency)
एषाम् बन्धम् मोक्षम् च their bondage and liberation
सुखम् दु:खम् च निष्कल: joy and sorrow

न तस्य कश्चिद्दयित: प्रतीपो न ज्ञातिबन्धुर्न परो न च स्व: ।
समस्य सर्वत्र निरञ्जनस्य सुखो न राग: कुत एव रोष: ॥२२॥


न तस्य कश्चित्-दयित: not His any dear
प्रतीप: न ज्ञाति-बन्धु:-न hateful not, kinsmen relation not
पर: न च स्व: alien not and own
समस्य सर्वत्र निरञ्जनस्य Who is alike everywhere, free from attachment
सुख: न राग: कुत: एव रोष: joy no love for pleasure, where also is (then)
सुख: न राग: कुत: एव रोष: joy no love for pleasure, where also is (then) anger

तथापि तच्छक्तिविसर्ग एषां सुखाय दु:खाय हिताहिताय ।
बन्धाय मोक्षाय च मृत्युजन्मनो: शरीरिणां संसृतयेऽवकल्पते ॥२३॥


तथा-अपि तत्-शक्ति-विसर्ग and yet, by His energy dispensed
एषाम् सुखाय दु:खाय for their joy sorrow
हित-अहिताय welfare injury
बन्धाय मोक्षाय च bondage liberation
मृत्यु-जन्मनो: शरीरिणाम् death and birth of the embodied beings
संसृतये-अवकल्पते worldly life conduces

अथ प्रसादये न त्वां शापमोक्षाय भामिनि ।
यन्मन्यसे असाधूक्तं मम तत्क्षम्यतां सति ॥२४॥


अथ प्रसादये न त्वाम् now, (I) please not You
शाप-मोक्षाय भामिनि for the curse to rid, O Noble lady!
यत्-मन्यसे असाधु-उक्तम् that which (You) consider unjustly said
मम तत्-क्षम्यताम् सति by me, that forgive, O Virtuous Lady!
श्री शुक उवाच - Shree Shuka said -

इति प्रसाद्य गिरिशौ चित्रकेतुरिन्दम ।
जगाम स्वविमानेन पश्यतो: स्मयतोस्तयो: ॥२५॥


इति प्रसाद्य गिरिशौ thus, appeasing Shiva and Paarvati
चित्रकेतु:-अरिन्दम Chitraketu, O Pareekshit!
जगाम स्व-विमानेन went away by own aerial car
पश्यतो: स्मयतो:-तयो: while looked on in wonder by them

ततस्तु भगवान् रुद्रो रुद्राणीमिदमब्रवीत् ।
देवर्षिदैत्यसिद्धानां पार्षदानां च शृण्वताम् ॥२६॥


तत:-तु भगवान् रुद्र: thereupon, Lord Shiva
रुद्राणीम्-इदम्-अब्रवीत् to Paarvati this said,
देवर्षि-दैत्य-सिद्धानाम् the divine sages, demons, Siddhas,
पार्षदानाम् च शृण्वताम् their attendents and in hearing
श्री रुद्र उवाच - Shri Rudra said -

दृष्टवत्यसि सुश्रोणि हरेरद्भुतकर्मण: ।
माहात्म्यं भृत्यभृत्यानां नि:स्पृहाणां महात्मनाम् ॥२७॥


दृष्टवती-असि सुश्रोणि You have seen, O Fair One!
हरे:-अद्भुत-कर्मण: Hari's marvellous deeds
माहात्म्यम् भृत्य-भृत्यानाम् the greatness of the servant of the servants
नि:स्पृहाणाम् महात्मनाम् free of cravings, the high souled

नारायणपरा: सर्वे न कुतश्चन बिभ्यति ।
स्वर्गापवर्गनरकेष्वपि तुल्यार्थदर्शिन: ॥२८॥


नारायण-परा: सर्वे to Naaraayana devoted all
न कुतश्चन बिभ्यति not from anything are afraid
स्वर्ग-अपवर्ग-नरकेषु-अपि in heaven, beatitude, hell also
तुल्य-अर्थ-दर्शिन: same Reality observers

देहिनां देहसंयोगाद् द्वन्द्वानीश्वरलीलया ।
सुखं दु:खं मृतिर्जन्म शापोऽनुग्रह एव च ॥२९॥


देहिनाम् देह-संयोगात् of the embodied souls, by the bodies' connection
द्वन्द्वानि-ईश्वर-लीलया dualities by God's deluding potency
सुखम् दु:खम् मृति:-जन्म joy sorrow, death birth
शाप:-अनुग्रह एव च curse benediction also and

अविवेककृत: पुंसो ह्यर्थभेद इवात्मनि ।
गुणदोषविकल्पश्च भिदेव स्रजिवत्कृत: ॥३०॥


अविवेक-कृत: पुंस: by ignorance's doings, of the people
हि-अर्थ-भेद: इव-आत्मनि indeed the notion difference, like in the self
गुण-दोष-विकल्प:-च of value and fault difference
भिदा-इव स्रजि-वत्-कृत: in the mind like, garland snake due to

वासुदेवे भगवति भक्तिमुद्वहतां नृणाम् ।
ज्ञानवैराग्यवीर्याणां नेह कश्चिद् व्यपाश्रय: ॥३१॥


वासुदेवे भगवति in Vaasudeva The Lord
भक्तिम्-उद्वहताम् नृणाम् devotion cherishing, for people
ज्ञान-वैराग्य-वीर्याणाम् with the wisdom and dispassion strength
न-इह कश्चिद् व्यपाश्रय: not here anything worth coveting

नाहं विरिञ्चो न कुमारनारदौ न ब्रह्मपुत्रा मुनय: सुरेशा: ।
विदाम यस्येहितमंशकांशका न तत्स्वरूपं पृथगीशमानिन: ॥३२॥


न-अहम् विरिञ्च: not I, Brahmaa,
न कुमार-नारदौ not Kumaaras, Naarada,
न ब्रह्म-पुत्रा: not Brahmaa's sons
मुनय: सुरेशा: sages, the god's rulers (Indra)
विदाम यस्य-ईहितम्- know Whose intentions
अंशक-अंशका: part of the parts
न तत्-स्वरूपम् not His true nature
पृथक्-ईशम्-मानिन: independent of Him as Lord accounting

न ह्यस्यास्ति प्रिय: कश्चिन्नाप्रिय: स्व: परोऽपि वा ।
आत्मत्वात्सर्वभूतानां सर्वभूतप्रियो हरि: ॥३३॥


न हि-अस्य-अस्ति प्रिय: not surely His is dear
कश्चित्-न-अप्रिय: any nor hateful
स्व: पर:-अपि वा own alien also or
आत्मत्वात्-सर्व-भूतानाम् being the Self of all beings
सर्व-भूत-प्रिय: हरि: of all the beings is dear Lord Shree Hari

तस्य चायं महाभागश्चित्रकेतु: प्रियोऽनुग: ।
सर्वत्र समदृक् शान्तो ह्यहं चैवाच्युतप्रिय: ॥३४॥


तस्य च-अयम् महाभाग:- His and this, highly blessed
चित्रकेतु: प्रिय:-अनुग: Chitraketu, is dear servant
सर्वत्र समदृक् शान्त: everywhere viewing with same eye, peaceful
हि-अहम् च-एव- indeed I and also
अच्युत-प्रिय: of Immortal Lord dear

तस्मान्न विस्मय: कार्य: पुरुषेषु महात्मसु ।
महापुरुषभक्तेषु शान्तेषु समदर्शिषु ॥३५॥


तस्मात्-न विस्मय: कार्य: therefore, should not wonder be done
पुरुषेषु महात्मसु in people with high souls
महापुरुष-भक्तेषु of The Supreme Person's devotees
शान्तेषु सम-दर्शिषु who are peaceful, and view all equally
श्री शुक उवाच - Shri Shuka said -

इति श्रुत्वा भगवत: शिवस्योमाभिभाषितम् ।
बभूव शान्तधी राजन् देवी विगतविस्मया ॥३६॥


इति श्रुत्वा भगवत: शिवस्य- this hearing, The Lord Shiva's
उमा-अभिभाषितम् Umaa the speech
बभूव शान्तधी: राजन् became peaceful minded, O King!
देवी विगत-विस्मया the goddess devoid of doubt

इति भागवतो देव्या: प्रतिशप्तुमलन्तम: ।
मूर्ध्ना सञ्जगृहे शापमेतावत्साधुलक्षणम् ॥३७॥


इति भागवत: देव्या: thus the devotee, to the goddess
प्रतिशप्तुम्-अलन्तम: to counter-curse capable of
मूर्ध्ना सञ्जगृहे शापम्- with the head reverentially accepted the curse
एतावत्-साधु-लक्षणम् this much is of the pious characteristic

जज्ञे त्वष्टुर्दक्षिणाग्नौ दानवीं योनिमाश्रित: ।
वृत्र इत्यभिविख्यातो ज्ञानविज्ञानसंयुत: ॥३८॥


जज्ञे त्वष्टु:-दक्षिणाग्नौ was born to Twashtaa, from the Dakshinaagni (sacred
जज्ञे त्वष्टु:-दक्षिणाग्नौ was born to Twashtaa, from the Dakshinaagni (sacred fire)
दानवीम् योनिम्-आश्रित: demonic species reverting to
वृत्र इति-अभिविख्यात: Vritra thus, well known
ज्ञान-विज्ञान-संयुत: with knowledge and wisdom endowed

एतत्ते सर्वमाख्यातं यन्मां त्वं परिपृच्छसि ।
वृत्रस्यासुरजातेश्च कारणं भगवन्मते: ॥३९॥


एतत्-ते सर्वम्-आख्यातम् this to you all is said
यत्-माम् त्वम् परिपृच्छसि which to me you asked
वृत्रस्य-असुर-जाते:-च of Vritra, as demon born and
कारणम् भगवन्-मते: the cause, of the in The Lord minded

इतिहासमिमं पुण्यं चित्रकेतोर्महात्मन: ।
माहात्म्यं विष्णुभक्तानां श्रुत्वा बन्धाद्विमुच्यते ॥४०॥


इतिहासम्-इमम् पुण्यम् the episode this sacred
चित्रकेतो:-महात्मन: of Chitraketu high-souled
माहात्म्यम् विष्णु-भक्तानाम् the glory of Lord Vishnu's devotees
श्रुत्वा बन्धात्-विमुच्यते by hearing, from bondage is rid of

य एतत्प्रातरुत्थाय श्रद्धया वाग्यत: पठेत् ।
इतिहासं हरिं स्मृत्वा स याति परमां गतिम् ॥४१॥


य: एतत्-प्रात:-उत्थाय who, this, early rising
श्रद्धया वाग्यत: पठेत् with reverence with speech controlled does read
इतिहासम् हरिम् स्मृत्वा the episode, Shree Hari remembering
स: याति परमाम् गतिम् he goes to the ultimate goal
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां षष्ठे स्कन्धे चित्रकेतु शापो नाम सप्तदश:
अध्याय: ॥१७॥


इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां षष्ठे स्कन्धे चित्रकेतु शापो नाम सप्तदश:
अध्याय: ॥१७॥ Thus ends the seventeenth discourse entitled 'Chitraketu cursed', in

श्री शुक उवाच - Shree Shuka said -

पृश्निस्तु पत्नी सवितु: सावित्रीं व्याहृतिं त्रयीम् ।
अग्निहोत्रं पशुं सोमं चातुर्मास्यं महामखान् ॥१॥


पृश्नि:-तु पत्नी सवितु: Prishnee, indeed, the wife of Savitaa
सावित्रीम् व्याहृतिम् त्रयीम् Saavitri, Vyaahriti, Trayee,
अग्निहोत्रम् पशुम् सोमम् Agnihotra, Pashu, Soma,
चातुर्मास्यम् महामखान् Chaaturmaasya Mahaamakhaas

सिद्धिर्भगस्य भार्याङ्ग महिमानं विभुं प्रभुम् ।
आशिषं च वरारोहां कन्यां प्रासूत सुव्रताम् ॥२॥


सिद्धि:-भगस्य भार्या-अङ्ग- Siddhi, Bhaga's wife, O Dear One!
महिमानम् विभुम् प्रभुम् Mahimaana, Vibhu, and Prabhu,
आशिषम् च वरारोहाम् Aashish and beautiful
कन्याम् प्रासूत सुव्रताम् daughter gave birth to, the virtuous

धातु: कुहू: सिनीवाली राका चानुमतिस्तथा ।
सायं दर्शमथ प्रात: पूर्णमासमनुक्रमात् ॥३॥


धातु: कुहू: सिनीवाली Dhaatu, Kuhu, Sineevaalee,
राका च-अनुमति:-तथा Raakaa, and Anumati, also
सायम् दर्शम्-अथ प्रात: Saayam, Darsham, then Praatah,
पूर्णमासम्-अनुक्रमात् Poornamaas, respectively

अग्नीन् पुरीष्यानाधत्त क्रियायां समन्तर: ।
चर्षणी वरुणस्यासीद्यस्यां जातो भृगु: पुन: ॥४॥


अग्नीन् पुरीष्यान्-आधत्त the fires Purisyas begot
क्रियायाम् समन्तर: through Kriyaa, Vidhaataa
चर्षणी वरुणस्य-आसीत्- Charshanee, of Varuna was (the wife)
यस्याम् जात: भृगु: पुन: from whom was born Bhrigu again

वाल्मीकिश्च महायोगी वल्मीकादभवत्किल ।
अगस्त्यश्च वसिष्ठश्च मित्रावरुणयोर्ऋषी ॥५॥


वाल्मीकि:-च महायोगी and Vaalmeekee the great Yogi
वल्मीकात्-अभवत्-किल from ant hill sprang indeed
अगस्त्य:-च वसिष्ठ:-च and Agastya and Vashishtha
मित्रा-वरुणयो:-ऋषी from Mitra and Varuna sages

रेत: सिषिचतु: कुम्भे उर्वश्या: सन्निधौ द्रुतम् ।
रेवत्यां मित्र उत्सर्गमरिष्टं पिप्पलं व्यधात् ॥६॥


रेत: सिषिचतु: कुम्भे vital fluid discharged in a pot
उर्वश्या: सन्निधौ द्रुतम् in Urvashi's presence soon
रेवत्यम् मित्र उत्सर्गम्- through Revati, Mitra
अरिष्टम् पिप्पलम् व्यधात् Utsarga, Arishta, Pippala begot

पौलोम्यामिन्द्र आधत्त त्रीन् पुत्रानिति न: श्रुतम् ।
जयन्तमृषभं तात तृतीयं मीढुषं प्रभु: ॥७॥


पौलोम्याम्-इन्द्र आधत्त from Puloma's daughter Shachi, Indra procreated
त्रीन् पुत्रान्-इति न: श्रुतम् three sons, this we have heard
जयन्तम्-ऋषभम् तात Jayanta, Rishabha, O Pareekshit!
तृतीयम् मीढुषम् प्रभु: third Meedhawaan, the lord

उरुक्रमस्य देवस्य मायावामनरूपिण: ।
कीर्तौ पत्न्यां बृहच्छ्लोकस्तस्यासन् सौभगादय: ॥८॥


उरुक्रमस्य देवस्य of the Upendra Lord
माया-वामन-रूपिण: by Maaya Dwarf form taking
कीर्तौ पत्न्याम् बृहत्-श्लोक:- from Keerti the wife, Brihat-Shloka (was born)
तस्य-आसन् सौभगादय: his were Saubhaga and others

तत्कर्मगुणवीर्याणि काश्यपस्य महात्मन: ।
पश्चाद्वक्ष्यामहेऽदित्यां यथा वावततार ह ॥९॥


तत्-कर्म गुण-वीर्याणि His (Vaamana's) deeds virtues and achievements
काश्यपस्य महात्मन: of the son of Kashyapa, the high souled
पश्चात्-वक्ष्यामहे- later on will recount
आदित्याम् यथा वा-अवततार ह in Aditi how or descended indeed

अथ कश्यपदायादान् दैतेयान् कीर्तयामि ते ।
यत्र भागवत: श्रीमान् प्रह्लादो बलिरेव च ॥१०॥


अथ कश्यप-दायादान् now Kashyapa's scions
दैतेयान् कीर्तयामि ते born of Diti, will describe to you
यत्र भागवत: श्रीमान् where the devotee illustrious
प्रह्लाद: बलि:-एव च Prahlaada Bali also and

दितेर्द्वावेव दायादौ दैत्यदानववन्दितौ ।
हिरण्यकशिपुर्नाम हिरण्याक्षश्च कीर्तितौ ॥११॥


दिते:-द्वौ-एव दायादौ of Diti two only sons
दैत्य-दानव-वन्दितौ by Daitya's and Daanavas, adored
हिरण्यकशिपु:-नाम Hiranyakashipu, named
हिरण्याक्ष:-च कीर्तितौ Hiranyaaksha and celebrated

हिरण्यकशिपोर्भार्या कयाधुर्नाम दानवी ।
जम्भस्य तनया दत्ता सुषुवे चतुर: सुतान् ॥१२॥


हिरण्यकशिपो:-भार्या Hiranyakashipu wife
कयाधु:-नाम दानवी Kayaadhu named Danu,
जम्भस्य तनया दत्ता and Jambha, the daughter was given
सुषुवे चतुर: सुतान् gave birth to four sons

संह्रादं प्रागनुह्रादं ह्रादं प्रह्लादमेव च ।
तत्स्वसा सिंहिका नाम राहुं विप्रचितोऽग्रहीत् ॥१३॥


संह्रादम् प्राक्-अनुह्रादम् Samhraada, before Anuhraada,
ह्रादम् प्रह्लादम्-एव च Hraada, Prahlaada also and
तत्-स्वसा सिंहिका नाम their sister Sinhikaa by name
राहुम् विप्रचित:-अग्रहीत् Raahu from Viprachita took

शिरोऽहरद्यस्य हरिश्चक्रेण पिबतोऽमृतम् ।
संह्रादस्य कृतिभार्यासूत पञ्चजनं तत: ॥१४॥


शिर:-अहरत्-यस्य हरि:- head cut off whose, Shree Hari
चक्रेण पिबत:-अमृतम् with the discus, drinking nectar
संह्रादस्य कृति-:भार्या- Samhrada's Kriti the wife
असूत पञ्चजनम् तत: gave birth to Panchajana, then

ह्रादस्य धमनिर्भार्यासूत वातापिमिल्वलम् ।
योऽगस्त्याय त्वतिथये पेचे वातापिमिल्वल: ॥१५॥


ह्रादस्य धमनि:-भार्या- Hraada's Dhamani, wife,
असूत वातापिम्-इल्वलम: bore Vaataapee, Ilvala
य:-अगस्त्याय तु-अतिथये who for Agastya, indeed for the guest,
पेचे वातापिम्-इल्वल: cooked Vaataapee, Ilvala

अनुह्रादस्य सूर्म्यायां बाष्कलो महिषस्तथा ।
विरोचनस्तु प्राह्लादिर्देव्यास्तस्याभवद्वलि: ॥१६॥


अनुह्रादस्य सूर्म्यायाम् of Anuhraada from Soormya
बाष्कल: महिष:-तथा Baashkala Mahisha and
विरोचन:-तु प्राह्लादि:- Virochana indeed was Prahalaada's (son)
देव्या:-तस्य-अभवत्-वलि: from his (wife) Devi, was (born) Bali

बाणज्येष्ठं पुत्रशतमशनायां ततोऽभवत् ।
तस्यानुभाव: सुश्लोक्य: पश्चादेवाभिधास्यते ॥१७॥


बाण-ज्येष्ठम् पुत्र-शतम्- Bana's eldest son, hundred
अशनायाम् तत:-अभवत् from Ashanaayaa then were born
तस्य-अनुभाव: सुश्लोक्य: his glory, worth singing of
पश्चात्-एव-अभिधास्यते later only will be recounted

बाण आराध्य गिरिशं लेभे तद्गणमुख्यताम् ।
यत्पार्श्वे भगवानास्ते ह्यद्यापि पुरपालक: ॥१८॥


बाण आराध्य गिरिशम् लेभे Baana, by worshipping Lord Shiva, acquired
तत्-गण-मुख्यताम् His Gana's leadership
यत्-पार्श्वे भगवान्-आस्ते in whose proximity, The Lord remains
हि-अद्य-अपि पुर-पालक: indeed today also, as the city's guardian

मरुतश्च दिते: पुत्राश्चत्वारिंशन्नवाधिका: ।
त आसन्नप्रजा: सर्वे नीता इन्द्रेण सात्मताम् ॥१९॥


मरुत:-च Maruta and
दिते: पुत्रा:- Diti's sons
चत्वारिंशत्-नव-अधिका: forty, nine more
ते आसन्-अप्रजा: सर्वे they were issueless all
नीता: इन्द्रेण were taken by Indra
सात्मताम् to his own state (of godhood)
राजा-उवाच - The king (Pareekshit) said -

कथं त आसुरं भावमपोह्यौत्पत्तिकं गुरो ।
इन्द्रेण प्रापिता: सात्म्यं किं तत्साधु कृतं हि तै: ॥२०॥


कथम् ते आसुरम् भावम्- how they demonic disposition
अपोह्य-औत्पत्तिकम् गुरो shedding, by birth (innate), O Guru!
इन्द्रेण प्रापिता: सात्म्यम् by Indra were taken to his own state,
किम् तत्-साधु कृतम् हि तै: what that good was done indeed by them

इमे श्रद्दधते ब्रह्मन्नृषयो हि मया सह ।
परिज्ञानाय भगवंस्तन्नो व्याख्यातुमर्हसि ॥२१॥


इमे श्रद्दधते ब्रह्मन्- these are inclined, O Holy Braahmana!
ऋषय: हि मया सह sage indeed me with
परिज्ञानाय भगवन्- to know, O Worshipful sage!
तत्-न: व्याख्यातुम्-अर्हसि that to us explain are capable
सूत उवाच - Soota said -

तद्विष्णुरातस्य स बादरायणिर्वचो निशम्यादृतमल्पमर्थवत् ।
सभाजयन् संनिभृतेन चेतसा जगाद सत्रायण सर्वदर्शन: ॥२२॥


तत्-विष्णुरातस्य स: बादरायणि: that of Pareekshit, he, Shuka,
वच: निशम्य-आदृतम्-अल्पम्-अर्थवत् words hearing, reverent, brief, and
वच: निशम्य-आदृतम्-अल्पम्-अर्थवत् words hearing, reverent, brief, and significant
सभाजयन् संनिभृतेन चेतसा welcoming, with joyous mind
जगाद सत्रायण सर्व-दर्शन: said, O Shaunaka! the all knower
श्री शुक उवाच - Shree Shuka said -

हतपुत्रा दिति: शक्रपार्ष्णिग्राहेण विष्णुना ।
मन्युना शोकदीप्तेन ज्वलन्ती पर्यचिन्तयत् ॥२३॥


हत-पुत्रा: दिति: शक्र-पार्ष्णि- killed sons, Diti, by Indra's ally,
ग्राहेण विष्णुना मन्युना taking, Vishnu with anger,
शोक-दीप्तेन ज्वलन्ती kindled by grief burning
पर्यचिन्तयत् thought

कदा नु भ्रातृहन्तारमिन्द्रियाराममुल्बणम् ।
अक्लिन्नहृदयं पापं घातयित्वा शये सुखम् ॥२४॥


कदा नु भ्रातृ-हन्तारम्- when, indeed, the brother slayer
इन्द्रियारामम्-उल्बणम् indulging in sensuous pleasures, cruel
अक्लिन्न-हृदयम् पापम् hard-hearted, sinful,
घातयित्वा शये सुखम् having killed, will sleep peacefully

कृमिविङ्भस्मसंज्ञाऽऽसीद्यस्येशाभिहितस्य च ।
भूतध्रुक् तत्कृते स्वार्थं किं वेद निरयो यत: ॥२५॥


कृमि-विङ्-भस्म-संज्ञा-आसीत्- worms, excrement, ashes, named was
यस्य-ईश-अभिहितस्य च whose king designated and
भूत-ध्रुक् तत्-कृते स्वार्थम् the other's enemy, for that own body
किम् वेद निरय: यत: does he know hell by which

आशासानस्य तस्येदं ध्रुवमुन्नद्धचेतस: ।
मदशोषक इन्द्रस्य भूयाद्येन सुतो हि मे ॥२६॥


आशासानस्य तस्य-इदम् the desirous, his this
ध्रुवम्-उन्नद्ध-चेतस: certainly, high headed
मद-शोषक इन्द्रस्य pride deflated Indra's
भूयात्-येन सुत: हि मे may be by whom, son indeed my

इति भावेन सा भर्तुराचचारासकृत्प्रियम् ।
शुश्रुषयानुरागेण प्रश्रयेण दमेन च ॥२७॥


इति भावेन सा भर्तु:- with this feeling, she, husband's
आचचार-असकृत्-प्रियम् performed constantly for pleasure
शुश्रुषया-अनुरागेण by service, affection,
प्रश्रयेण-दमेन च humility and self-control

भक्त्या परमया राजन् मनोज्ञैर्वल्गुभाषितै: ।
मनो जग्राह भावज्ञा सुस्मितापाङ्गवीक्षणै: ॥२८॥


भक्त्या परमया राजन् by devotion intense, O King!
मनोज्ञै:-वल्गु-भाषितै: charming, sweet talks,
मन: जग्राह भावज्ञा mind captivated (she) the knower of the heart
सुस्मित-अपाङ्ग-वीक्षणै: by winsome smiles and sidelong glances

एवं स्त्रिया जडीभूतो विद्वानपि विदग्धया ।
बाढमित्याह विवशो न तच्चित्रं हि योषिति ॥२९॥


एवम् स्त्रिया जडीभूत: like this, by the woman infatuated
विद्वान्-अपि विदग्धया learned though, by the clever
बाढम्-इति-आह विवश: 'All right', this said, powerless
बाढम्-इति-आह विवश:
न तत्-चित्रम् हि योषिति not that is surprising indeed in women

विलोक्यैकान्तभूतानि भूतान्यादौ प्रजापति: ।
स्त्रियं चक्रे स्वदेहार्धं यया पुंसां मतिहृता ॥३०॥


विलोक्य-एकान्त-भूतानि observing solitude inclined
भूतानि-आदौ प्रजापति: people, in the beginning, Brahmaa
स्त्रियम् चक्रे स्व-देह-अर्धम् woman created from his own body half
यया पुंसाम् मति:-हृता by which, men, mind lost

एवं शुश्रूषितस्तात भगवान् कश्यप: स्त्रिया ।
प्रहस्य परमप्रीतो दितिमाहाभिनन्द्य च ॥३१॥


एवम् शुश्रूषित:-तात thus well waited upon, O Son!
भगवान् कश्यप: स्त्रिया lord Kashyapa by the lady
प्रहस्य परम-प्रीत: laughingly, and very pleased
दितिम्-आह-अभिनन्द्य च to Diti said, welcoming and
कश्यप उवाच - Kashyapa said -

वरं वरय वामोरु प्रीतस्तेऽहमनिन्दिते ।
स्त्रिया भर्तरि सुप्रीते क: काम इह चागम: ॥३२॥


वरम् वरय वामोरु boon ask for, O Beautiful One!
प्रीत:-ते-अहम्-अनिन्दिते pleased with you I am, O flawless One!
स्त्रिया भर्तरि सुप्रीते by a lady, a husband well pleased
क: काम: इह च-अगम: what desired here and is unattainable

पतिरेव हि नारीणां दैवतं परमं स्मृतम् ।
मानस: सर्वभूतानां वासुदेव: श्रिय: पति: ॥३३॥


पति:-एव हि नारीणाम् husband alone indeed, of the women
दैवतम् परमम् स्मृतम् deity supreme is declared
मानस: सर्व-भूतानाम् in the minds of all beings
वासुदेव: श्रिय: पति: is Vaasudeva of Shree the Consort

स एव देवतालिङ्गैर्नामरूपविकल्पितै: ।
इज्यते भगवान् पुम्भि: स्त्रीभिश्च पतिरूपधृक् ॥३४॥


स: एव देवता-लिङ्गै:- He alone, in deities diverse
नाम-रूप-विकल्पितै: name and forms imagined
इज्यते भगवान् पुम्भि: is worshipped The Lord, by men
स्त्रीभि:-च पति-रूप-धृक् and women in husband form taken

तस्मात्पतिव्रता नार्य: श्रेयस्कामा: सुमध्यमे ।
यजन्तेऽनन्यभावेन पतिमात्मानमीश्वरम् ॥३५॥


तस्मात्-पतिव्रता नार्य: therefore, to husbands devoted women
श्रेय:-कामा: सुमध्यमे blessedness desiring, O Slender waisted!
यजन्ते-अनन्य-भावेन worship with undivided loyalty
पतिम्-आत्मानम्-ईश्वरम् the husband as self and God

सोऽहं त्वयार्चितो भद्रे ईदृग्भावेन भक्तित: ।
तत्ते सम्पादये काममसतीनां सुदुर्लभम् ॥३६॥


स:-अहम् त्वया-अर्चित: भद्रे that I, by you am worshipped, O Fair One!
ईदृक्-भावेन भक्तित: in this manner with devotion
तत्-ते सम्पादये कामम्- that, your will accomplish desire
असतीनाम् सुदुर्लभम् for unchaste difficult to achieve
दिति:-उवाच - Diti said -

वरदो यदि मे ब्रह्मन् पुत्रमिन्द्रहणं वृणे ।
अमृत्युं मृतपुत्राहं येन मे घातितौ सुतौ ॥३७॥


वरद: यदि मे ब्रह्मन् boon to confer, if to me, O Holy One!
पुत्रम्-इन्द्र-हणम् वृणे son, Indra to slay, I ask for
अमृत्युम् मृत-पुत्र-अहम् deathless, of dead sons, I,
येन मे घातितौ सुतौ by whom my were slain two sons

निशम्य तद्वचो विप्रो विमना: पर्यतप्यत ।
अहो अधर्म: सुमहानद्य मे समुपस्थित: ॥३८॥


निशम्य तत्-वच: विप्र: hearing those words, the Braahmana (Kashyapa)
विमना: पर्यतप्यत was desolate and repented
अहो अधर्म: सुमहान्-अद्य Alas! A sin great today
मे समुपस्थित: on me has overtaken

अहो अद्येन्द्रियारामो योषिन्मय्येह मायया ।
गृहीतचेता: कृपण: पतिष्ये नरके ध्रुवम् ॥३९॥


अहो अद्य-इन्द्रियाराम: 'Alas! today, by the senses gratified
अहो अद्य-इन्द्रियाराम:
योषित्-मय्या-इह मायया in woman form, here by Maayaa
गृहीत-चेता: कृपण: mind caught, wretched (I)
पतिष्ये नरके ध्रुवम् will fall in hell certainly'

कोऽतिक्रमोऽनुवर्तन्त्या: स्वभावमिह योषित: ।
धिङ् मां बताबुधं स्वार्थे यदहं त्वजितेन्द्रिय: ॥४०॥


क:-अतिक्रम:-अनुवर्तन्त्या: what wrong, following
स्वभावम्-इह योषित: (her) own nature, here, of the woman
धिङ् माम् बत-अबुधम् fie on me, surely, ignorant
स्वार्थे यत्-अहम् in own interest that I
तु-अजित-इन्द्रिय: indeed not conquered my mind

शरत्पद्मोत्सवं वक्त्रं वचश्च श्रवणामृतम् ।
हृदयं क्षुरधाराभं स्त्रीणां को वेद चेष्टितम् ॥४१॥


शरत्-पद्म-उत्सवम् वक्त्रम् autumnal lotus blooming face
वच:-च श्रवण-अमृतम् speech and to the ears nectar
हृदयम् क्षुर-धार-आभम् heart sword blade like
स्त्रीणाम् क: वेद चेष्टितम् of the women, who knows their ways

न हि कश्चित्प्रिय: स्त्रीणामञ्जसा स्वाशिषात्मनाम् ।
पतिं पुत्रं भ्रातरं वा घ्नन्त्यर्थे घातयन्ति च ॥४२॥


न हि कश्चित्-प्रिय: स्त्रीणाम्- not indeed, anyone, is dear to the women,
अञ्जसा स्व-आशिष-आत्मनाम् in fact, for own desires personified
पतिम् पुत्रम् भ्रातरम् वा husband, son brother or
घ्नन्ति-अर्थे घातयन्ति च kill for their object, and are made to be murdered

प्रतिश्रुतं ददामीति वचस्तन्न मृषा भवेत् ।
वधं नार्हति चेन्द्रोऽपि तत्रेदमुपकल्पते ॥४३॥


प्रतिश्रुतम् ददामि-इति promised, I will give, thus
वच:-तत्-न मृषा भवेत् word that should not false be
वधम् न-अर्हति च-इन्द्र:-अपि to be killed does not deserve, and Indra also
तत्र-इदम्-उपकल्पते there, this will plan

इति संचिन्त्य भगवान्मारीच: कुरुनन्दन ।
उवाच किञ्चित् कुपित आत्मानं च विगर्हयन् ॥४४॥


इति संचिन्त्य this thinking
भगवान्-मारीच: the glorious son of Mareechi, Kashyapa
कुरुनन्दन O You the delight of the Kurus!
उवाच किञ्चित् कुपित: said, somewhat in anger,
आत्मानम् च विगर्हयन् himself and condemning
कश्यप उवाच - Kashyapa said -

पुत्रस्ते भविता भद्रे इन्द्रहा देवबान्धव: ।
संवत्सरं व्रतमिदं यद्यञ्जो धारयिष्यसि ॥४५॥


पुत्रस्ते भविता भद्रे son to you will be, O blessed one!
इन्द्र-हा देव-बान्धव: Indra's killer, the gods' friend
संवत्सरम् व्रतम्-इदम् year long vow this
यदि-अञ्ज: धारयिष्यसि if properly you observe
दिति: उवाच - Diti said -

धारयिष्ये व्रतं ब्रह्मन्ब्रूहि कार्याणि यानि मे ।
यानि चेह निषिद्धानि न व्रतं घ्नन्ति यानि तु ॥४६॥


धारयिष्ये व्रतम् ब्रह्मन्-ब्रूहि will observe the vow, O Holy Braahmana! Do say
कार्याणि यानि मे those to be done, which by me
यानि च-इह निषिद्धानि those which here are prohibited
न व्रतम् घ्नन्ति यानि तु not the vow violate, those also
कश्यप उवाच - Kashyapa said -

न हिंस्याद्भूतजातानि न शपेन्नानृतं वदेत् ।
नच्छिन्द्यान्नखरोमाणि न स्पृशेद्यदमङ्गलम् ॥४७॥


न हिंस्यात्-भूत-जातानि should not injure (or kill), living beings
न शपेत्-न-अनृतम् वदेत् should not curse, should not tell a lie
न-च्छिन्द्यात्-नख-रोमाणि should not cut nails or hair
न स्पृशेत्-अमङ्गलम् should not touch impure things
न स्पृशेत्-अमङ्गलम् should not touch impure things (You) should not injure or kill any living being, or curse or tell a

नाप्सु स्नायान्नकुप्येत न सम्भाषेत दुर्जनै: ।
न वसीताधौतवास: स्रजं च विधृतां क्वचित् ॥४८॥


न-अप्सु स्नायात्-अकुप्येत not in water,(by diving) may bathe, may not loose
न-अप्सु स्नायात्-अकुप्येत not in water,(by diving) may bathe, may not loose temper
न सम्भाषेत दुर्जनै: may not talk with wicked men
न वसीत-अधौत-वास: may not wear unwashed clothes
स्रजम् च विधृताम् क्वचित् garland and once worn by any one

नोच्छिष्टं चण्डिकान्नं च सामिषं वृषलाहृतम् ।
भुञ्जीतोदक्यया दृष्टं पिबेदञ्जलिना त्वप: ॥४९॥


न-उच्छिष्टम् चण्डिका-अन्नम् should not (eat) leftover (Goddess) Chandika's
न-उच्छिष्टम् चण्डिका-अन्नम् should not (eat) leftover (Goddess) Chandika's food
च सामिषम् वृषल-आहृतम् and with meat, by a Shudra brought
भुञ्जीत-उदक्यया दृष्टम् or eat by a woman in menstruation seen
पिबेत्-अञ्जलिना तु-अप: or drink by the hollow of the palms, indeed water

नोच्छिष्टास्पृष्ट सलिला सन्ध्यायां मुक्तमूर्धजा ।
अनर्चितासंयतवाङ्नासंवीता बहिश्चरेत् ॥५०॥


न-उच्छिष्ट-अस्पृष्ट सलिला should not with foul mouth, without washing hands
सन्ध्यायाम् मुक्तम्-ऊर्धजा in the evening, with ungroomed hair
अनर्चिता-असंयत-वाङ् unadorned, without control of speech,
न-असंवीता बहि:-चरेत् and unwrapped, outside venture

नाधौतपादाप्रयता नार्द्रपान्नो उदक्शिरा: ।
शयीत नापराङ्नान्यैर्न नग्ना न च सन्ध्ययो: ॥५१॥


न-अधौत-पाद-अप्रयता with not washed feet, not pure,
न-आर्द्र-पाद्-न उदक्-शिरा: not with wet feet, not with in north, the head
शयीत न-अपराङ्-न-अन्यै:- may sleep, not facing west, not with others
न नग्ना न च सन्ध्ययो: not bare-bodied, not and in morning and evening

धौतवासा: शुचिर्नित्यं सर्वमङ्गलसंयुता ।
पूजयेत्प्रातराशात्प्राग्गोविप्रान् श्रियमच्युतम् ॥५२॥


धौतवासा: शुचि:-नित्यम् washed clothes wearing, pure, always
सर्व-मङ्गल-संयुता all auspicious (ornaments) adorning
पूजयेत्-प्रात:-आशात्-प्राक्- should worship, in the morning, breakfast before
गो-विप्रान्-श्रियम्-अच्युतम् cows, Braahmanas, Laxmi, and Lord Vishnu

स्त्रियो वीरवतीश्चार्चेत्स्रग्गन्धबलिमण्डनै: ।
पतिं चार्च्योपतिष्ठेत ध्यायेत्कोष्ठगतं च तम् ॥५३॥


स्त्रिय: वीरवती:-च-अर्चेत्- women with husbands and should worship
स्रग्-गन्ध-बलि-मण्डनै: with garlands, sandal paste, offerings of food and
स्रग्-गन्ध-बलि-मण्डनै: with garlands, sandal paste, offerings of food and ornaments
पतिम् च-अर्च्य-उपतिष्ठेत husband and should worship and wait upon
ध्यायेत्-कोष्ठ-गतम् च तम् contemplating on in the womb placed and him

सांवत्सरं पुंसवनं व्रतमेतदविप्लुतम् ।
धारयिष्यसि चेत्तुभ्यं शक्रहा भविता सुत: ॥५४॥


सांवत्सरम् पुंसवनम् year long, Punsavana
व्रतम्-एतत्-अविप्लुतम् vow this, without violation
धारयिष्यसि चेत्-तुभ्यम् observe if, to you
शक्रहा भविता सुत: Indra's killer, will be born a son

बाढमित्यभिप्रेत्याथ दिती राजन् महामना: ।
काश्यपं गर्भमाधत्त व्रतं चाञ्जो दधार सा ॥५५॥


बाढम्-इति-अभिप्रेत्य- 'Very well', thus, willingly,
अथ दिती राजन् महामना: then, Diti, O King! of firm resolve
काश्यपम् गर्भम्-आधत्त Kashyapa's seed conceived
व्रतम् च-अञ्ज: दधार सा vow and soon undertook she

मातृष्वसुरभिप्रायमिन्द्र आज्ञाय मानद ।
शुश्रूषणेनाश्रमस्थां दितिं पर्यचरत्कवि: ॥५६॥


मातृष्वसु:-अभिप्रायम्- mother's sister's intention
इन्द्र आज्ञाय मानद Indra knowing, O respectful King!
शुश्रूषणेन-आश्रमस्थाम् by service, in the hermitage living,
दितिम् पर्यचरत्-कवि: Diti served the clever

नित्यं वनात्सुमनस: फलमूलसमित्कुशान् ।
पत्राङ्कुरमृदोऽपश्च काले काल उपाहरत् ॥५७॥


नित्यम् वनात्-सुमनस: every day, from the forest, flowers,
फल-मूल-समित्-कुशान् fruits, roots, small sticks, grass,
पत्र-अङ्कुर-मृद:-अप:-च leaves, sprouts, mud and water
काले काले उपाहरत् time to time brought

एवं तस्या व्रतस्थाया व्रतच्छिद्रं हरिर्नृप ।
प्रेप्सु: पर्यचरज्जिह्मो मृगहेव मृगाकृति: ॥५८॥


एवम् तस्या: व्रत-स्थाया: like this, of her, (who) was observing the vow
व्रत-छिद्रम् हरि:-नृप in the vow a slip, Indra, O King!
प्रेप्सु: पर्यचरत्-जिह्म: keen to catch, the conceited,
मृगहा-इव मृग-आकृति: hunter like, in the game's garb

नाध्यगच्छद् व्रतच्छिद्रं तत्परोऽथ महीपते ।
चिन्तां तीव्रां गत: शक्र: केन मे स्याच्छिवं त्विह ॥५९॥


न-अध्यगच्छद् व्रत-छिद्रम् did not find, in the vow a loop-hole
तत्पर:-अथ महीपते anxious then, O Ruler of the earth!
चिन्ताम् तीव्राम् गत: शक्र: worried extremely became Indra
केन मे स्यात्-शिवम् तु-इह by what, my, may be, welfare indeed, here

एकदा सा तु सन्ध्यायामुच्छिष्टा व्रतकर्शिता ।
अस्पृष्टवार्यधौताङ्घ्रि: सुष्वाप विधिमोहिता ॥६०॥


एकदा सा तु सन्ध्यायाम्- one day, she, indeed in the evening
उच्छिष्टा व्रत-कर्शिता with foul mouth, by the vow enfeebled
अस्पृष्ट-वारि-अधौत-अङ्घ्रि: not touching the water, not washing the feet
सुष्वाप विधि-मोहिता slept, by providence stupoured

लब्ध्वा तदन्तरं शक्रो निद्रापहृतचेतस: ।
दिते: प्रविष्ट उदरं योगेशो योगमायया ॥६१॥


लब्ध्वा तत्-अन्तरम् शक्र: getting that loop-hole, Indra
निद्रा-अपहृत-चेतस: by sleep having lost consciousness
दिते: प्रविष्ट: उदरम् of Diti's entered uterus
योगेश: योग-मायया The master of Yoga, by Yogic power

चकर्त सप्तधा गर्भं वज्रेण कनकप्रभम् ।
रुदन्तं सप्तधैकैकं मा रोदीरिति तान् पुन: ॥६२॥


चकर्त सप्तधा गर्भम् chopped into seven, the embryo
वज्रेण कनक-प्रभम् by the thunderbolt, brilliant as gold
रुदन्तम् सप्तधा-एकैकम् crying the seven, one each
मा रोदी:-इति तान् पुन: 'do not cry', this them again
मा रोदी:-इति तान् पुन:

ते तमूचु: पाट्यमाना: सर्वे प्राञ्जलयो नृप ।
नो जिघांससि किमिन्द्र भ्रातरो मरुतस्तव ॥६३॥


ते तम्-ऊचु: पाट्यमाना: they to him said, being cut,
सर्वे प्राञ्जलय: नृप all with joined palms, O King!
न: जिघांससि किम्- us are killing, why
इन्द्र भ्रातर: मरुत:-तव O Indra! brothers Maruts, your

मा भैष्ट भ्रातरो मह्यं यूयमित्याह कौशिक: ।
अनन्यभावान् पार्षदानात्मनो मरुतां गणान् ॥६४॥


मा भैष्ट भ्रातर: मह्यम् 'Do not fret, brothers to me
मा भैष्ट भ्रातर: मह्यम्
यूयम्-इति-आह कौशिक: you all,' this said Indra
अनन्य-भावान् पार्षदान्- very dear attendents
आत्मन: मरुताम् गणान् own the Maruta's group

न ममार दितेर्गर्भ: श्रीनिवासानुकम्पया ।
बहुधा कुलिशक्षुण्णो द्रौण्यस्त्रेण यथा भवान् ॥६५॥


न ममार दिते:-गर्भ: was not killed Diti's embryo
श्रीनिवास-अनुकम्पया by Lord Vishnu's grace
बहुधा कुलिश-क्षुण्ण: many times by the thunderbolt struck
द्रौणि-अस्त्रेण यथा भवान् by Drona's weapon, like you

सकृदिष्ट्वाऽऽदिपुरुषं पुरुषो याति साम्यताम् ।
संवत्सरं किञ्चिदूनं दित्या यत्-हरिरर्चित: ॥६६॥


सकृत्-इष्ट्वा-आदि-पुरुषम् once worshipped, The Lord Ancient Person
पुरुष: याति साम्यताम् a man reaches His alikeness
संवत्सरम् किञ्चित्-ऊनम् one year, a little less
दित्या यत् हरि:-अर्चित: by Diti in that, Shree Hari was worshipped

सजूरिंद्रेण पञ्चाशद्देवास्ते मरुतोऽभवन् ।
व्यपोह्य मातृदोषं ते हरिणा सोमपा: कृता: ॥६७॥


सजू:-इद्रेण पञ्चाशत्- along with Indra, fifty
देवा:-ते मरुत:-अभवन् gods they, Marutas became
व्यपोह्य मातृ-दोषम् shedding the mother's stigma (of demon hood)
ते हरिणा सोमपा: कृता: they by Indra, nectar drinkers were made

दितिरुत्थाय ददृशे कुमाराननलप्रभान् ।
इन्द्रेण सहितान् देवी पर्यतुष्यदनिन्दिता ॥६८॥


दिति:-उत्थाय Diti, on waking up
ददृशे कुमारान्- saw the babes
अनल-प्रभान् fire like (brilliant)
इन्द्रेण सहितान् Indra accompanied by
देवी the worshipful lady
पर्यतुष्यत्-अनिन्दिता was very pleased, irreproachable

अथेन्द्रमाह ताताहमदित्यानां भयावहम् ।
अपत्यमिच्छन्त्यचरं व्रतमेतत्सुदुष्करम् ॥६९॥


अथ-इन्द्रम्-आह तात-अहम्- then to Indra said, 'Dear Son! I
अदित्यानाम् भयावहम् for Aditi's sons, a terror
अपत्यम्-इच्छन्ति-अचरम् son desiring, a terror, practiced
व्रतम्-एतत्-सुदुष्करम् vow this, difficult

एक: सङ्कल्पित: पुत्र: सप्त सप्ताभवन् कथम् ।
यदि ते विदितं पुत्र सत्यं कथय मा मृषा ॥७०॥


एक: सङ्कल्पित: पुत्र: one, desired son
सप्त सप्त-अभवन् कथम् seven seven became, how
यदि ते विदितम् पुत्र if to you is known, O Son!
सत्यम् कथय मा मृषा Truth say, not false
इन्द्र उवाच - Indra said -

अम्ब तेऽहं व्यवसितमुपधार्यागतोऽन्तिकम् ।
लब्धान्तरोऽच्छिदं गर्भमर्थबुद्धिर्न धर्मवित् ॥७१॥


अम्ब ते-अहम् व्यवसितम्- 'O Mother! Your, I plan
उपधार्य-आगत:-अन्तिकम् knowing, came near
लब्ध-अन्तर:-अच्छिदम् गर्भम्- discovering your loop-hole, cut the embryo
अर्थ-बुद्धि:-न धर्मवित् with selfish desire, not with any righteousness'

कृत्तो मे सप्तधा गर्भ आसन् सप्त कुमारका: ।
तेऽपि चैकैकशो वृक्णा: सप्तधा नापि मम्रिरे ॥७२॥


कृत्त: मे सप्तधा गर्भ cut by me in seven the embryo
आसन् सप्त कुमारका: became seven children
ते-अपि च-एक-एकश: they also one one each
वृक्णा: सप्तधा न-अपि मम्रिरे cut in seven, not also died

ततस्तत्परमाश्चर्यं वीक्ष्याध्यवसितं मया ।
महापुरुषपूजाया: सिद्धि: काप्यनुषङ्गिणी ॥७३॥


तत:-तत्-परम-आश्चर्यम् then that, great miracle
वीक्ष्य-अध्यवसितम् मया seeing, was concluded by me
महा-पुरुष-पूजाया: सिद्धि: (that) of The Supreme Person's worship's
का-अपि-अनुषङ्गिणी reward some, incidental

आराधनं भगवत ईहमाना निराशिष: ।
ये तु नेच्छन्त्यपि परं ते स्वार्थकुशला: स्मृता: ॥७४॥


आराधनम् भगवत: worship of The Lord
ईहमाना: निराशिष: performers, desirelessly
ये तु न-इच्छन्ति-अपि परम् those who indeed do not wish for, even beatitude,
ते स्वार्थ-कुशला: स्मृता: they, in self interest are clever, known to be

आराध्यात्मप्रदं देवं स्वात्मानं जगदीश्वरम् ।
को वृणीते गुणस्पर्शं बुध: स्यान्नरकेऽपि यत् ॥७५॥


आराध्य-आत्म-प्रदम् देवम् having worshipped, Him-self bestowing, The Lord
स्व-आत्मानम् जगदीश्वरम् His-self, The Ruler of the Universe
क: वृणीते गुण-स्पर्शम् बुध: who will choose sense pleasure, the wise,
स्यात्-नरके-अपि यत् may be in hell also which

तदिदं मम दौर्जन्यं बालिशस्य महीयसि ।
क्षन्तुमर्हसि मातस्त्वं दिष्ट्या गर्भो मृतोत्थित: ॥७६॥


तत्-इदम् मम दौर्जन्यम् that this, my wickedness
बालिशस्य महीयसि the fool, O Highly noble
क्षन्तुम्-अर्हसि मात:-त्वम् to excuse are capable of, Mother you,
दिष्ट्या गर्भ: मृत-उत्थित: fortunately, child in womb, even dead has risen to
दिष्ट्या गर्भ: मृत-उत्थित: fortunately, child in womb, even dead has risen to life
श्री शुक उवाच - Shree Shuka said -

इन्द्रस्तयाभ्यनुज्ञात: शुद्धभावेन तुष्टया ।
मरुद्भि: सह तां नत्वा जगाम त्रिदिवं प्रभु: ॥७७॥


इन्द्र:-तया-अभ्यनुज्ञात: Indra, by her permission
शुद्ध-भावेन तुष्टया with pure mind, pleased
मरुद्भि: सह ताम् नत्वा with the Marutas, her bowing
जगाम त्रिदिवम् प्रभु: went to the third heaven, the powerful

एवं ते सर्वमाख्यातं यन्मां त्वं परिपृच्छसि ।
मङ्गलं मरुतां जन्म किं भूय: कथयामि ते ॥७८॥


एवम् ते सर्वम्-आख्यातम् in this manner to you all is told
यत्-माम् त्वम् परिपृच्छसि which to me you have asked
मङ्गलम् मरुताम् जन्म the auspicious Maruta's birth
किम् भूय: कथयामि ते what more do I tell to you
श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां षष्ठे स्कन्धे मरुद्-उत्पत्ति-कथनम् नाम अष्टादश:
अध्याय: ॥१८॥


श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां षष्ठे स्कन्धे मरुद्-उत्पत्ति-कथनम् नाम अष्टादश:
अध्याय: ॥१८॥ Thus ends the eighteenth discourse entitled 'An account of the birth of