श्रीमद्भागवतमहापुराणम्

राजा-उवाच - The King said -

सम: प्रिय: सुहृद्ब्रह्मन् भूतानां भगवान् स्वयम् ।
इन्द्रस्यार्थे कथं दैत्यानवधीद्विषमो यथा ॥१॥


सम: प्रिय: सुहृत्-ब्रह्मन् alike (to all) dear friend, O Holy One!
भूतानाम् भगवान् स्वयम् to the created beings, The Lord Himself
इन्द्रस्य-अर्थे कथम् दैत्यान्- for Indra's sake, why, the demons
अवधीत्-विषम: यथा (did He) kill, a partial like

न ह्यस्यार्थ: सुरगणै: साक्षान्नि:श्रेयसात्मन: ।
नैवासुरेभ्यो विद्वेषो नोद्वेगश्चागुणस्य हि ॥२॥


न हि-अस्य-अर्थ: सुर-गणै: not indeed His is self-interest, with the gods'
न हि-अस्य-अर्थ: सुर-गणै: not indeed His is self-interest, with the gods' hosts
साक्षात्-नि:श्रेयस-आत्मन: The Embodiment of Bliss, Himself
न-एव-असुरेभ्य: विद्वेष: not also with the demons grudge
न-उद्वेग:-च अगुणस्य हि nor fear and of the untainted by the Gunas certainly

इति न: सुमहाभाग नारायणगुणान् प्रति ।
संशय: सुमहाञ्जातस्तद्भवांश्छेत्तुमर्हति ॥३॥


इति न: सुमहाभाग this to us, O Blessed One!
नारायण-गुणान् प्रति Naarayana's excellences regarding
संशय: सुमहान्-जात:- doubt great has arisen,
तत्-भवान्-छेत्तुम्-अर्हति that you, to resolve are capable
श्री शुक उवाच - Shree Shuka said -

साधु पृष्टं महाराज हरेश्चरितमद्भुतम् ।
यद् भागवतमाहात्म्यं भगवद्भक्तिवर्धनम् ॥४॥


साधु पृष्टम् महाराज well asked, O Great King!
हरे:-चरितम्-अद्भुतम् Lord Hari's story is wonderful
यद् भागवत-माहात्म्यम् which of the devotees glory (and)
भगवद्-भक्ति-वर्धनम् Lord's devotion increases

गीयते परमं पुण्यमृषिभिर्नारदादिभि: ।
नत्वा कृष्णाय मुनये कथयिष्ये हरे: कथाम् ॥५॥


गीयते परमम् पुण्य is sung the highly auspicious
ऋषिभि:-नारद-आदिभि: by sages Naarada and others
नत्वा कृष्णाय मुनये bowing to Krishna and sage Vyaasa,
कथयिष्ये हरे: कथाम् will relate Shree Hari's story

निर्गुणोऽपि ह्यजोऽव्यक्तो भगवान् प्रकॄते: पर: ।
स्वमायागुणमाविश्य बाध्यबाधकतां गत: ॥६॥


निर्गुण:-अपि हि-अज:- without the Gunas, indeed unborn,
अव्यक्त: भगवान् प्रकॄते: पर: devoid of form, The Lord is beyond Prakriti
स्वमाया-गुणम्-आविश्य by own Maya, Gunas entering
बाध्य-बाधकताम् गत: the bound and the binder forms assumes

सत्त्वं रजस्तम इति प्रकृतेर्नात्मनो गुणा: ।
न तेषां युगपद्राजन् ह्रास उल्लास एव वा ॥७॥


सत्त्वम् रज:-तम: इति Sattva, Rajas, Tamas, these
प्रकृते:-न-आत्मन: गुणा: are of Prakriti and not of the Soul the Gunas
न तेषाम् युगपद्-राजन् not their simultaneously, O King!
ह्रास: उल्लास: एव वा is decline growth and or

जयकाले तु सत्त्वस्य देवर्षीन् रजसोऽसुरान् ।
तमसो यक्ष्ररक्षांसि तत्कालानुगुणोऽभजत् ॥८॥


जयकाले तु सत्त्वस्य ascending indeed of Sattva,
देवर्षीन् रजस:-असुरान् the gods and sages, of the Rajas, the demons
तमस: यक्ष-रक्षांसि and of Tamas, the Yakshas and Raakshasa
तत्-काल-अनु- to that time accordingly
गुण:-अभजत् the Gunas accepts

ज्योतिरादिरिवाभाति सङ्घातान्न विविच्यते ।
विन्दत्यात्मानमात्मस्थं मथित्वा कवयोऽन्तत: ॥९॥


ज्योति:-आदि-इव-आभाति fire and others (other elements) like are known by
सङ्घातात्-न विविच्यते media and not are known (otherwise)
विन्दति-आत्मानम्-आत्मस्थम् is known The Self, in own self dwelling,
मथित्वा कवय:-अन्तत: by investigating, the wise eventually

यदा सिसृक्षु: पुर आत्मन: परो रज: सृजत्येष पृथक् स्वमायया ।
सत्त्वं विचित्रासु रिरंसुरीश्वर: शयिष्यमाणस्तम ईरयत्यसौ ॥१०॥


यदा सिसृक्षु: पुर: आत्मन: when intending to create bodies for the Self,
पर: रज: सृजति-एष The Supreme, Rajas creates He
पृथक् स्व-मायया separate from His Maaya
सत्त्वम् विचित्रासु रिरंसु:- Sattva in various species,
ईश्वर: शयिष्यमाण:- The omnipotent Lord, when willing to retire
तम: ईरयति-असौ Tamas fosters He

कालं चरन्तं सृजतीश आश्रयं प्रधानपुम्भ्यां नरदेव सत्यकृत् ।

य एष राजन्नपि काल ईशिता सत्त्वं सुरानीकमिवैधयत्यत: ।
तत्प्रत्यनीकानसुरान् सुरप्रियो रजस्तमस्कान् प्रमिणोत्युरुश्रवा: ॥११॥


कालम् चरन्तम् सृजति-ईश the Time running, creates The Lord,
आश्रयम् प्रधान-पुम्भ्याम् the support of Prakriti and Purush
नर-देव सत्य-कृत् O Ruler of men! Of true resolve
य: एष: राजन्-अपि काल ईशिता Who This, O King! also the Time's Ruler
सत्त्वम् सुरानीकम्- the Saatvic god's valour
इव-ऐधयति-यत: as though increases because
तत्-प्रत्यनीकान्-असुरान् their enemies the demons,
सुर-प्रिय: रज:-तमस्कान् The gods' Friend, of the Raajasic and Taamasic
प्रमिणोति-उरु-श्रवा: exterminates, The Highly Spoken of (Lord)

अत्रैवोदाहृत: पूर्वमितिहास: सुरर्षिणा ।
प्रीत्या महाक्रतौ राजन् पृच्छतेऽजातशत्रवे ॥१२॥


अत्र-एव-उदाहृत: here only was explained
पूर्वम्-इतिहास: सुरर्षिणा an old legend by Naarada
प्रीत्या महाक्रतौ राजन् lovingly, during the Raajasooya sacrifice, O King!
पृच्छते-अजातशत्रवे when asked by Yudhishtthira

दृष्ट्वा महाद्भुतं राजा राजसूये महाक्रतौ ।
वासुदेवे भगवति सायुज्यं चेदिभूभुज: ॥१३॥


दृष्ट्वा महा-अद्भुतम् on seeing the great wonder
राजा राजसूये महा-क्रतौ king (Yudhishtthira) during the Raajasooya great
राजा राजसूये महा-क्रतौ king (Yudhishtthira) during the Raajasooya great sacrifice
वासुदेवे भगवति in Vasudeva Lord
सायुज्यम् चेदि-भूभुज: absorption of Chedi kingdom's ruler

तत्रासीनं सुरऋषिं राजा पाण्डुसुत: क्रतौ ।
पप्रच्छ विस्मितमना मुनीनां शृण्वतामिदम् ॥१४॥


तत्र-आसीनम् सुर-ऋषिम् there seated, to the celestial sage (Naarada)
राजा पाण्डुसुत: क्रतौ the King, Paandu's son, in the sacrifice
पप्रच्छ विस्मित-मना: asked with a perturbed mind
मुनीनाम् शृण्वताम्-इदम् as the sages were listening, this,
युधिष्ठिर उवाच - Yudhishtthira said -

अहो अत्यद्भुतं ह्येतद् दुर्लभैकान्तिनामपि ।
वासुदेवे परे तत्त्वे प्राप्तिश्चैद्यस्य विद्विष: ॥१५॥


अहो अति-अद्भुतम् हि-एतद् Oh! Very wonderful, indeed, this is
दुर्लभ-एकान्तिनाम्-अपि unattainable for the exclusively devoted also
वासुदेवे परे तत्त्वे in Vaasudeva, The Supreme Reality
प्राप्ति:-चैद्यस्य विद्विष: the immersing of Chedi (king), the bitter enemy

एतद्वेदितुमिच्छाम: सर्व एव वयं मुने ।
भगवन्निन्दया वेनो द्विजैस्तमसि पातित: ॥१६॥


एतत्-वेदितुम्-इच्छाम: this to know want
सर्वे एव वयम् मुने all also, of us O Sage!
भगवत्-निन्दया वेन: by Lord's blaspheming, Vena
द्विजै:-तमसि पातित: by the Braahmanas in hell was hurled

दमघोषसुत: पाप आरभ्य कलभाषणात् ।
सम्प्रत्यमर्षी गोविन्दे दन्तवक्त्रश्च दुर्मति: ॥१७॥


दमघोष-सुत: पाप Damaghosha's son, (Shishupaal) the sinful
आरभ्य कल-भाषणात् beginning from (his childhood) lisping
सम्प्रति-अमर्षी गोविन्दे till now holds grudge against Govinda (Krishna)
दन्तवक्त्र:-च दुर्मति: Dantavaktra and the evil minded

शपतोरसकृद्विष्णुं यद्ब्रह्म परमव्ययम् ।
श्वित्रो न जातो जिह्वायां नान्धं विविशतुस्तम: ॥१८॥


शपतो:-असकृत्-विष्णुम् when abusing, not once, Vishnu,
यद्-ब्रह्म परम्-अव्ययम् Who is Brahman, The Supreme imperishable
श्वित्र: न जात: जिह्वायाम् leprosy did not happen on tongue
न-अन्धम् विविशतु:-तम: nor in dark fall in hell

कथं तस्मिन् भगवति दुरवग्राहधामनि ।
पश्यतां सर्वलोकानां लयमीयतुरञ्जसा ॥१९॥


कथम् तस्मिन् भगवति how, in That Lord
दुरवग्राह-धामनि Whose unattainable lustre
पश्यताम् सर्व-लोकानाम् as looked on all the people
लयम्-ईयतु:-अञ्जसा merging achieved, easily

एतद् भ्राम्यति मे बुद्धिर्दीपार्चिरिव वायुना ।
ब्रूह्येतदद्भुततमं भगवांस्तत्र कारणम् ॥२०॥


एतद् भ्राम्यति मे बुद्धि:- this perturbs my mind
दीप-अर्चि:-इव वायुना a lamp's flame by the wind like
ब्रूहि-एतत्-अद्भुततमम् do say this most surprising
भगवान्-तत्र कारणम् O Holy One! it's cause
श्री शुक उवाच - Shree Shuka said -

राज्ञस्तद्वच आकर्ण्य नारदो भगवानृषि: ।
तुष्ट: प्राह तमाभाष्य शृण्वत्यास्तत्सद: कथा: ॥२१॥


राज्ञ:-तत्-वच: आकर्ण्य the king's (Yudhishtthira) that question hearing,
नारद: भगवान्-ऋषि: Naarada, the celestial sage
तुष्ट: प्राह तम्-आभाष्य was pleased , and spoke, him addressing
शृण्वत्या:-तत्-सद: कथा: within hearing of that assembly, that story
नारद उवाच - Naarada said -

निन्दनस्तवसत्कारन्यक्कारार्थं कलेवरम् ।
प्रधानपरयो राजन्नविवेकेन कल्पितम् ॥२२॥


निन्दन-स्तव-सत्कार- stricture and eulogy, honour and
न्यक्कार-अर्थम् कलेवरम् insult, is the purpose of the body
प्रधान-परयो राजन्- of the Prakriti and Purusha, O King!
अविवेकेन कल्पितम् by lack of discrimination is brought into being

हिंसा तदभिमानेन दण्डपारुष्ययोर्यथा ।
वैषम्यमिह भूतानां ममाहमिति पार्थिव ॥२३॥


हिंसा तत्-अभिमानेन violence, by its (body's) identity
दण्ड-पारुष्ययो:-यथा punishment, reproach, just as
वैषम्यम्-इह भूतानाम् differentiation, here , in the beings
मम-अहम्-इति पार्थिव mine, me thus, O King!

यन्निबद्धोऽभिमानोऽयं तद्वधात्प्राणिनां वध: ।

तथा न यस्य कैवल्यादभिमानोऽखिलात्मन: ।
परस्य दमकर्तुर्हि हिंसा केनास्य कल्प्यते ॥२४॥


यत्-निबद्ध:-अभिमान:-अयम् by which (body) bound identity this
तत्-वधात्-प्राणिनाम् वध: by its destruction, is the beings' destruction
तथा न यस्य कैवल्यात्- and is not Whose, (due to) solidarity,
अभिमान:-अखिल-आत्मन: identity of the Universal Spirit
परस्य दम-कर्तु:-हि to the others meting punishment, indeed
हिंसा केन-अस्य कल्प्यते violence how His is ascribed

तस्माद्वैरानुबन्धेन निर्वैरेण भयेन वा ।
स्नेहात्कामेन वा युञ्ज्यात् कथञ्चिन्नेक्षते पृथक् ॥२५॥


तस्मात्-वैर-अनुबन्धेन therefore, by enmity strong
निर्वैरेण भयेन वा or by non-enmity, fear or
स्नेहात्-कामेन वा love or affection
युञ्ज्यात् कथञ्चित्- should fix by any means
न-ईक्षते पृथक् (then) will not see anything (besides the Lord)

यथा वैरानुबन्धेन मर्त्यस्तत्मयतामियात् ।
न तथा भक्तियोगेन इति मे निश्चिता मति: ॥२६॥


यथा वैर-अनुबन्धेन such by enmity strong
मर्त्य:-तत्मयताम्-इयात् a mortal, with Him absorption may attain
न तथा भक्ति-योगेन not like that by devotion yoga
इति मे निश्चिता मति: this is my final opinion

कीट: पेशस्कृता रुद्ध: कुड्यायां तमनुस्मरन् ।
संरम्भभययोगेन विन्दते तत्सरूपताम् ॥२७॥


कीट: पेशस्कृता रुद्ध: a caterpillar, by the wasp imprisoned
कुड्यायाम् तम्-अनुस्मरन् in the nest, him remembering
संरम्भ-भय-योगेन by anxiety and fear combined
विन्दते तत्-सरूपताम् attains its form

एवं कृष्णे भगवति मायामनुज ईश्वरे ।
वैरेण पूतपाप्मानस्तमापुरनुचिन्तया ॥२८॥


एवम् कृष्णे भगवति like this, in Krishna Lord
माया-मनुजे ईश्वरे by Maayaa in human form, in The God
वैरेण पूत-पाप्मान:- by animosity, purified minded
तम्-आपु:-अनुचिन्तया Him attained, by constant contemplation

कामाद् द्वेषाद्भयात्स्नेहाद्यथाभक्त्येश्वरे मन: ।
आवेश्य तदघं हित्वा बहवस्तद्गतिं गता: ॥२९॥


कामाद् द्वेषात्-भयात्-स्नेहात्- by lust, animosity, fear, love,
यथा-भक्त्या-ईश्वरे मन: just like by devotion, in The Lord, mind
आवेश्य तत्-अघम् हित्वा fixing, the sins getting rid of
बहव:-तत्-गतिम् गता: many His realization have achieved

गोप्य: कामाद्भयात्कंसो द्वेषाच्चैद्यादयो नृपा: ।
सम्बन्धाद् वृष्णय: स्नेहाद् यूयं भक्त्या वयं विभो ॥३०॥


गोप्य: कामात्-भयात्-कंस: the Gopis by lust, by fear Kansa,
द्वेषात्-चैद्य-आदय: नृपा: by animosity Shishupaal (the ruler of Chedi)other
द्वेषात्-चैद्य-आदय: नृपा: by animosity Shishupaal (the ruler of Chedi)other kings
सम्बन्धाद् वृष्णय: स्नेहाद् by relationship the Vrishnees, by love
यूयम् भक्त्या वयम् विभो you people, by devotion we, O lord!

कतमोऽपि न वेन: स्यात्पञ्चानां पुरुषं प्रति ।
तस्मात् केनाप्युपायेन मन: कृष्णे निवेशयेत् ॥३१॥


कतम:-अपि न वेन: स्यात्- any of the even, did not Vena did
पञ्चानाम् पुरुषम् प्रति of the five towards The Lord
तस्मात् केन-अपि-उपायेन hence, by whatever means
मन: कृष्णे निवेशयेत् mind in Krishna must fix

मातृष्वसेयो वश्चैद्यो दन्तवक्त्रश्च पाण्डव ।
पार्षदप्रवरौ विष्णोर्विप्रशापात्पदाच्च्युतौ ॥३२॥


मातृष्वसेय: व:-चेद्य: maternal aunt's son, your Shishupaal
दन्तवक्त्र:-च पाण्डव Dantavaktra and, O Yudhishtthira!
पार्षद-प्रवरौ विष्णो:- attendents foremost, of Vishnu
विप्र-शापात्-पदात्-च्युतौ by Braahmana's curse, from their position were
विप्र-शापात्-पदात्-च्युतौ by Braahmana's curse, from their position were removed
युधिष्ठिर उवाच - Yudhishtthira said -

कीदृश: कस्य वा शापो हरिदासाभिमर्शन: ।
अश्रद्धेय इवाभाति हरेरेकान्तिनां भव: ॥३३॥


कीदृश: कस्य वा शाप: of what kind, whose or curse
हरिदास-अभिमर्शन: on Shree Hari's servants, prevails
अश्रद्धेय इव-आभाति incredible, like appears
हरे:-एकान्तिनाम् भव: Hari's exclusive devotees happening (curse)

देहेन्द्रियासुहीनानां वैकुण्ठपुरवासिनाम् ।
देहसम्बन्धसम्बद्धमेतदाख्यातुमर्हसि ॥३४॥


देह-इन्द्रिय-असु-हीनानाम् body, senses, life-breath devoid of
वैकुण्ठ-पुर-वासिनाम् of the Vaikunthpura denizens
देह-सम्बन्ध-सम्बद्धम्- body related to attachment
एतत्-आख्यातुम्-अर्हसि to explain be pleased

एकदा ब्रह्मण: पुत्रा विष्णोर्लोकं यदृच्छया ।
सनन्दनादयो जग्मुश्चरन्तो भुवनत्रयम् ॥३५॥


एकदा ब्रह्मण: पुत्रा: once, Brahmaa's sons
विष्णो:-लोकम् यदृच्छया to Vishnu's realm, by Whose will
सनन्दन-आदय: जग्मु:- Sananda and others went
चरन्त: भुवन-त्रयम् traversing, the three spheres

पञ्चषड्ढायनार्भाभा: पूर्वेषामपि पूर्वजा: ।
दिग्वासस: शिशून्मत्वा द्वा:स्थौ तान् प्रत्यषेधताम् ॥३६॥


पञ्च-षड्-हायन-अर्भाभा: five six years children
पूर्वेषाम्-अपि पूर्वजा: of the elders also the elders
दिग्वासस: शिशून्-मत्वा without clothes, infants taking
द्वा:स्थौ तान् प्रत्यषेधताम् the two gate keepers, them, stopped

अशपन् कुपिता एवं युवां वासं न चार्हथ: ।
रजस्तमोभ्यां रहिते पादमूले मधुद्विष:
पापिष्ठामासुरीं योनिं बालिशौ यातमाश्वत: ॥३७॥


अशपन् कुपिता: एवम् cursed, angered, like this,
युवाम् वासम् न च-अर्हथ: you two, to stay are not and worthy
रज:-तमोभ्याम् रहिते (at) Rajas and Tamas devoid
पाद-मूले मधुद्विष: feet soles of Madhudvisha (Vishnu)
पापिष्ठाम्-आसुरीम् योनिम् the sinful demonic womb
बालिशौ यातम्-आशु-अत: O you two fools! may enter soon from here

एवं शप्तौ स्वभवनात् पतन्तौ तै: कृपालुभि: ।
प्रोक्तौ पुनर्जन्मभिर्वां त्रिभिर्लोकाय कल्पताम् ॥३८॥


एवम् शप्तौ स्वभवनात् thus cursed, from their abodes (when)
पतन्तौ तै: कृपालुभि: falling, by those merciful
प्रोक्तौ पुन:-जन्मभि:-वाम् were told, again, by births you,
त्रिभि:-लोकाय कल्पताम् for three realm (this) may become (this curse)

जज्ञाते तौ दिते: पुत्रौ दैत्यदानववन्दितौ ।
हिरण्यकशिपुर्ज्येष्ठो हिरण्याक्षोऽनुजस्तत: ॥३९॥


जज्ञाते तौ दिते: पुत्रौ were born they both, to Diti sons
दैत्य-दानव वन्दितौ by the Daityas and Daanavas adored
हिरण्यकशिपु:-ज्येष्ठ: Hiranyakashipu, the elder
हिरण्याक्ष:-अनुज:-तत: Hiranyaaksha the younger, afterwards

हतो हिरण्यकशिपुर्हरिणा सिंहरूपिणा ।
हिरण्याक्षो धरोद्धारे विभ्रता सौकरं वपु: ॥४०॥


हत: हिरण्यकशिपु:- was killed Hiranyakashipu
हरिणा सिंह-रूपिणा by Hari, in a lion form
हिरण्याक्ष: धरा-उद्धारे Hiranyaaksha, in the earth's uplifting
विभ्रता सौकरम् वपु: assuming boar's body

हिरण्यकशिपु: पुत्रं प्रह्लादं केशवप्रियम् ।
जिघांसुरकरोन्नाना यातना मृत्युहेतवे ॥४१॥


हिरण्यकशिपु: पुत्रम् Hiranyakashipu, his son,
प्रह्लादम् केशव-प्रियम् Prahlaada, Keshava's beloved
जिघांसु:-अकरोत्-नाना eager to kill, inflicted various
यातना मृत्यु-हेतवे tortures, for death to bring about

सर्वभूतात्मभूतं तं प्रशान्तं समदर्शनम् ।
भगवत्तेजसा स्पृष्टं नाशक्नोत् हन्तुमुद्यमै: ॥४२॥


सर्व-भूतात्म-भूतम् तम् all the beings identified with, Him
प्रशान्तम् समदर्शनम् the peaceful, with equal eye looking upon
भगवत्-तेजसा स्पृष्टम् by Lord's glory invested,
न-अशक्नोत् हन्तुम्-उद्यमै: was not able to kill with devices

ततस्तौ राक्षसौ जातौ केशिन्यां विश्रव:सुतौ ।
रावण: कुम्भकर्णश्च सर्वलोकोपतापनौ ॥४३॥


तत:-तौ राक्षसौ जातौ then, they as Raakshasas were born
केशिन्याम् विश्रव:-सुतौ from Keshinee, Vishravaa sons
रावण: कुम्भकर्ण:- Raavana Kumbhakarna
च सर्व-लोक-उपतापनौ and all the world's tormenters

तत्रापि राघवो भूत्वा न्यहनच्छापमुक्तये ।
रामवीर्यं श्रोष्यसि त्वं मार्कण्डेयमुखात् प्रभो ॥४४॥


तत्र-अपि राघव: भूत्वा there also, Raaghava becoming
न्यहनत्-शाप-मुक्तये slew, the curse to redeem
राम-वीर्यम् श्रोष्यसि त्वम् of Rama's valour, will hear you
मार्कण्डेय-मुखात् प्रभो from Maarkandeya's lips, O King!

तावेव क्षत्रियौ जातौ मातृष्वस्रात्मजौ तव ।
अधुना शापनिर्मुक्तौ कृष्णचक्रहतांहसौ ॥४५॥


तौ-एव क्षत्रियौ जातौ they only, as Kshatriyas were born
मातृष्वसृ-आत्मजौ तव maternal aunts' sons yours
अधुना शाप-निर्मुक्तौ now, curse rid of
कृष्ण-चक्र-हत-अंहसौ by Krishna's discus (Sudarshana) slain the sins

वैरानुबन्धतीव्रेण ध्यानेनाच्युतसात्मताम् ।
नीतौ पुनर्हरे पार्श्वं जग्मतुर्विष्णुपार्षदौ ॥४६॥


वैर-अनुबन्ध-तीव्रेण by enmity bondage strong
ध्यानेन-अच्युत-सात्मताम् contemplating, to The Immortal Lord's absorption
नीतौ पुन:-हरे: पार्श्वम् attained, again, in Shree Hari's presence
जग्मतु:-विष्णु-पार्षदौ went as Vishnu's attendents
युधिष्ठिर उवाच - Yudhishtthira said -

विद्वेषो दयिते पुत्रे कथमासीन्महात्मनि ।
ब्रूहि मे भगवन्येन प्रह्लादस्याच्युतात्मता ॥४७॥


विद्वेष: दयिते पुत्रे intense hatred in loving son
कथम्-आसीत्-महात्मनि how became, in the high-souled
ब्रूहि मे भगवन्-येन do tell me O lord! by what
प्रह्लादस्य-अच्युत-आत्मता Prahalaad's in The Immortal Lord (one-ness like)
प्रह्लादस्य-अच्युत-आत्मता Prahalaad's in The Immortal Lord (one-ness like) devotion
श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां सप्तमस्कन्धे प्रह्लाद-चरित-उपक्रमे प्रथम:
अध्याय: ॥१॥


श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां सप्तमस्कन्धे प्रह्लाद-चरित-उपक्रमे प्रथम:
अध्याय: ॥१॥ Thus ends the first discourse forming part of the introduction to the

नारद उवाच - Naarada said -

भ्रातर्येवं विनिहते हरिणा क्रोडमूर्तिना ।
हिरण्यकशिपू राजन् पर्यतप्यद्रुषा शुचा ॥१॥


भ्रातरि-एवम् विनिहते on brother's thus being killed
हरिणा क्रोड-मूर्तिना by Hari in boar's form
हिरण्यकशिपू राजन् Hiranyakashipu, O King!
पर्यतप्यत्-रुषा शुचा was agonized with anger and grief

आह चेदं रुषा घूर्ण: सन्दष्टदशनच्छद: ।
कोपोज्ज्वलद्भ्यां चक्षुर्भ्यां निरीक्षन् धूम्रमम्बरम् ॥२॥


आह च-इदम् रुषा घूर्ण: said and this, by rage trembling
सन्दष्ट-दशन-च्छद: biting with teeth the lip
कोप-उज्ज्वलद्भ्याम् चक्षुर्भ्याम् by anger fiery the two eyes
निरीक्षन् धूम्रम्-अम्बरम् looking at smoky sky

करालदंष्ट्रोग्रदृष्ट्या दुष्प्रेक्ष्यभ्रुकुटीमुख: ।
शूलमुद्यम्य सदसि दानवानिदमब्रवीत् ॥३॥


कराल-दंष्ट्र:-उग्र-दृष्ट्या with fearful teeth, fierce glances
दुष्प्रेक्ष्य-भ्रुकुटी-मुख: with terrible to look at, eyebrows the face
शूलम्-उद्यम्य सदसि trident raising up in the assembly
दानवान्-इदम्-अब्रवीत् to the Daanavas, this said

भो भो दानवदैतेया द्विमूर्धंस्त्र्यक्ष शम्बर ।
शतबाहो हयग्रीव नमुचे पाक इल्वल ॥४॥


भो भो दानव-दैतेया listen, O Daanavas, Daityas,
द्विमूर्धन्-स्त्र्यक्ष शम्बर Dvimoordhaa, Tryaksha, Shambara,
शतबाहो हयग्रीव Shatabaahu, Hayagreeva,
नमुचे पाक इल्वल Namuchi, Paaka, Ilvala,

विप्रचित्ते मम वच: पुलोमन् शकुनादय: ।
शृणुतानन्तरं सर्वे क्रियतामाशु मा चिरम् ॥५॥


विप्रचित्ते मम वच: Viprachitta, my words
पुलोमन् शकुन-आदय: Pulomaa, Shakuna and others
शृणुत-अनन्तरम् सर्वे listen, and after that, all
क्रियताम्-आशु मा चिरम् do, immediately without delay

सपत्नैर्घातित: क्षुद्रैर्भ्राता मे दयित: सुहृत् ।
पार्ष्णिग्राहेण हरिणा समेनाप्युपधावनै: ॥६॥


सपत्नै:-घातित: क्षुद्रै:- by the enemies killed petty
भ्राता मे दयित: सुहृत् brother mine, loving friend
पार्ष्णि-ग्राहेण हरिणा by side taking Shree Hari
समेन-अपि उपधावनै: equal though, by services rendered

तस्य त्यक्तस्वभावस्य घृणेर्मायावनौकस: ।
भजन्तं भजमानस्य बालस्येवास्थिरात्मन: ॥७॥


तस्य त्यक्त-स्वभावस्य His, Who has relinquished His innate nature
घृणे:-माया वनौकस: Who of the boar by Maaya, (assumed) wild animal
भजन्त भजमानस्य those who adore Him, Who adores
बालस्य-इव-अस्थिर-आत्मन: child like fickle minded

मच्छूलभिन्नग्रीवस्य भूरिणा रुधिरेण वै ।
रुधिरप्रियं तर्पयिष्ये भ्रातरं मे गतव्यथ: ॥८॥


मत्-शूल-भिन्न-ग्रीवस्य by my spear, severed necked
भूरिणा रुधिरेण वै by the copious blood surely
रुधिर-प्रियम् तर्पयिष्ये the blood thirsty will gratify
भ्रातरम् मे गत-व्यथ: brother mine, relieved of agony

तस्मिन् कूटेऽहिते नष्टे कृत्तमूले वनस्पतौ ।
विटपा इव शुष्यन्ति विष्णुप्राणा दिवौकस: ॥९॥


तस्मिन् कूटे-अहिते नष्टे when He, the deceitful adversary is destroyed
कृत्तमूले वनस्पतौ chopped off from the root, the tree,
विटपा इव शुष्यन्ति boughs like will dry up
विष्णु-प्राणा दिवौकस: (whose) Vishnu is the very life, the gods

तावद्यात भुवं यूयं विप्रक्षत्रसमेधिताम् ।
सूदयध्वं तपोयज्ञस्वाध्यायव्रतदानिन: ॥१०॥


तावत्-यात भुवम् यूयम् meanwhile go to the earth you all,
विप्र-क्षत्र-समेधिताम् by the Braahmanas, Kshatriyas, made prosperous
सूदयध्वम् तप:-यज्ञ exterminate austerities, performing sacrifices,
स्वाध्याय व्रत-दानिन: study of Vedas, observing vows and practicing charity

विष्णुर्द्विजक्रियामूलो यज्ञो धर्ममय: पुमान् ।
देवर्षिपितृभूतानां धर्मस्य च परायणम् ॥११॥


विष्णु:-द्विज-क्रिया-मूल: Vishnu is the Braahmanas' activities the root
यज्ञ: धर्ममय: पुमान् sacrifice and righteousness personified, The Person
देव-ऋषि-पितृ-भूतानाम् of the gods, sages, manes, the beings
धर्मस्य च परायणम् and of righteousness the support

यत्र यत्र द्विजा गावो वेदा वर्णाश्रमा: क्रिया: ।
तं तं जनपदं यात सन्दीपयत वृश्चत ॥१२॥


यत्र यत्र द्विजा: गाव: where so ever there are Braahmanas, cows,
वेदा: वर्ण-आश्रमा: क्रिया: the study of Vedas, Varnas, Aashramas, and
वेदा: वर्ण-आश्रमा: क्रिया: the study of Vedas, Varnas, Aashramas, and rituals
तम् तम् जनपदम् यात to all those human habitats go to
सन्दीपयत वृश्चत burn them, destroy them

इति ते भर्तृनिर्देशमादाय शिरसाऽऽदृता: ।
तथा प्रजानां कदनं विदधु: कदनप्रिया: ॥१३॥


इति ते भर्तृ-निर्देशम्- thus they, master's order
आदाय शिरसा-आदृता: taking by head with respect
तथा प्रजानाम् कदनम् and of the public destruction
विदधु: कदन-प्रिया: undertook, destruction fond of

पुरग्रामव्रजोद्यानक्षेत्रारामाश्रमाकरान् ।
खेटखर्वटघोषांश्च ददहु: पत्तनानि च ॥१४॥


पुर-ग्राम-व्रज-उद्यान- towns, villages, cow-sheds, gardens,
क्षेत्र-आराम-आश्रम-आकरान् fields, parks, hermitages, mines,
खेट-खर्वट-घोषान्-च farmers' dwellings, villages, houses of herdsmen,
ददहु: पत्तनानि च and burnt down the cities and

केचित्खनित्रैर्बिभिदु: सेतुप्राकारगोपुरान् ।

आजीव्यांश्चिच्छिदुर्वृक्षान् केचित्परशुपाणय: ।
प्रादहन् शरणान्यन्ये प्रजानां ज्वलितोल्मुकै: ॥१५॥


केचित्-खनित्रै:-बिभिदु: some of them by spades tore apart
सेतु-प्राकार-गोपुरान् bridges, boundary walls, and city gates,
आजीव्यान् चिच्छिदु:-वृक्षान् fruit bearing chopped off trees
केचित्-परशु-पाणय: some axes in hand
प्रादहञ् शरणानि-अन्ये burnt down the dwellings, others
प्रजानाम् ज्वलित-उल्मुकै: of the people, with flaming torches

एवं विप्रकृते लोके दैत्येन्द्रानुचरैर्मुहु: ।
दिवं देवा: परित्यज्य भुवि चेरुरलक्षिता: ॥१६॥


एवम् विप्रकृते लोके like this, on being oppressed the people
दैत्येन्द्र-अनुचरै:-मुहु: by the Daitya's lord's followers, again and again,
दिवम् देवा: परित्यज्य the heaven the gods deserted
भुवि चेरु:-अलक्षिता: on the earth wondered, unseen (by the Daanavas)

हिरण्यकशिपुर्भ्रातु: सम्परेतस्य दु:खित: ।
कृत्वा कटोदकादीनि भ्रातृपुत्रानसान्त्वयत् ॥१७॥


हिरण्यकशिपु:-भ्रातु: Hiranyakashipu, by brother's
सम्परेतस्य दु:खित: death grieved
कृत्वा कटोदक-आदीनि having performed the last rite of offering water etc.,
भ्रातृ-पुत्रान्-सान्त्वयत् brother's sons comforted

शकुनिं शम्बरं धृष्टं भूतसन्तापनं वृकम् ।
कालनाभं महानाभं हरिश्मश्रुमथोत्कचम् ॥१८॥


शकुनिम् शम्बरम् धृष्टम् (He comforted) Shakuni, Shambara. Dhrishta,
भूतसन्तापनम् वृकम् Bhootasantaapana, Vrika,
कालनाभम् महानाभम् Kaalanaabha, Mahaanaabha,
हरिश्मश्रुम्-अथ-उत्कचम् Harishmashru and Utkacha

तन्मातरं रुषाभानुं दितिं च जननीं गिरा ।
श्लक्ष्णया देशकालज्ञ इदमाह जनेश्वर ॥१९॥


तत्-मातरम् रुषाभानुम् to His mother Rushaabhaanu
दितिम् च जननीम् गिरा Diti and (own) mother, by voice
श्लक्ष्णया देश-कालज्ञ soft, place and time (appropriate) knower
इदम्-आह जनेश्वर this said, O King!
हिरण्यकशिपु:-उवाच - Hiranyakashipu said -

अम्बाम्ब हे वधू पुत्रा वीरं मार्हथ शोचितुम् ।
रिपोरभिमुखे श्लाघ्य: शूराणां वध ईप्सित: ॥२०॥


अम्ब-अम्ब हे वधू: पुत्रा: Mother! O Mother! O Sister in law! O Sons!
वीरम् मा-अर्हथ शोचितुम् the hero is not worthy of lament
रिपो:अभिमुखे श्लाघ्य: in the enemy's front, is praiseworthy
शूराणाम् वध: ईप्सित: of the brave, death is coveted

भूतानामिह संवास: प्रपायामिव सुव्रते ।
दैवेनैकत्र नीतानामुन्नीतानां स्वकर्मभि: ॥२१॥


भूतानाम्-इह संवास: of the living beings, here, living together
प्रपायाम्-इव सुव्रते on the drinking water kiosk is like, O Virtuous ones!
दैवेन-एकत्र नीतानाम्- by Providence together are brought
उन्नीतानाम्-स्व-कर्मभि: and separated by own past actions

नित्य आत्माव्यय: शुद्ध: सर्वग: सर्ववित्पर: ।
धत्तेऽसावात्मनो लिङ्गं मायया विसृजन्गुणान् ॥२२॥


नित्य आत्मा-अव्यय: eternal soul, free from decay,
शुद्ध: सर्वग: सर्ववित्-पर: pure, omnipresent, all knowing, and transcendent
धत्ते-असौ-आत्मन: लिङ्गम् assumes it own bodies
मायया विसृजन्-गुणान् by Maayaa extending the Gunas

यथाम्भसा प्रचलता तरवोऽपि चला इव ।
चक्षुषा भ्राम्यमाणेन दृश्यते चलतीव भू: ॥२३॥


यथा-अम्भसा प्रचलता just as by the water's moving
तरव:-अपि चला इव trees also moving like
चक्षुषा भ्राम्यमाणेन by the eyes rotating
दृश्यते चलती-इव भू: appears to revolve like the earth

एवं गुणैर्भ्राम्यमाणे मनस्यविकल: पुमान् ।
याति तत्साम्यतां भद्रे ह्यलिङ्गो लिङ्गवानिव ॥२४॥


एवम् गुणै:-भ्राम्यमाणे thus by the Gunas agitated
मनसि-अविकल: पुमान् mind, the unagitated soul
याति तत्-साम्यताम् भद्रे attains its similarity (of being agitated), O
याति तत्-साम्यताम् भद्रे attains its similarity (of being agitated), O Blessed One!
हि-अलिङ्ग: लिङ्गवान्-इव indeed body less, endowed with body like

एष आत्मविपर्यासो ह्यलिङ्गे लिङ्गभावना ।
एष प्रियाप्रियैर्योगो वियोग: कर्मसंसृति: ॥२५॥


एष: आत्म-विपर्यास: this, with the soul false identity
हि-अलिङ्गे लिङ्ग-भावना indeed is on the body less, the body having feeling
एष प्रिय-अप्रियै:-योग: this is with agreeable and disagreeable connection
वियोग: कर्म-संसृति: and (non-connection) and action (bound) birth and death

सम्भवश्च विनाशश्च शोकश्च विविध: स्मृत: ।
अविवेकश्च चिन्ता च विवेकास्मृतिरेव च ॥२६॥


सम्भव:-च विनाश:-च birth and death and
शोक:-च विविध: स्मृत: sorrows and various are said to be
अविवेक:-च चिन्ता च non-discrimination and anxiety and
विवेक-अस्मृति:-एव च discrimination forgetting also and

अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम् ।
यमस्य प्रेतबन्धूनां संवादं तं निबोधत ॥२७॥


अत्र-अपि-उदाहरन्ति- here, (in this case) also, is cited
इमम्-इतिहासम् पुरातनम् this legend most ancient
यमस्य प्रेत-बन्धूनाम् of Yama and the ghosts' friends'
संवादम् तम् निबोधत conversation listen to

उशीनरेष्वभूद्राजा सुयज्ञ इति विश्रुत: ।
सपत्नैर्निहतो युद्धे ज्ञातयस्तमुपासत ॥२८॥


उशीनरेषु-अभूत्-राजा in Ushinara there was a king
सुयज्ञ: इति विश्रुत: Suyagya, thus well known
सपत्नै:-निहत: युद्धे by enemies killed in the battle,
ज्ञातय:-तम्-उपासत the relatives him sat around

विशीर्णरत्नकवचं विभ्रष्टाभरणस्रजम् ।
शरनिर्भिन्नहृदयं शयानमसृगाविलम् ॥२९॥


विशीर्ण-रत्न-कवचम् torn away jewelled armour
विभ्रष्ट-आभरण-स्रजम् dis-shevelled ornaments and garland
शर-निर्भिन्न-हृदयम् arrow piercing his heart
शयानम्-असृक्-आविलम् lying with blood covered

प्रकीर्णकेशं ध्वस्ताक्षं रभसा दष्टच्छदम् ।
रज:कुण्ठमुखाम्भोजं छिन्नायुधभुजं मृधे ॥३०॥


प्रकीर्ण-केशम् ध्वस्त-अक्षम् his thrown about hair, sunken eyes
रभसा दष्ट-च्छदम् in anger, with teeth biting the lip
रज:-कुण्ठ-मुख-अम्भोजम् by dust covered, face lotus
छिन्न्न-आयुध-भुजम् मृधे shattered weapons and arms

उशीनरेन्द्रं विधिना तथा कृतं पतिं महिष्य: प्रसमीक्ष्य दु:खिता: ।
हता: स्म नाथेति करैरुरो भृषं घ्नन्त्यो मुहुस्तत्पदयोरुपापतन् ॥३१॥


उशीनरेन्द्रम् विधिना of Ushinara, the king, by Providence
तथा कृतम् पतिम् महिष्य: thus rendered the husband, the queens
प्रसमीक्ष्य दु:खिता: observing were distressed
हता: स्म नाथ-इति 'Lost are we, O lord!' thus
हता: स्म नाथ-इति
करै:-उर: भृषम् घ्नन्त्य: with hands breast violently beating
मुहु:-तत्-पदयो:-उपापतन् again and again on his feet fell

रुदत्य उच्चैर्दयिताङ्घ्रि पङ्कजं सिञ्चन्त्य अस्रै: कुचकुङ्कुमारुणै: ।
विस्रस्तकेशाभरणा शुचं नृणां सृजन्त्य आक्रन्दनया विलेपिरे ॥३२॥


रुदति- उच्चै:-दयित-अङ्घ्रि-पङ्कजम् weeping loudly, beloved's feet lotus
सिञ्चन्त्य अस्रै: bathing with tears
कुच-कुङ्कुम-अरुणै: by the breasts' sandal paste reddened
विस्रस्त-केश-आभरणा with disordered hair and ornaments
शुचम् नृणाम् सृजन्त्य the grief of the people increasing
आक्रन्दनया विलेपिरे with piteous wails cried

अहो बिधात्राकरुणेन न: प्रभो भवान् प्रणीतो दृगगोचरां दशाम् ।
उशीनराणामसि वृत्तिद: पुरा कृतोऽधुना येन शुचां विवर्धन: ॥३३॥


अहो बिधात्रा-अकरुणेन 'Alas! By Providence unmerciful
अहो बिधात्रा-अकरुणेन
न: प्रभो भवान् प्रणीत: our lord you are taken to
दृग-गोचराम् दशाम् the out of sight state
उशीनराणाम्-असि वृत्तिद: of the Ushinara people you are livelihood provider
पुरा कृत:-अधुना येन formerly, is made today by whom
शुचाम् विवर्धन: the woes augmenter

त्वया कृतज्ञेन वयं महीपते कथं विना स्याम सुहृत्तमेन ते ।
तत्रानुयानं तव वीर पादयो: शुश्रूषतीनां दिश यत्र यास्यसि ॥३४॥


त्वया कृतज्ञेन वयम् by you, appreciating the services, we,
महीपते कथम् विना स्याम O Ruler of the earth! how without will live
सुहृत्तमेन ते the best friend you
तत्र-अनुयानम् there (we) will follow
तव वीर पादयो: your O Brave! feet
शुश्रूषतीनाम् दिश serving (us) show
यत्र यास्यसि where you are going

एवं विलपतीनां वै परिगृह्य मृतं पतिम् ।
अनिच्छतीनां निर्हारमर्कोऽस्तं संन्यवर्तत ॥३५॥


एवम् विलपतीनाम् वै thus lamenting, indeed
परिगृह्य मृतम् पतिम् holding on the dead husband
अनिच्छतीनाम् निर्हारम्- unwilling for his cremation,
अर्क:-अस्तम् संन्यवर्तत the sun to set started

तत्र ह प्रेतबन्धूनामाश्रुत्य परिदेवितम् ।
आह तान् बालको भूत्वा यम: स्वयमुपागत: ॥३६॥


तत्र ह प्रेत-बन्धूनाम्- there, it is said, of the dead the relatives
आश्रुत्य परिदेवितम् hearing laments
आह तान् बालक: भूत्वा said to them, a child becoming
यम: स्वयम्-उपागत: Yama himself came
यम उवाच - Yama said -

अहो अमीषां वयसाधिकानां विपश्यतां लोकविधिं विमोह: ।
यत्रागतस्तत्र गतं मनुष्यं स्वयं सधर्मा अपि शोचन्त्यपार्थम् ॥३७॥


अहो अमीषाम् वयसा-अधिकानाम् 'Oh! Of these (people), by age superior
अहो अमीषाम् वयसा-अधिकानाम्
विपश्यताम् लोक-विधिम् विमोह: perceiving the world's course, infatuation
यत्र-आगत:-तत्र गतम् from where has come, there has returned
मनुष्यम् स्वयम् सधर्मा the man, themselves of same nature
अपि शोचन्ति-अपार्थम् even bewail in vain

अहो वयं धन्यतमा यदत्र त्यक्ता: पितृभ्यां न विचिन्तयाम: ।
अभक्ष्यमाणा अबला वृकादिभि: स रक्षिता रक्षति यो हि गर्भे ॥३८॥


अहो वयम् धन्यतमा: Oh! We are blessed most,
यत्-अत्र त्यक्ता: पितृभ्याम् that, here abandoned by parents,
न विचिन्तयाम: do not dispair
अभक्ष्यमाणा: अबला: not eaten, the weak (we)
वृकादिभि: स: रक्षिता by wolves and others, He is The Protector
रक्षति य: हि गर्भे protects Who indeed in the womb

य इच्छयेश: सृजतीदमव्ययो य एव रक्षत्यवलुम्पते च य: ।
तस्याबला: क्रीडनमाहुरीशितुश्चराचरं निग्रहसङ्ग्रहे प्रभु: ॥३९॥


य: इच्छया-ईश: सृजति- 'Who, wilfully, The Lord creates
इदम्-अव्यय: य: एव रक्षति- this The Imperishable, Who alone protects
अवलुम्पते च य: dissolves and Who
तस्य-अबला: क्रीडनम्-आहु: His, O Ladies! plaything is said to be
ईशितु:-चराचरम् The Lord's mobile-immobile
निग्रह-सङ्ग्रहे प्रभु: dissolves and protects, The All-powerful

पथि च्युतं तिष्ठति दिष्टरक्षितं गृहे स्थितं तद्विहतं विनश्यति ।
जीवत्यनाथोऽपि तदीक्षितो वने गृहेऽपि गुप्तोऽस्य हतो न जीवति ॥४०॥


पथि च्युतम् तिष्ठति on the road abandoned remains
दिष्ट-रक्षितम् गृहे स्थितम् by destiny protected, in the house staying
तत्-विहतम् विनश्यति by that (destiny) hit, perishes
जीवति-अनाथ:-अपि lives a forlorn (creature) even
तत्-ईक्षित: वने by it watched over, in the forest
गृहे-अपि गुप्त:-अस्य in the house also guarded, by this
हत: न जीवति hit, does not live

भूतानि तैस्तैर्निजयोनिकर्मभिर्भवन्ति काले न भवन्ति सर्वश: ।
न तत्र हात्मा प्रकृतावपि स्थितस्तस्या गुणैरन्यतमो निबध्यते ॥४१॥


भूतानि तै:-तै:- the living beings, in those
निज-योनि-कर्मभि:- by own, in species, deeds
भवन्ति काले are born in Time
न भवन्ति सर्वश: and perish accordingly
न तत्र ह-आत्मा not there, it is said, is the spirit
प्रकृतौ-अपि स्थित:- in the body (material nature) though dwelling
तस्या: गुणै:- by its, (the body's) characteristics
अन्यतम: निबध्यते being different, is bound

इदं शरीरं पुरुषस्य मोहजं यथा पृथग्भौतिकमीयते गृहम् ।
यथौदकै: पार्थिवतैजसैर्जन: कालेन जातो विकृतो विनश्यति ॥४२॥


इदम् शरीरम् पुरुषस्य मोहजम् this body, of a person, is illusion caused of
यथा पृथक्-भौतिकम्- like of a different material
ईयते गृहम् is taken to be a house
यथा-औदकै: पार्थिव-तैजसै:- just as by water, earth and fire
जन: कालेन जात: as a man in time is born
विकृत: विनश्यति is transformed and perishes

यथानलो दारुषु भिन्न ईयते यथानिलो देहगत: पृथक् स्थित: ।
यथा नभ: सर्वगतं न सज्जते तथा पुमान् सर्वगुणाश्रय: पर: ॥४३॥


यथा-अनल: दारुषु just as fire in the woods
भिन्न ईयते different is said to be
यथा-अनिल: देह-गत: just as air in the body existing
पृथक् स्थित: separately exists
यथा नभ: सर्व-गतम् just as ether everywhere pervading
न सज्जते does not confine
तथा पुमान् like that the soul
सर्व-गुण-आश्रय: पर: of all Gunas the support, is distinct

सुयज्ञो नन्वयं शेते मूढा यमनुशोचथ ।
य: श्रोता योऽनुवक्तेह स न दृश्येत कर्हिचित् ॥४४॥


सुयज्ञ: ननु-अयम् शेते Suyagya, indeed this sleeps
मूढा: यम्-अनुशोचथ O Fools! whom you lament
य: श्रोता य:-अनुवक्ता-इह (the one) who hears, who is the speaker, here,
स: न दृश्येत कर्हिचित् he is not seen ever before

न श्रोता नानुवक्तायं मुख्योऽप्यत्र महानसु: ।
यस्त्विहेन्द्रियवानात्मा स चान्य: प्राणदेहयो: ॥४५॥


न श्रोता न-अनुवक्ता-अयम् not the listener, nor the speaker this
मुख्य:-अपि-अत्र महान्-असु: the foremost also here, the great vital principle
य:-तु-इह-इन्द्रिय-वान्-आत्मा who indeed here, with the Indriyas the soul
स: च-अन्य: प्राण-देहयो: that and is different from the vital principle and
स: च-अन्य: प्राण-देहयो: that and is different from the vital principle and the body

भूतेन्द्रियमनोलिङ्गान् देहानुच्चावचान् विभु: ।
भजत्युत्सृजति ह्यन्यस्तच्चापि स्वेन तेजसा ॥४६॥


भूत-इन्द्रिय-मन:-लिङ्गान् the elements, Indriyas, mind consisting of
देहान्-उच्च-अवचान् विभु: the bodies high and low, the all pervading (spirit
देहान्-उच्च-अवचान् विभु: the bodies high and low, the all pervading (spirit or soul)
भजति-उत्सृजति हि-अन्य:- accepts, and gives up indeed the other,
तत्-च-अपि स्वेन तेजसा that and also by own discrimination

यावल्लिङ्गान्वितो ह्यात्मा तावत् कर्म निबन्धनम् ।
ततो विपर्यय: क्लेशो मायायोगोऽनुवर्तते ॥४७॥


यावत्-लिङ्ग-अन्वित: हि-आत्मा so long the subtle body identified indeed is
यावत्-लिङ्ग-अन्वित: हि-आत्मा so long the subtle body identified indeed is the soul
तावत् कर्म-निबन्धनम् till then, of the actions bondage
तत: विपर्यय: क्लेश: then perversion (of the soul), misery
माया-योग:-अनुवर्तते by Maaya conceived follows

वितथाभिनिवेशोऽयं यद् गुणेष्वर्थदृग्वच: ।
यथा मनोरथ: स्वप्न: सर्वमैन्द्रियकं मृषा ॥४८॥


वितथा-अभिनिवेश:-अयम् false assertion this is
यद् गुणेषु-अर्थ-दृक्-वच: that in the Gunas is real, sight or speech
यथा मनोरथ: स्वप्न: like a fanciful object, a dream
सर्वम्-ऐन्द्रियकम् मृषा all sensuous pleasures are unreal

अथ नित्यमनित्यं वा नेह शोचन्ति तद्विद: ।
नान्यथा शक्यते कर्तुं स्वभाव: शोचतामिति ॥४९॥


अथ नित्यम्-अनित्यम् वा hence, the abiding or the transient
न-इह शोचन्ति तत्-विद: not here grieve, The Truth knowers
न-अन्यथा शक्यते कर्तुम् not otherwise is capable of doing
स्वभाव: शोचताम्-इति the nature of those who grieve but

लुब्धको विपिने कश्चित्पक्षिणां निर्मितोऽन्तक: ।
वितत्य जालं विदधे तत्र तत्र प्रलोभयन् ॥५०॥


लुब्धक: विपिने कश्चित्- a fowler in the forest, certain,
पक्षिणाम् निर्मित:-अन्तक: for the birds, created as death
वितत्य जालम् विदधे spreads the net caught them,
तत्र तत्र प्रलोभयन् here and there, by alluring

कुलिङ्गमिथुनं तत्र विचरत्समदृश्यत ।
तयो: कुलिङ्गी सहसा लुब्धकेन प्रलोभिता ॥५१॥


कुलिङ्ग-मिथुनम् तत्र a fork-tailed shrikes' pair, there
विचरत्-समदृश्यत moving about, saw
तयो: कुलिङ्गी सहसा of them, the female suddenly
लुब्धकेन प्रलोभिता by the fowler was allured

सासज्जत शिचस्तन्त्यां महिषी कालयन्त्रिता ।
कुलिङ्गस्तां तथाऽऽपन्नां निरीक्ष्य भृशदु:खित:
स्नेहादकल्प: कृपण: कृपणां पर्यदेवयत् ॥५२॥


सा-असज्जत शिच:-तन्त्याम् she was trapped in the net meshes
महिषी काल-यन्त्रिता the female, by Time propelled
कुलिङ्ग:-ताम् तथा- the male bird her, like that
आपन्नाम् निरीक्ष्य भृश-दु:खित: in danger seeing, was very miserable
स्नेहात्-अकल्प: कृपण: by affection, incapable, helpless,
कृपणाम् पर्यदेवयत् the helpless (bird) bewailed

अहो अकरुणो देव: स्त्रियाऽऽकरुणया विभु: ।
कृपणं मानुशोचन्त्या दीनया किं करिष्यति ॥५३॥


अहो अकरुण: देव: 'Oh! the merciless Providence
अहो अकरुण: देव:
स्त्रिया-आकरुणया विभु: by a woman, pitiable, All-mighty
कृपणम् मा-अनुशोचन्त्या wretched me grieving
दीनया किम् करिष्यति miserable, what will do

कामं नयतु मां देव किमर्धेनात्मनो हि मे ।
दीनेन जीवता दु:खमनेन विधुरायुषा ॥५४॥


कामम् नयतु माम् देव (so) desiring may take me, the Deity
किम्-अर्धेन-आत्मन: हि मे what of half body, indeed of mine
दीनेन जीवता दु:खम्- miserably living desolately,
अनेन विधुर-आयुषा with this widower's existence

कथं त्वजातपक्षांस्तान् मातृहीनान् बिभर्म्यहम् ।
मन्दभाग्या: प्रतीक्षन्ते नीडे मे मातरं प्रजा: ॥५५॥


कथम् तु-अजात-पक्षान्-तान् how, indeed the unfledged them,
मातृ-हीनान् बिभर्मि-अहम् mother-less, nourish I
मन्द-भाग्या: प्रतीक्षन्ते ill-lucked, awaiting
नीडे मे मातरम् प्रजा: in the nest, my, the mother, young's

एवं कुलिङ्गं विलपन्तमारात् प्रियावियोगातुरमश्रुकण्ठम् ।
स एव तं शाकुनिक: शरेण विव्याध कालप्रहितो विलीन: ॥५६॥


एवम् कुलिङ्गम् thus the shrike
विलपन्तम्-आरात् wailing near by
प्रिया-वियोग-आतुरम्- by beloved's separation devastated
अश्रुकण्ठम् with tear choked throat
स: एव तम् शाकुनिक: that only, him, the fowler
शरेण विव्याध with an arrow pierced
काल-प्रहित: विलीन: by Death impelled, hiding

एवं यूयमपश्यन्त्य आत्मापायमबुद्धय: ।
नैनं प्राप्स्यथ शोचन्त्य: पतिं वर्षशतैरपि ॥५७॥


एवम् यूयम्-अपश्यन्त्य: in the same way, you all not seeing
आत्म-अपायम्-अबुद्धय: (your) own death, you foolish
न-एनम् प्राप्स्यथ शोचन्त्य: will not him get lamenting
पतिम् वर्ष-शतै:-अपि the husband, years hundreds also
हिरण्यकशिपु:-उवाच - Hiranyakashipu said -

बाल एवं प्रवदति सर्वे विस्मितचेतस: ।
ज्ञातयो मेनिरे सर्वमनित्यमयथोत्थितम् ॥५८॥


बाले एवम् प्रवदति on the child's thus saying
सर्वे विस्मित-चेतस: all were astonished in mind
ज्ञातय: मेनिरे सर्वम्- the relatives realized, all
अनित्यम्-अयथा-उत्थितम् is transient, and from unreal arising

यम एतदुपाख्याय तत्रैवान्तरधीयत ।
ज्ञातयोऽपि सुयज्ञस्य चक्रुर्यत्साम्परायिकम् ॥५९॥


यम एतत्-उपाख्याय Yama this narrating
तत्र-एव-अन्तरधीयत there itself disappeared
ज्ञातय:-अपि सुयज्ञस्य the relatives also, of Suyagya
चक्रु:-यत्-साम्परायिकम् performed, what was the last rites

तत: शोचत मा यूयं परं चात्मानमेव च ।

क आत्मा क: परो वात्र स्वीय: पारक्य एव वा ।
स्वपराभिनिवेशेन विनाज्ञानेन देहिनाम् ॥६०॥


तत: शोचत मा यूयम् therefore, grieve not you all
परम् च-आत्मानम्-एव च the other and self also and
क: आत्मा क: पर: वा-अत्र who is self, who other or is here
स्वीय: पारक्य: एव वा ones own, of the other also or
स्व-पर-अभिनिवेशेन of the mine and other's imposition
विना-अज्ञानेन देहिनाम् without ignorance of the embodied
नारद उवाच - Naarada said -

इति दैत्यपतेर्वाक्यं दितिराकर्ण्य सस्नुषा ।
पुत्रशोकं क्षणात्त्यक्त्वा तत्त्वे चित्तमधारयत् ॥६१॥


इति दैत्य-पते:-वाक्यम् this, the Daitya's lord's words
दिति:-आकर्ण्य सस्नुषा Diti, on hearing, with the daughter-in-law
पुत्र-शोकम् क्षणात्-त्यक्त्वा son's sorrow, in a moment giving up
तत्त्वे चित्तम्-अधारयत् in The Truth mind fixed
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां सप्तमस्कन्धे दितिशोकापनयनं नाम
द्वितीयोऽध्याय: ॥२॥


इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां सप्तमस्कन्धे दितिशोकापनयनं नाम
द्वितीयोऽध्याय: ॥२॥ Thus ends the second discourse entitled 'Diti rid of her sorrow', in

नारद उवाच - Naarada said -

हिरण्यकशिपू राजन्नजेयमजरामरम् ।
आत्मानमप्रतिद्वन्द्वमेकराजं व्यधित्सत ॥१॥


हिरण्यकशिपू राजन्- Hiranyakashipu, O King!
अजेयम्-अजर-अमरम् invincible, free from old age and death,
आत्मानम्-अप्रतिद्वन्द्वम्- himself, without a rival
एक-राजम् व्यधित्सत the sole monarch wished to make

स तेपे मन्दरद्रोण्यां तप: परमदारुणम् ।
ऊर्ध्वबाहुर्नभोदृष्टि: पादाङ्गुष्टाश्रितावनि ॥२॥


स: तेपे मन्दर-द्रोण्याम् he practiced austerities, in the Mandaara (mountain)
स: तेपे मन्दर-द्रोण्याम् he practiced austerities, in the Mandaara (mountain) valley
तप: परम-दारुणम् austerity highly severe
ऊर्ध्व-बाहु:-नभ:-दृष्टि: raised arms, in the sky the sight
पाद-अङ्गुष्ट-आश्रित-अवनि feet big toes' support by on the ground

जटादीधितिभी रेजे संवर्तार्क इवांशुभि: ।
तस्मिंस्तपस्तप्यमाने देवा: स्थानानि भेजिरे ॥३॥


जटा-दीधितिभि: रेजे by the matted hair's glow (he) shone
संवर्त-अर्क इव-अंशुभि: the deluge sun like rays
तस्मिन्-तप-तप्यमाने as he austerities were practiced
देवा: स्थानानि भेजिरे the gods to their abodes returned

तस्य मूर्ध्न: समुद्भूत: सधूमोऽग्निस्तपोमय: ।
तिर्यगूर्ध्वमधोलोकानतपद्विष्वगीरित: ॥४॥


तस्य मूर्ध्न: समुद्भूत: from his head emanating
सधूम:-अग्नि:-तपोमय: with smoke fire of asceticism
तिर्यक्-ऊर्ध्वम्-अध:-लोकान्- the intermediate, higher and lower worlds
तपत्-विष्वक्-ईरित: scorching on all sides spread

चुक्षुभुर्नद्युदन्वन्त: सद्वीपाद्रिश्चचाल भू: ।
निपेतु: सग्रहास्तारा जज्वालुश्च दिशो दश ॥५॥


चुक्षुभु:-नदी-उदन्वन्त: swelled the rivers and oceans
सद्वीप-अद्रि:-चचाल भू: along with the islands and mountains shook the earth
निपेतु: सग्रहा:-तारा: fell down along with the planets the stars
जज्वालु:-च दिश: दश enflamed and were the ten directions

तेन तप्ता दिवं त्यक्त्वा ब्रह्मलोकं ययु: सुरा: ।
धात्रे विज्ञापयामासुर्देवदेव जगत्पते ॥६॥


तेन तप्ता: दिवम् त्यक्त्वा by that scorched, the heaven abandoning
ब्रह्म-लोकम् ययु: सुरा: to Brahmaa's abode went the gods
धात्रे विज्ञापयामासु:- to Brahmaa (they) submitted
देव-देव जगत्पते 'O god of gods, the Ruler of the worlds!
देव-देव जगत्पते

दैत्येन्द्रतपसा तप्ता दिवि स्थातुं न शक्नुम: ।

तस्य चोपशमं भूमन् विधेहि यदि मन्यसे ।
लोका न यावन्नङ्क्ष्यन्ति बलिहारास्तवाभिभू: ॥७॥


दैत्येन्द्र-तपसा तप्ता: by the demon's chief's asceticism, tormented
दिवि स्थातुम् न शक्नुम: in the heaven to stay are not able
तस्य च-उपशमम् भूमन् its remedy, O lord of the universe!
विधेहि यदि मन्यसे devise if (you) deem fit
लोका: न यावत्-नङ्क्ष्यन्ति the worlds do not until perish,
बलिहारा:-तव-अभिभू: the tribute carriers you to attack wanting

तस्यायं किल सङ्कल्पश्चरतो दुश्चरं तप: ।
श्रूयतां किं न विदितस्तवाथापि निवेदित: ॥८॥


तस्य-अयम् किल सङ्कल्प:- his this, certainly is avowed purpose,
चरत: दुश्चरम् तप: while conducting the difficult austerities
श्रूयताम् किम् न विदित:- do listen, is not known
तव-अथ-अपि निवेदित: to you, then also is submitted

सृष्ट्वा चराचरमिदं तपोयोगसमाधिना ।
अध्यास्ते सर्वधिष्ण्येभ्य: परमेष्ठी निजासनम् ॥९॥


सृष्ट्वा चर-अचरम्-इदम् having created the mobile and immobile this
तप:-योग-समाधिना by austerities, Yoga and contemplation
अध्यास्ते सर्व-धिष्ण्येभ्य: occupies all the spheres
परमेष्ठी निज-आसनम् Brahmaa own abode

तदहं वर्धमानेन तपोयोगसमाधिना ।
कालात्मनोश्च नित्यत्वात्साधयिष्ये तथाऽऽत्मन: ॥१०॥


तत्-अहम् वर्धमानेन that I, by the increasing
तप:-योग-समाधिना austerities, Yoga and concentration
काल-आत्मनो:-च नित्यत्वात्- of Time and Soul being eternal
साधयिष्ये तथा-आत्मन: will accomplish like that for myself

अन्यथेदं विधास्येऽहमयथापूर्वमोजसा ।
किमन्यै: कालनिर्धूतै: कल्पान्ते वैष्णवादिभि: ॥११॥


अन्यथा-इदम् विधास्ये-अहम्- otherwise, this will accomplish I
अयथा-पूर्वम्-ओजसा not like before, by strength
किम्-अन्यै: काल-निर्धूतै: what of the other by Time destroyed
कल्प-अन्ते वैष्णव-आदिभि: at the end of the Kalpa, of Vishnu and others

इति शुश्रुम निर्बन्धं तप: परममास्थित: ।
विधत्स्वानन्तरं युक्तं स्वयं त्रिभुवनेश्वर ॥१२॥


इति शुश्रुम निर्बन्धम् this we heard, haughtily
तप: परमम्-आस्थित: in austerities severe is engaged
विधत्स्व-अनन्तरम् युक्तम् take action immediately proper
स्वयम् त्रिभुवनेश्वर yourself, O lord! of the three worlds

तवासनं द्विजगवां पारमेष्ठ्यं जगत्पते ।
भवाय श्रेयसे भूत्यै क्षेमाय विजयाय च ॥१३॥


तव-आसनम् द्विज-गवाम् your (exalted) position, for the Braahmanas and cows
पारमेष्ठ्यम् जगत्पते supremely exalted, O! lord of the universe
भवाय श्रेयसे भूत्यै is for the growth, happiness, prosperity,
क्षेमाय विजयाय च protection and triumph

इति विज्ञापितौ देवैर्भगवानात्मभूर्नृप ।
परीतो भृगुदक्षाद्यैर्ययौ दैत्येश्वराश्रमम् ॥१४॥


इति विज्ञापितौ देवै:- thus informed by the gods,
भगवान्-आत्मभू:-नृप the glorious self-born (Brahmaa), O King!
परीत: भृगु-दक्ष-आद्यै:- accompanied by Bhrigu, Daksha and others
ययौ दैत्य-ईश्वर-आश्रमम् went to the demon chief's hermitage

न ददर्श प्रतिच्छन्नं वल्मीकतृणकीचकै: ।
पिपीलिकाभिराचीर्णमेदस्त्वङ्मांसशोणितम् ॥१५॥


न ददर्श प्रतिच्छन्नम् did not see covered
वल्मीक-तृण-कीचकै: by ant-hills, grass, bamboos,
पिपीलिकाभि:-आचीर्ण- by the ants consumed
मेद:-त्वक्-मांस-शोणितम् fat, skin, flesh and blood

तपन्तं तपसा लोकान् यथाभ्रापिहितं रविम् ।
विलक्ष्य विस्मित: प्राह प्रहसन् हंसवाहन: ॥१६॥


तपन्तम् तपसा लोकान् scorching by asceticism, the worlds
यथा-अभ्र-अपिहितम् रविम् like by clouds covered the sun,
विलक्ष्य विस्मित: प्राह saw (him) amazed, and said
प्रहसन् हंस-वाहन: laughingly, the swan mounted (Brahmaa)
ब्रह्मा-उवाच - Brahmaa said -

उतिष्ठोतिष्ठ भद्रं ते तप:सिद्धोऽसि काश्यप ।
वरदोऽहमनुप्राप्तो व्रियतामीप्सितो वर: ॥१७॥


उतिष्ठ-उतिष्ठ भद्रम् ते 'arise, arise! good be with you!
उतिष्ठ-उतिष्ठ भद्रम् ते
तप:-सिद्ध:-असि काश्यप by austerities, have achieved you, O Son of Kashyapa
वरद:-अहम्-अनुप्राप्त: the boon giver I have come
व्रियताम्-ईप्सित: वर: may ask for the desired boon'

अद्राक्षमहमेतत्ते हृत्सारं महदद्भुतम् ।
दंशभक्षितदेहस्य प्राणा ह्यस्थिषु शेरते ॥१८॥


अद्राक्षम्-अहम्-एतत्-ते have seen I, this your
हृद्-सारम् महत्-अद्भुतम् heart's stamina extraordinary and marvellous
दंश-भक्षित-देहस्य by the gnats eaten body,
प्राणा: हि-अस्थिषु शेरते the life alone in the bones hangs

नैतत्पूर्वर्षयश्चक्रूर्न करिष्यन्ति चापरे ।
निरम्बुर्धारयेत्प्राणान् को वै दिव्यसमा: शतम् ॥१९॥


न-एतत्-पूर्व-ऋषय:-चक्रू:- not this, the former sages did
न करिष्यन्ति च-अपरे will not do and the later
निरम्बु:-धारयेत्-प्राणान् without water will sustain life
क: वै दिव्य-समा: शतम् who indeed, for celestial years hundred

व्यवसायेन तेऽनेन दुष्करेण मनस्विनाम् ।
तपोनिष्ठेन भवता जितोऽहं दितिनन्दन ॥२०॥


व्यवसायेन ते-अनेन by the perseverance of yours this
दुष्करेण मनस्विनाम् difficult for the mind controlled
तप:-निष्ठेन भवता asceticism intense by you
जित:-अहम् दिति-नन्दन conquered am I, O! Delighter of Diti!'

ततस्त आशिष: सर्वा ददाम्यसुरपुङ्गव ।
मर्त्यस्य ते अमर्त्यस्य दर्शनं नाफलं मम ॥२१॥


तत:-ते आशिष: सर्वा: therefore to you blessings all
ददामि-असुर-पुङ्गव (I) give, O Demons' chief!
मर्त्यस्य ते अमर्त्यस्य for the mortal you, the immortal's
दर्शनम् न-अफलम् मम sight, is not reward less mine
नारद उवाच - Naarada said -

इत्युक्त्वाऽऽदिभवो देवो भक्षिताङ्गं पिपीलिकै: ।
कमण्डलुजलेनौक्षद्दिव्येनामोघराधसा ॥२२॥


इत्युक्त्वा-आदि-भव: देव: thus saying, the first-born deity (Brahmaa)
भक्षित-अङ्गम् पिपीलिकै: on the eaten limbs by the ants
कमण्डलु-जलेन-औक्षत्- the Kamandalu water sprinkled
दिव्येन-अमोघ-राधसा divine, of unfailing virtue

स तत्कीचकवल्मीकात् सहओजोबलान्वित: ।

सर्वावयवसम्पन्नो वज्रसंहननो युवा ।
उत्थितस्तप्तहेमाभो विभावसुरिवैधस: ॥२३॥


स: तत्-कीचक-वल्मीकात् he, from that bamboo and ant hill
सह-ओजो-बल-अन्वित: with potency, strength, endowed
सर्व-अवयव-सम्पन्न: with all limbs perfect
वज्र-संहनन: युवा adamantine frame, young
उत्थित:-तप्त-हेम-आभ: emerged molten gold lustre
विभावसु:-इव-एधस: fire like from fuel

स निरीक्ष्याम्बरे देवं हंसवाहमवस्थितम् ।
ननाम शिरसा भूमौ तद्दर्शनमहोत्सव: ॥२४॥


स: निरीक्ष्य-अम्बरे देवम् he perceiving, in the sky the deity
हंस-वाहम्-अवस्थितम् swan mounted stationed
ननाम शिरसा भूमौ bowed with the head on the ground
तत्-दर्शन-महोत्सव: by his sight overjoyed

उत्थाय प्राञ्जलि: प्रह्व: ईक्षमाणो दृशा विभुम् ।
हर्षाश्रुपुलकोद्भेदो गिरा गद्गदयाऽगृणात् ॥२५॥


उत्थाय प्राञ्जलि: प्रह्व: rising, with joined palms, unwinking
ईक्षमाण: दृशा विभुम् watching eyes, the lord,
हर्ष-अश्रु-पुलक-उद्भेद: with joyous tears hair rising
गिरा गद्गदया-अगृणात् speech choked praised
हिरण्यकशिपु- उवाच - Hiranyakashipu said -

कल्पान्ते कालसृष्टेन योऽन्धेन तमसाऽऽवृतम् ।
अभिव्यनग् जगदिदं स्वयंज्योति: स्वरोचिषा ॥२६॥


कल्प-अन्ते काल-सृष्टेन at the end of the Kalpa,
य:-अन्धेन तमसा-आवृतम् Who, by blinding dark Tamoguna enveloped
अभिव्यनग् जगत्-इदम् manifested the universe this
स्वयम्-ज्योति: स्व-रोचिषा The Self-effulgent, by own splendour

आत्मना त्रिवृता चेदं सृजत्यवति लुम्पति ।
रज: सत्त्वतमोधाम्ने पराय महते नम: ॥२७॥


आत्मना त्रिवृता च-इदम् by own self, in three forms, and this
सृजति-अवति लुम्पति creates, protects and destroys
रज: सत्त्व-तम: धाम्ने of Rajas, Sattva, Tamas, the Ground,
पराय महते नम: All-pervading, The Supreme, Hail!

नम आद्याय बीजाय ज्ञानविज्ञानमूर्तये ।
प्राणेन्द्रियमनोबुद्धिविकारैर्व्यक्तिमीयुषे ॥२८॥


नम: आद्याय बीजाय salutations to The Primary Cause
ज्ञान-विज्ञान-मूर्तये knowledge and wisdom personification
प्राण-इन्द्रिय मन:-बुद्धि- the vital airs, the senses, mind, intellect,
विकारै: व्यक्तिम्-ईयुषे by modification manifested the elements

त्वमीशिषे जगतस्तस्थुषश्च प्राणेन मुख्येन पति: प्रजानाम् ।
चित्तस्य चित्तेर्मनइन्द्रियाणां पतिर्महान् भूतगणाशयेश: ॥२९॥


त्वम्-ईशिषे जगत:- You rule the universe,
तस्थुष:-च प्राणेन मुख्येन mobile, immobile by Praana (vital air) the foremost
पति: प्रजानाम् are The lord of the created beings
चित्तस्य चित्ते:-मन:- of the reasoning, consciousness, mind and
इन्द्रियाणाम् पति:-महान् the Indriyas, Controller Supreme
भूतगण-आशय-ईश: the elements and their cravings, the lord

त्वं सप्ततन्तून् वितनोषि तन्वा त्रय्या चातुर्होत्रकविद्यया च ।
त्वमेक आत्माऽऽत्मवतामनादिरनन्तपार: कविरन्तरात्मा ॥३०॥


त्वम् सप्त-तन्तून् You the seven sacrifices
वितनोषि तन्वा त्रय्या bring forward, by (your) body, three (the Vedas)
चातुर्होत्रक-विद्यया च and the ritual performing science of the officiating
चातुर्होत्रक-विद्यया च and the ritual performing science of the officiating priest
त्वम्-एक: आत्मा- You are The One Soul
आत्मवताम्-अनादि:- of the embodied beings, beginingless,
अनन्त-पार: कवि:-अन्तरात्मा endless, unlimited, wisdom and the Inner
अनन्त-पार: कवि:-अन्तरात्मा endless, unlimited, wisdom and the Inner Controller

त्वमेव कालोऽनिमिषो जनानामायुर्लवाद्यावयवै: क्षिणोषि ।
कूटस्थ आत्मा परमेष्ठ्यजो महांस्त्वं जीवलोकस्य च जीव आत्मा ॥३१॥


त्वम्-एव काल:-अनिमिष: You alone are The Time, without a wink
जनानाम्-आयु: लव-आदि- of the people the life duration, by the wink and
अवयवै: क्षिणोषि divisions shorten, (cut off)
कूटस्थ आत्मा परमेष्ठी- The Indwelling Self, of the most exalted position,
अज: महान्-त्वम् the birth less, immutable You
जीव-लोकस्य च जीव: आत्मा for beings and universe, life-giver of animate
जीव-लोकस्य च जीव: आत्मा for beings and universe, life-giver of animate creation

त्वत्त: परं नापरमप्यनेजदेजच्च किञ्चिद् व्यतिरिक्तमस्ति ।
विद्या: कलास्ते तनवश्च सर्वा हिरण्यगर्भोऽसि बृहत्त्रिपृष्ठ: ॥३२॥


त्वत्-त: परम् न-अपरम्- from You apart, cause nor effect
अति-अनेजत्-एजत्-च किञ्चिद् also, immobile, mobile and anything
व्यतिरिक्तम्-आस्ते different exist
विद्या: कला:-ते knowledge and the branches (of knowledge) your
तनव:-च सर्वा: bodies and all
हिरण्यगर्भ:-असि You the Golden egg are
बृहत्-त्रिपृष्ठ: the whole universe holding

व्यक्तं विभो स्थूलमिदं शरीरं येनेन्द्रियप्राणमनोगुणांस्त्वम् ।
भुङ्क्षे स्थितो धामनि पारमेष्ठ्ये अव्यक्त आत्मा पुरुष: पुराण: ॥३३॥


व्यक्तम् विभो स्थूलम्-इदम् visible (universe) O All-pervading Lord! is physical
व्यक्तम् विभो स्थूलम्-इदम् visible (universe) O All-pervading Lord! is physical this
शरीरम् येन-इन्द्रिय-प्राण- body, by which the senses, the vital airs,
मन:-गुणान्-त्वम् the mind, the Gunas, You
भुङ्क्षे स्थित: धामनि enjoy, remaining in (Your) state
पारमेष्ठ्ये अव्यक्त: आत्मा the most exalted, the unmanifest Spirit
पुरुष: पुराण: The Person Primary

अनन्ताव्यक्तरूपेण येनेदमखिलं ततम् ।
चिदचिच्छक्तियुक्ताय तस्मै भगवते नम: ॥३४॥


अनन्त-अव्यक्त-रूपेण in infinite and unmanifest form
येन-इदम्-अखिलम् ततम् by which this entire (universe) is pervaded
चित्-अचित्-शक्ति-युक्ताय with illumination and obscuration power endowed
तस्मै भगवते नम: for Him The All-mighty Lord I bow

यदि दास्यस्यभिमतान् वरान्मे वरदोत्तम ।
भूतेभ्यस्त्वद्विसृष्टेभ्यो मृत्युर्मा भून्मम प्रभो ॥३५॥


यदि दास्यसि-अभिमतान् if, (You) confer the desired
वरान्-मे वरद-उत्तम boons to me, O Chief Bestower of boons!
भूतेभ्य:-त्वत्-विसृष्टेभ्य: by the beings by You created
मृत्यु:-मा भूत्-मम प्रभो death may not occur my, O Lord!

नान्तर्बहिर्दिवा नक्तमन्यस्मादपि चायुधै: ।
न भूमौ नाम्बरे मृत्युर्न नरैर्न मृगैरपि ॥३६॥


न-अन्त:-बहि:-दिवा नक्तम्- not indoors, or outdoors, in day or night
अन्यस्मात्-अपि च-आयुधै: from others, also and by weapons
न भूमौ न-अम्बरे not on earth, not in the sky
मृत्यु:-न नरै:-न मृगै:-अपि death not by men, not by animals also

व्यसुभिर्वासुमद्भिर्वा सुरासुरमहोरगै: ।
अप्रतिद्वन्द्वतां युद्धे ऐकपत्यं च देहिनाम् ॥३७॥


व्यसुभि:-वा-असुमद्भि:-वा by inanimate, or by the animates
सुर-असुर-महा-उरगै: by the gods the demons, or by great serpents,
अप्रतिद्वन्द्वताम् युद्धे having no adversary in the battle,
ऐक-पत्यम् च देहिनाम् and undisputed lordship over the embodied beings

सर्वेषां लोकपालानां महिमानं यथाऽऽत्मन: ।
तपोयोगप्रभावाणां यन्न रिष्यति कर्हिचित् ॥३८॥


सर्वेषाम् लोकपालानाम् of all the guardians of the spheres
महिमानम् यथा-आत्मन: glory, like (Your) own
तप:-योग-प्रभावाणाम् (powers) of those by austerities and Yoga have gained
यत्-न रिष्यति कर्हिचित् which does not lessen ever
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पार्महंस्यां संहितायां सप्तमस्कन्धे हिरण्यकशिपोर्याचनं नाम
तृतीय: अध्याय: ॥३॥


इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पार्महंस्यां संहितायां सप्तमस्कन्धे हिरण्यकशिपोर्याचनं नाम
तृतीय: अध्याय: ॥३॥ Thus ends the third discourse entitled 'Hiranyakashipu asks a number of

नारद उवाच - Naarada said -

एवं वृत: शतधृतिर्हिरण्यकशिपोरथ ।
प्रादात्तत्तपसा प्रीतो वरांस्तस्य सुदुर्लभान् ॥१॥


एवम् वृत: शतधृति:- thus asked for, Brahmaa
हिरण्यकशिपो:-अथ by Hiranyakashipu then,
प्रादात्-तत्-तपसा प्रीत: conferred, by his asceticism pleased
वरान्-तस्य सुदुर्लभान् boons his unattainable
ब्रह्मा-उवाच - Brahmaa said -

तातेमे दुर्लभा: पुंसां यान् वृणीषे वरान् मम ।
तथापि वितराम्यङ्ग वरान् यदपि दुर्लभान् ॥२॥


तात-इमे दिर्लभा: पुंसाम् 'Child! these difficult to achieve by men
तात-इमे दिर्लभा: पुंसाम्
यान् वृणीषे वरान् मम which you seek, the boons of me
तथा-अपि वितरामि-अङ्ग even then, will confer, O Dear!
वरान् यत्-अपि दुर्लभान् the boons though difficult to achieve

ततो जगाम भगवानमोघानुग्रहो विभु: ।
पूजितोऽसुरवर्येण स्तूयमान: प्रजेश्वरै: ॥३॥


तत: जगाम भगवान्- thereafter, went the glorious
अमोघ-अनुग्रह: विभु: of unfailing grace Brahmaa
पूजित:-असुरवर्येण worshipped by the demons' chief
स्तूयमान: प्रजेश्वरै: extolled by the lords of the created beings

एवं लब्धवरो दैत्यो बिभ्रद्-हेममयं वपु: ।
भगवत्यकरोद् द्वेषं भ्रातुर्वधमनुस्मरन् ॥४॥


एवम् लब्ध-वर: दैत्य: like this, obtaining the boons, the demon
बिभ्रद्-हेममयम् वपु: donning golden body
भगवति-अकरोद् द्वेषम् in The Lord nursed grudge
भ्रातु:-वधम्-अनुस्मरन् brother's death constantly remembering

स विजित्य दिश: सर्वा लोकांश्च त्रीन् महासुर: ।
देवासुरमनुष्येन्द्रान् गन्धर्वगरुडोरगान् ॥५॥


स: विजत्य दिश: सर्वा: he conquering, the directions all
लोकान्-च त्रीन् महासुर: the worlds and three, the mighty demon
देव-असुर-मनुष्य-इन्द्रान् the gods, demons, men, Indras,
गन्धर्व-गरुड-उरगान् the Gandharvas, Gadudas, and serpents

सिद्धचारणविद्याध्रानृषीन् पितृपतीन् मनून् ।
यक्षरक्ष:पिशाचेशान् प्रेतभूतपतीनथ ॥६॥


सिद्ध-चारण-विद्याध्रान्- the Siddhas, Chaaranas, Vidyaadharas,
ऋषीन् पितृ-पतीन् मनून् Rishis, the manes' chiefs, the Manus,
यक्ष-रक्ष: पिशाच-ईशान् The Yakshas, the Raakshasas, the Pishaachas' lords,
प्रेत-भूतपतीन्-अथ the Pretas' and the Bhutas' rulers, then,

सर्वसत्त्वपतीञ्जित्वा वशमानीय विश्वजित् ।
जहार लोकपालानां स्थानानि सह तेजसा ॥७॥


सर्व-सत्त्व-पतीन्-जित्वा all species lords winning,
वशम्-आनीय विश्वजित् in control bringing them, the whole world conquered
जहार लोकपालानाम् usurped the of the spheres the guardians'
स्थानानि सह तेजसा thrones, along with their splendour

देवोद्यानश्रिया जुष्टमध्यास्ते स्म त्रिविष्टपम् ।

महेन्द्रभवनं साक्षान्निर्मितं विश्वकर्मणा ।
त्रैलोक्यलक्ष्म्यायतनमध्युवासाखिलर्द्धिमत् ॥८॥


देव-उद्यान-श्रिया जुष्टम्- by the celestial garden's (Nandana) beauty
अध्यास्ते स्म त्रिविष्टपम् lived in the heaven
महेन्द्र-भवनम् साक्षात्- in Indra's palace, by himself
निर्मितम् विश्वकर्मणा built by Vishvakarmaa
त्रैलोक्य-लक्ष्मी-आयतनम्- of the three worlds' wealth abode,
अध्युवास-अखिल-ऋद्धिमत् took residence with all luxuries

यत्र विद्रुमसोपाना महामारकता भुव: ।
यत्र स्फाटिककुड्यानि वैदूर्यस्तम्भपङ्क्तय: ॥९॥


यत्र विद्रुम-सोपाना: where, coral stairs,
महा-मारकता भुव: precious emerald floors,
यत्र स्फाटिक-कुड्यानि where crystal walls
वैदूर्य-स्तम्भ-पङ्क्तय: cat's-eyes pillars' rows

यत्र चित्रवितानानि पद्मरागासनानि च ।
पय:फेननिभा: शय्या मुक्तादामपरिच्छदा: ॥१०॥


यत्र चित्र-वितानानि where designed canopies
पद्मराग-आसनानि च rubies thrones and
पय:-फेन-निभा: शय्या milk foam like beds
मुक्तादाम-परिच्छदा: pearl strings (laced) covers

कूजद्भिर्नूपुरैर्देव्य: शब्दयन्त्य इतस्तत: ।
रत्नस्थलीषु पश्यन्ति सुदती: सुन्दरं मुखम् ॥११॥


कूजद्भि:-नूपुरै:-देव्य: with tinkling anklets, the ladies,
शब्दयन्त्य: इत:-तत: sounding here and there
रत्न-स्थलीषु पश्यन्ति in the precious stones' pavements looking,
सुदती: सुन्दरम् मुखम् of charming teeth, beautiful face

तस्मिन्महेन्द्रभवने महाबलो महामना निर्जितलोक एकराट् ।
रेमेऽभिवन्द्याङ्घ्रियुग: सुरादिभि: प्रतापितैरूर्जितचण्डशासन: ॥१२॥


तस्मिन्-महेन्द्र-भवने in that Indra's palace
महा-बल: महा-मना: the all-mighty, the very proud
निर्जित-लोक एक-राट् having conquered the worlds, the sole monarch
रेमे-अभिवन्द्य-अङ्घ्रि-युग: revelled, respected feet both
सुर-आदिभि: प्रतापितै:- by the gods and others oppressed,
ऊर्जित चण्ड-शासन: by increased stern rule

तमङ्ग मत्तं मधुनोरुगन्धिना विवृत्ताम्राक्षमशेषधिष्ण्यपा:।
उपासतोपायनपाणिभिर्विना त्रिभिस्तपोयोगबलौजसां पदम् ॥१३॥


तम्-अङ्ग मत्तम् मधुना- him, O Dear One! The intoxicated by wine
उरु-गन्धिना विवृत्त-ताम्राक्षम्- of great smell, rolling copper eyes
अशेष-धिष्ण्य-पा: उपासत- by all the worlds' protectors waited
उपायन-पाणिभि:-विना त्रिभि:- with gifts in hands, except the three
तप:-योग-बल-औजसाम् पदम् of austerities, Yoga, strength, keen senses the
तप:-योग-बल-औजसाम् पदम् of austerities, Yoga, strength, keen senses the reservoir

जगुर्महेन्द्रासनमोजसा स्थितं विश्वावसुस्तुम्बुरुरस्मदादय: ।
गन्धर्वसिद्धा ऋषयोऽस्तुवन्मुहुर्विद्याधरा अप्सरसश्च पाण्डव ॥१४॥


जगु:-महेन्द्र-आसनम्-ओजसा usurped Indra's throne by force
स्थितम् विश्वावसु:-तुम्बुरु:- occupying (it) by Vishwaavasu, Tumburu,
अस्मत्-आदय: myself, and others,
गन्धर्व-सिद्धा:-ऋषय:- the Gandharvas, the Siddhas, the Rishis,
अस्तुवन्-मुहु:-विद्याधरा: extolled again and again, the Vidyaadharas,
अप्सरस:-च पाण्डव the Apsaras and, O Son of Paandus!

स एव वर्णाश्रमिभि: क्रतुभिर्भूरदक्षिणै: ।
इज्यमानो हविर्भागानाग्रहीत् स्वेन तेजसा ॥१५॥


स: एव वर्ण-आश्रमिभि: he alone by the (people) of Varnas and Aashramas,
क्रतुभि: भू:-अदक्षिणै: by sacrifices, of liberal gifts,
इज्यमान: हवि:-भागान्- being propitiated, the sacrificial offerings
अग्रहीत् स्वेन तेजसा appropriated by his might

अकृष्टपच्या तस्यासीत् सप्तद्वीपवती मही ।
तथा कामदुधा द्यौस्तु नानाश्चर्यपदं नभ: ॥१६॥


अकृष्ट-पच्या तस्य-आसीत् unploughed, yielded produce, for him were
सप्त-द्वीपवती मही of seven divisions' the earth
तथा काम-दुधा द्यौ:-तु and desired showered the heavens, indeed
नाना-आश्चर्य-पदम् नभ: various wonders contained the sky

रत्नाकराश्च रत्नौघांस्तत्पत्न्यश्चोहुरूर्मिभि: ।
क्षारसीधुघृतक्षौद्रदधिक्षीरामृतोदका: ॥१७॥


रत्नाकरा:-च रत्नौघान्- the oceans, and, heaps of jewels
तत्-पत्न्य:-च-ऊहु:-उर्मिभि: their wives and took to them on the waves
क्षारसीधु-घृत-क्षौद्र- salted water, clarified butter, sugar-cane juice,
दधि-क्षीर-अमृत-उदका: curd, milk, pure water

शैला द्रोणीभिराक्रीडं सर्वर्तुषु गुणान् द्रुमा: ।
दधार लोकपालानामेक एव पृथग्गुणान् ॥१८॥


शैला: द्रोणीभि:-आक्रीडम् the mountains by their vallies (provided)
शैला: द्रोणीभि:-आक्रीडम् the mountains by their vallies (provided) playgrounds
सर्व-ऋतुषु गुणान् द्रुमा: in all seasons, the fruits the trees
दधार लोकपालानाम्- possessed of all the guardians of the directions
एक: एव पृथक्-गुणान् singly only, different qualities

स इत्थं निर्जितककुबेकराड् विषयान् प्रियान् ।
यथोपजोषं भुञ्जानो नातृप्यदजितेन्द्रिय: ॥१९॥


स: इत्थम् निर्जित-ककुभ्- he like this, conquering the four quarters
एकराट् विषयान् प्रियान् the singular monarch, objects beloved
यथा-उपजोषम् भुञ्जान: as he pleased, enjoying
न-अतृप्यत्-अजित-इन्द्रिय: did not feel satisfied, (for) unsubdued senses and
न-अतृप्यत्-अजित-इन्द्रिय: did not feel satisfied, (for) unsubdued senses and mind

एवमैश्वर्यमत्तस्य दृप्तस्योच्छास्त्रवर्तिन: ।
कालो महान् व्यतीयाय ब्रह्मशापमुपेयुष: ॥२०॥


एवम्-ऐश्वर्य-मत्तस्य in this way, by power drunk
दृप्तस्य-उच्छास्त्र-वर्तिन: arrogant, the injunctions of the scripture
दृप्तस्य-उच्छास्त्र-वर्तिन: arrogant, the injunctions of the scripture violating
काल: महान् व्यतीयाय time much slipped
ब्रह्म-शापम्-उपेयुष: of Braahmana's curse having incurred

तस्योग्रदण्डसंविग्ना: सर्वे लोका: सपालका: ।
अन्यत्रालब्धशरणा: शरणं ययुरच्युतम् ॥२१॥


तस्य-उग्र-दण्ड-संविग्ना: by his stern rule unnerved
सर्वे लोका: सपालका: all the worlds, along with the guardians
अन्यत्र-अलब्ध-शरणा: elsewhere not finding shelter
शरणम् ययु:-अच्युतम् in shelter went to immortal Lord Vishnu

तस्यै नमोऽस्तु काष्ठायै यत्रात्मा हरिरीश्वर: ।
यद्गत्वा न निवर्तन्ते शान्ता संन्यासिनोऽमला: ॥२२॥


तस्यै नम:-अस्तु काष्ठायै to that salutations may be the quarter,
यत्र-आत्मा हरि:-ईश्वर: where The Universal Spirit, Hari, The All mighty (resides)
यत्-गत्वा न निवर्तन्ते where having gone to, do not return
शान्ता: संन्यासिन:-अमला: the tranquil recluses pure

इति ते संयतात्मान: समाहितधियोऽमला: ।
उपतस्थुर्हृषीकेशं विनिद्रा वायुभोजना: ॥२३॥


इति ते संयत-आत्मान: thus, they, with controlled mind
समाहित-धिय:-अमला: and collected intellect, rid of impurities
उपतस्थु:-हृषीकेशम् praised, Lord Vishnu (Controller of the senses)
विनिद्रा: वायु-भोजना: without sleep, on air subsisting

तेषामाविरभूद्वाणी अरूपा मेघनि:स्वना ।
सन्नादयन्ती ककुभ: साधूनामभयङ्करी ॥२४॥


तेषाम्-आवि:-अभूत्-वाणी for them produced was voice
अरूपा मेघ-निस्वना formless, like clouds rumbling
सन्नादयन्ती ककुभ: echoing the directions
साधूनाम्-अभयङ्करी the righteous rendering fearless.

मा भैष्ट विबुधश्रेष्ठा: सर्वेषां भद्रमस्तु व: ।
मद्दर्शनं हि भूतानां सर्वश्रेयोपपत्तये ॥२५॥


मा भैष्ट विबुध-श्रेष्ठा: ' Do not be afraid! O scions of gods!
मा भैष्ट विबुध-श्रेष्ठा:
सर्वेषाम् भद्रम्-अस्तु व: of all well may be to you
मत्-दर्शनम् हि भूतानाम् my sight alone, of the created beings
सर्व-श्रेय-उपपत्तये for all well being is conducive

ज्ञातमेतस्य दौरात्म्यं दैतेयापसदस्य च ।
तस्य शान्तिं करिष्यामि कालं तावत्प्रतीक्षत ॥२६॥


ज्ञातम्-एतस्य दौरात्म्यम् is known his wickedness
दैतेय-अपसदस्य च the demon vile, and
तस्य शान्तिम् करिष्यामि his end will bring
कालम् तावत्-प्रतीक्षत time till then await

यदा देवेषु वेदेषु गोषु विप्रेषु साधुषु ।
धर्मे मयि च विद्वेष: स वा आशु विनश्यति ॥२७॥


यदा देवेषु वेदेषु गोषु when towards the gods, the Vedas, the bovine race,
विप्रेषु साधुषु the Braahmanas, the pious souls,
धर्मे मयि च विद्वेष: righteousness, Me and animosity,
स: वा आशु विनश्यति he or soon perishes

निर्वैराय प्रशान्ताय स्वसुताय महात्मने ।
प्रह्लादाय यदा द्रुह्येत्-हनिष्येऽपि वरोर्जितम् ॥२८॥


निर्वैराय प्रशान्ताय for the free from animosity, calm,
स्व-सुताय महात्मने own son the high souled
प्रह्लादाय यदा द्रुह्येत्- Prahlaada when is against
हनिष्ये-अपि वर-ऊर्जितम् will kill (him) though boons having earned
नारद उवाच - Naarada said -

इत्युक्ता लोकगुरुणा तं प्रणम्य दिवौकस: ।
न्यवर्तन्त गतोद्वेगा मेनिरे चासुरं हतम् ॥२९॥


इति-उक्ता: लोक-गुरुणा thus told, by the Preceptor of the Universe, Lord
इति-उक्ता: लोक-गुरुणा thus told, by the Preceptor of the Universe, Lord Vishnu,
तम् प्रणम्य दिवौकस: Him bowing down to, the gods' group
न्यवर्तन्त गत-उद्वेगा: returned, free from anxiety
मेनिरे च-असुरम् हतम् considering and the demon killed

तस्य दैत्यपते: पुत्राश्चत्वार: परमाद्भुता: ।
प्रह्लादोऽभून्महांस्तेषां गुणैर्महदुपासक: ॥३०॥


तस्य दैत्यपते: पुत्रा:- of his, the demon chief's sons
चत्वार: परम-अद्भुता: four, most marvellous
प्रह्लाद:-अभूत्-महान्-तेषाम् Prahlaada became pre-eminent among them
गुणै:-महत्-उपासक: by virtues, a great devotee

ब्रह्मण्य: शीलसम्पन्न: सत्यसन्धो जितेन्द्रिय: ।
आत्मवत्सर्वभूतानामेक: प्रियसुहृत्तम: ॥३१॥


ब्रह्मण्य: शील-सम्पन्न: he was in amiability rich
सत्य-सन्ध: जित-इन्द्रिय: true to his words, had controlled his senses
आत्म-वत्-सर्व-भूतानाम्- self like, for all the living beings
एक: प्रिय-सुहृत्तम: the one dear friend greatest

दासवत्संनतार्याङ्घ्रि: पितृवद्दीनवत्सल: ।

भ्रातृवत्सदृशे स्निग्धो गुरुष्वीश्वरभावन: ।
विद्यार्थरूपजन्माढ्यो मानस्तम्भविवर्जित: ॥३२॥


दास-वत्-संनत-आर्य-अङ्घ्रि: like a servant, he bowed to the venerable feet
पितृवत्-दीन-वत्सल: father like to the poor kind
भ्रातृवत्-सदृशे स्निग्ध: brother like to the equals respectful
गुरुषु-ईश्वर-भावन: to the elders, with God-like feeling
विद्या-अर्थ-रूप-जन्म-आढ्य: learning, wealth, personal charm and high birth
मान-स्तम्भ-विवर्जित: (yet) pride and arrogance devoid of

नोद्विग्नचित्तो व्यसनेषु नि:स्पृह: श्रुतेषु दृष्टेषु गुणेष्ववस्तुदृक् ।
दान्तेन्द्रियप्राणशरीरधी: सदा प्रशान्तकामो रहितासुरोऽसुर: ॥३३॥


न-उद्विग्न-चित्त: a unperturbed heart
व्यसनेषु नि:स्पृह: in sense pleasures uninterested
श्रुतेषु दृष्टेषु in heard and seen
गुणेषु-अवस्तु-दृक् objects unreal looking upon
दान्त-इन्द्रिय: in control of the Indriyas,
प्राण-शरीर-धी: breath, body and intellect
सदा प्रशान्त-काम: always much peace loving
रहित-आसुर:-असुर: devoid of demonic (nature), though a demon

यस्मिन्महद्गुणा राजन् गृह्यन्ते कविभिर्मुहु: ।
न तेऽधुनापि धीयन्ते यथा भगवतीश्वरे ॥३४॥


यस्मिन्-महत्-गुणा: राजन् in whom, the noble qualities, O King!
गृह्यन्ते कविभि:-मुहु: which are praised by the wise constantly
न ते-अधुना-अपि धीयन्ते not they today also have diminished
यथा भगवति-ईश्वरे just like the excellences in the Lord

यं साधुगाथासदसि रिपवोऽपि सुरा नृप ।
प्रतिमानं प्रकुर्वन्ति किमुतान्ये भवादृशा: ॥३५॥


यम् साधु-गाथा-सदसि whom, the noble souls' stories (recounting) assemblies
रिपव:-अपि सुरा: नृप enemies also and the gods, O King!
प्रतिमानम् प्रकुर्वन्ति a model (in virtues), hold,
किम्-उत्-अन्ये भवान्-दृशा: what of, indeed others, you like

गुणैरलमसंख्येयैर्माहात्म्यं तस्य सूच्यते ।
वासुदेवे भगवति यस्य नैसर्गिकी रति: ॥३६॥


गुणै:-अलम्-असंख्येयै:- virtues enough innumerable
माहात्म्यम् तस्य सूच्यते greatness his is indicated
वासुदेवे भगवति in Vaasudeva The Lord
यस्य नैसर्गिकी रति: whose inborn affinity

न्यस्तक्रीडनको बालो जडवत्तन्मनस्तया ।
कृष्णग्रहगृहीतात्मा न वेद जगदीदृशम् ॥३७॥


न्यस्त-क्रीडनक: बाल: having given up play things, the child,
जडवत्-तत्-मन:-तया like a dunce, because of, in Him mind absorbed
कृष्ण-ग्रह गृहीत-आत्मा Krishna Spirit possessed soul
न वेद जगत्-ईदृशम् did not know, the world as such

आसीन: पर्यटन्नश्नन् शयान: प्रपिबन् ब्रुवन् ।
नानुसन्धत्त एतानि गोविन्दपरिरम्भित: ॥३८॥


आसीन: पर्यटन्-अश्नन् sitting, walking, eating,
शयान: प्रपिबन् ब्रुवन् sleeping, drinking, speaking,
न-अनुसन्धत्त एतानि did not realize these (acts)
गोविन्द-परिरम्भित: in Govinda arms folded

क्वचिद्रुदति वैकुण्ठचिन्ताशबल चेतन: ।
क्वचिद्-हसति सच्चिन्ताह्लाद उद्गायति क्वचित् ॥३९॥


क्वचित्-रुदति at times cried
वैकुण्ठ-चिन्ता- in The Lord's anxiousness
शबल चेतन: engrossed in His thought
क्वचिद्-हसति at times laughed
सत्-चिन्ता-आह्लाद by The Lord's thought's joy
उद्गायति क्वचित् sings loudly at times

नदति क्वचिदुत्कण्ठो विलज्जो नृत्यति क्वचित् ।
क्वचित्तद्भावनायुक्तस्तन्मयोऽनुचकार ह ॥४०॥


नदति क्वचित्-उत्कण्ठ: shrieked at times in full throat,
विलज्ज: नृत्यति क्वचित् un-embarrassed danced at times
क्वचित्-तत्-भावना-युक्त:- sometimes, His thoughts engrossed in
तन्मय:-अनुचकार ह in Him merged imitated Him, indeed

क्वचिदुत्पुलकस्तूष्णीमास्ते संस्पर्शनिर्वृत: ।
अस्पन्दप्रणयानन्दसलिलामीलितेक्षण: ॥४१॥


क्वचित्-उत्पुलक: at times had his hair raised on end
तूष्णीम्-आस्ते mute became
संस्पर्श-निर्वृत: by the touch joyed
अस्पन्द-प्रणय-आनन्द- was enraptured by the love's joy
सलिल-आमीलित-ईक्षण: tears brimming half closed eyes

स उत्तमश्लोकपदारविन्दयोर्निषेवयाकिञ्चनसङ्गलब्धया ।
तन्वन् परां निर्वृतिमात्मनो मुहुर्दु:सङ्गदीनान्यमन:शमं व्यधात् ॥४२॥


स: उत्तम-श्लोक-पद-अरविन्दयो:- he (Prahlaada), of excellent renowned feet
निषेवया-अकिञ्चन- serving, those claiming nothing as their own,
सङ्ग-लब्धया by their company getting
तन्वन् पराम् निर्वृतिम्-आत्मन: drawing supreme felicity for himself,
मुहु:-दु:सङ्ग-दीन- again and again, by bad company of the miserable's, to
अन्यमन: शमम् व्यधात् to others' minds peace brought

तस्मिन्महाभागवते महाभागे महात्मनि ।
हिरण्यकशिपू राजन्नकरोदघमात्मजे ॥४३॥


तस्मिन्-महा-भागवते towards him, the great devotee,
महा-भागे महा-आत्मनि the illustrious, the high-souled
हिरण्यकशिपू राजन्- Hiranyakashipu, O King!
अकरोत्-अघम्-आत्मजे committed sins, his son
युधिष्ठिर उवाच - Yudhisthira said -

देवर्ष एतदिच्छामो विदितुं तव सुव्रत ।
यदात्मजाय शुद्धाय पितादात् साधवे ह्यघम् ॥४४॥


देवर्षे एतत्-इच्छाम: 'O celestial sage! this we wish
देवर्षे एतत्-इच्छाम:
विदितुम् तव सुव्रत to know from you of excellent vows,
यत्-आत्मजाय शुद्धाय why towards the son, righteous
पिता-अदात् साधवे हि-अघम् father inflicted, to the noble, indeed sinful
पिता-अदात् साधवे हि-अघम् father inflicted, to the noble, indeed sinful actions

पुत्रान् विप्रतिकूलान् स्वान् पितर: पुत्रवत्सला: ।
उपालभन्ते शिक्षार्थं नैवाघमपरो यथा ॥४५॥


पुत्रान् विप्रतिकूलान् स्वान् sons refractory, own
पितर: पुत्र-वत्सला: fathers, sons fond of
उपालभन्ते शिक्षा-अर्थम् admonish for correcting purpose,
न-एव-अघम्-अपर: यथा not even inflict sins, enemies like

किमुतानुवशान् साधूंस्तादृशान् गुरुदेवतान् ।

एतत् कौतुहलं ब्रह्मन्नस्माकं विधम प्रभो ।
पितु: पुत्राय यद् द्वेषो मारणाय प्रयोजित: ॥४६॥


किम्-उत्-अनुवशान् साधून्- what indeed, obedient, pious
तादृशान् गुरु-देवतान् like those, the elders as deities (consider)
एतत् कौतुहलम् ब्रह्मन्- this curiosity, O Holy one!
अस्माकम् विधम प्रभो Of ours, remove, my lord,
पितु: पुत्राय यत् द्वेष: of the father for the son that hostility
मारणाय प्रयोजित: for death is directed

इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां सप्तमस्कन्धे प्रह्लाद-चरिते चतुर्थोऽध्याय:

नारद उवाच - Naarada said -

पौरोहित्याय भगवान् वृत: काव्य: किलासुरै: ।
शण्डामर्कौ सुतौ तस्य दैत्यराजगृहान्तिके ॥१॥


पौरोहित्याय भगवान् to officiate priesthood, the glorious
वृत: काव्य: किल-असुरै: was chosen Shukraachaaryaa, indeed by the demons
शण्ड-अमर्कौ सुतौ तस्य Shanda and Amarka, two sons his
दैत्य-राज-गृह-अन्तिके the demon chief's house near (lived)

तौ राज्ञा प्रापितं बालं प्रह्लादं नयकोविदम् ।
पाठयामासतु: पाठ्यानन्यांश्चासुरबालकान् ॥२॥


तौ राज्ञा प्रापितम् they both by the king sent
बालम् प्रह्लादम् नयकोविदम् the child Prahlaada, in reasoning skilled
पाठयामासतु: पाठ्यान्- used to teach the lessons
अन्यान्-च-असुर-बालकान् others and demon children

यत्तत्र गुरुणा प्रोक्तं शुश्रुवेऽनु पपाठ च ।
न साधु मनसा मेने स्वपरासद्ग्रहाश्रयम् ॥३॥


यत्-तत्र गुरुणा प्रोक्तम् that there by the teacher was told
शुश्रुवे-अनु पपाठ च heard, and repeated
न साधु मनसा मेने did not right, by heart accept
स्व-पर-असत्-ग्रह-आश्रयम् mine and other false notion supporting

एकदासुरराट् पुत्रमङ्कमारोप्य पाण्डव ।
पप्रच्छ कथ्यतां वत्स मन्यते साधु यद्भवान् ॥४॥


एकदा-असुर-राट् पुत्रम्- one day the demon king, the son
अङ्कम्-आरोप्य पाण्डव in the lap lifted, O Paandava!
पप्रच्छ कथ्यताम् वत्स asked, ’do say O Son!
मन्यते साधु यत्-भवान् consider good that you’
मन्यते साधु यत्-भवान् consider good that you’ O Paandava, Yudhishtthira! One day, the demon king lifted his son in his
प्रह्लाद उवाच - Prahlaada said -

तत्साधु मन्येऽसुरवर्य देहिनां सदा समुद्विग्नधियामसद्ग्रहात् ।
हित्वाऽऽत्मपातं गृहमन्धकूपं वनं गतो यत्-हरिमाश्रयेत् ॥५॥


तत्-साधु मन्ये-असुरवर्य that good I consider, O Chief of demons!
देहिनाम् सदा समुद्विग्न- of the humans, always disturbed
धियाम्-असत्-ग्रहात् minds, by false conceptions
हित्वा-आत्मपातम् गृहम्- abandoning the soul's degrading, homelike
अन्ध-कूपम् वनम् गत: a blind well, to the woods going,
यत् हरिम्-आश्रयेत् that, In Shree Hari takes refuge
नारद उवाच - Naarada said -

श्रुत्वा पुत्रगिरो दैत्य: परपक्षसमाहिता: ।
जहास बुद्धिर्बालानां भिद्यते परबुद्धिभि: ॥६॥


श्रुत्वा पुत्र-गिर: दैत्य: hearing son's words, the demon
पर-पक्ष-समाहिता: the other party supporting
जहास बुद्धि:-बालानाम् laughed, the intellect of young children
भिद्यते पर-बुद्धिभि: is perverted by others' thoughts

सम्यग्विधार्यतां बालो गुरुगेहे द्विजातिभि: ।
विष्णुपक्षै: प्रतिच्छन्नैर्न भिद्येतास्य धीर्यथा ॥७॥


सम्यक्-विधार्यताम् बाल: properly look after the child,
गुरु-गेहे द्विजातिभि: in the preceptor's house, by the Braahmanas
विष्णु-पक्षै: प्रतिच्छन्नै:-न Vishnu supporting, hidden, do not
भिद्येत-अस्य धी:-यथा pervert his intellect so that

गृहमानीतमाहूय प्रह्लादं दैत्ययाजका: ।
प्रशस्य श्लक्ष्णया वाचा समपृच्छन्त सामभि: ॥८॥


गृहम्-आनीतम्-आहूय to the house brought, called
प्रह्लादम् दैत्य-याजका: Prahlaada, the demon's priests
प्रशस्य श्लक्ष्णया वाचा praising, in sweet voice
समपृच्छन्त सामभि: asked, coaxingly

वत्स प्रह्लाद भद्रं ते सत्यं कथय मा मृषा ।
बालानति कुतस्तुभ्यमेव बुद्धिविपर्यय: ॥९॥


वत्स प्रह्लाद भद्रम् ते O Son Prahlaada! well be with you,
सत्यम् कथय मा मृषा truth speak not lies
बालान्-अति कुत:-तुभ्यम्- from children others, from where your
एव बुद्धि-विपर्यय: only intellect different

बुद्धिभेद: परकृत उताहो ते स्वतोऽभवत् ।
भण्यतां श्रोतुकामानां गुरूणां कुलनन्दन ॥१०॥


बुद्धि-भेद: पर-कृत उत-अहो the mind's distortion, by others is done, or is it
ते स्वत:-अभवत् yours by itself happened
भण्यताम् श्रोतु-कामानाम् speak up to hear anxious
गुरूणाम् कुलनन्दन to the teachers, O delighter of Your race!
प्रह्लाद उवाच - Prahlaada said -

स्व: परश्चेत्यसद्ग्राह: पुंसां यन्मायया कृत: ।
विमोहितधियां दृष्टस्तस्मै भगवते नम: ॥११॥


स्व: पर:-च-इति-असत्-ग्राह: mine others and this, false concept
पुंसाम् यत्-मायया कृत: in men, which by Maayaa is done
विमोहित-धियाम् दृष्ट:- of the deluded minds is seen,
तस्मै भगवते नम: to That Lord salutations

स यदानुव्रत: पुंसां पशुबुद्धिर्विभिद्यते ।
अन्य एष तथान्योऽहमिति भेदगतासती ॥१२॥


स: यदा-अनुव्रत: पुंसाम् He, when is propitious, of the men
पशु-बुद्धि:-विभिद्यते the beast's thinking is destroyed
अन्य एष: तथा-अन्य:-अहम्- other this (is), and another I (am),
इति भेद-गता-असती this, distinction generating, is false

स एष आत्मा स्वपरेत्यबुद्धिभिर्दुरत्ययानुक्रमणो निरूप्यते ।
मुह्यन्ति यद्वर्त्मनि वेदवादिनो ब्रह्मादयो ह्येष भिनत्ति मे मतिम् ॥१३॥


स: एष: आत्मा He, This (Supreme) Spirit
स्व-पर-इति- mine, other's, this,
अबुद्धिभि:-दुरत्यय- by misapprehension, difficult to be superseded
अनुक्रमण: निरूप्यते again and again, is established
मुह्यन्ति यत्-वर्त्मनि are deluded in Whose quest
वेद-वादिन: ब्रह्म-आदय: the Veda's exponents, Brahmaa and others
हि-एष भिनत्ति मे मतिम् indeed He changes my mind

यथा भ्राम्यत्ययो ब्रह्मन् स्वयमाकर्षसन्निधौ ।
तथा मे भिद्यते चेतश्चक्रपाणेर्यदृच्छया ॥१४॥


यथा भ्राम्यति-अय: ब्रह्मन् just as moves iron, O holy One!
स्वयम्-आकर्ष-सन्निधौ by itself, in magnet's proximity
तथा मे भिद्यते चेत:- like that my is drawn, mind,
चक्र-पाणे:-यदृच्छया by the discus holding in hand's, unaccountable wish
नारद उवाच _ Naarada said -
नारद उवाच _

एतावद्ब्राह्मणायोक्त्वा विरराम् महामति: ।
तं निर्भर्त्स्याथ कुपित: स दीनो राजसेवक: ॥१५॥


एतावद्-ब्राह्मणाय-उक्त्वा this much, to the Braahmana saying,
विरराम् महामति: stopped, the high minded
तम् निर्भर्त्स्य-अथ कुपित: him reprimanding, then angered
स: दीन: राजसेवक: he, poor king's servant (said)

आनीयतामरे वेत्रमस्माकमयशस्कर: ।
कुलाङ्गारस्य दुर्बुद्धेश्चतुर्थोऽस्योदितो दम: ॥१६॥


आनीयताम्-अरे वेत्रम्- 'Bring, O! a cane,
अस्माकम्-अयशस्कर: our disrepute causing
कुल-अङ्गारस्य दुर्बुद्धे:- of his race fire (like), the stupid
चतुर्थ:-अस्य-उदित: दम: fourth his is prescribed punishment'

दैतेयचन्दनवने जातोऽयं कण्टकद्रुम: ।
यन्मूलोन्मूलपरशोर्विष्णोर्नालायितोऽर्भक: ॥१७॥


दैतेय-चन्दन-वने जात:- in Diti's sons' sandal forest, is born
अयम् कण्टक-द्रुम: this thorny tree
यत्-मूल-उन्मूल-परशो:- which at roots uprooting spade
विष्णो:-नालायित:-अर्भक: Vishnu's handle (is this) urchin

इति तं विविधोपायैर्भीषयंस्तर्जनादिभि:।
प्रह्लादं ग्राहयामास त्रिवर्गस्योपपादनम् ॥१८॥


इति तम् विविध-उपायै:- thus, him, by various means
भीषयन्-तर्जन-आदिभि: threatening, scolding etc.,
प्रह्लादम् ग्राहयामास to Prahlaada taught
त्रिवर्गस्य-उपपादनम् the three objects' of pursuit

तत एनं गुरुर्ज्ञात्वा ज्ञातज्ञेयचतुष्टयम् ।
दैत्येन्द्रं दर्शयामास मातृमृष्टमलङ्कृतम् ॥१९॥


तत: एनम् गुरु:-ज्ञात्वा after that, the preceptor thinking
ज्ञात-ज्ञेय-चतुष्टयम् has mastered, worth knowing, four principles (Saama,
ज्ञात-ज्ञेय-चतुष्टयम् has mastered, worth knowing, four principles (Saama, Daana, Danda,
दैत्येन्द्रम् दर्शयामास to the Demon chief presented
मातृ-मृष्टम्-अलङ्कृतम् by the mother cleaned and adorned

पादयो: पतितं बालं प्रतिनन्द्याशिषासुर: ।
परिष्वज्य चिरं दोर्भ्यां परमामाप निर्वृतिम् ॥२०॥


पादयो: पतितम् बालम् in the two feet fallen the child
प्रतिनन्द्य-आशिषा-असुर: greeted with blessings the demon
परिष्वज्य चिरम् दोर्भ्याम् embracing for long with both arms
परमाम्-आप निर्वृतिम् the highest got gratification

आरोप्याङ्कमवघ्राय मूर्धन्यश्रुकलाम्बुभि: ।
आसिञ्चन् विकसद्वक्त्रमिदमाह युधिष्ठिर ॥२१॥


आरोप्य-अङ्कम्-अवघ्राय placing on the lap, smelling
मूर्धनि-अश्रु-कला-अम्बुभि: the head, by tears flowing water
आसिञ्चन् विकसत्-वक्त्रम्- bathing, to the blooming faced
इदम्-आह युधिष्ठिर this said, O Yudhisthira!
हिरण्यकशिपू: उवाच - Hiranyakashipu said -

प्रह्लादानूच्यतां तात स्वधीतं किञ्चिदुत्तमम् ।
कालेनैतावताऽऽयुष्मन् यदशिक्षद् गुरोर्भवान् ॥२२॥


प्रह्लाद-अनूच्यताम् तात Prahlaada! do say, O Child!
स्व-धीतम् किञ्चित्-उत्तमम् yourself studied something very good
कालेन-एतावता-आयुष्मन् from time all this, O long-lived one!
यत्-अशिक्षत् गुरो:भवान् that which taught the teachers to you
प्रह्लाद उवाच - Prahlaada said -

श्रवणं कीर्तनं विष्णो: स्मरणं पादसेवनम् ।
अर्चनं वन्दनं दास्यं सख्यमात्मनिवेदनम् ॥२३॥


श्रवणम् कीर्तनम् विष्णो: hearing, chanting (names) of Vishnu,
स्मरणम् पाद-सेवनम् remembering Him, (His) feet service
अर्चनम् वन्दनम् दास्यम् worship, salutations, surrendering to Him,
सख्यम्-आत्म-निवेदनम् friendship, self offering

इति पुंसार्पिता विष्णौ भक्तिश्चेन्नवलक्षणा ।
क्रियते भगवत्यद्धा तन्मन्येऽधीतमुत्तमम् ॥२४॥


इति पुंसा-अर्पिता विष्णौ this by a man is dedicated to Vishnu,
भक्ति:-चेत्-नव-लक्षणा devotion, if of nine features
क्रियते भगवति-अद्धा is done to Lord directly
तत्-मन्ये-अधीतम्-उत्तमम् that I consider learning highest

निशम्यैतत्सुतवचो हिरण्यकशिपुस्तदा ।
गुरुपुत्रमुवाचेदं रुषा प्रस्फुरिताधर: ॥२५॥


निशम्य-एतत्-सुत-वच: hearing this, son's words
हिरण्यकशिपु:-तदा Hiranyakashipu then
गुरु-पुत्रम्-उवाच-इदम् to the preceptor's son said this
रुषा प्रस्फुरित-अधर: enraged, with quivering lips

ब्रह्मबन्धो किमेतत्ते विपक्षं श्रयतासता ।
असारं ग्राहितो बालो मामनादृत्य दुर्मते ॥२६॥


ब्रह्मबन्धो किम्-एत्-ते 'O vile Braahmana! what is this,
ब्रह्मबन्धो किम्-एत्-ते
विपक्षम् श्रयता-असता by you is supported the enemy
असारम् ग्राहित: बाल: nonsense is taught the child
माम्-अनादृत्य दुर्मते me disregarding, wicked one'

सन्ति ह्यसाधवो लोके दुर्मैत्राश्छद्मवेषिण: ।
तेषामुदेत्यघं काले रोग: पातकिनामिव ॥२७॥


सन्ति हि-असाधव: लोके there are indeed impious, in the world,
दुर्मैत्रा:-छद्म-वेषिण: vicious friends, in a deceptive garb
तेषाम्-उदेति-अघम् काले theirs is disclosed sin, in time,
रोग: पातकिनाम्-इव malady of the sinful like
गुरुपुत्र-उवाच - The preceptor's son said -

नमत्प्रणीतं न परप्रणीतं सुतो वदत्येष तवेन्द्रशत्रो ।
नैसर्गिकीयं मतिरस्य राजन् नियच्छ मन्युं कददा: स्म मा न: ॥२८॥


न-मत्-प्रणीतम् not by me taught
न पर-प्रणीतम् not by any other taught
सुत: वदति-एष: the son speaks this
तव-इन्द्रशत्रो your, O Enemy of Indra!
नैसर्गिकीयम् मति:-अस्य natural opinion (this is) his
राजन् नियच्छ मन्युम् O King! Give up anger
कददा: स्म मा न: blame do not us
नारद उवाच - Naarada said -

गुरुणैवं प्रतिप्रोक्तो भूय आहासुर: सुतम् ।
न चेद्गुरुमुखीयं ते कुतोऽभद्रासती मति: ॥२९॥


गुरुणा-एवम् प्रतिप्रोक्त: by the preceptor, thus replied,
भूय आह-असुर: सुतम् again said the demon to the son
न चेत्-गुरु-मुखीयम् if not from the preceptor's mouth
ते कुत:-अभद्र-असती मति: your from where, O uncultured One! This vicious
ते कुत:-अभद्र-असती मति: your from where, O uncultured One! This vicious idea
प्रह्लाद उवाच - Prahlaada said -

मतिर्न कृष्णे परत: स्वतो वा मिथोऽभिपद्येत गृहव्रतानाम् ।
अदान्तगोभिर्विशतां तमिस्रं पुन: पुनश्चर्वितचर्वणानाम् ॥३०॥


मति:-न कृष्णे परत: स्वत: वा mind not in Krishna, by others by self or
मिथ:-अभिपद्येत गृह-व्रतानाम् by each other's (company), in household devoted
अदान्त-गोभि:-विशताम् तमिस्रम् with uncontrolled senses, entering the dark
अदान्त-गोभि:-विशताम् तमिस्रम् with uncontrolled senses, entering the dark abyss (of hell)
पुन: पुन:-चर्वित-चर्वणानाम् again and again, the chewed chew

न ते विदु: स्वार्थगतिं हि विष्णुं दुराशया ये बहिरर्थमानिन: ।
अन्धा यथान्धैरुपनीयमाना वाचीशतन्त्यामुरुदाम्नि बद्धा: ॥३१॥


न ते विदु: स्वार्थ-गतिम् not they know ones goal
हि विष्णुम् दुराशया: ये indeed Vishnu, the foolish who
बहि:-अर्थ-मानिन: the external objects regarding (their aims)
अन्धा: यथा-अन्धै:-उपनीयमाना: blind like by the blind being led
वाचीश-तन्त्याम्- by the Veda's Lord's many strings
उरु-दाम्नि बद्धा: in the big rope are bound

नैषां मतिस्तावदुरुक्रमाङ्घ्रिं स्पृशत्यनर्थापगमो यदर्थ: ।
महीयसां पादरजोऽभिषेकं निष्किञ्चनानां न वृणीत यावत् ॥३२॥


न-एषाम् मति:-तावत्- not of these (people's) mind, unless
उरुक्रम-अङ्घ्रिम् स्पृशति- Lord Vishnu's feet touches
अनर्थ-अपगमो यत्-अर्थ: evils repelling, for which purpose
महीयसाम् पाद-रज:-अभिषेकम् of the exalted souls' feet dust bathe,
निष्किञ्चनानाम् न वृणीत यावत् who possess nothing, do not seek until

इत्युक्त्वोपरतं पुत्रं हिरण्यकशिपू रुषा ।
अन्धीकृतात्मा स्वोत्सङ्गान्निरस्यत महीतले ॥३३॥


इति-उक्त्वा-उपरतम् पुत्रम् this saying, having stopped the son
हिरण्यकशिपू रुषा Hiranyakashipu endangered
अन्धीकृत-आत्मा स्व-उत्सङ्गात्- blinded at intellect, from own lap
निरस्यत महीतले threw on the ground

आहामर्षरुषाविष्ट: कषायीभूतलोचन: ।
वध्यतामाश्वयं वध्यो नि:सारयत नैरृता: ॥३४॥


आह-आमर्ष-रुषा-आविष्ट: said, by unbearable wrath overcome
कषायी-भूत-लोचन: and copper like eyed
वध्यताम्-आशु-अयम् वध्यो kill him immediately, he is worth being killed
नि:सारयत नैरृता: throw him out, O demons!

अयं मे भ्रातृहा सोऽयं हित्वा स्वान् सुहृदोऽधम: ।
पितृव्यहन्तुर्य: पादौ विष्णोर्दासवदर्चति ॥३५॥


अयम् मे भ्रातृ-हा स:-अयम् this is my brother's killer, he this
हित्वा स्वान् सुहृद:-अधम: abandoning own kith and kin, the vile one
पितृव्य-हन्तु:-य: uncle's killer who is,
पादौ विष्णो:-दासवत्-अर्चति feet of Vishnu, servant like worships

विष्णोर्वा साध्वसौ किं नु करिष्यत्यसमञ्जस: ।
सौहृदं दुस्त्यजं पित्रोरहाद्य: पञ्चहायन: ॥३६॥


विष्णो:-वा साधु-असौ किम् नु Vishnu's or good he what indeed
करिष्यति-असमञ्जस: will do, the ungrateful
सौहृदम् दुस्त्यजम् पित्रो:- love un-renounceable of the parents,
अहात्-य: पञ्च-हायन: shunned who, five years of age

परोऽप्यपत्यं हितकृद्यथौषधं स्वदेहजोऽप्यामयवत्सुतोऽहित: ।
छिन्द्यात्तदङ्गं यदुतात्मनोऽहितं शेषं सुखं जीवति यद्विवर्जनात् ॥३७॥


पर:-अपि-अपत्यम् हित-कृत्- enemy's also son is benefit doing
यथा-औषधम् स्व-देहज:-अपि- like medicine, from (ones) own body born also
आमय-वत्-सुत:-अहित: disease like, son is inimical
छिन्द्यात्-तत्-अङ्गम् should sever that limb
यत्-उत-आत्मन:-अहितम् which indeed is to self unbeneficial
शेषम् सुखम् जीवति the rest in peace lives
यत्-विवर्जनात् by whose removing

सर्वैरुपायैर्हन्तव्य: सम्भोजशयनासनै: ।
सुहृल्लिङ्गधर: शत्रुर्मुनेर्दुष्टमिवेन्द्रियम् ॥३८॥


सर्वै:-उपायै:-हन्तव्य: by all means should be killed
सम्भोज-शयन-आसनै: by food poisoning, when sleeping, or when sitting
सुहृत्-लिङ्ग-धर: शत्रु:- friend like posing, enemy
मुने:-दुष्टम्-इव-इन्द्रियम् of a hermit, corrupt like mind

नैरृतास्ते समादिष्टा भर्त्रा वै शूलपाणय: ।
तिग्मदंष्ट्राकरालास्यास्ताम्रश्मश्रुशिरोरुहा: ॥३९॥


नैरृता:-ते समादिष्टा: the demons those, ordered
भर्त्रा वै शूल-पाणय: by the master, indeed, spikes in hand
तिग्म-दंष्ट्रा:-कराल-आस्या:- sharp teeth, fearsome faces,
ताम्र-श्मश्रु-शिरोरुहा: coppery beards and hair

नदन्तो भैरवान्नादांश्छिन्धि भिन्धीति वादिन: ।
आसीनं चाहनन् शूलै: प्रह्लादं सर्वमर्मसु ॥४०॥


नदन्त: भैरवान्-नादान् shouting hideous screams,
छिन्धि भिन्धि-इति वादिन: tear, kill, this yelling
आसीनम्-च-अहनन्-शूलै: sitting and struck with spears
प्रह्लादम् सर्व-मर्मसु Prahlaada in all vital parts

परे ब्रह्मण्यनिर्देश्ये भगवत्यखिलात्मनि ।
युक्तात्मन्यफला आसन्नपुण्यस्येव सत्क्रिया: ॥४१॥


परे ब्रह्मणि-अनिर्देश्ये in Supreme Deity indefinable,
भगवति-अखिल-आत्मनि Lord, the Universal Soul
युक्त-आत्मनि-अफला आसन्- enraptured soul, fruitless were
अपुण्यस्य-इव सत्-क्रिया: of the sinful like commendable actions

प्रयासेऽपहते तस्मिन् दैत्येन्द्र: परिशङ्कित: ।
चकार तद्वधोपायान्निर्बन्धेन युधिष्ठिर ॥४२॥


प्रयासे-अपहते तस्मिन् in attempts foiled to kill him
दैत्येन्द्र: परिशङ्कित: the demon King, alarmed
चकार तत्-वध:-उपायान्- made for his killing ways
निर्बन्धेन युधिष्ठिर unrestricted, O Yudhisthira!

दिग्गजैर्दन्दशूकैश्च अभिचारावपातनै: ।
मायाभि: संनिरोधैश्च गरदानैरभोजनै: ॥४३॥


दिग्गजै:-दन्दशूकै:-च by elephants guarding the quarters, by the serpents, and
अभिचार-अवपातनै: by evil spells, by hurling down from heights
मायाभि: संनिरोधै:-च by conjuring tricks, by shutting up (in caves),
गर-दानै:-अभोजनै: by poisoning, by starving,

हिमवाय्वग्निसलिलै: पर्वताक्रमणैरपि ।

न शशाक यदा हन्तुमपापमसुर: सुतम् ।
चिन्तां दीर्घतमां प्राप्तस्तत्कर्तुं नाभ्यपद्यत ॥४४॥


हिम-वायु-अग्नि सलिलै: (exposing) to frost, winds, fire, water,
पर्वत-आक्रमणै:-अपि by rocks crushing also
न शशाक यदा was not able when
हन्तुम्-अपापम्-असुर: सुतम् to kill the sinless, of demon the son
चिन्ताम् दीर्घतमाम् प्राप्त:- in anxiety deep was thrust,
तत्-कर्तुम् न-अभ्यपद्यत that to accomplish did not think of

एष मे बह्वसाधूक्तो वधोपायाश्च निर्मिता: ।
तैस्तैर्द्रोहैरसद्धर्मैर्मुक्त: स्वेनैव तेजसा ॥४५॥


एष: मे बहु-असाधु-उक्त: he, by me many times badly spoken to
वध-उपाया:-च निर्मिता: to kill devices and employed
तै:-तै:र्द्रोहै:-असत्-धर्मै:- by all those reproaches and wrong doings
मुक्त: स्वेन-एव तेजसा escaped by his own glory

वर्तमानोऽविदूरे वै बालोऽप्यजडधीरयम् ।
न विस्मरति मेऽनार्यं शुन:शेप इव प्रभु: ॥४६॥


वर्तमान:-अविदूरे वै standing close (to me), though
बाल:-अपि-अजड-धी:-अयम् a child only, undaunted in mind he
न विस्मरति मे-अनार्यम् will not forget my wrongs
शुन:शेप इव प्रभु: like Shunashepa, is powerful (capable)

अप्रमेयानुभावोऽयमकुतश्चिद्भयोऽमर: ।
नूनमेतद्विरोधेन मृत्युर्मे भविता न वा ॥४७॥


अप्रमेय-अनुभाव:-अयम्- of infinite glory, this
अकुतश्चित्-भय:-अमर: from no one fear, immortal
नूनम्-एतत्-विरोधेन definitely to him hostility
मृत्यु:-मे भविता न वा death my, will occur, not or

इति तं चिन्तया किञ्चिन्म्लानश्रियमधोमुखम् ।
शण्डामर्कावौशनसौ विविक्त इति होचतु: ॥४८॥


इति तम् चिन्तया किञ्चित्- thus, him by anxiety, somewhat
म्लान-श्रियम्-अधोमुखम् dulled demeanour, faced downward
शण्ड-अमर्कौ-औशनसौ Shanda and Amarka, Shukraachaarya's sons,
विविक्ते इति ह-ऊचतु: in private, this said, it is said

जितं त्वयैकेन जगत्त्रयं भ्रुवोर्विजृम्भणत्रस्तसमस्तधिष्ण्यपम् ।
न तस्य चिन्त्यं तव नाथ चक्ष्महे न वै शिशूनां गुणदोषयो: पदम् ॥४९॥


जितम् त्वया-एकेन जगत्-त्रयम् is conquered by you alone the worlds three
भ्रुवो:-विजृम्भण-त्रस्त- the eyebrows' play terrorized
समस्त-धिष्ण्यपम् all the directions' guardians
न तस्य चिन्त्यम् not his worry should be
तव नाथ चक्ष्महे Yours, O Master! As we see
न वै शिशूनाम् not surely the children's'
गुण-दोषयो: पदम् good and bad is to be stated

इमं तु पाशैर्वरुणस्य बद्ध्वा निधेहि भीतो न पलायते यथा ।
बुद्धिश्च पुंसो वयसाऽऽर्यसेवया यावद् गुरुर्भार्गव आगमिष्यति ॥५०॥


इमम् तु पाशै:-वरुणस्य him surely, by cords of Varuna,
बद्ध्वा निधेहि भीत: tied, keep, afraid
न पलायते यथा may not abscond, so that
बुद्धि:-च पुंस: वयसा- reason and of a person, with age,
आर्य-सेवया यावद् by nobleman's service (returns), until
गुरु:-भार्गव: आगमिष्यति the preceptor Shukraachaaryaa comes

तथेति गुरुपुत्रोक्तमनुज्ञायेदमब्रवीत् ।
धर्मा ह्यस्योपदेष्टव्या राज्ञां ये गृहमेधिनाम् ॥५१॥


तथा-इति गुरु-पुत्र-उक्तम्- 'so be it', by the preceptor's sons said
अनुज्ञाय-इदम्-अब्रवीत् agreeing to, this said,
धर्मा: हि-अस्य-उपदेष्टव्या: 'the duties alone to him, should be taught
धर्मा: हि-अस्य-उपदेष्टव्या:
राज्ञाम् ये गृह-मेधिनाम् of the kings, who are house holders'

धर्ममर्थं च कामं च नितरां चानुपूर्वश: ।
प्रह्लादायोचतू राजन् प्रश्रितावनताय च ॥५२॥


धर्मम्-अर्थम् च कामम् च Dharma, Artha, and Kaama,
नितराम् च-अनुपूर्वश: very well and one after the other
प्रह्लादाय-ऊचतु: राजन् to Prahlaada taught, O King!
प्रश्रित-अवनताय च to the meek and modest

यथा त्रिवर्गं गुरुभिरात्मने उपशिक्षितम् ।
न साधु मेने तच्छिक्षां द्वन्द्वारामोपवर्णिताम् ॥५३॥


यथा त्रिवर्ग: गुरुभि:-आत्मने as the three pursuits, by the teachers for
यथा त्रिवर्ग: गुरुभि:-आत्मने as the three pursuits, by the teachers for himself
उपशिक्षित: न साधु मेने was taught, did not well approve of
तत्-शिक्षा द्वन्द्व- that lesson, pleasures of dualities,
आराम-उपवर्णिताम् attachment and aversion, and senses as described

यदाऽऽचार्य: परावृत्तो गृहमेधीयकर्मसु ।
वयस्यैर्बालकैस्तत्र सोपहूत: कृतक्षणै: ॥५४॥


यदा-आचार्य: परावृत्त: when the preceptor was engaged
गृह-मेधीय-कर्मसु in household duties
वयस्यै:-बालकै:-तत्र by of the same age children, there
स-उपहूत: कृतक्षणै: he was called, finding an opportunity

अथ तान् श्लक्ष्णयावाचा प्रत्याहूय महाबुध: ।
उवाच विद्वांस्तन्निष्ठां कृपया प्रहसन्निव ॥५५॥


अथ तान् श्लक्ष्णया-वाचा then, to them, with sweet words
प्रत्याहूय महाबुध: answering, the very wise
उवाच विद्वान्-तत्-निष्ठाम् said the well knowing, their devotion,
कृपया प्रहसन्-इव kindly, smiling as if

ते तु तद्गौरवात्सर्वे त्यक्तक्रीडापरिच्छदा: ।
बाला न दूषितधियो द्वन्द्वारामेरितेहितै: ॥५६॥


ते तु तत्-गौरवात्-सर्वे they of course, for his respect, all of them
त्यक्त-क्रीडा-परिच्छदा: abandoned play things
बाला न-दूषित-धिय: the children with un-vitiated minds
द्वन्द्व-आराम-इरित-इहितै: by the dualities and sense pleasures actions
द्वन्द्व-आराम-इरित-इहितै: by the dualities and sense pleasures actions prompted

पर्युपासत राजेन्द्र तन्न्यस्तहृदयेक्षणा: ।
तानाह करुणो मैत्रो महाभागवतोऽसुर: ॥५७॥


पर्युपासत राजेन्द्र sat surrounding (him), O King!
तत्-न्यस्त-हृदय-ईक्षणा: in him fixed heart and eyes
तान्-आह करुण: मैत्र: to them said in compassionate and friendly manner
महा-भागवत:-असुर: the great devotee the demon, (Prahlaada)
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां सप्तमस्कन्धे प्रह्लादानुचरिते
पञ्चमोऽध्याय: ॥५॥


इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां सप्तमस्कन्धे प्रह्लादानुचरिते
पञ्चमोऽध्याय: ॥५॥ Thus ends the fifth discourse, forming part of the narrative of

प्रह्लाद उवाच - Prahlaada said -

कौमार आचरेत्प्राज्ञो धर्मान् भागवतानिह ।
दुर्लभं मानुषं जन्म तदप्यध्रुवमर्थदम् ॥१॥


कौमार आचरेत्-प्राज्ञ: a young person should practice, the wise,
धर्मान् भागवतान्-इह virtues towards God-Realization
दुर्लभम् मानुषम् जन्म difficult to obtain human birth
तत्-अपि-अध्रुवम्-अर्थदम् that too is uncertain, (but) very meaningful

यथा हि पुरुषस्येह विष्णो: पादोपसर्पणम् ।
यदेष सर्वभूतानां प्रिय आत्मेश्वर: सुहृत् ॥२॥


यथा हि पुरुषस्य-इह so, certainly of the man, here
विष्णो: पाद-उपसर्पणम् Vishnu's feet to betake to
यत्-एष सर्व-भूतानाम् because He of all the beings
प्रिय आत्मा-ईश्वर: सुहृत् beloved the Soul, the Ruler, and friend

सुखमैन्द्रियकं दैत्या देहयोगेन देहिनाम् ।
सर्वत्र लभ्यते दैवाद्यथा दु:खमयत्नत: ॥३॥


सुखम्-ऐन्द्रियकम् दैत्या: pleasures of the senses, O Daityas!
देह-योगेन देहिनाम् by the body's connection for the embodied beings
सर्वत्र लभ्यते दैवात्- in every birth, is obtained by destiny
यथा दु:खम्-अयत्नत: like suffering, without effort

तत्प्रयासो न कर्तव्यो यत् आयुर्व्यय: परम् ।
न तथा विन्दते क्षेमं मुकुन्दचरणाम्बुजम् ॥४॥


तत्-प्रयास: न कर्तव्य: that effort should not be made
यत् आयु:-व्यय: परम् by which the life is wasted merely
न तथा विन्दते क्षेमम् not like that attains the benefit
मुकुन्द-चरण-अम्बुजम् of Vishnu's feet lotus

ततो यतेत कुशल: क्षेमाय भयमाश्रित: ।
शरीरं पौरुषं यावन्न विपद्येत पुष्कलम् ॥५॥


तत: यतेत कुशल: क्षेमाय therefore should strive the clever for blessedness
भयम्-आश्रित: by the fear (of transmigration) supported
शरीरम् पौरुषम् यावत्- the body and is sound while,
न विपद्येत पुष्कलम् does not perish altogether

पुंसो वर्षशतं ह्यायुस्तदर्धं चाजितात्मन: ।
निष्फलं यदसौ रात्र्यां शेतेऽन्धं प्रपितस्तम: ॥६॥


पुंस: वर्ष-शतम् हि-आयु:- of men, years hundred indeed is age
तत्-अर्धम् च-अजित-आत्मन: of that half and of the unsubdued mind
निष्फलम् यत्-असौ रात्र्याम् fruitlessly because he, in the night
शेते-अन्धम् प्रपित:-तम: sleeps in blinding fallen dark

मुग्धस्य बाल्ये कौमारे क्रीडतो याति विंशति: ।
जरया ग्रस्तदेहस्य यात्यकल्पस्य विंशति: ॥७॥


मुग्धस्य बाल्ये कौमारे in ignorance, in childhood, in youth,
क्रीडत: याति विंशति: in playing, are spent twenty
जरया ग्रस्त-देहस्य in old age, in the grip of senility, in body
याति-अकल्पस्य विंशति: are spent in incapability twenty

दुरापूरेण कामेन मोहेन च बलीयसा ।
शेषं गृहेषु सक्तस्य प्रमत्तस्यापयाति हि ॥८॥


दुरापूरेण कामेन by insatiable desires,
मोहेन च बलीयसा and infatuation overwhelming
शेषम् गृहेषु सक्तस्य the rest in home attached,
प्रमत्तस्य-अपयाति हि in negligence passes indeed

को गृहेषु पुमान्सक्तमात्मानमजितेन्द्रिय: ।
स्नेहपाशैर्दृढैर्बद्धमुत्सहेत विमोचितुम् ॥९॥


क: गृहेषु पुमान्-सक्तम्- which, in the house, man attached,
आत्मानम्-अजितेन्द्रिय: his own self of unsubdued senses
स्नेह-पाशै:-दृढै:-बद्धम्- by affections' cords powerful bound,
उत्सहेत विमोचितुम् can hope to liberate

को न्वर्थतृष्णां विसृजेत् प्राणेभ्योऽपि य ईप्सित: ।
यं क्रीणात्यसुभि: प्रेष्ठैस्तस्कर: सेवको वणिक् ॥१०॥


क:- नु-अर्थ-तृष्णाम् विसृजेत् who indeed the wealth thirst can give up
प्राणेभ्य:-अपि य: ईप्सित: life more than which is coveted
यम् क्रीणाति-असुभि: प्रेष्ठै: which purchases by life beloved
तस्कर: सेवक: वणिक् thief, servant, merchant

कथं प्रियाया अनुकम्पिताया: सङ्गं रहस्यं रुचिरांश्च मन्त्रान् ।
सुहृत्सु च स्नेहसित: शिशूनां कलाक्षराणामनुरक्तचित्त: ॥११॥


कथम् प्रियाया: अनुकम्पिताया: how the dear wife's sympathetic
सङ्गम् रहस्यम् company, private
रुचिरान्-च मन्त्रान् sweet counsel
सुहृत्सु च स्नेहसित: in the friend's and love bound
शिशूनाम् कल-अक्षराणाम्- of the children's' lisping words
अनुरक्त-चित्त: affectionate mind

पुत्रान्स्मरंता दुहितृर्हृदय्या भ्रातृन् स्वसृर्वा पितरौ च दीनौ ।
गृहान् मनोज्ञोरुपरिच्छदांश्च वृत्तीश्च कुल्या: पशुभृत्यवर्गान् ॥१२॥


पुत्रान्-स्मरन्- sons remembering,
ता: दुहितृ:-हृदय्या: those daughters beloved
भ्रातृन् स्वसृ:-वा brothers, sisters or
पितरौ च दीनौ parents pitiable
गृहान् मनोज्ञ- the houses attractive
उरु-परिच्छदान्-च with many accessories and
वृत्ती:-च कुल्या: livelihood and hereditary
पशु-भृत्य-वर्गान् the animals and servants' lot

त्यजेत् कोशस्कृदिवेहमान: कर्माणि लोभादवितृप्तकाम: ।
औपस्थ्यजैह्व्यं बहु मन्यमान: कथं विरज्येत दुरन्तमोह: ॥१३॥


त्यजेत् कोशस्कृत्-इव- will give up silk worm like
ईहमान: कर्माणि pursuing actions
लोभात्-अवितृप्त-काम: out of greed, or unsated desires
औपस्थ्य-जैह्व्यम् (pertaining) to sex and taste
बहु मन्यमान: कथम् highly regarding (them), how
विरज्येत दुरन्त-मोह: will be disgusted, because of endless infatuation

कुटुम्बपोषाय वियन् निजायुर्न बुध्यतेऽर्थं विहतं प्रमत्त: ।
सर्वत्र तापत्रयदु:खितात्मा निर्विद्यते न स्वकुटुम्बराम: ॥१४॥


कुटुम्ब-पोषाय वियन् for the family's maintaining, wearing away
निज-आयु:-न बुध्यते- own life does not realize,
अर्थम् विहतम् प्रमत्त: the purpose (of Self-realization), frustrated,
अर्थम् विहतम् प्रमत्त: the purpose (of Self-realization), frustrated, intoxicated
सर्वत्र ताप-त्रय- everywhere, the agonies of three kinds
दु:खित-आत्मा निर्विद्यते न afflicted souled, is not sick of
स्व-कुटुम्ब-राम: own family's love

वित्तेषु नित्याभिनिविष्टचेता विद्वांश्च दोषं परवित्तहर्तु: ।
प्रेत्येह चाथाप्यजितेन्द्रियस्तदशान्तकामो हरते कुटुम्बी ॥१५॥


वित्तेषु नित्य-अभिनिविष्ट-चेता in wealth ever intent minded
विद्वान्-च दोषम् पर-वित्त-हर्तु: knowing and the faults of others wealth
विद्वान्-च दोषम् पर-वित्त-हर्तु: knowing and the faults of others wealth misappropriating
प्रेत्य-इह च-अथ-अपि-अजितेन्द्रिय: in heaven and here, even then, of unsubdued
प्रेत्य-इह च-अथ-अपि-अजितेन्द्रिय: in heaven and here, even then, of unsubdued senses
तत्-अशान्त-काम: हरते कुटुम्बी he of unsatisfied desires takes away the house
तत्-अशान्त-काम: हरते कुटुम्बी he of unsatisfied desires takes away the house holder

विद्वानपीत्थं दनुजा: कुटुम्बं पुष्णन्स्वलोकाय न कल्पते वै ।
य: स्वीयपारक्यविभिन्नभावस्तम: प्रपद्येत यथा विमूढ: ॥१६॥


विद्वान्-अपि-इत्थम् a learned also, like this,
दनुजा: कुटुम्बम् पुष्णन्- O Danujas! the family maintaining
स्व-लोकाय न कल्पते वै for self realization does not endeavour surely
य: स्वीय-पारक्य विभिन्न-भाव:- who, with mine and others' differentiating
तम: प्रपद्येत यथा विमूढ: in darkness falls like a deluded

यतो न कश्चित् क्व च कुत्रचिद् वा दीन: स्वमात्मानमलं समर्थ: ।
विमोचितुं कामदृशां विहारक्रीडामृगो यन्निगडो विसर्ग: ॥१७॥


यत: न कश्चित् क्व च since, none ever and
कुत्रचिद् वा दीन: स्वम्- anywhere, or the passionate, own
आत्मानम्-अलम् समर्थ: self totally capable
विमोचितुम् काम-दृशाम् of liberating from lustful women
विहार-क्रीडा-मृग: for play toy deer
यत्-निगड: विसर्ग: which is a chain of offspring

ततो विदूरात् परिहृत्य दैत्या दैत्येषु सङ्गं विषयात्मकेषु ।
उपेत नारायणमादिदेवं स मुक्तसङ्गैरिषितोऽपवर्ग: ॥१८॥


तत: विदूरात् परिहृत्य therefore from far, avoiding,
दैत्या: दैत्येषु सङ्गम् O Daityas! with the Daityas' company
विषय-आत्मकेषु in sense objects attached minds
उपेत नारायणम्-आदि-देवम् approach Naaraayana, The Primary Deity
स: मुक्त-सङ्गै:- He, by the liberated of attachments
इषित:-अपवर्ग: sought for, The final beatitude

न ह्यच्युतं प्रीणयतो बह्वायासोऽसुरात्मजा: ।
आत्मत्वात् सर्वभूतानां सिद्धत्वादिह सर्वत: ॥१९॥


न हि-अच्युतम् प्रीणयत: not indeed, Krishna to please
बहु-आयास:-असुर-आत्मजा: much effort, O Asura children!
आत्मत्वात् सर्व-भूतानाम् by being the self of all embodied souls
सिद्धत्वात्-इह सर्वत: and present, here everywhere

परावरेषु भूतेषु ब्रह्मान्तस्थावरादिषु ।
भौतिकेषु विकारेषु भूतेष्वथ महत्सु च ॥२०॥


पर-अवरेषु भूतेषु in high and low creations
ब्रह्मा-अन्त-स्थावर-आदिषु from Brahmaa ending, to immobile etc.,
भौतिकेषु विकारेषु in all material (things), the elements
भूतेषु-अथ महत्सु च in the Gunas, and in the Mahat-tatva's

गुणेषु गुणसाम्ये च गुणव्यतिकरे तथा ।
एक एव परो ह्यात्मा भगवानीश्वरोऽव्यय: ॥२१॥


गुणेषु गुण-साम्ये च in the Gunas, in the Gunas' equilibrium, and
गुण-व्यतिकरे तथा in the Gunas' uneven proportions also
एक: एव पर: हि-आत्मा One only, The transcendent Spirit
भगवान्-ईश्वर:-अव्यय: The Almighty, God, imperishable

प्रत्यगात्मस्वरूपेण दृश्यरूपेण च स्वयम् ।
व्याप्यव्यापकनिर्देश्यो ह्यनिर्देश्योऽविकल्पित: ॥२२॥


प्रत्यक्-आत्म-स्वरूपेण in reality, in subjective form
दृश्य-रूपेण च स्वयम् in objective form and Himself
व्याप्य-व्यापक-निर्देश्य:- as pervaded, all pervading, to be hinted at,
हि-अनिर्देश्य: विकल्पित: indescribable, undifferentiated

केवलानुभवानन्दस्वरूप: परमेश्वर: ।
माययान्तर्हितैश्वर्य ईयते गुणसर्गया ॥२३॥


केवल-अनुभव-आनन्द- absolute consciousness bliss
स्वरूप: परम-ईश्वर: in form, The Supreme Lord
मायया-अन्तर्हित-ऐश्वर्य by Maayaa the concealed divinity,
ईयते गुण-सर्गया reveals by the Gunas' creating

तस्मात् सर्वेषु भूतेषु दयां कुरुत सौहृदम् ।
आसुरं भावमुन्मुच्य यया तुष्यत्यधोक्षज: ॥२४॥


तस्मात् सर्वेषु भूतेषु therefore, in all created beings
दयाम् कुरुत सौहृदम् compassionate be and friendly
आसुरम् भावम्-उन्मुच्य demonic disposition giving up
यया तुष्यति-अधोक्षज: by which is pleased Lord Vishnu

तुष्टे च तत्र किमलभ्यमनन्त आद्ये किं तैर्गुणव्यतिकरादिह ये स्वसिद्धा: ।
धर्मादय: किमगुणेन च काङ्क्षितेन सारंजुषां चरणयोरुपगायतां न: ॥२५॥


तुष्टे च तत्र किम्-अलभ्यम्- being pleased, there, what is unattainable
अनन्त आद्ये किम् तै:-गुण- the Infinite Being, The Cause, what of those Gunas'
व्यतिकरात्-इह ये स्व-सिद्धा: modification, here, which are by themselves
व्यतिकरात्-इह ये स्व-सिद्धा: modification, here, which are by themselves attained
धर्म-आदय: किम्-अगुणेन च of religion etc., what (use) the final beatitude
काङ्क्षितेन सारम्-जुषाम् by hankering for, nectar drinking
चरणयो:-उपगायताम् न: the feet's (praises) singing to us

धर्मार्थकाम इति योऽभिहितस्त्रिवर्ग ईक्षा त्रयी नयदमौ विविधा च वार्ता ।
मन्ये तदेतदखिलं निगमस्य सत्यं स्वात्मार्पणं स्वसुहृद: परमस्य पुंस: ॥२६॥


धर्म-अर्थ-काम इति religious merit, worldly riches, sensuous enjoyment,
धर्म-अर्थ-काम इति religious merit, worldly riches, sensuous enjoyment, these
य:-अभिहित:-त्रि-वर्ग: which is stated, as the triad,
ईक्षा त्रयी नय-दमौ self-realization, rituals, logic, politics,
विविधा च वार्ता various and means of earning
मन्ये तत्-एतत्-अखिलम् I consider those and these all
निगमस्य सत्यम् of the Vedas, are true (if)
स्व-आत्म-अर्पणम् ones own self's surrender (enables)
स्व-सुहृद: परमस्य पुंस: own friend, the Supreme Person

ज्ञानं तदेतदमलं दुरवापमाह नारायणो नरसख: किल नारदाय ।
एकान्तिनां भगवतस्तदकिञ्चनानां पादारविन्दरजसाऽऽप्लुतदेहिनां स्यात् ॥२७॥


ज्ञानम् तत्-एतत्-अमलम् knowledge that this pure
दुरवापम्-आह नारायण: difficult to attain, said Naaraayana
नर-सख: किल नारदाय Nara's friend, indeed, to Naarada
एकान्तिनाम् भगवत:-तत्- to (those who) are singularly to The Lord (devoted)
अकिञ्चनानाम् पाद-अरविन्द claiming nothing as their owns feet lotus
रजसा-आप्लुत देहिनाम् स्यात् dust bathed, beings may be

श्रुतमेतन्मया पूर्वं ज्ञानं विज्ञानसंयुतम् ।
धर्मं भागवतं शुद्धं नारदाद् देवदर्शनात् ॥२८॥


श्रुतम्-एतत्-मया पूर्वम् was heard by me, in the past,
ज्ञानम् विज्ञान-संयुतम् the knowledge with truth attached
धर्मम् भागवतम् शुद्धम् the cult (of devotion) to The Lord, pure
नारदात् देव-दर्शनात् from Naarada (who) The Lord has seen
दैत्य-पुत्रा: ऊचु: - The sons of the Daityas said -

प्रह्लाद त्वं वयं चापि नर्तेऽन्यं विद्महे गुरुम् ।
एताभ्यां गुरुपुत्राभ्यां बालानामपि हीश्वरौ ॥२९॥


प्रह्लाद त्वम् वयम् च-अपि ’O Prahlaada! You, we and also
प्रह्लाद त्वम् वयम् च-अपि
न-ऋते-अन्यम् विद्महे गुरुम् not besides another know a teacher
एताभ्याम् गुरु-पुत्राभ्याम् other than these two preceptor's sons
बालानाम्-अपि हि-ईश्वरौ since infants even, indeed the masterस्

बालस्यान्त:पुरस्थस्य महत्सङ्गो दुरन्वय: ।
छिन्धि न: संशयं सौम्य स्याच्चेद्विश्रम्भकारणम् ॥३०॥


बालस्य-अन्त:पुरस्थस्य of a child in the gynaecium staying
महत्-सङ्ग: दुरन्वय: of the exalted soul's company, is a difficult
महत्-सङ्ग: दुरन्वय: of the exalted soul's company, is a difficult proposition
छिन्धि न: संशयम् सौम्य resolve our doubt, O Gentle One!
स्यात्-चेत्-विश्रम्भ कारणम् if there is to be believed reason
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां सम्हितायां सप्तमस्कन्धे प्रह्लाद अनुचरिते षष्ठ:
अध्याय: ॥६॥


इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां सम्हितायां सप्तमस्कन्धे प्रह्लाद अनुचरिते षष्ठ:
अध्याय: ॥६॥ Thus ends the sixth discourse, forming part of the Narrative of

नारद उवाच - Naarada said -

एवं दैत्यसुतै: पृष्टो महाभागवतोऽसुर: ।
उवाच स्मयमानस्तान्स्मरन् मदनुभाषितम् ॥१॥


एवम् दैत्य-सुतै: पृष्ट: like this, by the Daityas' sons asked
महा-भागवत:-असुर: the great devotee, the Asura, (Prahlaada)
उवाच स्मयमान:-तान्- said smilingly to them,
स्मरन् मत्-अनुभाषितम् recalling my teaching
प्रह्लाद उवाच - Prahlaada said -

पितरि प्रस्थितेऽस्माकं तपसे मन्दराचलम् ।
युद्धोद्यमं परं चक्रुर्विबुधा दानवान्प्रति ॥२॥


पितरि प्रस्थिते-अस्माकम् father, having left ours'
तपसे मन्दराचलम् to practice austerities, to Mandaraachala
युद्ध-उद्यमम् परम् चक्रु:- military campaign great launched
विबुधा: दानवान्-प्रति the gods the Daanava's against

पिपीलिकैरहिरिव दिष्ट्या लोकोपतापन: ।
पापेन पापोऽभक्षीतिवादिनो वासवादय: ॥३॥


पिपीलिकै:-अहि:-इव by the (white) ants, serpents like
दिष्ट्या लोक-उपतापन: fortunately, the worlds' tormentor
पापेन पाप:-अभक्षि-इति by sin the sin eaten up, thus
वादिन: वासव-आदय: saying Indra and others

तेषामतिबलोद्योगं निशम्यासुरयूथपा: ।
वध्यमाना: सुरैर्भीता दुद्रुवु: सर्वतोदिशम् ॥४॥


तेषाम्-अति-बल-उद्योगम् their very much mighty undertaking
निशम्य-असुर-यूथपा: hearing, the Asura generals
वध्यमाना: सुरै:-भीता: being struck, by the gods terrorized,
दुद्रुवु: सर्वत:-दिशम् fled in all directions

कलत्रपुत्रमित्राप्तान्गृहान्पशुपरिच्छदान् ।
नावेक्षमाणास्त्वरिता: सर्वे प्राणपरीप्सव: ॥५॥


कलत्र-पुत्र-मित्र-आप्तान्- wife, son, friend, preceptor,
गृहान्-पशु-परिच्छदान् houses, animals, household goods
न-अवेक्षमाणा:-त्वरिता: not caring for, in haste
सर्वे प्राण-परीप्सव: all life to save eager

व्यलुम्पन् राजशिबिरममरा जयकाङ्क्षिण: ।
इन्द्रस्तु राजमहिषीं मातरं मम चाग्रहीत् ॥६॥


व्यलुम्पन् राज-शिबिरम्- looted, the king's residence
अमरा: जय-काङ्क्षिण: the gods desirous of victory
इन्द्र:-तु राज-महिषीम् Indra, indeed, the royal queen
मातरम् मम च-अग्रहीत् mother mine and captivated

नीयमानां भयोद्विग्नां रुदतीं कुररीमिव ।
यदृच्छयाऽऽगतस्तत्र देवर्षिर्ददृशे पथि ॥७॥


नीयमानाम् भय-उद्विग्नाम् being taken away, with fear anxious
रुदतीम् कुररीम्-इव crying like a female osprey
यदृच्छया-आगत:-तत्र at will, coming there
देवर्षि:-ददृशे पथि the celestial sage (Naarada) saw on the way

प्राह मैनां सुरपते नेतुमर्हस्यनागसम् ।
मुञ्च मुञ्च महाभाग सतीं परपरिग्रहम् ॥८॥


प्राह मा-एनाम् सुरपते said, 'do not her, O Gods' King!
नेतुम्-अर्हसि-अनागसम् to take are worthy, the innocent
मुञ्च मुञ्च महाभाग Leave, Leave, O Blessed one
सतीम् पर-परिग्रहम् the noble another's wedded wife
इन्द्र उवाच - Indra said -

आस्तेऽस्या जठरे वीर्यमविषह्यं सुरद्विष: ।
आस्यतां यावत्प्रसवं मोक्ष्येऽर्थपदवीं गत: ॥९॥


आस्ते-अस्या: जठरे वीर्यम्- there is in her womb, the seed
अविषह्यम् सुर-द्विष: very powerful, of the gods' enemy (Hiranyakashipu)
आस्यताम् यावत्-प्रसवम् (she) may stay till delivery
मोक्ष्ये-अर्थ-पदवीम् गत: will release (her), my purpose is achieved when
नारद उवाच - Naarada said -

अयं निष्किल्विष: साक्षान्महाभागवतो महान् ।
त्वया न प्राप्स्यते संस्थामनन्तानुचरो बली ॥१०॥


अयम् निष्किल्विष: साक्षात्- this (embryo) is sinless, himself
महा-भागवतो महान् a great devotee, and very noble
त्वया न प्राप्स्यते संस्थाम्- by you will not get to kill (him)
अनन्त-अनुचर: बली of Lord Vishnu's servant mighty

इत्युक्तस्तां विहायेन्द्रो देवर्षेर्मानयन्वच: ।
अनन्तप्रियभक्त्यैनां परिक्रम्य दिवं ययौ ॥११॥


इति-उक्त:-ताम् विहाय- so being told, her leaving
इन्द्र: देवर्षे:-मानयन्-वच: Indra, the celestial sages respecting the words
अनन्त-प्रिय-भक्त्या-एनाम् Lord's beloved, with devotion her
परिक्रम्य दिवम् ययौ going round, to heaven went

ततो नो मातरमृषि: समानीय निजाश्रमम् ।
आश्वास्येहोष्यतां वत्से यावत् ते भर्तुरागम: ॥१२॥


तत: न: मातरम्-ऋषि: then our mother, the sage
समानीय निज-आश्रमम् with honour took to own hermitage
आश्वास्य-इह-उष्यताम् वत्से comforting, here stay, 'O daughter
यावत् ते भर्तु:-आगम: till your husband's return'

तथेत्यवात्सीद् देवर्षेरन्ति साप्यकुतोभया ।
यावद् दैत्यपतिर्घोरात् तपसो न न्यवर्तत ॥१३॥


तथा-इति-अवात्सीत् 'So be it,' lived
तथा-इति-अवात्सीत्
देवर्षे:-अन्ति the celestial sage's near
सा-अपि-अकुतोभया she also, without fear
यावद् दैत्य-पति:- until the Demon ruler
घोरात् तपस: from severe austerities
न न्यवर्तत did not return

ऋषि पर्यचरत् तत्र भक्त्या परमया सती ।
अन्तर्वत्नी स्वगर्भस्य क्षेमायेच्छाप्रसूतये ॥१४॥


ऋषि पर्यचरत् तत्र the sage waited upon, there
भक्त्या परमया सती with devotion, supreme, the virtuous lady
अन्तर्वत्नी स्व-गर्भस्य pregnant, for her embryo
क्षेमाय-इच्छा-प्रसूतये well-being and desired delivery

ऋषि: कारुणिकस्तस्या: प्रादादुभयमीश्वर: ।
धर्मस्य तत्त्वं ज्ञानं च मामप्युद्दिश्य निर्मलम् ॥१५॥


ऋषि: कारुणिक:-तस्या: the sage compassionate, to her
प्रादात्-उभयम्-ईश्वर: gave both, the all capable
धर्मस्य तत्त्वम् ज्ञानम् च the religion's essence and wisdom
माम्-अपि-उद्दिश्य निर्मलम् me also considering, pure

तत्तु कालस्य दीर्घत्वात् स्त्रीत्वान्मातुस्तिरोदधे ।
ऋषिणानुगृहीतं मां नाधुनाप्यजहात् स्मृति: ॥१६॥


तत्-तु कालस्य दीर्घत्वात् that also, for the time being long
स्त्रीत्वात्-मातु:-तिरोदधे and because of womanhood, mother forgot
ऋषिणा-अनुगृहीतम् माम् by the sage's grace, my
न-अधुना-अपि-अजहात् स्मृति: not now even, is lost memory

भवतामपि भूयान्मे यदि श्रद्दधते वच: ।
वैशारदी धी: श्रद्धात: स्त्रीबालानां च मे यथा ॥१७॥


भवताम्-अपि भूयात्-मे to you all too, may be, my
यदि श्रद्दधते वच: if believe in words
वैशारदी धी: श्रद्धात: proficient sense, by faith
स्त्री-बालानाम् च मे यथा to women and children, may come, and to me as

जन्माद्या: षडिमे भावा दृष्टा देहस्य नात्मन: ।
फलानामिव वृक्षस्य कालेनेश्वरमूर्तिना ॥१८॥


जन्म-आद्या: षड्-इमे भावा: birth and other, six these conditions
दृष्टा देहस्य न-आत्मन: are seen, in the body, not in the soul
फलानाम्-इव वृक्षस्य like fruits of the tree
कालेन-ईश्वर-मूर्तिना by time in God's form

आत्मा नित्योऽव्यय: शुद्ध एक: क्षेत्रज्ञ आश्रय: ।
अविक्रिय: स्वदृग् हेतुर्व्यापकोऽसङ्ग्यनावृत: ॥१९॥


आत्मा नित्य:-अव्यय: शुद्ध: soul is eternal, not decaying, pure,
एक: क्षेत्रज्ञ आश्रय: one, the knower, the base,
अविक्रिय: स्वदृग् हेतु:- changeless, self-seeing, the cause,
व्यापक:-असङ्गी-अनावृत: all pervading, unattached, without the sheath

एतैर्द्वादशभिर्विद्वानात्मनो लक्षणै: परै: ।
अहं ममेत्यसद्भावं देहादौ मोहजं त्यजेत् ॥२०॥


एतै:-द्वादशभि:-विद्वान्- by these twelve, the wise,
आत्मन: लक्षणै: परै: of the self, characteristics transcendent
अहम् मम-इति-असत्-भावम् me, mine etc., wrong notions
देह-आदौ मोह-जम् त्यजेत् of body and others, ignorance generating, should give
देह-आदौ मोह-जम् त्यजेत् of body and others, ignorance generating, should give up

स्वर्णं यथा ग्रावसु हेमकार: क्षेत्रेषु योगैस्तदभिज्ञ आप्नुयात् ।
क्षेत्रेषु देहेषु तथाऽऽत्मयोगैरध्यात्मविद् ब्रह्मगतिं लभेत ॥२१॥


स्वर्णम् यथा gold just as
ग्रावसु हेमकार: in the ores, the goldsmith
क्षेत्रेषु योगै:- in the mines by the processes
तत्-अभिज्ञ आप्नुयात् that knowing, may find
क्षेत्रेषु-देहेषु तथा- in the fields of the bodies, like that
आत्म-योगै:- by the self processing
अध्यात्म-वित् the science of Spirit the knower
ब्रह्म-गतिम् लभेत the nature of the Brahman finds

अष्टौ प्रकृतय: प्रोक्तास्त्रय एव हि तद्गुणा: ।
विकारा: षोडशाचार्यै: पुमानेक: समन्वयात् ॥२२॥


अष्टौ प्रकृतय: प्रोक्ता:- the eight causes, are said to be,
त्रय: एव हि तत्-गुणा: three only, indeed its Gunas,
विकारा: षोडश-आचार्यै: modifications sixteen, by the teachers
पुमान्-एक: समन्वयात् the Spirit one, because of connection with all

देहस्तु सर्वसंघातो जगत् तस्थुरिति द्विधा ।
अत्रैव मृग्य: पुरुषो नेति नेतीत्यतत् त्यजन् ॥२३॥


देहस्तु सर्व-संघात: the body is all inclusive
जगत् तस्थु:-इति द्विधा the mobile, immobile, like this of two kinds
अत्र-एव मृग्य: पुरुष: here only should be searched, The Person (soul)
नेति नेति-इति-अतत्-त्यजन् not this, not this, like this, not that, discarding

अन्वयव्यतिरेकेण विवेकेनोशताऽऽत्मना ।
सर्गस्थानसमाम्नायैर्विमृशद्भिरसत्वरै: ॥२४॥


अन्वय-व्यतिरेकेण by deriving (its all-pervasiveness) and exclusiveness
विवेकेन-उशता-आत्मना by reasoning, by pure mind
सर्ग-स्थान-समाम्नायै:- the creation, existence, and dissolution
विमृशद्भि:-असत्वरै: reflecting, without haste

बुद्धेर्जागरणं स्वप्न: सुषुप्तिरिति वृत्तय: ।
ता येनैवानुभूयन्ते सोऽध्यक्ष: पुरुष: पर: ॥२५॥


बुद्धे:-जागरणम् स्वप्न: of the intellect wakefulness, dream,
सुषुप्ति:-इति वृत्तय: and deep sleep, these are functions
ता: येन-एव-अनुभूयन्ते these by whom alone are experienced
स:-अध्यक्ष: पुरुष: पर: He is the witness, The Person Primary

एभिस्त्रिवर्णै: पर्यस्तैर्बुद्धिभेदै: क्रियोद्भवै: ।
स्वरूपमात्मनो बुद्ध्येद् गन्धैर्वायुमिवान्वयात् ॥२६॥


एभि:-त्रिवर्णै: पर्यस्तै:- by these three modifications
बुद्धि-भेदै: क्रिया-उद्भवै: changes of the intellect, by actions generated
स्वरूपम्-आत्मन: बुद्ध्येत् the nature of the self should understand
गन्धै:-वायुम्-इव-अन्वयात् by odours the air like differentiating

एतद्द्वारो हि संसारो गुणकर्मनिबन्धन: ।
अज्ञानमूलोऽपार्थोऽपि पुंस: स्वप्न इवेष्यते ॥२७॥


एतत्-द्वार: हि संसार: by this (intellect) only, the world
गुण-कर्म-निबन्धन: by the gunas and the actions propelled
अज्ञान-मूल:-अपार्थ:-अपि in ignorance rooted and so unreal even
पुंस: स्वप्न इव-इष्यते to the people dream like is postulated

तस्माद्भवद्भि: कर्तव्यं कर्मणां त्रिगुणात्मनाम् ।
बीजनिर्हरणं योग: प्रवाहोपरमो धिय: ॥२८॥


तस्मात्-भवद्भि: कर्तव्यम् therefore, by you people should be done
कर्मणाम् त्रिगुण-आत्मनाम् the actions with the three Gunas prompted
वीज-निर्हरणम् योग: the seed burnt the yoga,
प्रवाह: उपरम: धिय: the flow stops of the intellect

तत्रोपायसहस्राणामयं भगवतोदित: ।
यदीश्वरे भगवति यथा यैरञ्जसा रति: ॥२९॥


तत्र-उपाय-सहस्राणाम्- there, of the devices thousands
अयम् भगवता-उदित: this by The Lord is recommended
यत्-ईश्वरे भगवति that in the Almighty Lord
यथा यै:-अञ्जसा रति: so that by which, soon (develops) love

गुरुशुश्रुषया भक्त्या सर्वलब्धार्पणेन च ।
सङ्गेन साधुभक्तानामीश्वराराधनेन च ॥३०॥


गुरु-शुश्रुषया भक्त्या by to the preceptor, service with devotion,
सर्व-लब्ध-अर्पणेन च all that is got, offering and
सङ्गेन साधु-भक्तानाम्- by company of the virtuous devotees
ईश्वर-आराधनेन च by Lord's worship and

श्रद्धया तत्कथायां च कीर्तनैर्गुणकर्मणाम् ।
तत्पदाम्बुरुहध्यानात् तल्लिङ्गेक्षार्हणादिभि: ॥३१॥


श्रद्धया तत्-कथायाम् by having reverence for His stories
च कीर्तनै:-गुण-कर्मणाम् and by repeated singing of His virtues and exploits
तत्-पद-अम्बुरुह-ध्यानात् His feet lotus, by meditating on
तत्-लिङ्ग-ईक्षा-अर्हण-आदिभि: His images seeing, worshipping etc.,

हरि: सर्वेषु भूतेषु भगवानास्त ईश्वर: ।
इति भूतानि मनसा कामैस्तै: साधु मानयेत् ॥३२॥


हरि: सर्वेषु भूतेषु Shree Hari, in all beings
भगवान्-आस्ते ईश्वर: The Lord is present Almighty
इति भूतानि मनसा so, the beings' with due respect
कामै:-तै: साधु मानयेत् desires theirs well gratify

एवं निर्जितषड्वर्गै: क्रियते भक्तिरीश्वरे ।
वासुदेवे भगवति यया संलभते रतिम् ॥३३॥


एवम् निर्जित-षड्-वर्गै: thus, by them who have subdued the six senses,
क्रियते भक्ति:-ईश्वरे is practiced devotion in The Almighty
वासुदेवे भगवति In The Lord Vaasudeva,
यया संलभते रतिम् by which, is gained love

निशम्य कर्माणि गुणानतुल्यान् वीर्याणि लीलातनुभि: कृतानि ।
यदातिहर्षोत्पुलकाश्रुगद्गदं प्रोत्कण्ठ उद्गायति रौति नृत्यति ॥३४॥


निशम्य कर्माणि hearing of heroic deeds
गुणान्-अतुल्यान् वीर्याणि and virtues incomparable achievements
लीला-तनुभि: कृतानि by sporting forms accomplished
यदा-अति-हर्ष-उत्पुलक- when due to excessive delight, hair standing on end
अश्रु-गद्-गदम् प्रोत्कण्ठ tear choked, open throat
उद्गायति रौति नृत्यति sings, cries, dances

यदा ग्रहग्रस्त इव क्वचिद् हसत्याक्रन्दते ध्यायति वन्दते जनम् ।
मुहु: श्वसन्वक्ति हरे जगत्पते नारायणेत्यात्ममतिर्गतत्रप: ॥३५॥


यदा ग्रह-ग्रस्त इव when, evil spirit possessed like
क्वचिद् हसति-आक्रन्दते sometimes laughs, cries,
ध्यायति वन्दते जनम् meditates, greets people
मुहु: श्वसन्-वक्ति again and again breathing deep calls
हरे जगत्पते नारायण- O Hari! O Lord of the universe! O Naaraayana!
इति-आत्म-मति:-गतत्रप: Thus, in self revelling, without shame

तदा पुमान्मुक्तसमस्तबन्धनस्तद्भावभावानुकृताशयाकृति: ।
निर्दग्धबीजानुशयो महीयसा भक्तिप्रयोगेण समेत्यधोक्षजम् ॥३६॥


तदा पुमान्-मुक्त then the person, free of
समस्त-बन्धन:-तत्-भाव- all bondages, His thoughts
भावानुकृत-आशय-आकृति: and ways following, mind in His form
निर्दग्ध-बीज-अनुशय: burning the seed of desires
महीयसा भक्ति-प्रयोगेण by the great devotion device
समेति-अधोक्षजम् attains to Lord Vishnu

अधोक्षजालम्भमिहाशुभात्मन: शरीरिण: संसृतिचक्रशातनम् ।
तद् ब्रह्म निर्वाणसुखं विदुर्बुधास्ततो भजध्वं हृदये हृदीश्वरम् ॥३७॥


अधोक्षज-आलम्भम्-इह- with Lord Vishnu, (mental) communion, here
अशुभ-आत्मन: शरीरिण: for the impure minded embodied (souls)
संसृति-चक्र-शातनम् of birth and death cycle puts an end
तद् ब्रह्म निर्वाण-सुखम् that is in Brahma absorption bliss
विदु:-बुधा:-तत: know the wise, so that,
भजध्वम् हृदये हृद्-ईश्वरम् do worship, in the heart, the heart's Lord

कोऽतिप्रयासोऽसुरबालका हरेरुपासने स्वे हृदि छिद्रवत् सत: ।
स्वस्यात्मन: सख्युरशेषदेहिनां सामान्यत: किं विषयोपपादनै: ॥३८॥


क:-अति-प्रयास:- what is great effort
असुर-बालका: हरे:-उपासने O Asura children! in Shree Hari's worship
स्वे हृदि छिद्रवत् सत: in ones own heart space like present
स्वस्य-आत्मन: सख्यु:- of ones own soul, of the friend,
अशेष-देहिनाम् सामान्यत: of all the embodied souls is common
किम् विषय-उपपादनै: what (use) sense objects acquisition

राय: कलत्रं पशव: सुतादयो गृहा मही कुञ्जरकोशभूतय: ।
सर्वेऽर्थकामा: क्षणभङ्गुरायुष: कुर्वन्ति मर्त्यस्य कियत् प्रियं चला: ॥३९॥


राय: कलत्रं पशव: riches, wife, animals,
सुत-आदय: गृहा मही sons and others, houses, land,
कुञ्जर-कोश-भूतय: elephants, treasury and luxuries
सर्वे-अर्थ-कामा: all kinds of wealth and enjoyments
क्षण-भङ्गु:-आयुष: कुर्वन्ति are momentarily living, do to
मर्त्यस्य कियत् प्रियम् चला: the mortals, what good, fleeting

एवं हि लोका: क्रतुभि: कृता अमी क्षयिष्णव: सातिशया न निर्मला: ।
तस्माददृष्टश्रुतदूषणं परं भक्त्यैकयेशं भजतात्मलब्धये ॥४०॥


एवम् हि लोका: क्रतुभि: in this manner, the worlds, by sacrifices
कृता अमी क्षयिष्णव: earned, these are perishable
सातिशया न निर्मला: the other excelling, and not pure
तस्मात्-अदृष्ट-श्रुत-दूषणम् therefore, not seen, not heard of fault,
परम् भक्त्या-एकया- The Supreme, with devotion absolute
ईशम् भजत-आत्म-लब्धये The Lord worship, for Self-realization

यदध्यर्थ्येह कर्माणि विद्वन्मान्यसकृन्नर: ।
करोत्यतो विपर्यासममोघं विन्दते फलम् ॥४१॥


यत्-अध्यर्थ्य-इह कर्माणि with which purpose, here, the actions,
विद्वन्-मानी-असकृत्-नर: the wise, considering (himself) again and again a
विद्वन्-मानी-असकृत्-नर: the wise, considering (himself) again and again a man
करोति-अत: विपर्यासम्- does, so, the opposite,
अमोघम् विन्दते फलम् invariably attains result

सुखाय दु:खमोक्षाय सङ्कल्प इह कर्मिण: ।
सदाऽऽप्नोतीहया दु:खमनीहाया: सुखावृत: ॥४२॥


सुखाय दु:ख-मोक्षाय for happiness, and for from misery freedom
सङ्कल्प: इह कर्मिण: desiring, here a man acts
सदा-आप्नोति-ईहया दु:खम्- always reaps, by desiring, misery
अनीहाया: सुख-आवृत: by desirelessness, was with happiness covered

कामान्कामयते काम्यैर्यदर्थमिह पूरुष: ।
स वै देहस्तु पारक्यो भङ्गुरो यात्युपैति च ॥४३॥


कामान्-कामयते काम्यै:- enjoyments hankers for, through desired actions
यत्-अर्थम्-इह पूरुष: for whose sake, here the Jeeva
स: वै देह:-तु पारक्य: that indeed body certainly is others'
भङ्गुर: याति-उपैति च and perishes, goes and comes and

किमु व्यवहितापत्यदारागारधनादय: ।
राज्यं कोशगजामात्यभृत्याप्ता ममतास्पदा: ॥४४॥


किमु व्यवहित-अपत्य- what of indirectly connected (through body), progeny,
दार-आगार-धन-आदय: wife, house, wealth, and others
राज्यम् कोश-गज-आमात्य- kingdom, treasury, elephants, ministers
भृत्य-आप्ता: ममता-स्पदा: attendents, preceptors by attachment bound

किमेतैरात्मनस्तुच्छै: सह देहेन नश्वरै: ।
अनर्थैरर्थसंकाशैर्नित्यानन्दमहोदधे: ॥४५॥


किम्-एतै:-आत्मन:-तुच्छै: of what (good) by these, to the self, trifling
सह देहेन नश्वरै: with the body perishable
अनर्थै:-अर्थ-संकाशै:- evil causing, meaningful seeming
नित्य-आनन्द-महा-उदधे: of eternal bliss the very ocean

निरूप्यतामिह स्वार्थ: कियान्देहभृतोऽसुरा: ।
निषेकादिष्ववस्थासु क्लिश्यमानस्य कर्मभि: ॥४६॥


निरूप्यताम्-इह स्वार्थ: do consider, here the interest
कियान्-देह-भृत:-असुरा: how much of the embodied, O Asuras!
निषेक-आदिषु-अवस्थासु through conception and other stages
क्लिश्यमानस्य कर्मभि: suffering, because of actions (past)

कर्माण्यारभते देही देहेनात्मानुवर्तिना ।
कर्मभिस्तनुते देहमुभयं त्वविवेकत: ॥४७॥


कर्माणि-आरभते देही actions performs the embodied
देहेन-आत्म-अनुवर्तिना by the body, the soul obeying
कर्मभि:-तनुते देहम्- by the actions reaps body,
उभयम् तु-अविवेकत: both are indeed from ignorance

तस्मादर्थाश्च कामाश्च धर्माश्च यदपाश्रया: ।
भजतानीहयाऽऽत्मानमनीहं हरिमीश्वरम् ॥४८॥


तस्मात्-अर्था:-च कामा:-च therefore, the riches and enjoyments
धर्मा:-च यत्-अपाश्रया: pious acts, on Whom depend
भजत-अनीहया-आत्मानम्- worship desirelessly that (own) soul,
अनीहम् हरिम्-ईश्वरम् The desire less, Lord Shree Hari, Almighty

सर्वेषामपि भूतानां हरिरात्मेश्वर: प्रिय: ।
भूतैर्महद्भि: स्वकृतै: कृतानां जीवसंज्ञित: ॥४९॥


सर्वेषाम्-अपि भूतानाम् of all also the beings
हरि:-आत्म-ईश्वर: प्रिय: Shree Hari is The Soul, the Ruler, The beloved
हरि:-आत्म-ईश्वर: प्रिय: Shree Hari is The Soul, the Ruler, The beloved Friend,
भूतै:-महद्भि: स्व-कृतै: by the elements and Mahat-tatvas, created by Himself,
कृतानाम् जीव-संज्ञित: has created (the bodies), the self named

देवोऽसुरो मनुष्यो वा यक्षो गन्धर्व एव च ।
भजन् मुकुन्दचरणं स्वस्तिमान् स्याद् यथा वयम् ॥५०॥


देव:-असुर: मनुष्य: वा god, Asura, man, or
यक्ष: गन्धर्व: एव च Yaksha, Gandharva, also and
भजन् मुकुन्द-चरणम् worshipping Lord Vishnu's feet
स्वस्तिमान् स्यात् यथा वयम् well blessed becomes, like me

नालं द्विजत्वं देवत्वमृषित्वं वासुरात्मजा: ।
प्रीणनाय मुकुन्दस्य न वृत्तं न बहुज्ञता ॥५१॥


न-अलम् द्विजत्वम् देवत्वम्- not enough is to be a Braahmana, a god,
ऋषित्वम् वा-असुर-आत्मजा: a sage, or O Asura sons!
प्रीणनाय मुकुन्दस्य to please Lord Vishnu
न वृत्तम् न बहुज्ञता not character, not learnedness

न दानं न तपो नेज्या न शौचं न व्रतानि च ।
प्रीयतेऽमलया भक्त्या हरिरन्यद् विडम्बनम् ॥५२॥


न दानम् न तप: न-इज्या not by charity, not by austerity, nor by sacrifices,
न शौचम् न व्रतानि च not by purity, not by vows and
प्रीयते-अमलया भक्त्या is pleased by unalloyed devotion,
हरि:-अन्यत् विडम्बनम् Shree Hari, all else is fallacy

ततो हरौ भगवति भक्तिं कुरुत दानवा: ।
आत्मौपम्येन सर्वत्र सर्वभूतात्मनीश्वरे ॥५३॥


तत: हरौ भगवति therefore, in Shree Hari The Almighty
भक्तिम् कुरुत दानवा: devotion practice, O Daanavas!
आत्म-औपम्येन सर्वत्र self like (treating) all (creatures)
सर्व-भूत-आत्मनि-ईश्वरे in every being's soul The Ruler

दैतेया यक्षरक्षांसि स्त्रिय: शुद्रा व्रजौकस: ।
खगा मृगा: पापजीवा: सन्ति ह्यच्युततां गता: ॥५४॥


दैतेया यक्ष-रक्षांसि O sons of Daityas! Yakshas, Raakshasas,
स्त्रिय: शुद्रा: व्रजौकस: women, Shudras, cowherds,
खगा: मृगा: पाप-जीवा: birds, animals, in sin living,
सन्ति हि-अच्युतताम् गता: become, indeed to immortality reached

एतावनेव लोकेऽस्मिन्पुंस: स्वार्थ: पर: स्मृत: ।
एकान्तभक्तिर्गोविन्दे यत् सर्वत्र तदीक्षणम् ॥५५॥


एतावन्-एव लोके-अस्मिन्- this much only, in world this
पुंस: स्वार्थ: पर: स्मृत: of man's interest, the highest is said to be
एकान्त-भक्ति:-गोविन्दे exclusive devotion in Govinda
यत् सर्वत्र तत्-ईक्षणम् which is every where Him seeing
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पार्महंस्यां संहितायां प्रह्लादानुचरिते सप्तमस्कन्धे
दैत्यपुत्रानुशासनं नाम सप्तम: अध्याय: ॥७॥


इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पार्महंस्यां संहितायां प्रह्लादानुचरिते सप्तमस्कन्धे
दैत्यपुत्रानुशासनं नाम सप्तम: अध्याय: ॥७॥ Thus ends the seventh discourse, entitled 'Prahlaada's Teaching to the

नारद उवाच- Naarada said -

अथ दैत्यसुता: सर्वे श्रुत्वा तदनुवर्णितम् ।
जगृहुर्निरवद्यत्वान्नैव गुर्वनुशिक्षितम् ॥१॥


अथ दैत्य-सुता: सर्वे then, Daitya's sons all
श्रुत्वा तत्-अनुवर्णितम् hearing his (Prahlaada's) description
जगृहु:-निरवद्यत्वात्- accepted (because of) its faultlessness
न-एव गुरु-अनुशिक्षितम् not even the preceptors' wrong teachings

अथाचार्यसुतस्तेषां बुद्धिमेकान्तसंस्थिताम् ।
आलक्ष्य भीतस्त्वरितो राज्ञ आवेदयद् यथा ॥२॥


अथ-आचार्य-सुत:-तेषाम् then, the preceptor's son, their
बुद्धिम्-एकान्त संस्थिताम् minds singularly intent
आलक्ष्य भीत:-त्वरित: perceiving, alarmed, hastily
राज्ञे आवेदयत् यथा to the king reported as it was

श्रुत्वातदप्रियं दैत्यो दु:सहं तनयानयम् ।
कोपावेशचलद्गात्र: पुत्रं हन्तुं मनो दधे ॥३॥


श्रुत्वा-तत्-अप्रियम् दैत्य: hearing that unwelcome (news)
दु:सहम् तत्-अनयम् the demon, unbearable that misdemeanour
कोप-आवेश-चलत्-गात्र: by anger overcome, shivering body
पुत्रम् हन्तुम् मन: दधे son to kill, mind made up

क्षिप्त्वा परुषया वाचा प्रह्लादमतदर्हणम् ।
आहेक्षमाण: पापेन तिरश्चीनेन चक्षुषा ॥४॥


क्षिप्त्वा परुषया वाचा reproaching with harsh words
प्रह्लादम्-अतत्-अर्हणम् Prahlaada, not of it deserving
आह-ईक्षमाण: पापेन said, looking with sinful
तिरश्चीनेन चक्षुषा and crooked eyes

प्रश्रयावनतं दान्तं बद्धाञ्जलिमवस्थितम् ।
सर्प: पदाहत इव श्वसन्प्रकृतिदारुण: ॥५॥


प्रश्रय-अवनतम् दान्तम् humbly bowing, peaceful
बद्ध-अञ्जलिम्-अवस्थितम् joined palms, standing
सर्प: पद-आहत इव serpent by foot struck like
श्वसन्-प्रकृति-दारुण: breathing (hissing) by nature cruel

हे दुर्विनीत मन्दात्मन्कुलभेदकराधम ।
स्तब्धं मच्छासनोद्धूतं नेष्य़े त्वाद्य यमक्षयम् ॥६॥


हे दुर्विनीत मन्द-आत्मन्- O Unruly! stupid wretch,
कुल-भेद-कर-अधम family breaker, lowly,
स्तब्धम् मत्-शासन-उद्धूतम् staunchly my orders ignoring
नेष्य़े त्वा-अद्य यम-क्षयम् will send you today to Yama's abode

क्रुद्धस्य यस्य कम्पन्ते त्रयो लोका: सहेश्वरा: ।
तस्य मेऽभीतवन्मूढ शासनं किम्बलोऽत्यगा: ॥७॥


क्रुद्धस्य यस्य कम्पन्ते by angered whose tremble
त्रय: लोका: सह-ईश्वरा: the three worlds, along with the guardians
तस्य मे-अभीत-वत्-मूढ of that me, fearless like idiot
शासनम् किम्-बल:-अत्यगा: rule on what strength, have shun
प्रह्लाद उवाच - Prahlaada said -

न केवलं मे भवतश्च राजन् स वै बलं बलिनां चापरेषाम् ।
परेऽवरेऽमी स्थिरजङ्गमा ये ब्रह्मादयो येन वशं प्रणीता: ॥८॥


न केवलम् मे भवत:-च not only my, your and
राजन् स: वै बलम् O King! He indeed is the strength
बलिनाम् च-अपरेषाम् of powerful and other
परे-अवरे-अमी स्थिर- high and low these inanimate
जङ्गमा: ये ब्रह्म-आदय: and animate, those from Brahmaa and others
येन वशम् प्रणीता: by Whom in control are taken

स: ईश्वर: काल उरुक्रमोऽसावोज: सह: सत्त्वबलेन्द्रियात्मा ।
स एव विश्वं परम: स्वशक्तिभि: सृजत्यवत्यत्ति गुणत्रयेश: ॥९॥


स: ईश्वर: काल उरुक्रम:- He, The (supreme) Ruler, is The Kaala (Time), The
असौ-ओज: सह: सत्त्व- this He is The power, along with mental and
बल-इन्द्रिय-आत्मा physical strength, the senses and The Soul
स: एव विश्वम् परम: He alone is the world, The Supreme
स्व-शक्तिभि: सृजति-अवति- by His potency creates, protects and
अत्ति गुण-त्रय-ईश: devours, The Gunas' three's Controller

जह्यासुरं भावमिमं त्वमात्मन: समं मनो धत्स्व न सन्ति विद्विष: ।
ऋतेऽजितादात्मन उत्पथस्थितात् तद्धि ह्यनन्तस्य महत् समर्हणम् ॥१०॥


जहि-आसुरम् भावम्-इमम् abandon demonic disposition this
त्वम्-आत्मन: समम् मन: you of yours equipoised mind
धत्स्व न सन्ति विद्विष: keep, not are enemies
ऋते-अजितात्-आत्मन: except unsubdued mind
उत्पथ-स्थितात् तत्-धि in evil ways staying, that mind
हि-अनन्तस्य महत् समर्हणम् indeed of The Infinite's great worship

दस्यून्पुरा षण्ण विजित्य लिम्पतो मन्यन्त एके स्वजिता दिशो दश ।
जितात्मनो ज्ञस्य समस्य देहिनां साधो: स्वमोहप्रभवा: कुत: परे ॥११॥


दस्यून्-पुरा षट्-न विजित्य the robbers, first, six, not conquering,
लिम्पत: मन्यन्ते एके the plunderers considers oneself
स्वजिता: दिश: दश by one self conquered the quarters ten
जित-आत्मन: ज्ञस्य (who has) conquered self, the knower
समस्य देहिनाम् साधो: as equal all embodied beings, of that pious soul
स्व-मोह-प्रभवा: कुत: परे of one's own ignorance born, where of the enemies
हिरण्यकशिपु: उवाच - Hiranyakashipu said -

व्यक्तं त्वं मर्तुकामोऽसि योऽतिमात्रं विकत्थसे ।
मुमूर्षूणां हि मन्दात्मन् ननु स्युर्विप्लवा गिर: ॥१२॥


व्यक्तम् त्वम् evidently, you
मर्तु-काम:-असि death desiring are
य:-अतिमात्रम् विकत्थसे who very much is blabbering
मुमूर्षूणाम् हि (those) wanting to die only
मन्द-आत्मन् O dim witted One!
ननु स्यु:-विप्लवा: गिर: certainly become of incoherent speech

यस्त्वया मन्दभाग्योक्तो मदन्यो जगदीश्वर: ।
क्वासौ यदि स सर्वत्र कस्मात् स्तम्भे न दृश्यते ॥१३॥


य:-त्वया मन्द-भाग्य-उक्त: Who, by you, O wretched One! Mentioned
मत्-अन्य: जगदीश्वर: me besides, the world's Lord
क्व-असौ यदि स: सर्वत्र where is He, if He everywhere (is)
कस्मात् स्तम्भे न दृश्यते wherefore, in the pillar is not seen

सोऽहं विकत्थमानस्य शिर: कायाद्-हरामि ते ।
गोपायेत हरिस्त्वाद्य यस्ते शरणमीप्सितम् ॥१४॥


स:-अहम् विकत्थमानस्य that I, of the blubbering's
शिर: कायात्-हरामि ते head, from body will severe, yours
गोपायेत हरि:-त्वा-अद्य may protect Shree Hari, you today,
य:-ते शरणम्-ईप्सितम् Who, your asylum is sought

एवं दुरुक्तैर्मुहुरर्दयन्-रुषा सुतं महाभागवतं महासुर: ।
खड्गं प्रगृह्योत्पतितो वरासनात् स्तम्भं तताडातिबल: स्वमुष्टिना ॥१५॥


एवम् दुरुक्तै:-मुहु:- like this, abusing again and again
अर्दयन्-रुषा सुतम् (and) tormenting in anger the son
महा-भागवतम् महा-असुर: the great devotee, the mighty demon
खड्गम् प्रगृह्य-उत्पतित: sword taking, sprang from
वरासनात् स्तम्भम् तताड- the throne, the pillar hit
अति-बल: स्वमुष्टिना very powerful, by his fist

तदैव तस्मिन् निनदोऽतिभीषणो बभूव येनाण्डकटाहमस्फुटत् ।
यं वै स्वधिष्ण्योपगतं त्वजादय: श्रुत्वा स्वधामाप्ययमङ्ग मेनिरे ॥१६॥


तदा-एव तस्मिन् then itself, in that (pillar)
निनद:-अति-भीषणो बभूव sound very terrible happened
येन-अण्डकटाहम्-अस्फुटत् by which the (cosmic) egg shell cracked
यम् वै स्व-धिष्ण्य-उपगतम् which indeed, to their own spheres reaching
तु-अज-आदय: श्रुत्वा indeed Brahmaa and others hearing
स्व-धाम-अप्ययम्-अङ्ग मेनिरे own abodes dissolution, O Dear! Understood

स विक्रमन् पुत्रवधेप्सुरोजसा निशम्य निर्ह्रादमपूर्वमद्भुतम् ।
अन्त: सभायां न ददर्श तत्पदं वितत्रसुर्येन सुरारियूथपा: ॥१७॥


स: विक्रमन् पुत्र-वध-इप्सु:- he endeavouring, son to slay wanting,
ओजसा निशम्य निर्ह्रादम्- by his valour, hearing thunder-sound
अपूर्वम्-अद्भुतम् unprecedented, weird
अन्त: सभायाम् न ददर्श in the court, did not see
तत्-पदम् वितत्रसु:-येन its source, were frightened by which
सुरारि-यूथपा: the gods' enemies' leaders

सत्यं विधातुं निजभृत्यभाषितं व्याप्तिं च भूतेष्वखिलेषु चात्मन: ।
अदृश्यतात्यद्भुतरूपमुद्वहन् स्तम्भे सभायां न मृगं न मानुषम् ॥१८॥


सत्यम् विधातुम् निज-भृत्य- true to prove own servant's
भाषितम् व्याप्तिम् च utterance, pervasiveness and
भूतेषु-अखिलेषु च-आत्मन: in the beings all, and of Self
अदृश्यत-अति-अद्भुत-रूपम्- showed very strange form
उद्वहन् स्तम्भे सभायाम् appearing in the pillar
न मृगम् न मानुषम् not beast nor human being

स सत्त्वमेनं परितोऽपि पश्यन् स्तम्भस्य मध्यादनु निर्जिहानम् ।
नायं मृगो नापि नरो विचित्रमहो किमेतन्नृमृगेन्द्ररूपम् ॥१९॥


स: सत्त्वम्-एनम् परित:-अपि he a creature, this, all around
पश्यन् स्तम्भस्य मध्यात्- looking, from the pillar's middle
अनु निर्जिहानम् after coming out
न-अयम् मृग: न-अपि नर: not this beast, not also human being
विचित्रम्-अहो किम्-एतत्- strange Oh! what is this,
नृ-मृगेन्द्र-रूपम् man lion form

मीमांसमानस्य समुत्थितोऽग्रतो नृसिंहरूपस्तदलं भयानकम् ।
प्रतप्तचामीकरचण्डलोचनं स्फुरत्सटाकेसरजृम्भिताननम् ॥२०॥


मीमांसमानस्य trying to figure out
समुत्थित:-अग्रत: नृ-सिंह-रूप: standing in front, a man lion form,
तत्-अलम् भयानकम् that quite very fierce
प्रतप्त-चामीकर चण्ड-लोचनम् molten gold fierce eyes
स्फुरत्-सटाकेसर जृम्भित-आननम् shivering neck hair, swollen face

करालदंष्ट्रं करवालचञ्चलक्षुरान्तजिह्वं भ्रुकुटीमुखोल्बणम् ।
स्तब्धोर्ध्वकर्णं गिरिकन्दराद्भुतव्यात्तास्यनासं हनुभेदभीषणम् ॥२१॥


कराल-दंष्ट्रम् करवाल-चञ्चल fearful teeth, sword like waving,
क्षुर-अन्त-जिह्वम् razor's edge like tongue
भ्रुकुटी-मुख-उल्बणम् by the fierce eyebrows the face was frowning
स्तब्ध-ऊर्ध्व-कर्णम् motionless erect ears
गिरि-कन्दरा-अद्भुत- mountain cave like amazing
व्यात्त-आस्य-नासम् gaping mouth and nostrils
हनु-भेद-भीषणम् jaws' parting terrible

दिविस्पृशत्कायमदीर्घपीवरग्रीवोरुवक्ष:स्थलमल्पमध्यमम् ।
चन्द्रांशुगौरैश्छुरितं तनूरुहैर्विष्वग्भुजानीकशतं नखायुधम् ॥२२॥


दिवि-स्पृशत्-कायम्- the skies touching body,
अदीर्घ-पीवर-ग्रीवा- short thick neck,
उरु-वक्ष:स्थलम्-अल्प-मध्यमम् a broad chest, slender waist
चन्द्रा-अंशु-गौरै:-छुरितम् moon beams (like) bright shining
तनू-रुहै:-विष्वक्-भुजा-अनीक body hair, on all sides arms (extending, like)
तनू-रुहै:-विष्वक्-भुजा-अनीक body hair, on all sides arms (extending, like) armies,
शतम् नख-आयुधम् hundreds of claws like weapons

दुरासदं सर्वनिजेतरायुधप्रवेकविद्रावितदैत्यदानवम् ।
प्रायेण मेऽयं हरिणोरुमायिना वध: स्मृतोऽनेन समुद्यतेन किम् ॥२३॥


दुरासदम् सर्व-निज-इतर- difficult to approach, all, own and others'
आयुध-प्रवेक-विद्रावित weapons driven away
दैत्य-दानवम् Daityas and Daanavas
प्रायेण मे-अयम् possibly, my, by this
हरिणा-उरु-मायिना Shree Hari of many tricks
वध: स्मृत:-अनेन death is said to be by Him
समुद्यतेन किम् by His being prepared, what

एवं ब्रुवंस्त्वभ्यपतद् गदायुधो नदन् नृसिंहं प्रति दैत्यकुञ्जर: ।
अलक्षितोऽग्नौ पतित: पतङ्गमो यथा नृसिंहौजसि सोऽसुरस्तदा ॥२४॥


एवम् ब्रुवन्-तु-अभ्यपतद् thus muttering, indeed, rushed
गदा-आयुध:-नदन् नृसिंहम् with mace armed, roaring man-lion
प्रति दैत्य-कुञ्जर: towards, the Daitya elephant
अलक्षित:-अग्नौ पतित: unseen in the fire, fallen
पतङ्गम: यथा नृसिंह-ओजसि moth, just as into Nrisimha's nimbus
स:-असुर:-तदा that demon then

न तद् विचित्रं खलु सत्त्वधामनि स्वतेजसा यो नु पुरापिबत् तम: ।
ततोऽभिपद्याभ्यहनन्महासुरो रुषा नृसिंहं गदयोरुवेगया ॥२५॥


न तद् विचित्रम् खलु not that was surprising, certainly,
सत्त्व-धामनि स्व-तेजसा for the Sattva Personified, by His own effulgence,
य: नु पुरा-अपिबत् तम: Who indeed, of yore had swallowed darkness
तत:-अभिपद्य-अभ्यहनत्- then darting, assailed
महासुर: रुषा नृसिंहम् the great demon, angrily Nrisimha's
गदया-उरु-वेगया by the mace with great force

तं विक्रमन्तं सगदं गदाधरो महोरगं तार्क्ष्यसुतो यथाग्रहीत् ।
स तस्य हस्तोत्कलितस्तदासुरो विक्रीडतो यद्वदहिर्गरुत्मत: ॥२६॥


तम् विक्रमन्तम् सगदम् him coming forward, with the mace
गदा-धर: महा-उरगम् The Wielder of mace (Vishnu), the great serpent,
तार्क्ष्य-सुत: यथा-अग्रहीत् as Taarkshy's son (Gaduda), just as, took hold of
स: तस्य हस्त-उत्कलित:- he from his hand slipped
तदा-असुर: विक्रीडत: then the demon, playing as though
यत्-वद्-अहि:-गरुत्मत: that like the serpent from Gaduda

असाध्वमन्यन्त हृतौकसोऽमरा घनच्छदा भारत सर्वधिष्ण्यपा: ।

तं मन्यमानो निजवीर्यशङ्कितं यद्-हस्तमुक्तो नृहरिं महासुर: ।
पुनस्तमासज्जत खड्गचर्मणी प्रगृह्य वेगेन जितश्रमो मृधे ॥२७॥


असाधु-अमन्यन्त unbecoming considered
हृत-औकस:-अमरा: of usurped abodes the gods
घनच्छदा: भारत behind the cloud curtains, O Yudhisthira!
सर्व-धिष्ण्य-पा: of all the directions the guardians
तम् मन्यमान: Him believing
निज-वीर्य-शङ्कितम् of His own prowess doubting
यद्-हस्त-मुक्त: as from the hand escaped
नृहरिम् महासुर: Nrisimha's, the mighty demon
पुन:-तम्-असज्जत again Him accosted
खड्ग-चर्मणी प्रगृह्य वेगेन sword and shield, getting hold of hastily
जित-श्रम: मृधे un fatigued in battle

तं श्येनवेगं शतचन्द्रवर्त्मभिश्चरन्तमच्छिद्रमुपर्यधो हरि: ।
कृत्वाट्टहासं खरमुत्स्वनोल्बणं निमीलिताक्षं जगृहे महाजव: ॥२८॥


तम् श्येन-वेगम् him of hawk's speed
शत-चन्द्र-वर्त्मभि:-चरन्तम्- sword and shield brandishing, darting
अच्छिद्रम्-उपरि-अध: faultlessly, upside and down,
हरि: कृत्वा-अट्टहासम् Hari giving out shrill laughter
खरम्-उत्स्वन-उल्बणम् terrific roar fierce
निमीलित-अक्षम् the closed eyed
जगृहे महा-जव: getting hold of swiftly

विष्वक् स्फुरन्तं ग्रहणातुरं हरिर्व्यालो यथाऽऽखुं कुलिशाक्षतत्वचम् ।
द्वार्यूर आपात्य ददार लीलया नखैर्यथाहिं गरुडो महाविषम् ॥२९॥


विष्वक् स्फुरन्तम् ग्रहण-आतुरम् all over wriggling, caught impatient
हरि:-व्याल: यथा-आखुम् Shree Hari, a serpent like a mouse
कुलिश-अक्षत-त्वचम् by thunderbolt unscratched skinned
द्वारि-उरे आपात्य in the doorway on the thighs flinging
ददार लीलया नखै:- tore apart sportingly by the nails,
यथा-अहिम् गरुड: महाविषम् as a serpent by Gaduda venomous

संरम्भदुष्प्रेक्ष्यकराललोचनो व्यात्ताननान्तं विलिहन्स्वजिह्वया ।
असृग्लवाक्तारुणकेसराननो यथान्त्रमाली द्विपहत्यया हरि: ॥३०॥


संरम्भ-दुष्प्रेक्ष्य-कराल-लोचन: due to fury difficult to be gazed at, frightful
संरम्भ-दुष्प्रेक्ष्य-कराल-लोचन: due to fury difficult to be gazed at, frightful eyed
व्यात्त-आनन-अन्तम् gaping mouth's ends
विलिहन्-स्व-जिह्वया licking with His own tongue
असृक्-लव-आक्त-अरुण-केसर- by the blood drops smeared, reddish manes
आनन: यथा-अन्त्र-माली and face just as entrails garlanded
द्विप-हत्यया हरि: by elephant's killing a lion

नखाङ्कुरोत्पाटितहृत्सरोरुहं विसृज्य तस्यानुचरानुदायुधान् ।
अहन् समन्तान्नखशस्त्रपार्ष्णिभिर्दोर्दण्डयूथोऽनुपथान् सहस्रश: ॥३१॥


नख-अङ्कुर-उत्पाटित- by the nails' ends split open
हृत्-सरोरुहम् विसृज्य the heart lotus, abandoning
तस्य-अनुचरान्-उदायुधान् his attendents upholding arms
अहन् समन्तात्- slew everywhere
नख-शस्त्र-पार्ष्णिभि:- by the nail weapons (and) heels
दो:-दण्ड-यूथ:- the arms as the army
अनुपथान् सहस्रश: driving away in thousands

सटावधूता जलदा: परापतन् ग्रहाश्च तद्दृष्टिविमुष्टरोचिष: ।
अम्भोधय: श्वासहता विचुक्षभुर्निर्ह्रादभीता दिगिभा विचक्रुशु: ॥३२॥


सटा-अवधूता:-जलदा: परापतन् by (His) manes' hair shaken, the clouds
सटा-अवधूता:-जलदा: परापतन् by (His) manes' hair shaken, the clouds scattered
ग्रहा:-च तत्-दृष्टि- the planets and by His glance
विमुष्ट-रोचिष: were robbed of lustre
अम्भोधय: श्वास-हता the oceans by the breath struck
विचुक्षभु:-निर्ह्राद-भीता: grew turbulent by the roar, scared
दिगिभा: विचक्रुशु: the quarters guarding elephants trumpeted

द्यौस्तत्सटोत्क्षिप्तविमानसङ्कुला प्रोत्सर्पत क्ष्मा च पदातिपीडिता ।
शैला: समुत्पेतुरमुष्य रंहसा तत्तेजसा खं ककुभो न रेजिरे ॥३३॥


द्यौ:-तत्-सटा-उत्क्षिप्त- the firmament was, by His hair thrown
विमान-सङ्कुला: प्रोत्सर्पत क्ष्मा aerial cars, strewn, shook the earth
च पदा-अति-पीडिता and by feet sore pressed
शैला: समुत्पेतु:-अमुष्य रंहसा the mountains flew by His speed
तत्-तेजसा खम् by His splendour, the sky
ककुभ: न रेजिरे and the quarters eclipsed

तत: सभायामुपविष्टमुत्तमे नृपासने संभृततेजसं विभुम् ।
अलक्षितद्वैरथमत्यमर्षणं प्रचण्डवक्त्रं न बभाज कश्चन ॥३४॥


तत: सभायाम्-उपविष्टम्- then in the court, seated on
उमुत्तमे नृप-आसने the excellent royal throne
संभृत-तेजसम् विभुम् of collected brilliance, The Almighty Lord
अलक्षित-द्वैरथम्- not visible any adversary
अति-अमर्षणम् प्रचण्ड-वक्त्रम् very furious, dreadful countenance
न बभाज कश्चन did not approach (to serve) anyone

निशम्य लोकत्रयमस्तकज्वरं तमादिदैत्यं हरिणा हतं मृधे ।
प्रहर्षवेगोत्कलितानना मुहु: प्रसूनवर्षैर्ववृषु: सुरस्त्रिय: ॥३५॥


निशम्य लोक-त्रय-मस्तक-ज्वरम् hearing, of the worlds three, the headache
तम्-आदि-दैत्यम् him the first Daitya (born of Aditi)
हरिणा हतम् मृधे by Shree Hari was killed in a combat
प्रहर्ष-वेग-उत्कलित-आनना joy's out bursting blooming faces
मुहु: प्रसून-वर्षै:-ववृषु: again and again flowers rains rained
सुर-स्त्रिय: celestial women

तदा विमानावलिभिर्नभस्तलं दिदृक्षतां सङ्कुलमास नाकिनाम् ।
सुरानका दुन्दुभयोऽथ जघ्निरे गन्धर्वमुख्या ननृतुर्जगु: स्त्रिय: ॥३६॥


तदा विमान-अवलिभि:- then, aerial cars' rows
नभ:-तलम् दिदृक्षताम् the sky space with the eager to see
सङ्कुलम्-आस नाकिनाम् crammed was with heavenly bodies
सुर-आनका: दुन्दुभय:-अथ the gods' tabors and drums then
जघ्निरे गन्धर्व-मुख्या: were sounded, by the leading Gandharvas
ननृतु:-जगु: स्त्रिय: danced celestial women

तत्रोपव्रज्य विबुधा ब्रह्मेन्द्रगिरिशादय: ।
ऋषय: पितर: सिद्धा विद्याधरमहोरगा: ॥३७॥


तत्र-उपव्रज्य विबुधा: ब्रह्म- there, going near, the gods, Brahmaa,
इन्द्र-गिरिश-आदय: Indra, Shiva and others
ऋषय: पितर: सिद्धा: the sages, manes, Siddhaas,
विद्याधर महा-उरगा: Vidyaadharas, and great serpents

मनव: प्रजानां पतयो गन्धर्वाप्सरचारणा: ।
यक्ष: किम्पुरुषास्तात वेताला: सिद्धकिन्नरा: ॥३८॥


मनव: प्रजानाम् पतय: the Manus, the creations' lords,
गन्धर्व-अप्सर-चारणा: Gandharvas, Apsaras, Chaaranaas,
यक्ष: किम्पुरुषा:-तात Yakshas, Kimpurushas, O Dear One!
वेताला: सिद्ध-किन्नरा: The Vetaalas, the accomplished Kinnaras,

ते विष्णुपार्षदा: सर्वे सुनन्दकुमुदादय: ।

मूर्ध्नि बद्धाञ्जलिपुटा आसीनं तीव्रतेजसम् ।
इडिरे नरशार्दूलं नातिदूरचर: पृथक् ॥३९॥


ते विष्णु-पार्षदा: सर्वे: they, Vishnu's attendents all
सुनन्द-कुमुद-आदय: Sunanda, Kumuda and others
मूर्ध्नि बद्ध-अञ्जलि-पुटा: on the head joined palms hollow of
आसीनम् तीव्र-तेजसम् seated of dazzling splendour
इडिरे नरशार्दूलम् sang hymns to Nrisimha
न-अति-दूर-चर: पृथक् not very far, staying away
ब्रह्म-उवाच - Brahmaa said -

नतोऽस्म्यनन्ताय दुरन्तशक्तये विचित्रवीर्याय पवित्रकर्मणे ।
विश्वस्य सर्गस्थितिसंयमान् गुणै: स्वलीलया संदधतेऽव्ययात्मने ॥४०॥


नत:-अस्मि-अनन्ताय bowed am I to The Infinite, (Lord)
दुरन्त-शक्तये विचित्र-वीर्याय of wonderful prowess, of strange potency,
पवित्र-कर्मणे of holy deeds,
विश्वस्य सर्ग-स्थिति-संयमान् of the universe, the creation, protection and
विश्वस्य सर्ग-स्थिति-संयमान् of the universe, the creation, protection and dissolution
गुणै: स्व-लीलया through the Gunas by own sporting (nature)
संदधते-अव्यय-आत्मने carries on The undecaying Self
श्री रुद्र उवाच - Shri Rudra said -

कोपकालो युगान्तस्ते हतोऽयमसुरोऽल्पक: ।
तत्सुतं पाह्युपसृतं भक्तं ते भक्तवत्सल ॥४१॥


कोप-काल: युगान्त:-ते anger time, in the end of the Kalpa, is Yours
हत:-अयम्-असुर:-अल्पक: is killed this demon petty
तत्-सुतम्-पाहि-उपसृतम् his son protect, approaching
भक्तम् ते भक्त-वत्सल devotee of Yours, O Devotee Lover!
इन्द्र उवाच- Indra said-
प्रत्यानीता: परम भवता त्रायता न: स्वभागा

दैत्याक्रान्तं हृदयकमलं त्वद्गृहं प्रत्यबोधि ।
कालग्रस्तं कियदिदमहो नाथ शुश्रुषतां ते
मुक्तिस्तेषां नहि बहुमता नारसिंहापरै: किम् ॥४२॥


प्रति-आनीता: परम भवता back brought, by Supreme You
त्रायता न: स्व-भागा: protected us, Your own shares
दैत्य-आक्रान्तम् हृदय-कमलम् by the demon possessed, the heart lotus
त्वत्-गृहम् प्रति-अबोधि Your abode again opened
काल-ग्रस्तम् कियत्-इदम्- by time devoured, of what this is use,
अहो नाथ शुश्रुषताम् ते Oh! O Lord! Those serving You
मुक्ति:-तेषाम् नहि बहु-मता liberation to them is not important
नारसिंह-अपरै: किम् O Nrisimha! of others what
ऋषय: ऊचु: The Rishis said-
त्वं नस्तप: परममात्थ यदात्मतेजो

येनेदमादिपुरुषात्मगतं ससर्ज ।
तद् विप्रलुप्तममुनाद्य शरण्यपाल
रक्षागृहीतवपुषा पुनरन्वमंस्था: ॥४३॥


त्वम् न:-तप: परमम्- You to us, austerities are highest,
अत्थ यत्-आत्म-तेज: said, which is self glory
येन-इदम्-आदि-पुरुष- by which this (universe), O Ancient Person!
आत्म-गतम् ससर्ज in Your self lay, created
तद् विप्रलुप्तम्-अमुना- that was stopped by him,
अद्य शरण्यपाल today, O Protector of the shelter seeking!
रक्षा-गृहीत-वपुषा for protection, assumed the body
पुन:-अन्वमंस्था: again voted
पितर ऊचु: - The manes said -

श्राद्धानि नोऽधिबुभुजे प्रसभं तनूजैर्दत्तानि तीर्थसमयेऽप्यपिबत् तिलाम्बु।
तस्योदरान्नखविदीर्णवपाद् य आर्च्छत् तस्मै नमो नृहरयेऽखिलधर्मगोप्त्रे ॥४४॥


श्राद्धानि न:-अधिबुभुजे the reverential offerings, ours, appropriated,
प्रसभम् तनूजै:-दत्तानि forcibly by (our) sons given
तीर्थ-समये-अपि- at the holy bath time
अपिबत् तिल-अम्बु also drank the sesame seed water
तस्य-उदरान्- his (the demon's) abdomen
नख-विदीर्ण-वपाद् by the nails torn from the insides
य: आर्च्छत् तस्मै नम: Who recovered, to Him we bow
नृहरये-अखिल-धर्म-गोप्त्रे Nrisimha, of all righteousness the Protector
सिद्धा: ऊचु: - The Siddhas said -

यो नो गतिं योगसिद्धामसाधुरहार्षीद् योगतपोबलेन ।
नानादर्पं तं नखैर्निर्ददार तस्मै तुभ्यं प्रणता: स्मो नृसिंह ॥४५॥


य: न: गतिम् योग-सिद्धाम्- Who our powers, by Yoga and concentration
असाधु:-अहार्षीद् योग-तप:-बलेन by the impious snatched, by Yoga and
असाधु:-अहार्षीद् योग-तप:-बलेन by the impious snatched, by Yoga and austerities' strength
नाना-दर्पम् तम् नखै:-निर्ददार of various prides, him, by nails having torn
तस्मै तुभ्यम् प्रणता: स्म: नृसिंह to That You, are bowed reverentially, O
तस्मै तुभ्यम् प्रणता: स्म: नृसिंह to That You, are bowed reverentially, O Nrisimha!
विद्याधरा: ऊचु: - The Vidyaadharas said -

विद्यां पृथग्धारणयानुराद्धां न्यषेधदज्ञो बलवीर्यदृप्त: ।
स येन संख्ये पशुवत्-हतस्तं मायानृसिंहं प्रणता: स्म नित्यम् ॥४६॥


विद्याम् पृथक्-धारणया- the knowledge, by on various subjects (concentrating)
अनुराद्धाम् न्यषेधत्-अज्ञ: gained, banned the fool
बल-वीर्य-दृप्त: of his valour and strength proud
स: येन संख्ये पशुवत्-हत:- he, by Whom in combat, as a beast killed,
तम् माया-नृसिंहम् Him, The mystic Nrisimha
प्रणता: स्म नित्यम् bowed are we always

येन पापेन रत्नानि स्त्रीरत्नानि हृतानि न: ।
तद्वक्ष:पाटनेनासां दत्तानन्द नमोऽस्तु ते ॥४७॥


येन पापेन रत्नानि by that wicked, jewels and
स्त्री-रत्नानि हृतानि न: women jewels abducted ours
तत्-वक्ष:-पाटनेन- his breast by splitting open
आसाम् दत्त-आनन्द to them have given joy
नम:-अस्तु ते salutations be to You
मनव: ऊचु: - The Manus said -

मनवो वयं तव निदेशकारिणो दितिजेन देव परिभूतसेतव: ।
भवता खल: स उपसंहृत: प्रभो करवाम ते किमनुशाधि किङ्करान् ॥४८॥


मनव: वयम् तव निदेश-कारिण: Manus, we, Your command followers
दितिजेन देव परिभूत-सेतव: by Diti's son, O Lord! was negated, the bounds of
दितिजेन देव परिभूत-सेतव: by Diti's son, O Lord! was negated, the bounds of morality
भवता खल: स: उपसंहृत: by You, the wicked he is come to end
प्रभो करवाम ते किम्- O Lord! Should do for You, what
अनुशाधि किङ्करान् instruct Your servants
प्रजापतय: ऊचु: - The Prajaapatis said -

प्रजेशा वयं ते परेशाभिसृष्टा न येन प्रजा वै सृजामो निषिद्धा: ।
स एष त्वया भिन्नवक्षा नु शेते जगन्मङ्गलं सत्त्वमूर्तेऽवतार: ॥४९॥


प्रजेशा: वयम् the lords of created beings, we,
ते परेश-अभिसृष्टा: by You, O Supreme Ruler! Created
न येन प्रजा: वै not by whom progeny indeed
सृजाम: निषिद्धा: may create, prohibited
स: एष: त्वया he this by You
भिन्न-वक्षा: नु शेते split bosom indeed sleeps
जगत्-मङ्गलम् for the universe welfare
सत्त्व-मूर्ते-अवतार: O Satva's Embodiment! Is Your descent
गन्धर्वा ऊचु: - The Gandharvas said -

वयं बिभो ते नटनाट्यगायका येनात्मसाद् वीर्यबलौजसा कृता: ।
स एष नीतो भवता दशामिमां किमुत्पथस्थ: कुशलाय कल्पते॥५०॥


वयम् बिभो ते we, O Almighty Lord! Are Your
नट-नाट्य-गायका: actors in dramas and singers
येन-आत्मसात् by whom in subjection
वीर्य-बल-औजसा कृता: by valour strength and power, were brought
स: एष: नीत: भवता that this is taken by You
दशाम्-इमाम् to state this
किम्-उत्पथस्थ: is a (person) treading evil path
कुशलाय कल्पते for happiness attain
चारणा ऊचु: - The Chaaranas said -

हरे तवाङ्घ्रिपङ्कजं भवापवर्गमाश्रिता: ।
यदेष साधुहृच्छयस्त्वयासुर: समापित: ॥५१॥


हरे तव-अङ्घ्रि-पङ्कजम् O Lord Shree Hari! Your feet lotus (are)
भव-अपवर्गम्-आश्रिता: (for) from world liberation are conducive
आश्रिता: यत्-एष: साधु-हृत्-शय:- we resort to (again), because, this, of the
त्वया-असुर: समापित: by You the demon is disposed of
यक्षा ऊचु: - The Yakshas said -

वयमनुचरमुख्या: कर्मभिस्ते मनोज्ञैस्त इह दितिसुतेन प्रापिता वाहकत्वम् ।
स तु जनपरितापं तत्कृतं जानता ते नरहर उपनीत: पञ्चतां पञ्चविंश ॥५२॥


वयम्-अनुचर-मुख्या: we, the attendents chief
कर्मभि:-ते मनोज्ञै:- by our actions to You agreeable
ते इह दिति-सुतेन those, here, by Diti's son
प्रापिता वाहकत्वम् were reduced to palanquin bearers
स: तु जन-परितापम् That indeed, of the peoples' agony
तत्-कृतम् जानता ते नरहर by that cause knowing, Your, O Nrisimha!
उपनीत: पञ्चताम् is put to death
पञ्चविंश O Controller of the twenty five categories!
किम्पुरुषा ऊचु:- The Kimpurushas said -

वयं किम्पुरुषास्त्वं तु महापुरुष ईश्वर: ।
अयं कुपुरुषो नष्टो धिक्कृत: साधुभिर्यदा ॥५३॥


वयम् किम्पुरुषा: we are insignificant creatures
त्वम् तु महापुरुष ईश्वर: You indeed, The Supreme Person Almighty
अयम् कुपुरुष: नष्ट: this wretched fellow is disposed of
धिक्कृत: साधुभि:-यदा reproached by the noble when (was no better)
वैतालिका: ऊचु: - The Vaitalikas said -

सभासु सत्रेषु तवामलं यशो गीत्वा सपर्यां महतीं लभामहे ।
यस्तां व्यनैषीद् भृशमेष दुर्जनो दिष्ट्या हतस्ते भगवन्यथाऽऽमय: ॥५४
सभासु सत्रेषु in assemblies and religious sessions
तव-अमलम् यश: गीत्वा Your untarnished glory by singing,
सपर्याम् महतीम् लभामहे honours great (we) received
य:-ताम् व्यनैषीद् who that (glory) destroyed
भृशम्-एष दुर्जन: extremely this wicked person
दिष्ट्या हत:-ते fortunately is killed by You
भगवन्-यथा-आमय: O Lord! Just like a malady
किन्नरा ऊचु: - The Kinnaras said -

वयमीश किन्नरगणास्तवानुगा दितिजेन विष्टिममुनानु कारिता: ।
भवता हरे स वृजिनोऽवसादितो नरसिंह नाथ विभवाय नो भव ॥५५॥


वयम्-ईश किन्नर-गणा:- we, O Lord! the Kinnara hosts
तव-अनुगा: दितिजेन विष्टिम्- (are) Your followers, by Diti's son, unpaid
तव-अनुगा: दितिजेन विष्टिम्- (are) Your followers, by Diti's son, unpaid labour
अमुना-अनु- कारिता: by him were made to do
भवता हरे स: वृजिन:-अवसादित: by You, O Shree Hari! he, the evil fellow is
भवता हरे स: वृजिन:-अवसादित: by You, O Shree Hari! he, the evil fellow is slain
नरसिंह नाथ विभवाय न: भव O Nrisimha! O Master! for prosperity ours may You
नरसिंह नाथ विभवाय न: भव O Nrisimha! O Master! for prosperity ours may You be
विष्णुपार्षदा: ऊचु: - The attendents of Lord Vishnu said -

अद्यैतद् हरिनररूपमद्भुतं ते दृष्टं न: शरणद सर्वलोकशर्म ।
सोऽयं ते विधिकर ईश विप्रशप्तस्तस्येदं विधानमनुग्रहाय विद्म: ॥५६॥


अद्य-एतद् हरि-नर-रूपम्- today this lion-man form
अद्भुतम् ते दृष्टम् न: strange, Yours is seen by us
शरणद सर्व-लोक-शर्म O Protection Provider! For all the worlds happiness (giver)
स:-अयम् ते विधिकर: he this (is) Your servant
ईश विप्र-शप्त:-तस्य- O Lord! by Braahmana cursed, his
इदम् विधानम्-अनुग्रहाय विद्म: this condition, for (Your) grace we know
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां सप्तमे स्कन्धे प्रह्लादानुचरिते दैत्यराजवधे
नृसिंहस्तवं नाम अष्टम: अध्याय: ॥८॥


इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां सप्तमे स्कन्धे प्रह्लादानुचरिते दैत्यराजवधे
नृसिंहस्तवं नाम अष्टम: अध्याय: ॥८॥ Thus ends the eighth discourse, entitled 'Lord Nrisimha extolled on the
श्रीमद्भागतमहापुराणम्

नारद उवाच - Naarada said -

एवं सुरादय: सर्वे ब्रह्मरुद्रपुर: सरा: ।
नोपैतुमशकन्मन्युसंरम्भं सुदुरासदम् ॥१॥


एवम् सुर-आदय: सर्वे in this manner, the gods and others, all
ब्रह्म-रुद्र-पुर: सरा: Brahmaa and Rudra, by the leading led by
न-उपैतुम्-अशकत्- did not go near were not able
मन्यु-संरम्भम् सुदुरासदम् anger possessed, difficult to be approached

साक्षाच्छ्री: प्रेषिता देवैर्दृष्ट्वा तन्महदद्भुतम् ।
अदृष्टाश्रुतपूर्वत्वात् सा नोपेयाय शङ्किता ॥२॥


साक्षात्-श्री प्रेषिता देवै:- herself Shree Laxmi was sent by the gods,
दृष्ट्वा तत्-महत्-अद्भुतम् seeing that greatly wonderful
अदृष्ट-अश्रुत-पूर्वत्वात् not seen not heard of before
सा न-उपेयाय शङ्किता She did not go near, full of misgiving

प्रह्लादं प्रेषयामास ब्रह्मावस्थितमन्तिके ।
तात प्रशमयोपेहि स्वपित्रे कुपितं प्रभुम् ॥३॥


प्रह्लादम् प्रेषयामास Prahlaada sent
ब्रह्मा-अवस्थितम्-अन्तिके Brahmaa standing near by
तात प्रशमय-उपेहि O Son! Pacify go near
स्व-पित्रे कुपितम् प्रभुम् towards your father enraged The Lord

तथेति शनकै राजन्महाभागवतोऽर्भक: ।
उपेत्य भुवि कायेन ननाम् विधृताञ्जलि: ॥४॥


तथा-इति शनकै: राजन्- 'So be it', slowly, O King!
महा-भागवत:-अर्भक: the great devotee the lad
उपेत्य भुवि कायेन going near, on the ground, by the body
ननाम् विधृत-अञ्जलि: bowed, forming palms joined together

स्वपादमूले पतितं तमर्भकं विलोक्य देव: कृपया परिप्लुत: ।
उत्थाप्य तच्छीर्ष्ण्यदधात् कराम्बुजं कालाहिवित्रस्तधियां कृताभयम् ॥५॥


स्व-पाद-मूले पतितम् on own feet soles fallen
तम्-अर्भकम् विलोक्य that lad seeing
देव: कृपया परिप्लुत: The Lord by compassion overwhelmed
उत्थाप्य तत्-शीर्ष्णि- lifted him, on his head
अदधात् कर-अम्बुजम् placed hand lotus
काल-अहि-वित्रस्त by the Time serpent terrorised
धियाम् कृत-अभयम् the minds making fearless

स तत्करस्पर्शधुताखिलाशुभ: सपद्यभिव्यक्तपरात्मदर्शन: ।
तत्पादपद्मं हृदि निर्वृतो दधौ हृष्यत्तनु: क्लिन्नहृदश्रुलोचन: ॥६॥


स: तत्-कर-स्पर्श- he (Prahlaada) by that hand's touch
धुत-अखिल-अशुभ: was washed of all evil
सपदि-अभिव्यक्त- instantly revealed
परात्म-दर्शन: The Supreme Spirit knowledge
तत्-पाद-पद्मम् His feet lotus
हृदि निर्वृत: दधौ in heart joyously placed
हृष्यत्-तनु: delighted in body
क्लिन्न-हृद्-अश्रु-लोचन: softened heart and tearful eyes

अस्तौषीद्-हरिमेकाग्रमनसा सुसमाहित: ।
प्रेमगद्गदया वाचा तन्न्यस्तहृदयेक्षण: ॥७॥


अस्तौषीद्-हरिम्- extolled Shree Hari
एकाग्र-मनसा सुसमाहित: with concentrated mind, well composed
प्रेम-गद्गदया वाचा with emotion choked voice
तत्-न्यस्त-हृदय-ईक्षण: on Him fixed heart and eyes
प्रह्लाद उवाच - Prahlaada said -

ब्रह्मादय: सुरगणा मुनयो सिद्धा: सत्त्वैकतानमतयो वचसां प्रवाहै: ।
नाराधितुं पुरुगुणैरधुनापि पिप्रु: किं तोष्टुमर्हति स मे हरिरुग्रजाते: ॥८॥


ब्रह्मा-आदय: सुर-गणा: Brahmaa and other, gods' hosts
मुनय: सिद्धा: the sages, the Siddhas,
सत्त्व-एकता-नमतय: in Sattva only inclined minds,
वचसाम् प्रवाहै: through prayers' streams
न-आराधितुम् पुरु-गुणै:- were not (able) to propitiate, with abundant qualities
अधुना-अपि पिप्रु: किम् till now also to please what?
तोष्टुम्-अर्हति स: मे Is to please capable, He by me
हरि:-उग्रजाते: Shree Hari, of ferocious race

मन्ये धनाभिजनरूपतप:श्रुतौजस्तेज: प्रभावबलपौरुषबुद्धियोग: ।
नाराधनाय हि भवन्ति परस्य पुंसो भक्त्या तुतोष भगवान्गजयूथयाय ॥९॥


मन्ये धन-अभिजन-रूप- I consider, riches, birth, beauty,
तप:-श्रुत-ओज:-तेज: प्रभाव- austerities, learning, keenness of senses,
बल-पौरुष-बुद्धि-योग: strength, endeavour, intelligence and Yoga
न-आराधनाय हि भवन्ति are not to propitiate, indeed enough
परस्य पुंस: भक्त्या तुतोष of The Supreme Person, by devotion was pleased
भगवान्-गजयूथयाय The Lord by the herd leader the elephant

विप्राद् द्विषड्गुणयुतादरविन्दनाभपादारविन्दविमुखाच्छ्वपचं वरिष्ठम् ।
मन्ये तदर्पितमनोवचनेहितार्थप्राणं पुनाति स कुलं न तु भूरिमान: ॥१०॥


विप्रात् द्वि-षड्गुण-युतात्- from a Braahmana, with twelve qualities endowed
अरविन्द-नाभ-पाद-अरविन्द- to The Lotus-navel, feet lotus
विमुखात्-श्वपचम् वरिष्ठम् turning the face, a Chaandaala (pariah) far better
मन्ये तत्-अर्पित-मन:- I consider, to Him dedicated mind,
वचन-ईहित-अर्थ-प्राणम् speech, actions, wealth and life,
पुनाति स: कुलम् redeems he the race
न तु भूरिमान: not indeed the one with inordinate pride

नैवात्मन: प्रभुरयं निजलाभपूर्णो मानं जनादविदुष: करुणो वृणीते ।
यद् यज्जनो भगवते विदधीत मानं तच्चात्मने प्रतिमुखस्य यथा मुखश्री: ॥११॥


न-एव-आत्मन: प्रभु:-अयम् not also of Himself, The Lord, This,
निज-लाभ-पूर्ण: मानम् of His own realization sated
जनाद्-अविदुष: करुण: वृणीते honour from people ignorant, compassionately
जनाद्-अविदुष: करुण: वृणीते honour from people ignorant, compassionately accepts
यद् यत्-जन: भगवते all those people (who) in The Almighty Lord
विदधीत मानम् तत्-च-आत्मने place honour, that and on himself (is reflected)
प्रतिमुखस्य यथा मुख-श्री: in the mirror, like the face beauty

तस्मादहं विगतविक्लव ईश्वरस्य सर्वात्मना महि गृणामि यथामनीषम् ।
नीचोऽजया गुणविसर्गमनुप्रविष्ट: पूयेत येन हि पुमाननुवर्णितेन ॥१२॥


तस्मात्-अहम् विगत-विक्लव: therefore, I eased of all care
ईश्वरस्य सर्व-आत्मना of The Almighty Lord, by all means
महि गृणामि यथा-मनीषम् greatness will describe according to my
महि गृणामि यथा-मनीषम् greatness will describe according to my understanding
नीच:-अजया गुण-विसर्गम्- a lowly by Avidya, in the Gunas' existence
अनुप्रविष्ट: पूयेत येन हि having entered, is purified by which certainly
पुमान्-अनुवर्णितेन a man by praising

सर्वे ह्यमी विधिकरास्तव सत्त्वधाम्नो ब्रह्मादयो वयमिवेश न चोद्विजन्त: ।
क्षेमाय भूतय उतात्मसुखाय चास्य विक्रीडितं भगवतो रुचिरावतारै: ॥१३॥


सर्वे हि-अमी विधिकरा:-तव all indeed these, obedient to You
सत्त्व-धाम्न: ब्रह्मा-आदय: of Sattva the abode, Brahmaa and others
वयम्-इव-ईश न च-उद्विजन्त: we like, O All mighty Lord! not and hold
वयम्-इव-ईश न च-उद्विजन्त: we like, O All mighty Lord! not and hold animosity
क्षेमाय-भूतये उत-आत्म-सुखाय for welfare of creation, also for final beatitude
च-अस्य विक्रीडितम् and His sport
भगवत: रुचिर-अवतारै: The Almighty Lord's delightful descents

तद् यच्छ मन्युमसुरश्च हतस्त्वयाद्य मोदेत साधुरपि वृश्चिकसर्पहत्या ।
लोकाश्च निर्वृतिमिता: प्रतियन्ति सर्वे रूपं नृसिंह विभयाय जना: स्मरन्ति ॥१४॥


तद् यच्छ मन्युम्- therefore give away anger
असुर:-च हत:-त्वया-अद्य the demon and is killed by You today
मोदेत साधु:-अपि rejoice holy man even
वृश्चिक-सर्प-हत्या by scorpion's, snake's killing
लोका:-च निर्वृतिम्-इता: the people and are relieved now
प्रतियन्ति सर्वे रूपम् नृसिंह- and await all, for the form of Nrisimha
विभयाय जना: स्मरन्ति to withdraw anger, the people will remember (this
विभयाय जना: स्मरन्ति to withdraw anger, the people will remember (this form)

नाहं बिभेम्यजित तेऽतिभयानकास्यजिह्वार्कनेत्रभ्रुकुटीरभसोग्रदंष्ट्रात् ।
आन्त्रस्रज: क्षतजकेसरशङ्कुकर्णान्निर्ह्रादभीतदिगिभादरिभिन्नखाग्रात् ॥१५॥


न-अहम् बिभेमि-अजित not I am afraid, O Invincible Lord!
ते-अति-भयानक-आस्य your very fierce countenance
जिह्वा-अर्क-नेत्र-भ्रुकुटी- tongue, sun (like) eyes, eyebrows
रभस-उग्र-दंष्ट्रात् risen (in a frown), fierce teeth
आन्त्र-स्रज: क्षतज-केसर- intestines garlanded, blood stained hair
शङ्कु-कर्णात्- wedges like ears
निर्ह्राद-भीत-दिगिभात्- roar making afraid the elephants of the quarters
अरि-भित्-नख-अग्रात् the enemy tearing by nails' ends

त्रस्तोऽस्म्यहं कृपणवत्सल दु:सहोग्रसंसारचक्रकदनाद् ग्रसतां प्रणीत: ।
बद्ध: स्वकर्मभिरुशत्तम तेऽङ्घ्रिमूलं प्रीतोऽपवर्गशरणं ह्वयसे कदा नु ॥१६॥


त्रस्त:-अस्मि-अहम् कृपण-वत्सल afraid am I, O Lover of the miserable!
दु:सह-उग्र संसार-चक्र- unbearable terrible by transmigration cycle
कदनात् ग्रसताम् प्रणीत: crushed, among the devouring thrown
बद्ध: स्व-कर्मभि:-उशत्तम bound by own actions, O shining One!
ते-अङ्घ्रि-मूलम् प्रीत:- to Your feet soles, pleased with me,
अपवर्ग-शरणम् ह्वयसे कदा नु O of beatitude the abode! Will call when indeed

यस्मात् प्रियाप्रियवियोगसयोगजन्मशोकाग्निना सकलयोनिषु दह्यमान: ।
दु:खौषधं तदपि दु:खमतद्धियाहं भूमन्भ्रमामि वद मे तव दास्ययोगम् ॥१७॥


यस्मात् प्रिय-अप्रिय since, dear, unpleasant
वियोग-सयोग-जन्म-शोक- separation, association, by birth and grief
अग्निना सकल-योनिषु दह्यमान: fire, in all forms of birth (wombs), scorched
दु:ख-औषधम् तत्-अपि the misery's cure, that also
दु:खम्-अतत्-धिया-अहम् suffering, not that (truth) knowing I
भूमन्-भ्रमामि वद मे O Infinite Lord! Wandering, pray tell me
तव दास्य-योगम् Your service rendering Yoga

सोऽहं प्रियस्य सुहृद: परदेवताया लीलाकथास्तव नृसिंह विरिञ्चगीता: ।
अञ्जस्तितर्म्यनुगृणन्गुणविप्रमुक्तो दुर्गाणि ते पदयुगालयहंससङ्ग: ॥१८॥


स:-अहम् प्रियस्य सुहृद: that I, of The Beloved, the friend
पर-देवताया: लीला-कथा:- of the Supreme Deity, sports the stories
तव नृसिंह विरिञ्च-गीता: Your O Nrisimha, by Brahmaa sung
अञ्ज:-तितर्मि-अनुगृणन्-गुण- easily tide over, repeating the virtues
विप्रमुक्त: दुर्गाणि ते पद-युग- rid of evils, Your feet pair
आलय:-हंस-सङ्ग: shelter (taken) enlightened souls' fellowship

बालस्य नेह शरणं पितरौ नृसिंह नार्तस्य चागदमुदन्वति मज्जतो नौ: ।
तप्तस्य तत्प्रतिविधिर्य इहाञ्जसेष्टस्तावद् विभो तनुभृतां त्वदुपेक्षितानाम् ॥१९॥


बालस्य न-इह शरणम् पितरौ of a child not here, protectors parents
नृसिंह न-आर्तस्य च-अगदम्- O Nrisimha! not for the ailing and medicine
उदन्वति मज्जतो नौ: in the ocean drowning boat
तप्तस्य तत्-प्रतिविधि:-य: for an afflicted that remedy which
इह-अञ्जसा इष्ट:-तावद् here is easily prescribed, for till then
विभो तनु-भृताम् O Lord! For the embodied souls
त्वत्-उपेक्षितानाम् by You ignored

यस्मिन्यतो यर्हि येन च यस्य यस्माद् यस्मै यथा यदुत यस्त्वपर: परो वा ।
भाव: करोति विकरोति पृथक्स्वभाव: सञ्चोदितस्तदखिलं भवत: स्वरूपम् ॥२०॥


यस्मिन्-यत: यर्हि येन च in whatever, by whatever purpose, whenever, by
यस्मिन्-यत: यर्हि येन च in whatever, by whatever purpose, whenever, by whatever(instrument) and
यस्य यस्मात् of whosoever, from wheresoever's,
यस्मै यथा यत्-उत for whomsoever, however, whatever, indeed,
य:-तु-अपर: पर: वा whosoever, high or low
भाव: करोति विकरोति production does, transforms
पृथक्-स्वभाव: सञ्चोदित:- of different nature, inspired by
तत्-अखिलम् भवत: स्वरूपम् that all is Your form

माया मन: सृजति कर्ममयं बलीय: कालेन चोदितगुणानुमतेन पुंस: ।
छन्दोमयं यदजयार्पितषोडशारं संसारचक्रमज कोऽतितरेत् त्वदन्य: ॥२१॥


माया मन: सृजति Maayaa, the mind creates
कर्म-मयम् बलीय: कालेन of the Karma's product, by powerful Time,
चोदित-गुणा: अनुमतेन पुंस: by activating the Gunas, by the will of The Cosmic
चोदित-गुणा: अनुमतेन पुंस: by activating the Gunas, by the will of The Cosmic Being
छन्दोमयम् यत्-अजया with latent desires, which by Nascence
अर्पित-षोड-शारम् provided with sixteen spokes
संसार-चक्रम्-अज the transmigration wheel, O Birth less One!
क:-अतितरेत् त्वत्-अन्य: Who crosses over, to You averse

स त्वं हि नित्यविजितात्मगुण: स्वधाम्ना कालो वशीकृतविसृज्यविसर्गशक्ति: ।
चक्रे विसृष्टमजयेश्वर षोडशारे निपीड्यमानमुपकर्ष विभो प्रपन्नम् ॥२२॥


स:-त्वम् हि नित्य- That, You only, ever
विजित-आत्म-गुण: have controlled own properties
स्व-धाम्ना काल: वशी-कृत by Your own energy, Time overpowered
विसृज्य-विसर्ग-शक्ति: of cause and (effect) overcome the power,
चक्रे विसृष्टम्-अजय-ईश्वर (me) in the wheel thrown by Nascence, O Omnipotent
चक्रे विसृष्टम्-अजय-ईश्वर (me) in the wheel thrown by Nascence, O Omnipotent Lord!
षोड-शारे निपीड्यमानम्- Of sixteen pokes, being crushed
उपकर्ष विभो प्रपन्नम् pull out, O Almighty Lord! Seeking resort

दृष्टा मया दिवि विभोऽखिलधिष्ण्यपानामायु: श्रियो विभवैच्छतियाञ्जनोऽयम् ।
येऽस्मत्पितु: कुपितहासविजृम्भितभ्रूविस्फूर्जितेन लुलिता: स तु ते निरस्त: ॥२३॥


दृष्टा-मया-दिवि-विभो- seen by me in heaven, O Almighty!
अखिल-धिष्ण्यपानाम्- of all the guardians of the quarters
आयु:-श्रिय:-विभव- long life, riches, and glory
इच्छति-या-अञ्जन:-अयम् desires which man this
ये-अस्मत्-पितु: कुपित-हास- which, my father's angry laughter's
विजृम्भितभ्रू विस्फूर्जितेन- knit eyebrows, as mere play,
लुलिता: स: तु ते निरस्त: were swept away, he too by You is disposed of

तस्मादमूस्तनुभृतामहमाशिषो ज्ञ आयु: श्रियं विभवमैन्द्रियमाविरिञ्चात् ।
नेच्छामि ते विलुलितानुरुविक्रमेण कालात्मनोपनय मां निजभृत्यपार्श्वम् ॥२४॥


तस्मात्-अमू:-तनु-भृताम्- therefore, of these body bearing (beings)
अहम्-आशिष: ज्ञ: I the (sensuous) pleasures knower
आयु: श्रियम् विभवम्- of long life, wealth, glory,
इन्द्रियम्-आ विरिञ्चात् sensuous, till Brahmaa
न-इच्छामि ते विलुलितान्- do not covet, by You (they) are crushed
उरु-विक्रमेण काल-आत्मना- by the great power, by the Time form
उपनय माम् निज-भृत्य-पार्श्वम् take me, to Your servant's side

कुत्राशिष: श्रुतिसुखा मृगतृष्णिरूपा: क्वेदं कलेवरमशेषरुजां विरोह: ।
निर्विद्यते न तु जनो यदपीति विद्वान् कामानलं मधुलवै: शमयन्दुरापै: ॥२५॥


कुत्र-आशिष: श्रुतिसुखा where the sense pleasures, to hear pleasant
मृगतृष्णि-रूपा क्व-इदम् mirage in form, where this
कलेवरम्-अशेष-रुजाम् विरोह: body, endless malady producing
निर्विद्यते न तु जन: disgusted is not a man
यत्-अपि-इति विद्वान् even though this knowing
काम-अनलम् मधु-लवै: the desire fire, by honey drops
शमयन्-दुरापै: quench, difficult to procure

क्वाहं रज: प्रभव ईश तमोऽधिकेऽस्मिन् जात: सुरेतरकुले क्व तवानुकम्पा ।
न ब्रह्मणो न तु भवस्य न वै रमाया यन्मेऽर्पित: शिरसि पद्मकर: प्रसाद: ॥२६॥


क्व-अहम् रज: प्रभव: ईश where am I, of Rajas a creature, O Lord!
तम:-अधिके-अस्मिन् जात: in Tamas preponderant, in this born
सुर-इतर-कुले क्व तव-अनुकम्पा of gods' different race, where Your grace
न ब्रह्मण: न तु भवस्य not Brahmaa's, not indeed of Shankara
न वै रमाया यत्-मे-अर्पित: not also of Laxmi, that which on my placed
शिरसि पद्म-कर: प्रसाद: head, lotus hand, a favour

नैषा परावरमतिर्भवतो ननु स्याज्जन्तोर्यथाऽऽत्मसुहृदो जगतस्तथापि ।
संसेवया सुरतरोरिव ते प्रसाद: सेवानुरूपमुदयो न परावरत्वम् ॥२७॥


न-एषा पर-अवर-मति: भवत: not this superior inferior notion, Yours
ननु स्यात्-जन्तो:-यथा- surely exists of the creatures like
आत्म-सुहृद: जगत:-तथा-अपि of the self a friend, of the world, even then,
संसेवया सुरतरो:-इव by devoted service as of the celestial tree like
ते प्रसाद: सेवा-अनुरूपम्- Your grace, by service in measure
उदय: न पर-अवरत्वम् is secured, not according to superiority or inferiority

एवं जनं निपतितं प्रभवाहिकूपे कामाभिकाममनु य: प्रपतन् प्रसङ्गात् ।
कृत्वाऽऽत्मसात् सुरर्षिणा भगवन् गृहीत: सोऽहं कथं नु विसृजे तव भृत्यसेवाम् ॥२८॥


एवम् जनम् निपतितम् in this manner, a person falling
प्रभव-अहि-कूपे in the transmigration python well
काम-अभिकामम्- of sensuous pleasures hankering
अनु य: प्रपतन्- following who was falling
प्रसङ्गात् कृत्वा-आत्मसात् the example, accepted as own
सुरर्षिणा भगवन् गृहीत: by the celestial sage, O Lord! holding on,
स:-अहम् कथम् नु विसृजे that I, how indeed can give up
तव भृत्य-सेवाम् Your servant's service

मत्प्राणरक्षणमनन्त पितुर्वधश्च मन्ये स्वभृत्य ऋषिवाक्यमृतं विधातुम् ।
खड्गं प्रगृह्य यदवोचदसद्विधित्सुस्त्वामीश्वरो मदपरोवतु कं हरामि ॥२९॥


मत्-प्राण-रक्षणम्-अनन्त my life saving, O Immortal Lord!
पितु:-वध:-च मन्ये स्व-भृत्य- father's slaughter and I believe, (Your) own
ऋषि-वाक्यम्-ऋतम् विधातुम् the sages words true to render
खड्गम् प्रगृह्य यत्-अवोचत्- sward drawing, that he said
असत्-विधित्सु: त्वाम्-ईश्वर: violence to do sought You the God
मत्-अपर:-अवतु कम् हरामि me besides may save, head I sever

एकस्त्वमेव जगदेतदमुष्य यत् त्वमाद्यन्तयो: पृथगवस्यसि मध्यतश्च ।
सृष्ट्वा गुणव्यतिकरं निजमाययेदं नानेव तैरवसितस्तदनुप्रविष्ट: ॥३०॥


एक:-त्वम्-एव जगत्-एतत्- singularly You alone, world this
अमुष्य यत् त्वम-आदि-अन्तयो: of this, in that, You in the beginning and at the
अमुष्य यत् त्वम-आदि-अन्तयो: of this, in that, You in the beginning and at the end
पृथक्-अवस्यसि मध्यत:-च apart exist, in the middle and
सृष्ट्वा गुण-व्यतिकरम् creating the Guna's modification
निज-मायया-इदम् नाना-इव by own Maayaa, this, in many as,
तै:-अवसित:-तत्-अनुप्रविष्ट: by them evolve, in that entered

त्वं वा इदं सदसदीश भवांस्ततोऽन्यो माया यदात्मपरबुद्धिरियं ह्यपार्था ।
यद् यस्य जन्म निधनं स्थितिरीक्षणं च तद् वै तदेव वसुकालवदष्टितर्वो: ॥३१॥


त्वम् वा इदम् सत्-असत्-ईश You or this, cause effect, O Almighty
भवान्-तत:-अन्य: माया यत्- You from that is different, Maayaa because
आत्म-पर-बुद्धि:-इयम् of ones other the notion this
हि-अपार्था indeed is meaningless
यद् यस्य जन्म that from which is its (a thing's) birth,
निधनम् स्थिति:-ईक्षणम् into which dissolves, in which lives, and comes to
निधनम् स्थिति:-ईक्षणम् into which dissolves, in which lives, and comes to light
च तद् वै तत्-एव and, that indeed is that only
वसु-काल-वत्-अष्टि-तर्वो: cause and effect like, the seed and the tree

न्यस्येदमात्मनि जगद् विलयाम्बुमध्ये शेषेऽऽत्मना निजसुखानुभवो निरीह: ।
योगेन मीलितदृगात्मनिपीतनिद्रोस्तुर्ये स्थितो न तु तमो न गुणांश्च युङ्क्षे ॥३२॥


न्यस्य-इदम्-आत्मनि जगद् folding this, in Yourself this cosmos
विलय-अम्बु-मध्ये शेषे-आत्मना in the Deluge ocean water, repose, by Yourself
निज-सुख-अनुभव: निरीह: Your very own bliss enjoying, without any activity
योगेन मीलित-दृग-आत्मनि-पीत- by Yoga closed eyes, in Self absorption
निद्र:-तुर्ये स्थित: न तु तम: in sleep, in (Your) absolute nature existing,
निद्र:-तुर्ये स्थित: न तु तम: in sleep, in (Your) absolute nature existing, not indeed Tamas
न गुणान्-च युङ्क्षे not Gunas and recognize

तस्यैव ते वपुरिदं निजकालशक्त्या सञ्चोदितप्रकृतिधर्मण आत्मगूढम् ।
अम्भस्यनन्तशयनाद् विरमत्समाधेर्नाभेरभूत् स्वकणिकावटवन्महाब्जम् ॥३३॥


तस्य-एव ते वपु:-इदम् of That only Your body this
निज-काल-शक्त्या सञ्चोदित- by Your own Time spirit activity
प्रकृति-धर्मण आत्म-गूढम् Prakriti's modes, in Yourself hidden
अम्भसि-अनन्त-शयनात् in the ocean, on Ananta sleeping,
विरमत्-समाधे:-नाभे:-अभूत् (when) ended the trance, in the navel sprang from
स्व-कणिका-वट-वत्-महा-अब्जम् Your own tiny seed, Banyan tree like, a huge
स्व-कणिका-वट-वत्-महा-अब्जम् Your own tiny seed, Banyan tree like, a huge lotus

तत्सम्भव: कविरतोऽन्यदपश्यमानस्त्वां बीजमात्मनि ततं स्वबहिर्विचिन्त्य ।
नाविन्ददब्दशतमप्सु निमज्जमानो जातेऽङ्कुरे कथमुहोपलभेत बीजम् ॥३४॥


तत्-सम्भव: कवि:-अत:-अन्यत्- from that sprang Brahmaa (the seer), from that
अपश्यमान:-त्वाम् बीजम्-आत्मनि not seeing, You the seed, in himself
ततम् स्व-बहि:-विचिन्त्य abiding, from himself outside thinking
न-अविन्दत्-अब्द-शतम्- did not find for years hundred
अप्सु निमज्जमान: जाते-अङ्कुरे in the waters diving, having shot forth the
अप्सु निमज्जमान: जाते-अङ्कुरे in the waters diving, having shot forth the sprout,
कथम्-उ-ह-उपलभेत बीजम् how O! indeed is found the seed

स त्वात्मयोनिरतिविस्मित आस्थितोऽब्जं कालेन तीव्रतपसा परिशुद्धभाव: ।
त्वामात्मनीश भुवि गन्धमिवातिसूक्ष्मं भूतेन्द्रियाशयमये विततं ददर्श ॥३५॥


स: तु-आत्म-योनि:- he, indeed, the self born (Brahmaa)
अति-विस्मित: आस्थित:-अब्जम् very bewildered, perched on the lotus
कालेन तीव्र-तपसा in Time by intense meditation
परिशुद्ध-भाव: thoroughly purified heart
त्वाम्-आत्मनि-ईश You in himself, O Lord!
भुवि गन्धम्-इव-अति-सूक्ष्मम् in the earth odour like, very subtle
भूत-इन्द्रिय-आशयमये the elements and the senses consisting of
विततम् ददर्श pervading saw

एवं सहस्रवदनाङ्घ्रिशिर: करोरुनासास्यकर्णनयनाभरणायुधाढ्यम् ।
मायामयं सदुपलक्षितसन्निवेशं दृष्ट्वा महापुरुषमाप मुदं विरिञ्च: ॥३६॥


एवम् सहस्र-वदन-अङ्घ्रि-शिर: thus, thousands of faces, feet, heads,
कर-उरु-नासा-आस्य-कर्ण-नयन- hands, thighs, noses, mouths, ears, eyes,
आभरण-आयुध-आढ्यम् ornaments, weapons endowed with
मायामयम् सदुपलक्षित सन्निवेशम् by (His) own Maayaa, beholding the disposition,
दृष्ट्वा महा-पुरुषम्- seeing, The Supreme Person
आप मुदम् विरिञ्च: experienced great joy Brahmaa

तस्मै भवान्हयशिरस्तनुवं च बिभ्रद् वेदद्रुहावतिबलौ मधुकैटभाख्यौ ।
ह्त्वाऽऽनयच्छ्रुतिगणांस्तु रजस्तमश्च सत्त्वं तव प्रियतमां तनुमामनन्ति ॥३७॥


तस्मै भवान्-हयशिर:-तनुवम् for him (Brahmaa) Hayagreeva form
च बिभ्रद् वेद-द्रुहौ-अति-बलौ and assuming, Veda's enemies mighty
मधु-कैटभ-आख्यौ Madhu and Kaitabha named
ह्त्वा-आनयत्-श्रुतिगणान्-तु slaying, restored the Vedas, indeed
रज:-तम:-च सत्त्वम् तव Rajas and Tamas, Sattva, Your
प्रियतमाम् तनुम्-आमनन्ति most beloved body they declare

इत्थं नृतिर्यगृषिदेवझषावतारैर्लोकान् विभावयसि हंसि जगत्प्रतीपान् ।
धर्मं महापुरुष पासि युगानुवृत्तं छन्न: कलौ यदभवस्त्रियुगोऽथ स त्वम् ॥३८॥


इत्थम् नृ-तिर्यक्-ऋषि-देव- in this manner, man, beasts, sages, gods,
झष-अवतारै:-लोकान् विभावयसि Fish, descents, the worlds protect
हंसि जगत्-प्रतीपान् destroy the creation's enemies
धर्मम् महापुरुष पासि the virtues O Supreme Person! maintain
युग-अनुवृत्तम् छन्न: कलौ यत्- as prevalent, hidden in Kaliyuga, is because
अभव:-त्रियुग:-अथ स: त्वम् became Triyuga, then, That is You

नैतन्मनस्तव कथासु विकुण्ठनाथ सम्प्रीयते दुरितदुष्टमसाधु तीव्रम् ।
कामातुरं हर्षशोकभयैषणार्तं तस्मिन्कथं तव गतिं विमृशामि दीन: ॥३९॥


न-एतत्-मन:-तव कथासु not this mind, in Your stories
विकुण्ठनाथ सम्प्रीयते O Lord of Vaikuntha! finds delight
दुरित-दुष्टम्-असाधु तीव्रम् vitiated by sin, grossly wicked,
काम-आतुरम् हर्ष-शोक-भय- by lust morbid, by joy, grief, fear,
ऐषण-आर्तम् तस्मिन्-कथम् desires afflicted, in that, how
तव गतिम् विमृशामि दीन: Your nature contemplate, the wretched I

जिह्वैकतोऽच्युत विकर्षति मावितृप्ता शिश्नोऽन्यतस्त्वगुदरं श्रवणं कुतश्चित् ।
घ्राणोऽन्यतश्चपलदृक् क्व च कर्मशक्तिर्बह्व्य: सपत्न्य इव गेहपतिं लुनन्ति ॥४०॥


जिह्वा-एकत:-अच्युत विकर्षति the tongue on one side, O Immortal Lord! pulls
जिह्वा-एकत:-अच्युत विकर्षति the tongue on one side, O Immortal Lord! pulls me,
मा-अवितृप्ता शिश्न:-अन्यत:- not fully gratified, the generative organ, in
त्वक्-उदरम् श्रवणम् कुतश्चित् skin, the stomach, the hearing sense, in yet
त्वक्-उदरम् श्रवणम् कुतश्चित् skin, the stomach, the hearing sense, in yet another
घ्राण:-अन्यत:-चपल-दृक् क्व च smell in another, restless eyes in any which (direction) and
कर्म-शक्ति:-बह्व्य: सपत्न्य: इव the action faculties many co-wives like
गेह-पतिम् लुनन्ति the house-holder wrench

एवं स्वकर्मपतितं भववैतरण्यामन्योन्यजन्ममरणाशनभीतभीतम् ।
पश्यञ्जनं स्वपरविग्रहवैरमैत्रं हन्तेति पारचर पीपृहि मूढमद्य ॥४१॥


एवम् स्व-कर्म-पतितम् in this manner, by own actions' fallen
भव-वैतरण्याम्-अन्योन्य- into world's Vaitaranee, from one to another
जन्म-मरण-अशन-भीत-भीतम् birth and death, consequently by the fear afraid
पश्यन्-जनम् स्व-पर-विग्रह- perceiving the creatures, with own and others'
वैर-मैत्रम् हन्त-इति enmity and friendship, Alas this
पारचर पीपृहि मूढम्-अद्य O Lord! Living across, protect the foolish today

को न्वत्र तेऽखिलगुरो भगवन्प्रयास उत्तारणेऽस्य भवसम्भवलोपहेतो: ।
मूढेषु वै महदनुग्रह आर्तबन्धो किं तेन ते प्रियजनाननुसेवतां न: ॥४२॥


क: नु-अत्र ते-अखिल-गुरो who indeed, in this, Your, O of All the Teacher!
भगवन्-प्रयास: उत्-तारणे-अस्य O Lord! Effort surely in uplifting this
भव-सम्भव-लोप-हेतो: creation, protection and dissolution's Cause
मूढेषु वै महत्-अनुग्रह to the foolish, indeed of the exalted, is compassion
आर्तबन्धो किम् तेन ते O Friend of the afflicted! what of that, Your
प्रियजनान्-अनुसेवताम् न: devotees' serving, we

नैवोद्विजे पर दुरत्ययवैतरण्यास्त्वद्वीर्यगायनमहामृतमग्नचित्त: ।
शोचे ततो विमुखचेतस इन्द्रियार्थमायासुखाय भरमुद्वहतो विमूढान् ॥४३॥


न-एव-उद्विजे पर not at all am afraid, O Supreme!
दुरत्यय-वैतरण्या:- of the difficult to cross Vaitaranee
त्वत्-वीर्य-गायन Your prowess singing of
महा-अमृत-मग्न-चित्त: In the great nectar, immersed mind
शोचे तत: विमुख-चेतस: lament from that, turned away minds
इन्द्रिय-अर्थ-माया-सुखाय for the sense objects, the Maayaa pleasures
भरम्-उद्वहत: विमूढान् the weight carrying deluded people

प्रायेण देव मुनय: स्वविमुक्तिकामा मौनं चरन्ति विजने न परार्थनिष्ठा: ।
नैतान्विहाय कृपणान्विमुमुक्ष एको नान्यं त्वदस्य शरणं भ्रमतोऽनुपश्ये ॥४४॥


प्रायेण देव मुनय: generally, O Lord! ascetics,
स्व-विमुक्ति-कामा for own liberation desirous
मौनम् चरन्ति विजने silence practice in solitude
न पर-अर्थ-निष्ठा: not for others' interest devoted
न-एतान्-विहाय कृपणान्- not these abandoning, the destitute
विमुमुक्ष: एक: न-अन्यम् त्वत्- liberation desire alone, not any other than You
अस्य शरणम् भ्रमत:-अनुपश्ये his shelter, for the wandering, I see

यन्मैथुनादि गृहमेधिसुखं हि तुच्छं कण्डूयनेन करयोरिव दु:खदु:खम् ।
तृप्यन्ति नेह कृपणा बहुदु:खभाज: कण्डूतिवन्मनसिजं विषहेत धीर: ॥४५॥


यत्-मैथुन-आदि गृहमेधि-सुखम् those copulation and other, householders' pleasures
हि तुच्छम् कण्डूयनेन करयो:-इव are trivial, by itching of the hands like
दु:ख-दु:खम् suffering and suffering
तृप्यन्ति न-इह कृपणा sated are not here, the wretched
बहु-दु:ख-भाज: कण्डूति-वत्- many troubles causing, the itching like
मनसिजम् विषहेत धीर: passion curb some wise

मौनव्रतश्रुततपोऽध्यायनस्वधर्मव्याख्यारहोजपसमाधय आपवर्ग्या: ।
प्राय: परं पुरुष ते त्वजितेन्द्रियाणां वार्ता भवन्त्युत न वात्र तु दाम्भिकानाम् ॥४६॥


मौन-व्रत-श्रुत-तप:-अध्यायन silence, fasting, hearing of scriptures,
मौन-व्रत-श्रुत-तप:-अध्यायन silence, fasting, hearing of scriptures, asceticism, self study,
स्व-धर्म-व्याख्या- own obligatory duties discharging, exposition of
रह:-जप-समाधय living in solitude, muttering of Lord's name, and
रह:-जप-समाधय living in solitude, muttering of Lord's name, and meditation
आपवर्ग्या: are beatitude conducive
प्राय: परम् पुरुष generally, O Supreme Person!
ते तु-अजित-इन्द्रियाणाम् these indeed for those of uncontrolled senses
वार्ता भवन्ति-उत livelihood become, surely
न वा-अत्र तु not or in this case, indeed
दाम्भिकानाम् for the hypocrite

रूपे इमे सदसती तव वेदसृष्टे बीजाङ्कुराविव न चान्यदरूपकस्य ।
युक्ता: समक्षमुभयत्र विचिन्वते त्वां योगेन वह्निमिव दारुषु नान्यत: स्यात् ॥४७॥


रूपे इमे सत्-असती forms these two, the Unmanifest and the manifest,
तव वेद-सृष्टे of Yours are by the Vedas discovered
बीज-अङ्कुरौ-इव like seed and sprout
न च-अन्यत्-अरूपकस्य not and other (than You), of The Formless
युक्ता: समक्षम्-उभयत्र the Yogis, directly (in) both (forms)
विचिन्वते त्वाम् योगेन perceive You through Yoga
वह्निम्-इव दारुषु fire like in wood (is seen by attrition)
न-अन्यत: स्यात् not by other (means) is possible

त्वं वायुरग्निरवनिर्वियदम्बुमात्रा: प्राणेन्द्रियाणि हृदयं चिदनुग्रहश्च ।
सर्वं त्वमेव सगुणो विगुणश्च भूमन् नान्यत् त्वदस्त्यपि मनोवचसा निरुक्तम् ॥४८॥


त्वम् वायु:-अग्नि:-अवनि:- You are the air, fire, earth,
वियत्-अम्बु-मात्रा: प्राण-इन्द्रियाणि ether, water, the (Tan-) maatras, the
वियत्-अम्बु-मात्रा: प्राण-इन्द्रियाणि ether, water, the (Tan-) maatras, the vital air, the Indriyas
हृदयम् चित्-अनुग्रह:-च the mind, the intellect, the ego, and
सर्वम् त्वम्-एव सगुण: विगुण:-च all are You only, the qualified, the
सर्वम् त्वम्-एव सगुण: विगुण:-च all are You only, the qualified, the unqualified (subtle) and
भूमन् न-अन्यत् त्वत्-अस्ति-अपि O Infinite One! Not other than You is also
मन:-वचसा निरुक्तम् by mind or speech revealed

नैते गुणा न गुणिनो महदादयो ये सर्वे मन: प्रभृतय: सहदेवमर्त्या: ।
आद्यन्तवन्त उरुगाय विदन्ति हि त्वामेवं विमृश्य सुधियोविरमन्तिशब्दात् ॥४९॥ सुधियो
विरमन्ति शब्दात् ॥49॥


आद्यन्तवन्त उरुगाय विदन्ति हि त्वामेवं विमृश्य सुधियोविरमन्तिशब्दात् ॥४९॥


सुधियो विरमन्ति शब्दात् ॥49॥


न-एते गुणा: न गुणिन: not these Gunas, nor the result of the Gunas,
महत्-आदय: ये सर्वे the Mahat-tatva etc., those all
मन: प्रभृतय: सह-देव-मर्त्या: mind and others, along with gods and human
मन: प्रभृतय: सह-देव-मर्त्या: mind and others, along with gods and human beings
आदि-अन्त-वन्त: उरुगाय are with beginning and end, O Much praised One!
विदन्ति हि त्वाम्-एवम् know indeed You thus (in truth)
विमृश्य-सुधिय: विरमन्ति-शब्दात् thinking thus, men with good sense, desist
विमृश्य-सुधिय: विरमन्ति-शब्दात् thinking thus, men with good sense, desist from learning

तत् तेऽर्हत्तम नम: स्तुतिकर्मपूजा: कर्मस्मृतिश्चरणयो: श्रवणं कथायाम् ।
संसेवया त्वयि विनेति षडङ्गया किं भक्तिं जन: परम हंसगतौ लभेत ॥५०॥


तत् ते-अर्हत्तम therefore, Your, O Most Worshipful One!
नम: स्तुति कर्म-पूजा: salutation, glorification, offering of actions as
नम: स्तुति कर्म-पूजा: salutation, glorification, offering of actions as worship
कर्म-स्मृति:-चरणयो: waiting on You, concentrating on feet,
श्रवणम् कथायाम् listening to stories
संसेवया त्वयि विना-इति service to You, without these
षट्-अङ्गया किम् भक्तिम् जन: six parts, can devotion man (achieve)
परम हंस-गतौ लभेत the highest ascetics' goal achieve
नारद उवाच - Naarada said -

एतावद्वर्णितगुणो भक्त्या भक्तेन निर्गुण: ।
प्रह्लादं प्रणतं प्रीतो यतमन्युरभाषत ॥५१॥


एतावत्-वर्णित-गुण: all these elaborated, the virtues,
भक्त्या भक्तेन निर्गुण: with devotion, by the devotee, The Lord, beyond the
भक्त्या भक्तेन निर्गुण: with devotion, by the devotee, The Lord, beyond the Gunas,
प्रह्लादम् प्रणतम् प्रीत: to Prahlaada bowed low, highly pleased,
यत:-मन्यु:-अभाषत controlling anger, said
श्री भगवान् उवाच - The Lord said -

प्रह्लाद भद्रं भद्रं ते प्रीतोऽहं तेऽसुरोत्तम ।
वरं वृणीष्वाभिमतं कामपूरोऽस्म्यहं नृणाम् ॥५२॥


प्रह्लाद भद्रम् भद्रम् ते Prahlaada! well be with You!
प्रीत:-अहम् ते-असुर-उत्तम pleased am I, with You, O Demons' chief!
वरम् वृणीष्व-अभिमतम् boon ask for per desire
काम-पूर:-अस्मि-अहम् desire to fulfil am I
नृणाम् of men

मामप्रीणत आयुष्मन्दर्शनं दुर्लभं हि मे ।
दृष्ट्वा मां न पुनर्जन्तुरात्मानं तप्तुमर्हति ॥५३॥


माम्-अप्रीणत: आयुष्मन्- Me, unable to please, O Long lived One!
दर्शनम् दुर्लभम् हि मे sight difficult is indeed of Me
दृष्ट्वा माम् न पुन:-जन्तु:- having beheld Me, not again a creature
आत्मानम् तप्तुम्-अर्हति himself to suffer is worthy

प्रीणन्ति ह्यथ मां धीरा: सर्वभावेन साधव: ।
श्रेयस्कामा महाभागा: सर्वासामाशिषां पतिम् ॥५४॥


प्रीणन्ति हि-अथ माम् धीरा: please, indeed therefore, Me, the enlightened
प्रीणन्ति हि-अथ माम् धीरा: please, indeed therefore, Me, the enlightened souls
सर्व-भावेन साधव: by all their beings, the pious,
श्रेय:-कामा: महा-भागा: blessedness desirous, highly fortunate
सर्वासाम्-आशिषाम् पतिम् of all the boons The Bestower

एवं प्रलोभ्यमानोऽपि वरैर्लोकप्रलोभनै: ।
एकान्तित्वाद्भगवति नैच्छत् तानसुरोत्तम: ॥५५॥


एवम् प्रलोभ्यमान:-अपि in this manner, being tempted also
वरै:-लोक-प्रलोभनै: by boons to the worlds alluring
एकान्तित्वात्-भगवति being exclusively devoted to The Lord
न-ऐच्छत् तान्-असुर-उत्तम: did not hanker of them, of the Asuras the best
श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां सप्तम स्कन्धे प्रह्लादचरिते भगवत्स्तवो नाम
नवम: अध्याय: ॥९॥


श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां सप्तम स्कन्धे प्रह्लादचरिते भगवत्स्तवो नाम
नवम: अध्याय: ॥९॥ Thus ends the ninth discourse entitled 'A Eulogy of The Lord', forming

नारद उवाच - Naarada said -

भक्तियोगस्य तत् सर्वमन्तरायतयार्भक: ।
मन्यमानो हृषीकेशं स्मयमान उवाच ह ॥१॥


भक्ति-योगस्य तत् सर्वम्- of devotional practice, that all
अन्तराय-तया-अर्भक: impediment, that, the lad (Prahlaada)
मन्यमान: हृषीकेशम् concluding, to Lord Hrishikesha (Ruler of senses)
स्मयमान उवाच ह smilingly said indeed

मा मां प्रलोभयोत्पत्त्याऽऽसक्तं कामेषु तैर्वरै: ।
तत्सङ्गभीतो निर्विण्णो मुमुक्षुस्त्वामुपाश्रित: ॥२॥


मा माम् प्रलोभय-उत्पत्त्या- do not me tempt, by birth
आसक्तम् कामेषु तै:-वरै: attached to pleasures, by those boons
तत्-सङ्ग-भीत: निर्विण्ण: by their attachment afraid and exhausted,
मुमुक्षु: त्वाम्-उपाश्रित: freedom seeking, in You shelter

भृत्यलक्षणजिज्ञासुर्भक्तं कामेष्वचोदयत् ।
भवान् संसार बीजेषु हृदयग्रन्थिषु प्रभो ॥३॥


भृत्य-लक्षण-जिज्ञासु:- the devotee's characteristics, eager to know
भक्तम् कामेषु-अचोदयत् in sense pleasures prompted (me)
भवान् संसार बीजेषु You, in the transmigrations seeds
हृदय-ग्रन्थिषु प्रभो in the heart's knots, O Lord!

नान्यथा तेऽखिलगुरो घटेत करुणात्मन: ।
यस्त आशिष आशास्ते न स भृत्य: स वै वणिक् ॥४॥


न-अन्यथा ते-अखिलगुरो not otherwise, for You, O World's Preceptor!
घटेत करुण-आत्मन: this happens, for The Kind-hearted
य:-ते आशिष: आशास्ते one who from You boon seeks
न स: भृत्य: स: वै वणिक् not he a devotee, he indeed is a businessman

आशासानो न वै भृत्य: स्वामिन्याशिष आत्मन: ।
न स्वमी भृत्यत: स्वाम्यमिच्छन् यो राति चाशिष: ॥५॥


आशासान: न वै भृत्य: the one desiring, not indeed is a servant
स्वामिनि-आशिष: आत्मन: from the master, blessing for oneself
न स्वमी भृत्यत: स्वाम्यम्- not is the master, mastership
इच्छन् य: राति च-आशिष: expecting, who gives and the blessings

अहं त्वकामस्त्वद्भक्तस्त्वं च स्वाम्यनपाश्रय: ।
नान्यथेहावयोरर्थो राजसेवकयोरिव ॥६॥


अहम् तु-अकाम:-त्वत्-भक्त:- I, however, not desirous, Your devotee
त्वम् च स्वामी-अनपाश्रय: You and master, are without expectations
न-अन्यथा-इह-आवयो:-अर्थ: not otherwise, here, ours interest
राज-सेवकयो:-इव king and servant like

यदि रासीश मे कामान् वरांस्त्वं वरदर्षभ ।
कामानां हृद्यसंरोहं भवतस्तु वृणे वरम् ॥७॥


यदि रासि-ईश मे कामान् if, bestow, O Lord! my sought
वरान्-त्वम् वरदर्षभ boons, You, O Chief of the Bestower!
कामानाम् हृदि-असंरोहम् of the desires, in the heart, may not sprout
भवत:-तु वृणे वरम् from You, indeed, solicit (this) boon

इन्द्रियाणि मन: प्राण: आत्मा धर्मो धृतिर्मति: ।
ह्री: श्रीस्तेज: स्मृति: सत्यं यस्य नश्यन्ति जन्मना ॥८॥


इन्द्रियाणि मन: प्राण: Indriyas, (the senses), mind, vital energy,
आत्मा धर्म: धृति:-मति: body, righteousness, firmness, understanding,
ह्री: श्री:-तेज: स्मृति: सत्यम् modesty, wealth, glory, memory, truthfulness
यस्य नश्यन्ति जन्मना whose are destroyed by birth

विमुञ्चति यदा कामान्मानवो मनसि स्थितान् ।
तर्ह्येव पुण्डरीकाक्ष भगवत्त्वाय कल्पते ॥९॥


विमुञ्चति यदा कामान्- gets rid of, when of the desires
मानव: मनसि स्थितान् a man, in the heart rooted
तर्हि-एव पुण्डरीकाक्ष then alone, O Lotus eyed Lord!
भगवत्त्वाय कल्पते for divine glory is worthy

नमो भगवते तुभ्यं पुरुषाय महात्मने ।
हरयेऽद्भुतसिंहाय ब्रह्मणे परमात्मने ॥१०॥


नम: भगवते तुभ्यम् Hail to The Almighty, to You,
पुरुषाय महात्मने The Person high souled
हरये-अद्भुत-सिंहाय to Shree Hari, the extraordinary lion
ब्रह्मणे परम-आत्मने The Absolute, The Supreme Spirit
नृसिंह उवाच - Nrisimha said -

नैकान्तिनो मे मयि जात्विहाशिष आशासतेऽमुत्र च ये भवद्विधा: ।
अथापि मन्वन्तरमेतदत्र दैत्येश्वराणानुभुङ्क्ष्व भोगान् ॥११॥


न-एकान्तिन: मे मयि not the exclusively devoted to Me, from Me
जातु-इह-आशिष: आशासते- ever here, benefits seek
अमुत्र च ये भवत्-विधा: in the next world, and those who are your like
अथ-अपि मन्वन्तरम्-एतत्- even then, (through) the Manvantara this
अत्र दैत्य-ईश्वराणाम्- here, of the Daityas' lords
अनुभुङ्क्ष्व भोगान् enjoy the luxuries

कथा मदीया जुषमाण: प्रियास्त्वमावेश्य मामात्मनि सन्तमेकम् ।
सर्वेषु भूतेष्वधियज्ञमीशं यजस्व योगेन च कर्म हिन्वन् ॥१२॥


कथा मदीया जुषमाण: the stories Mine, hearing,
प्रिया:-त्वम्-आवेश्य माम्- delightful, you placing Me
आत्मनि सन्तम्-एकम् in your heart, The Lord , One
सर्वेषु भूतेषु-अधियज्ञम्-ईशम् in all creatures, presiding over the sacrifices,
सर्वेषु भूतेषु-अधियज्ञम्-ईशम् in all creatures, presiding over the sacrifices, The Lord
यजस्व योगेन worship by Yoga
च कर्म हिन्वन् and the actions renounce

भोगेन पुण्यं कुशलेन पापं कलेवरं कालजवेन हित्वा ।
कीर्तिं विशुद्धां सुरलोकगीतां विताय मामेष्यसि मुक्तबन्ध: ॥१३॥


भोगेन पुण्यम् by enjoyment, the merits
कुशलेन पापम् by meritorious actions, the sins
कलेवरम् काल-जवेन हित्वा the body, in Time's course, exhausting
कीर्तिम् विशुद्धाम् fame untainted
सुर-लोक-गीताम् विताय in the gods' world sung, by spreading
माम्-एष्यसि मुक्त-बन्ध: Me will attain, freed of bonds

य एतत् कीर्तयेन्मह्यं त्वया गीतमिदं नर: ।
त्वां च मां च स्मरन्काले कर्मबन्धात् प्रमुच्यते ॥१४॥


य: एतत् कीर्तयेत्-मह्यम् whosoever this sings, of Me
त्वया गीतम्-इदम् नर: by you sung this hymn, man
त्वाम् च माम् च स्मरन्- you and Me and remembering,
काले कर्म-बन्धात् प्रमुच्यते in time, from actions' bondage will be freed
प्रह्लास उवाच - Prahlaada said -

वरं वरय एतत् ते वरदेशान्महेश्वर ।
यदनिन्दत् पिता मे त्वामविद्वांस्तेज ऐश्वरम् ॥15॥


वरम् वरय एतत् ते boon (I) solicit this from You
वरदेशात्-महेश्वर The boon Bestower' Ruler, The Supreme Lord
यत्-अनिन्दत् पिता मे that spoke ill, father mine
त्वाम्-अविद्वान् तेज ऐश्वरम् of You, not knowing, glory divine

विद्धामर्षाशय: साक्षात् सर्वलोकगुरुं प्रभुम् ।
भ्रातृहेति मृषादृष्टिस्त्वद्भक्ते मयि चाघवान् ॥१६॥


विद्ध-अमर्ष-आशय: साक्षात् pierced with indignation, the heart, direct
सर्व-लोक-गुरुम् प्रभुम् of the entire world's The Preceptor, The Almighty Lord
भ्रातृ-हेति मृषा-दृष्टि:- brother's slayer, false notion,
त्वत्-भक्ते मयि च-अघवान् in your devotee me, and grudged

तस्मात् पिता मे पूयेत दुरन्ताद् दुस्तरादघात्।
पूतस्तेऽपाङ्गसंदृष्टस्तदा कृपणवत्सल ॥१७॥


तस्मात् पिता मे पूयेत from that, father my, may be absolved
दुरन्तात् दुस्तरात्-अघात् difficult to get rid of, difficult to cross over, the
दुरन्तात् दुस्तरात्-अघात् difficult to get rid of, difficult to cross over, the sin
पूत:-ते-अपाङ्ग-संदृष्ट: was purged by Your corner of the eyes seen,
तदा कृपण-वत्सल then, O of the afflicted The Lover!
श्री भगवान् उवाच - The Lord said -

त्रि:सप्तभि: पिता पूत: पितृभि: सह तेऽनघ ।
यत् साधोऽस्य गृहे जातो भवान्वै कुलपावन: ॥१८॥


त्रि:-सप्तभि: पिता पूत: with three times seven (twenty one), father is
त्रि:-सप्तभि: पिता पूत: with three times seven (twenty one), father is purified
पितृभि: सह ते-अनघ past generations with your, O Sinless One!
यत् साधो-अस्य गृहे जात: in that, O Pious soul! in his house was born
भवान्-वै कुल-पावन: you surely, the race sanctifier

यत्र यत्र च मद्भक्ता: प्रशान्ता: समदर्शिन: ।
साधव: समुदाचारास्ते पूयन्त्यपि कीकटा: ॥१९॥


यत्र यत्र च मत्-भक्ता: wherever, and, My devotees
प्रशान्ता: समदर्शिन: entirely peaceful, viewing all as same
साधव: समुदाचारा:- pious, noble,
ते पूयन्ति-अपि कीकटा: they sanctify even vitiated lands

सर्वात्मना न हिंसन्ति भूतग्रामेषु किञ्चन ।
उच्चावचेषु दैत्येन्द्र मद्भावेन गतस्पृहा: ॥२०॥


सर्व-आत्मना न हिंसन्ति by all (viewing as) themselves, do not cause injury
भूत-ग्रामेषु किञ्चन to the living beings multitudes, to any
उच्च-अवचेषु दैत्येन्द्र high or low O Ruler of the Daityas!
मत्-भावेन गत-स्पृहा: because of to Me devotion, rid of hankerings

भवन्ति पुरुषा लोके मद्भक्तास्त्वामनुव्रता: ।
भवान्मे खलु भक्तानां सर्वेषां प्रतिरूपधृक् ॥२१॥


भवन्ति पुरुषा: लोके will be people, in this world,
मत्-भक्ता: त्वाम्-अनुव्रता: My devotees, your followers,
भवान्-मे खलु भक्तानाम् you of my, definitely, devotees
सर्वेषाम् प्रतिरूप-धृक् all are model holding

कुरुत्वं प्रेतकार्याणि पितु: पूतस्य सर्वश: ।
मदङ्गस्पर्शनेनाङ्ग लोकान्यास्यति सुप्रजा: ॥२२॥


कुरु-त्वम् प्रेत-कार्याणि perform you the last rites
पितु: पूतस्य सर्वश: of (your) father, the one purified in everyway
मत्-अङ्ग-स्पर्शनेन-अङ्ग by My Person's touch, O Dear One!
लोकान्-यास्यति सुप्रजा: to the (higher) realms will go, having a noble son

पित्र्यं च स्थानमातिष्ठ यथोक्तं ब्रह्मवादिभि: ।
मय्यावेश्य मनस्तात कुरु कर्माणि मत्पर: ॥२३॥


पित्र्यम् च स्थानम्-आतिष्ठ of father and throne occupy
यथा-उक्तम् ब्रह्म-वादिभि: as directed by the Vedas' exponents
मयि-आवेश्य मन:-तात in Me fix (your) mind, O Dear Son!
कुरु कर्माणि मत्-पर: and perform duties, to Me devoted
नारद उवाच - Naarada said -

प्रह्लादोऽपि तथा चक्रे पितुर्यत्साम्परायिकम् ।
यथाऽऽह भगवान् राजन्नभिषिक्तो द्विजोत्तमै: ॥२४॥


प्रह्लाद:-अपि तथा चक्रे Prahlaada also, that did
पितु:-यत्-साम्परायिकम् father's those funeral rites
यथा-आह भगवान् as had commanded The Lord
राजन्-अभिषिक्त: द्विज-उत्तमै: O King! Coroneted, by the Braahmanas, the
राजन्-अभिषिक्त: द्विज-उत्तमै: O King! Coroneted, by the Braahmanas, the foremost

प्रसादसुमुखं दृष्ट्वा ब्रह्मा नरहरिं हरिम् ।
स्तुत्वा वाग्भि: पवित्राभि: प्राह देवादिभिर्वृत: ॥२५॥


प्रसाद-सुमुखम् दृष्ट्वा pleased serene face, seeing
ब्रह्मा नरहरिम् हरिम् Brahmaa, The Man-lion Lord
स्तुत्वा वाग्भि: पवित्राभि: exalted by hymns sacred,
प्राह देव-आदिभि:-वृत: and said by gods and others surrounded
ब्रह्मा उवाच - Brahmaa said -

देवदेवाखिलाध्यक्ष भूतभावन पूर्वज ।
दिष्ट्या ते निहत: पापो लोक सन्तापनोऽसुर: ॥२६॥


देव-देव-अखिल-अध्यक्ष O God of gods! Of all, Supreme Ruler!
भूत-भावन पूर्वज created beings' Protector! My father!
दिष्ट्या ते निहत: पाप: fortunately, by You, is killed the wicked
लोक सन्तापन:-असुर: peoples' tormentor, the Asura

योऽसौ लब्धवरो मत्तो न बध्यो मम सृष्टिभि: ।
तपोयोगबलोन्नद्ध: समस्तनिगमानहन् ॥२७॥


य:-असौ लब्ध-वर: मत्त: who this, acquired boons from me
न बध्य: मम सृष्टिभि: not to be killed by my creation
तप:-योग-बल-उन्नद्ध: by austerities and yoga strengthened
समस्त-निगमान्-अहन् all (conducts) of the Vedas, stamped out

दिष्ट्यास्य तनय: साधुर्महाभागवतोऽर्भक: ।
त्वया विमोचितो मृत्योर्दिष्ट्या त्वां समितोऽधुना ॥२८॥


दिष्ट्या तनय: साधु: fortunately, the son pious
महा-भागवत:-अर्भक: the great devotee, a lad,
त्वया विमोचित: मृत्यो:- by You is delivered from death,
दिष्ट्या त्वाम् समित:-अधुना and fortunately, to You has attained now

एतद् वपुस्ते भगवन्ध्यायत: प्रयतात्मन: ।
सर्वतो गोप्तृ संत्रासान्मृत्योरपि जिघांसत: ॥२९॥


एतत् वपु:-ते भगवन् this form of Yours, O Lord!
ध्याययत: प्रयता-आत्मन: by contemplating, and by a subdued mind
सर्वत: गोप्तृ संत्रासात्- is all protecting from dangers
मृत्यो:-अपि जिघांसत: from death also willing to kill
नृसिंह उवाच - Nrisimha said -

मैवं वरोऽसुराणां ते प्रदेय: पद्मसम्भव: ।
वर: क्रूरनिसर्गाणामहीनाममृतं यथा ॥३०॥


मा-एवम् वर:-असुराणाम् should not like this, boon to the Asuras
ते प्रदेय: पद्मसम्भव: by you be given, O Lotus born!
वर: क्रूर-निसर्गाणाम्- boon, for the cruel by nature
अहीनाम्-अमृतम् यथा is to snake nectar like
नारद उवाच - Naarada said -

इत्युक्त्वा भगवान् राजंस्तत्रैवान्तर्दधे हरि: ।
अदृश्य: सर्वभूतानां पूजित: परमेष्ठिना ॥३१॥


इति-उक्त्वा भगवान् राजन्- this having said, The Lord, O King!
तत्र-एव-अन्तर्दधे हरि: there only disappeared, Shree Hari
अदृश्य: सर्वभूतानाम् invisible to all created beings
पूजित: परमेष्ठिना worshipped by Brahmaa

तत: सम्पूज्य शिरसा ववन्दे परमेष्ठिनम् ।
भवं प्रजापतीन्देवान्प्रह्लादो भगवत्कला: ॥३२॥


तत: सम्पूज्य शिरसा thereafter, worshipping, and with head
ववन्दे परमेष्ठिनम् bowed to Brahmaa
भवम् प्रजापतीन्-देवान्- Shiva, the lords of creations, the gods,
प्रह्लाद: भगवत्-कला: Prahlaada, the rays of The Lord

तत: काव्यादिभि: सार्धं मुनिभि: कमलासन: ।
दैत्यानां दानवानां च प्रह्लादमकरोत् पतिम् ॥३३॥


तत: काव्य-आदिभि: सार्धम् after that, with Shukraachaaryaa and others' along
मुनिभि: कमलासन: the sages, Brahmaa
दैत्यानाम् दानवानाम् च of the Daityas and the Daanavas
प्रह्लादम्-अकरोत् पतिम् Prahlaada made the ruler

प्रतिनन्द्य ततो देवा: प्रयुज्य परमाशिष: ।
स्वधामानि ययू राजन्ब्रह्माद्या: प्रतिपूजिता: ॥३४॥


प्रतिनन्द्य तत: देवा: felicitating, then the gods
प्रयुज्य परम-आशिष: invoking choicest blessings
स्व-धामानि ययू: राजन् to own abodes went, O King!
ब्रह्मा-आद्या: प्रतिपूजिता: Brahmaa and others, being honoured

एवं तौ पार्षदौ विष्णो: पुत्रत्वं प्रापितौ दिते: ।
हृदि स्थितेन हरिणा वैरभावेन तौ हतौ ॥३५॥


एवं तौ पार्षदौ विष्णो: in this manner, the two attendents of Vishnu
पुत्रत्वं प्रापितौ दिते: as sons were reduced, of Diti
हृदि स्थितेन हरिणा in the heart present with Shree Hari
वैर-भावेन तौ हतौ because of enmity, they both were killed

पुनश्च विप्रशापेन राक्षसौ तौ बभूवतु: ।
कुम्भकर्णदशग्रीवौ हतौ तौ रामविक्रमै: ॥३६॥


पुन:-च विप्र-शापेन and again, by Braahmana's curse
राक्षसौ तौ बभूवतु: Raakshasas they both became
कुम्भकर्ण-दशग्रीवौ Kumbhakarna and Raavana
हतौ तौ राम-विक्रमै: were killed they by Rama's prowess

शयानौ युधि निर्भिन्नहृदयौ रामसायकै: ।
तच्चितौ जहतुर्देहं यथा प्राक्तनजन्मनि ॥३७॥


शयानौ युधि निर्भिन्न- lying on the battle field, torn
हृदयौ राम-सायकै: hearts, by Rama's arrows
तत्-चितौ जहतु:-देहम् in Him mind (placed), cast off the body
यथा प्राक्तन-जन्मनि like in previous birth

ताविहाथ पुनर्जातौ शिशुपालकरूषजौ ।
हरौ वैरानुबन्धेन पश्यतस्ते समीयतु: ॥३८॥


तौ-इह-अथ पुन:-जातौ they both, here then, again were born
शिशुपाल-करूषजौ हरौ as Shishupaal and Dantavaktra
हरौ वैर-अनुबन्धेन in Shree Hari grudge holding
पश्यत:-ते समीयतु: as seen by you, merged

एन: पूर्वकृतं यत् तद् राजान: कृष्णवैरिण: ।
जहुस्त्वन्ते तदात्मान: कीट: पेशस्कृतो यथा ॥३९॥


एन: पूर्व-कृतम् यत् तद् sins committed those that
राजान: कृष्ण-वैरिण: by the kings, by Krishna's enemies
जहु:-तु-अन्ते तद्-आत्मान: got rid of them indeed in the end, with Him merged
कीट: पेशस्कृत: यथा caterpillar in wasp just as

यथा यथा भगवतो भक्त्या परमयाभिदा।
नृपश्चैद्यादय: सात्म्यं हरेस्तच्चिन्तया ययु: ॥४०॥


यथा यथा भगवत: just as, The Lords'
भक्त्या परमया-अभिदा devotees by devotion, supreme, (without distinction)
नृप:-चैद्य-आदय: सात्म्यम् king Chaidya (Shishupaal) and others, same form
हरे:-तत्-चिन्तया ययु: of Shree Hari, by His contemplation

आख्यातं सर्वमेतत् यन्मां त्वं परिपृष्टवान् ।
दमघोषसुतादीनां हरे: सात्म्यमपि द्विषाम् ॥४१॥


आख्यातम् सर्वम्-एमेतत् has been related all this
यत्-माम् त्वम् परिपृष्टवान् that to me, you had asked
दमघोष-सुत-आदीनाम् of Damaghosha's sons and others'
हरे: सात्म्यम्-अपि द्विषाम् with Shree Hari similarity of form, though enemies

एषा ब्रह्मण्यदेवस्य कृष्णस्य च महात्मन: ।
अवतारकथा पुण्या वधो यत्रादिदैत्ययो: ॥४२॥


एषा ब्रह्मण्य-देवस्य this is, of Braahmanas' votary
कृष्णस्य च महात्मन: Krishna's, and Supreme Person's
अवतार-कथा पुण्या descent story, sacred
वध:- यत्र-आदि-दैत्ययो: death where (is described), of the two ancient
वध:- यत्र-आदि-दैत्ययो: death where (is described), of the two ancient Daityas

प्रह्लादस्यानुचरितं महाभागवतस्य च ।
भक्तिर्ज्ञानं विरक्तिश्च याथात्म्यं चास्य वै हरे: ॥४३॥


प्रह्लादस्य-अनुचरितम् of Prahlaada the depiction of character
महा-भगवतस्य च of the great devotee and
भक्ति:-ज्ञानम् विरक्ति:-च of Devotion, spiritual enlightenment, dispassion
भक्ति:-ज्ञानम् विरक्ति:-च of Devotion, spiritual enlightenment, dispassion and
याथा-आत्म्यम् च-अस्य वै हरे: as the true nature and of His, indeed Shree Hari

सर्गस्थित्यप्ययेशस्य गुणकर्मानुवर्णनम् ।
परावरेषां स्थानानां कालेन व्यत्ययो महान् ॥४४॥


सर्ग-स्थिति-अप्यय- creation, existence, dissolution
ईशस्य गुण-कर्म-अनुवर्णनम् The Lord's excellences and exploits' description
पर-अवरेषाम् स्थानानाम् of the higher and lower (gods' and demons') of abodes
कालेन व्यत्यय: in course of time, the change

धर्मो भागवतानां च भगवान्येन गम्यते ।
आख्यायेऽस्मिन्समाम्नातमाध्यात्मिकमशेषत: ॥४५॥


धर्म: भागवतानाम् च the conduct of the votaries of The Lord and
भगवान्-येन गम्यते The Lord by which is attained
आख्याये-अस्मिन्-समाम्नातम्- in narration this is described
आध्यात्मिकम्-अशेषत: the topic of Spirit at length

य एतत् पुण्यमाख्यानं विष्णोर्वीर्योपबृंहितम् ।
कीर्तयेच्छद्धया श्रुत्वा कर्मपाशैर्विमुच्यते ॥४६॥


य: एतत् पुण्यम्-आख्यानम् whosoever, this sacred narrative
विष्णो:-र्वीर्य-उपबृंहितम् of Lord Vishnu's prowess enriched
कीर्तयेत्-श्रद्धया श्रुत्वा recites, with reverence having heard
कर्म-पाशै: विमुच्यते from actions' bondages is freed

एतद् य आदिपुरुषस्य मृगेन्द्रलीलां दैत्येन्द्रयूथपवधं प्रयत: पठेत् ।
दैत्यात्मजस्य च सतां प्रवरस्य पुण्यं श्रुत्वानुभावमकुतोभयमेति लोकम् ॥४७॥


एतद् य: आदि-पुरुषस्य this, whoever, of The Ancient Person
मृगेन्द्र-लीलाम् दैत्येन्द्र- the Lion-man form story, of the Daityas' the ruler,
यूथप-वधम् प्रयत: पठेत् the leader elephant's destruction, sincerely reads
दैत्य-आत्मजस्य च of the Daitya's son's (Prahlaada's) and
सताम् प्रवरस्य पुण्यम् of the noble the foremost, sacred
श्रुत्वा-अनुभावम्- hearing the hallowed glory
अकुतो-भयम्-एति लोकम् not from anywhere fear, reaches the realm

यूयं नृलोके बत भूरिभागा लोकं पुनाना मुनयोऽभियन्ति ।
येषां गृहानावसतीति साक्षाद् गूढं परं ब्रह्म मनुष्यलिङ्गम् ॥४८॥


यूयम् नृ-लोके बत You all (the Paandavas) in the human world, certainly
भूरि-भागा: लोकम् पुनाना: are exceedingly fortunate, the world's sanctifiers
मुनय:-अभियन्ति sages come
येषाम् गृहान्-आवसतीति in whose house and resides
साक्षाद् गूढम् परम् ब्रह्म Himself, disguised, The Supreme Brahman
मनुष्य-लिङ्गम् in human body

स वा अयं ब्रह्म महद्विमृग्यकैवल्यनिर्वाणसुखानुभूति: ।
प्रिय: सुहृद् व: खलु मातुलेय आत्मार्हणीयो विधिकृद् गुरुश्च ॥४९॥


स: वा अयम् ब्रह्म He or This is Brahma
महद्-विमृग्य-कैवल्य-निर्वाण- by the great sought after, absolute realization
सुख-अनुभूति: Bliss supreme
प्रिय: सुहृद् व: मातुलेय beloved friend your, maternal brother,
आत्मा-अर्हणीय: your (very) self, worthy of adoration
विधिकृत् गुरु:-च obedient preceptor and

न यस्य साक्षाद् भवपद्मजादिभी रूपं धिया वस्तुतयोपवर्णितम् ।
मौनेन भक्त्योपशमेन पूजित: प्रसीदतामेष स सात्वतां पति: ॥५०॥


न यस्य साक्षाद् भव not Whose, by himself Lord Shiva
पद्मज-आदिभी रूपम् धिया The Lotus-born and others, true nature, by reason
वस्तुतया-उपवर्णितम् in fact is depicted
मौनेन भक्त्या-उपशमेन पूजित: by silent (meditation), devotion, sense control ,
मौनेन भक्त्या-उपशमेन पूजित: by silent (meditation), devotion, sense control , is adored
प्रसीदताम्-एष be gracious, this
प्रसीदताम्-एष: स: सात्वताम् पति: may be pleased, He, of the devotees The
प्रसीदताम्-एष: स: सात्वताम् पति: may be pleased, He, of the devotees The Protector

स एष भगवान् राजन्व्यतनोद् विहतं यश: ।
पुरा रुद्रस्य देवस्य मयेनानन्तमायिना ॥५१॥


स: एष: भगवान्-राजन्- That This Lord, O King!
व्यतनोत् विहतम् यश: spread the marred renown
पुरा रुद्रस्य देवस्य in the past of the Rudra god
मयेन-अनन्त-मायिना by Maya, the endless store of tricks
राजा-उवाच - The King said -

कस्मिन् कर्मणि देवस्य मयोऽहञ्जगदीशितु: ।
यथा चोपचिता कीर्ति: कृष्णेनानेन कथ्यताम् ॥५२॥


कस्मिन् कर्मणि देवस्य in what action of the god Shiva,
मय:-अहन्-जगत्-ईशितु: Maya marred, of the world's ruler's
यथा च-उपचिता कीर्ति: in what way and was enhanced the glory
कृष्णेन-अनेन कथ्यताम् by Krishna, by that do relate
नारद उवाच - Naarada said -

निर्जिता असुरा देवैर्युध्यनेनोपबृंहितै: ।
मायिनां परमाचार्यं मयं शरणमाययु: ॥५३॥


निर्जिता: असुरा: देवै:- conquered the Asuras, by the gods
युधि-अनेन-उपबृंहितै: in the battle, by Him (by Krishna), fostered
मायिनाम् परम-आचार्यम् of the tricksters, the foremost teacher,
मयम् शरणम्-आययु: Maya, as shelter came to

स निर्माय पुरस्तिस्रो हैमीरौप्यायसीर्विभु: ।
दुर्लक्ष्यापायसंयोगा दुर्वितर्क्यपरिच्छदा: ॥५४॥


स: निर्माय पुर:-तिस्र: he having built cities three
हैमी-रौप्य-आयसी:-विभु: of gold, silver and steel, the powerful
दुर्लक्ष्य-अपाय संयोगा: invisible going and coming
दुर्वितर्क्य परिच्छदा: undetectable with articles (many)

ताभिस्तेऽसुरसेनान्यो लोकांस्त्रीन् सेश्वरान् नृप ।
स्मरन्तो नाशयाञ्चक्रु: पूर्ववैरमलक्षिता: ॥५५॥


ताभि:-ते-असुर-सेनान्य: by these (three cities) they, the Asura generals
लोकान्-त्रीन् स-ईश्वरान् नृप the worlds three, with their rulers, O King!
स्मरन्त: नाशयाम्-चक्रु: remembering, destruction started
पूर्व-वैरम्-अलक्षिता: former enmity invisible (remaining)

ततस्ते सेश्वरा लोका उपासाद्येश्वरं विभो ।
त्राहि नस्तावकान्देव विनष्टांस्त्रिपुरालयै: ॥५६॥


तत:-ते स-ईश्वरा: लोका: then they, with their rulers the worlds
उपासाद्य-ईश्वरम् विभो approached Lord Shankara, 'O Lord!
त्राहि न:-तावकान्-देव save us, Your own, O God!
विनष्टाम् त्रिपुर-आलयै: destroyed by the three cities residents

अथानुगृह्य भगवान्मा भैष्टेति सुरान्विभु: ।
शरं धनुषि सन्धाय पुरेष्वस्त्रं व्यमुञ्चत ॥५७॥


अथ-अनुगृह्य भगवान्- then, reassuring, The Lord
मा भैष्ट-इति सुरान् विभु: 'Do not be afraid', this to the Asuras, Shankara
मा भैष्ट-इति सुरान् विभु:
शरम् धनुषि सन्धाय an arrow on the bow placing
पुरेषु-अस्त्रम् व्यमुञ्चत on the cities the weapon charged

ततोऽग्निवर्णा इषव उत्पेतु: सूर्यमण्डलात् ।
यथा मयूखसंदोहा नादृश्यन्त पुरो यत: ॥५८॥


तत:-अग्नि-वर्णा: इषव: from that, fire coloured arrows
उत्पेतु: सूर्य-मण्डलात् rushed forth from the sun's orb
यथा मयूख-संदोहा: like rays' streams
न-अदृश्यन्त पुर: यत: were not seen, the cities, so that

तै: स्पृष्टा व्यसव: सर्वे निपेतु: स्म पुरौकस: ।
तानानीय महायोगी मय: कूपरसेऽक्षिपत् ॥५९॥


तै: स्पृष्टा: व्यसव: सर्वे by those struck, lifeless they all
निपेतु: स्म पुरौकस: fell the cities occupants
तान्-आनीय महायोगी them bringing, the great Yogi
मय: कूप-रसे-अक्षिपत् Maya, in the well of nectar put

सिद्धामृतरसस्पृष्टा वज्रसारा महौजस: ।
उत्तस्थुर्मेघदलान् वैद्युता इव वह्नय: ॥६०॥


सिद्ध-अमृत-रस स्पृष्टा: qualified nectar like fluid touched by,
वज्रसारा: महौजस: adamantine framed, of extraordinary strength
उत्तस्थु:-मेघ-दलान् emerged, the clouds tearing
वैद्युता इव वह्नय: lightning like fire

विलोक्य भग्नसंकल्पं विमनस्कं वृषध्वजम् ।
तदायं भगवान्विष्णुस्तत्रोपायमकल्पयत् ॥६१॥


विलोक्य भग्न-संकल्पम् finding thwarted (in his) decision
विमनस्कम् वृषध्वजम् depressed, Lord Shiva
तदा-अयम् भगवान्-विष्णु: then This Lord Vishnu
तत्र-उपायम्-अकल्पयत् there a remedy planned

वत्स आसीत्तदा ब्रह्मा स्वयं विष्णुरयं हि गौ: ।
प्रविश्य त्रिपुरं काले रसकूपामृतं पपौ ॥६२॥


वत्स आसीत्-तदा ब्रह्मा calf became, then Brahmaa
स्वयम् विष्णु:-अयम् हि गौ: Himself Vishnu This, indeed a cow
प्रविश्य त्रिपुरम् काले entering the three cities, in midday
रस-कूप-अमृतम् पपौ the fluid of the well of nectar, drank

तेऽसुरा ह्यपि पश्यन्तो न न्यषेधन्विमोहिता: ।
तद् विज्ञाय महायोगी रसपालानिदं जगौ ॥६३॥


ते-असुरा: हि-अपि-पश्यन्त: those Asuras, indeed, even looking on
न न्यषेधन्-विमोहिता: did not forbid bewildered
तद् विज्ञाय महा-योगी that knowing, the great Yogi
रस-पालान्-इदम् जगौ to the fluid's protectors this said

स्वयं विशोक: शोकार्तान्स्मरन्दैवगतिं च ताम् ।
देवोऽसुरो नरोऽन्यो वा नेश्वरोऽस्तीह कश्चन ॥६४॥


स्वयं विशोक: शोक-आर्तान्- himself remorseless, to the grief stricken
स्मरन्-दैव-गतिम् च ताम् reflecting on destiny's course, and to them
देव:-असुर: नर:-अन्य: वा god, Asura, man, anyone or
न-ईश्वर:-अस्ति-इह कश्चन not capable is here in any way

आत्मनोऽन्यस्य वा दिष्टं दैवेनापोहितुं द्वयो: ।
अथासौ शक्तिभि: स्वाभि: शम्भो: प्राधानिकं व्यधात् ॥६५॥


आत्मन:-अन्यस्य वा दिष्टम् of ones own, of another, or ordained
दैवेन-अपोहितुम् द्वयो: by fate to disregard, or of both
अथ-असौ शक्तिभि: स्वाभि: then He, by potencies His own
शम्भो: प्राधनिकम् व्यधात् for Shiva, for war (the requisites), created

धर्मज्ञानविरक्त्यृद्धितपोविद्याक्रियादिभि: ।
रथं सूतं ध्वजं वाहान्धनुर्वर्म शरादि यत् ॥६६॥


धर्म-ज्ञान-विरक्ति-ऋद्धि- Righteousness, Wisdom, Dispassion, Affluence,
तप:-विद्या-क्रिया-आदिभि: Asceticism, Learning, Activity and others
रथम् सूतम् ध्वजम् वाहान्- a chariot, a charioteer, an ensign, horses,
धनु:-वर्म शर-आदि यत् bow, armour, arrows and others, thus

सन्नद्धो रथमास्थाय शरं धनुरुपाददे ।
शरं धनुषि सन्धाय मुहूर्तेभिजितीश्वर: ॥६७॥


सन्नद्ध: रथम्-आस्थाय dressed (in armour), on the chariot mounted
शरम् धनु:-उपाददे bow and arrow holding
शरम् धनुषि सन्धाय the arrow on the bow placed
मुहूर्ते-अभिजिति-ईश्वर: in the Muhurta Abhijit, Lord Shiva

ददाह तेन दुर्भेद्या हरोऽथ त्रिपुरो नृप ।
दिवि दुन्दुभयो नेदुर्विमानशतसङ्कुला: ॥६८॥


ददाह तेन दुर्भेद्या: burnt with it the difficult to be penetrated
हर:-अथ त्रिपुर: नृप Shiva then, the three cities, O King!
दिवि दुन्दुभय: नेदु:- in the heaven trumpets sounded
विमान-शत-सङ्कुला: and aerial cars hundreds crowded

देवर्षिपितृसिद्धेशा जयेति कुसुमोत्करै: ।
अवाकिरञ्जगुर्हृष्टा ननृतुश्चाप्सरोगणा: ॥६९॥


देव-ऋषि-पितृ-सिद्धेशा: gods, sages, manes, lords of the Siddhas,
जय-इति कुसुम-उत्करै: "Victorious be You" thus, with flowers' heaps
जय-इति कुसुम-उत्करै:
अवाकिरन्-जगु:-हृष्टा showered, sang gleefully
ननृतु:-च अप्सर:-गणा: and danced the hosts of Apsaras

एवं दग्ध्वा पुरस्तिस्रो भगवान्पुरहा नृप ।
ब्रह्मादिभि: स्तूयमान: स्वधाम प्रत्यपद्यत ॥७०॥


एवम् दग्ध्वा पुर:-तिस्र: thus, having burnt cities three
भगवान्-पुरहा नृप The Lord Shiva, O King!
ब्रह्मा-आदिभि: स्तूयमान: by Brahmaa and others being extolled
स्व-धाम प्रत्यपद्यत to own abode returned

एवंविधान्यस्य हरे: स्वमायया विडम्बमानस्य नृलोकमात्मन: ।
वीर्याणि गीतान्यृषिभिर्जगद्गुरोर्लोकान् पुनानान्यपरे वदामि किम् ॥७१॥


एवम्-विधानि-अस्य हरे: such sort of This Shree Hari
स्व-मायया विडम्बमानस्य by own Maayaa deluding potency
नृ-लोकम्-आत्मन: of the material world Himself (imitates)
वीर्याणि गीतानि-ऋषिभि:- exploits are sung of by the sages,
जगद्-गुरो:-लोकान् पुनानानि- of The world's Preceptor, the world's purifying
अपरे वदामि किम् What else do I say
श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां सप्तमस्कन्धे युधिष्ठिर-नारदसंवादे त्रिपुरविजयो
नाम दशम: अध्याय: ॥१०॥


श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां सप्तमस्कन्धे युधिष्ठिर-नारदसंवादे त्रिपुरविजयो
नाम दशम: अध्याय: ॥१०॥ Thus ends the tenth discourse entitled 'The story of the conquest of the
श्रीमद्भागवत महापुराणम्

श्री शुक उवाच - Shree Shuka said -

श्रुत्वेहितं साधुसभासभाजितं महत्तमाग्रण्य उरुक्रमात्मन: ।
युधिष्ठिरो दैत्यपतेर्मुदा युत: पप्रच्छ भूयस्तनयं स्वयम्भुव: ॥१॥


श्रुत्वा-ईहितम् साधुसभा- having heard the narrative in the nobles' assemblies
सभाजितम् महत्तम- celebrated of the pious
अग्रण्य उरुक्रम-आत्मन: the leader's, of (whose) on The Lord mind is fixed,
युधिष्ठिर: दैत्यपते:-मुदा Yudhishtthira, of the Daitya's ruler's, with joy
युत: पप्रच्छ भूय:- full of, asked again
तनयम् स्वयम्भुव: the son (Naarada) of Brahmaa
युधिष्ठिर उवाच - Yudhishtthira said -

भगवञ्छ्रोतुमिच्छामि नृणां धर्मं सनातनम् ।
वर्णाश्रमाचारयुतं यत् पुमान्विन्दते परम् ॥२॥


भगवन्-श्रोतुम्-इच्छामि O Divine One! to hear I wish
नृणाम् धर्मम् सनातनम् of men the Dharma (path of righteousness) eternal
वर्णा-आश्रम-आचार-युतम् यत् the Varnas and Aashramas' rules governing, by
वर्णा-आश्रम-आचार-युतम् यत् the Varnas and Aashramas' rules governing, by which
पुमान्-विन्दते परम् human being reaches The Supreme

भवान्प्रजापते: साक्षादात्मन: परमेष्ठिन: ।
सुतानां सम्मतो ब्रह्मंस्तपोयोगसमाधिभि: ॥३॥


भवान्-प्रजापते: साक्षात्- You are of the created beings' ruler's, yourself
आत्मन: परमेष्ठिन: the son of Brahmaa
सुतानाम् सम्मत: ब्रह्मन्- of the sons most regarded, O Holy One!
तप:-योग-समाधिभि: By asceticism, concentration and meditation

नारायणपरा विप्रा धर्मं गुह्यं परं विदु: ।
करुणा: साधव: शान्तास्त्वद्विधा न तथापरे ॥४॥


नारायण-परा विप्रा: to Lord Naaraayana devoted Braahmanas,
धर्मम् गुह्यम् परम् विदु: the righteousness deep ultimate know
करुणा: साधव: शान्ता:- compassionate, pious, tranquil,
त्वत्-विधा: न तथा-अपरे yourself like, not thus the others
नारद उवाच - Naarada said -

नत्वा भगवतेऽजाय लोकानां धर्महेतवे ।
वक्ष्ये सनातनं धर्मं नारायणमुखाच्छ्रुतम् ॥५॥


नत्वा भगवते-अजाय prostrating to The Lord Birth less
लोकानाम् धर्म-हेतवे of the people the righteousness The Promoter
वक्ष्ये सनातनम् धर्मम् will expound the eternal Dharma
नारायण-मुखात्-श्रुतम् from Naarayana's mouth heard

योऽवतीर्यात्मनोंऽशेन दाक्षायण्यां तु धर्मत: ।
लोकानां स्वस्तयेऽध्यास्ते तपो बदरिकाश्रमे ॥६॥


य:-अवतीर्य-आत्मन:-अंशेन who taking descent with own part incarnation (Nara)
दाक्षायण्याम् तु धर्मत: from Daksha's daughter (Moorti) indeed through Dharma
लोकानाम् स्वस्तये-अध्यास्ते of the peoples' benefit is seated
तप: बदरिका-आश्रमे in austerities, at Badrika Aashramas

धर्ममूलं हि भगवान्सर्ववेदमयो हरि: ।
स्मृतं च तद्विदां राजन्येन चात्मा प्रसीदति ॥७॥


धर्म-मूलम् हि भगवान्- of Dharma (righteousness) the source, indeed is Lord
सर्व-वेदमय: हरि: of all Vedas the embodiment is Shree Hari
स्मृतम् च तत्-विदाम् राजन्- the Codes and of that the knowers, O King!
येन च-आत्मा प्रसीदति by which and the mind is self-satisfied

सत्यं दया तप: शौचं तितिक्षेक्षा शमो दम: ।
अहिंसा ब्रह्मचर्यं च त्याग: स्वाध्याय आर्जवम् ॥८॥


सत्यम् दया तप: शौचम् truthfulness, compassion, austerity, purity (of body)
तितिक्षा-ईक्षा शम: दम: endurance, discrimination, control of mind and
तितिक्षा-ईक्षा शम: दम: endurance, discrimination, control of mind and senses,
अहिंसा ब्रह्मचर्यम् च त्याग: non-violence, continence, and charity,
स्वाध्याय आर्जवम् self-study, straight forwardness,

सन्तोष: समदृक् सेवा ग्राम्येहोपरम: शनै: ।
नृणां विपर्ययेहेक्षा मौनमात्मविमर्शनम् ॥९॥


सन्तोष: समदृक् सेवा contentment, who look upon all as equal, their service,
ग्राम्य-ईहा-उपरम: शनै: from material desires withdrawing, gradually
नृणाम् विपर्यय-ईहा-ईक्षा of the men, contrary result of desires observing,
मौनम्-आत्म-विमर्शनम् silence, self inquiry

अन्नद्यादे: संविभागो भूतेभ्यश्च यथार्हत: ।
तेष्वात्मदेवताबुद्धि: सुतरां नृषु पाण्डव ॥१०॥


अन्न-आद्यादे: संविभाग: of grains and other edibles, equal distribution,
भूतेभ्य:-च यथा-अर्हत: among created beings, as per requirement,
तेषु-आत्म-देवता-बुद्धि: in them self-like, deity-like feeling,
सुतराम् नृषु पाण्डव particularly in human beings, O Paandava!

श्रवणं कीर्तनं चास्य स्मरणं महतां गते: ।
सेवेज्यावनतिर्दास्यं सख्यमात्मसमर्पणम् ॥११॥


श्रवणम् कीर्तनम् च-अस्य the hearing, chanting, and of His (names and deeds)
स्मरणम् महताम् गते: remembering, of the exalted souls' goal
सेवा-ईज्या-अवनति:-दास्यम् waiting upon, worship, bowing to, being in
सेवा-ईज्या-अवनति:-दास्यम् waiting upon, worship, bowing to, being in service,
सख्यम्-आत्म-समर्पणम् feeling of friendship, self dedication,

नृणामयं परो धर्म: सर्वेषां समुदाहृत: ।
त्रिंशल्लक्षणवान्राजन्सर्वात्मा येन तुष्यति ॥१२॥


नृणाम्-अयम् पर: धर्म: for men, this, the highest virtue
सर्वेषाम् समुदाहृत: for all has been proclaimed
त्रिंशत्-लक्षणवान्-राजन्- of thirty features consisting, O King!
सर्व-आत्मा येन तुष्यति The Soul of All, by which is pleased

संस्कारा यदविच्छिन्ना: स द्विजोऽजो जगाद यम् ।

इज्याध्ययनदानानि विहितानि द्विजन्मनाम् ।
जन्मकर्मावदातानां क्रियाश्चाश्रमचोदिता: ॥१३॥


संस्कारा: यत्-अविच्छिन्ना: (purificatory) rites, where (in whose race)
संस्कारा: यत्-अविच्छिन्ना: (purificatory) rites, where (in whose race) unbroken
स: द्विज: अज: जगाद यम् he is Braahmana, The Birth less has declared whom
इज्या-अध्ययन-दानानि sacrifices, study of (Vedas), charity
विहितानि द्वि-जन्मनाम् are prescribed for the twice born
जन्म-कर्म-अवदातानाम् by birth and action pure
क्रिया:-च-आश्रम-चोदिता: the duties and of the Aashramas are enjoined

विप्रस्याध्ययनादीनि षडन्यस्याप्रतिग्रह: ।
राज्ञो वृत्ति: प्रजागोप्तुरविप्राद् वा करादिभि: ॥१४॥


विप्रस्य-अध्ययन-आदीनि of the Braahmana, study and other
षडन्यस्य-अप्रतिग्रह: six duties are, non-acceptance of gifts
राज्ञ: वृत्ति: प्रजा-गोप्तु:- are ruler's earning, by public's protection
अविप्राद् वा कर-आदिभि: other than that of a Braahmana or by tax etc.,

वैश्यस्तु वार्तावृत्तिश्च नित्यं ब्रह्मकुलानुग: ।
शूद्रस्य द्विजशुश्रुषा वृत्तिश्च स्वामिनो भवेत् ॥१५॥


वैश्य:-तु वार्ता-वृत्ति:-च of Vaishya and trade livelihood and
नित्यम् ब्रह्म-कुल-अनुग: always Braahmana clans following
शूद्रस्य द्विज-शुश्रुषा of the Shudra, Dwija's service
वृत्ति:-च स्वामिन: भवेत् is livelihood and of master may be

वार्ता विचित्रा शालीनयायावरशिलोञ्छनम् ।
विप्रवृत्तिश्चतुर्धेयं श्रेयसी चोत्तरोत्तरा ॥१६॥


वार्ता विचित्रा शालीन-यायावर occupation various kinds, accepting gifts,
वार्ता विचित्रा शालीन-यायावर occupation various kinds, accepting gifts, begging food
शिल-उञ्छनम् picking up of scattered grains in the field or market
विप्र-वृत्ति:-चतुर्धा-इयम् are Braahmana's livelihood of four kinds
श्रेयसी च-उत्तरा-उत्तरा preferable and succeeding one to the other

जघन्यो नोत्तमां वृत्तिमनापदि भजेन्नर: ।
ऋते राजन्यमापत्सु सर्वेषामपि सर्वश: ॥१७॥


जघन्य: न-उत्तमाम् (a man) of a lower grade, not of the higher
वृत्तिम्-अनापदि भजेत्-नर: vocation, (if) not under distress, may adopt a man
ऋते राजन्यम्-आपत्सु except the Kshatriyas in distress
सर्वेषाम्-अपि सर्वश: for all, even for all sorts

ऋतामृताभ्यां जीवेत मृतेन प्रमृतेन वा ।
सत्यानृताभ्यां जीवेत न श्ववृत्त्या कथञ्चन ॥१८॥


ऋत-अमृताभ्याम् जीवेत by Rita and Amrita may live,
मृतेन प्रमृतेन वा by Mrita, Pramrita or
सत्य-अनृताभ्याम् जीवेत by Satya and Anrita may also live
न श्व-वृत्त्या कथञ्चन not by dog's living, ever

ऋतमुञ्छशिलं प्रोकतममृतं यदयाचितम् ।
मृतं तु नित्ययाच्ञा स्यात् प्रमृतं कर्षणं स्मृतम् ॥१९॥


ऋतम्-उञ्छशिलम् प्रोकतम्- Ritam is collecting of corn, is said to be
अमृतम् यत्-अयाचितम् Amritam is that which comes unasked for
मृतम् तु नित्य-याच्ञा स्यात् Mritam indeed is daily begging will be
प्रमृतम् कर्षणम् स्मृतम् Pramritam is agriculture called

सत्यानृतं तु वाणिज्यं श्ववृत्तिर्नीचसेवनम् ।

वर्जयेत् तां सदा विप्रो राजन्यश्च जुगुप्सिताम् ।
सर्ववेदमयो विप्र: सर्वदेवमयो नृप: ॥२०॥


सत्य-अनृतम् तु वाणिज्यम् Satya Anritam indeed is trade
श्व-वृत्ति:-नीच-सेवनम् dog's living is of a low grade's service
वर्जयेत् ताम् सदा विप्र: should shun that always a Braahmana
राजन्य:-च जुगुप्सिताम् and for a Kshatriya this detested
सर्व-वेदमय: विप्र: of all the Vedas' personification is a Braahmana
सर्व-देवमय: नृप: of all the gods' personification is a Kshatriya

शमो दमस्तप: शौचं संतोष: क्षान्तिरार्जवम्।
ज्ञानं दयाच्युतात्मत्वं सत्यं च ब्रह्मलक्षणम् ॥२१॥


शम: दम:-तप: शौचम् control of mind, senses, austerity, purity,
संतोष: क्षान्ति:-आर्जवम् contentment, forgiveness, straight-forwardness,
ज्ञानम् दया-अच्युत-आत्मत्वम् learning, compassion, to the Immortal Lord
ज्ञानम् दया-अच्युत-आत्मत्वम् learning, compassion, to the Immortal Lord devotion
सत्यम् च ब्रह्म-लक्षणम् truthfulness and are Braahmanas' characteristics

शौर्यं वीर्यं धृतिस्तेजस्त्याग आत्मजय: क्षमा ।
ब्रह्मण्यता प्रसादश्च रक्षा च क्षत्रलक्षणम् ॥२२॥


शौर्यम् वीर्यम् धृति:-तेज:- A martial spirit, valour, fortitude, audacity,
त्याग: आत्म-जय: क्षमा liberality, self-control, forgiveness,
ब्रह्मण्यता प्रसाद:-च devotion to the Braahmana race, happiness,
रक्षा च क्षत्र-लक्षणम् protectiveness, and are Kshatriyas' characteristics

देवगुर्वच्युते भक्तिस्त्रिवर्गपरिपोषणम् ।
आस्तिक्यमुद्यमो नित्यं नैपुणं वैश्यलक्षणम् ॥२३॥


देव-गुरु-अच्युते भक्ति:- to the gods, preceptor, and The Immortal Lord
त्रि-वर्ग-परिपोषणम् of the three objects promotion,
आस्तिक्यम्-उद्यम: नित्यम् belief in the existence of God, making exertion
आस्तिक्यम्-उद्यम: नित्यम् belief in the existence of God, making exertion always,
नैपुणम् वैश्य-लक्षणम् cleverness, are Vaishyas characteristics

शूद्रस्य संनति: शौचं सेवा स्वामिन्यमायया ।
अमन्त्रयज्ञो ह्यस्तेयं सत्यं गोविप्ररक्षणम् ॥२४॥


शूद्रस्य संनति: शौचम् of a Shoodra, submissiveness, purity,
सेवा स्वामिनि-अमायया service to master guilelessly,
अमन्त्र-यज्ञ: हि-अस्तेयम् without Mantras, sacrificing, indeed non-thieving,
सत्यम् गो-विप्र-रक्षणम् truthfulness, of cows and Braahmanas protection

स्त्रीणां च पतिदेवानां तच्छुश्रूषानुकूलता ।
तद्बन्धुष्वनुवृत्तिश्च नित्यं तद्व्रतधारणम् ॥२५॥


स्त्रीणाम् च पति-देवानाम् of the women and husband as deity (looking upon)
तत्-शुश्रूषा-अनुकूलता his service, following his wishes,
तत्-बन्धुषु-अनुवृत्ति:-च his relatives caring for, and
नित्यम् तत्-व्रत-धारणम् always his sacred vows observing

संमार्जनोपलेपाभ्यां गृहमण्डलवर्तनै: ।
स्वयं च मण्डिता नित्यं परिमृष्टपरिच्छदा ॥२६॥


संमार्जन-उपलेपाभ्याम् cleaning and sweeping, by plastering with cow dung
गृह-मण्डल-वर्तनै: the house, in court yard drawing auspicious diagrams
स्वयम् च मण्डिता नित्यम् herself and well adorned always
परिमृष्ट-परिच्छदा the articles well decorated

कामैरुच्चावचै: साध्वी प्रश्रयेण दमेन च ।
वाक्यै: सत्यै: प्रियै: प्रेम्णा काले काले भजेत् पतिम् ॥२७॥


कामै:-उच्चावचै: साध्वी desires great and small, a married woman
प्रश्रयेण दमेन च with modesty and control of senses
वाक्यै: सत्यै: प्रियै: प्रेम्णा by words truthful and agreeable, through love
काले काले भजेत् पतिम् at times, should serve the husband

संतुष्टालोलुपा दक्षा धर्मज्ञा प्रियसत्यवाक् ।
अप्रमत्ता शुचि: स्निग्धा पतिं त्वपतितं भजेत् ॥२८॥


संतुष्टा-अलोलुपा दक्षा content, non-coveting, diligent,
धर्मज्ञा प्रिय-सत्य-वाक् knowing of righteousness, agreeable, truthful of
धर्मज्ञा प्रिय-सत्य-वाक् knowing of righteousness, agreeable, truthful of speech,
अप्रमत्ता शुचि: स्निग्धा vigilant, pure, loving,
पतिम् तु-अपतितम् भजेत् husband indeed the unfallen, should serve

या पतिं हरिभावेन भजेच्छ्रीरिव तत्परा ।
हर्यात्मना हरेर्लोके पत्या श्रीरिव मोदते ॥२९॥


या-पतिम् हरि-भावेन she who (her) husband, as Shree Hari incarnate
भजेत्-श्री:-इव तत्परा serves, Goddess Laxmi like, enthusiastically
हरि-आत्मना हरे:लोके Shree Hari like, in Shree Hari's abode, (Vaikuntha),
पत्या श्री:-इव मोदते with (her) husband, Laxmi like rejoices

वृत्ति: सङ्करजातीनां तत्तत्कुलकृता भवेत् ।
अचौराणामपापानामन्त्यजान्तेऽवसायिनाम् ॥३०॥


वृत्ति: सङ्कर-जातीनाम् livelihood of the low castes
तत्-तत् कुल-कृता भवेत् of those all, family's work may be
अचौराणाम्-अपापानाम्- of those who are not thieves, and of the unmindful
अन्त्यज-अन्ते-अवसायिनाम् of the lowest cast, and of those living outside the
अन्त्यज-अन्ते-अवसायिनाम् of the lowest cast, and of those living outside the town

प्राय: स्वभावविहितो नृणां धर्मो युगे युगे ।
वेददृग्भि: स्मृतो राजन्प्रेत्य चेह च शर्मकृत् ॥३१॥


प्राय: स्वभाव-विहित: generally by innate disposition is determined
नृणाम् धर्म: युगे युगे of people the conduct, in all ages
वेद-दृग्भि: स्मृत: राजन्- by the Vedas' knowers declared, O King!
प्रेत्य च-इह च शर्म-कृत् in other worlds and here is conducive to happiness

वृत्त्या स्वभावकृतया वर्तमान: स्वकर्मकृत् ।
हित्वा स्वभावजं कर्म शनैर्निर्गुणतामियात् ॥३२॥


वृत्त्या स्वभाव-कृतया by livelihood according to ones nature
वर्तमान: स्व-कर्म-कृत् established in own duty carrying out
हित्वा स्व-भावजम् कर्म abandoning own natural pursuits
शनै:-निर्गुणताम्-इयात् gradually, to non-Guna state transcends

उप्यमानं मुहु: क्षेत्रं स्वयं निर्वीर्यतामियात् ।
न कल्पते पुन: सूत्या उप्तं बीजं च नश्यति ॥३३॥


उप्यमानम् मुहु: क्षेत्रम् sown, again and again, a field
स्वयम् निर्वीर्यताम्-इयात् by itself unfertile becomes
न कल्पते पुन: सूत्या does not grow again crop
उप्तम् बीजम् च नश्यति sown seed and is destroyed

एवं कामाशयं चित्तं कामानामतिसेवया ।
विरज्येत यथा राजन्नाग्निवत् कामबिन्दुभि: ॥३४॥


एवम् काम-आशयम् चित्तम् in this manner, of desires the storehouse mind
कामानाम्-अति-सेवया by the desire over indulging in
विरज्येत यथा राजन्- is exhausted just as, O King!
अग्नि-वत् काम-बिन्दुभि: fire like, by desires in driblets

यस्य यल्लक्षणं प्रोक्तं पुंसो वर्णाभिव्यञ्जकम् ।
यदन्यत्रापि दृश्येत तत् तेनैव विनिर्दिशेत् ॥३५॥


यस्य यत्-लक्षणम् प्रोक्तम् whose what characteristics is declared
पुंस: वर्ण-अभिव्यञ्जकम् of a person, caste deciding
यत्-अन्यत्र-अपि दृश्येत that in another also if seen
तत् तेन-एव विनिर्दिशेत् then by that only is indicated
श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां सप्तम स्जन्धे युधिष्ठिर नारदसंवादे
सदाचारनिर्णयो नाम एकादशोऽध्याय: ॥११॥


श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां सप्तम स्जन्धे युधिष्ठिर नारदसंवादे
सदाचारनिर्णयो नाम एकादशोऽध्याय: ॥११॥ Thus ends the eleventh discourse entitled 'An inquiry into right

नारद उवाच - Naarada said -

ब्रह्मचारी गुरुकुले वसन्दान्तो गुरोर्हितम् ।
आचरन्दासवन्नीचो गुरौ सुदृढसौहृद: ॥१॥


ब्रह्मचारी गुरुकुले वसन्- a celibate student in teacher's house living
दान्त: गुरो:-हितम् in control of his senses, the teachers interest
आचरन्-दास-वत्-नीच: serving, a servant like humble,
गुरौ सुदृढ-सौहृद: in the teacher having strong affection

सायं प्रातरुपासीत गुर्वग्न्यर्कसुरोत्तमान् ।
उभे सन्ध्ये च यतवाग् जपन्ब्रह्म समाहित: ॥२॥


सायम् प्रात:-उपासीत evening morning should worship
गुरु-अग्नि-अर्क-सुर-उत्तमान् the teacher, fire, sun, and the deities chief
उभे सन्ध्ये च यतवाग् in both twilights and in silence
जपन्-ब्रह्म समाहित: should mutter the Mantra, in Brahman concentrating

छन्दांस्यधीयीत गरोराहूतश्चेत् सुयन्त्रित: ।
उपक्रमेऽवसाने च चरणौ शिरसा नमेत् ॥३॥


छन्दांसि-अधीयीत गरो:- the Vedas should study by the teacher
आहूत:-चेत् सुयन्त्रित: called to do so if with discipline
उपक्रमे-अवसाने च in the beginning and in the end
चरणौ शिरसा नमेत् the feet (of the teacher) with the head should bow to

मेखलाजिनवासांसि जटादण्डकमण्डलून् ।
बिभृयादुपवीतं च दर्भपाणिर्यथोदितम् ॥४॥


मेखला-अजिन-वासांसि a girdle, deer skin, clothes,
जटा-दण्ड-कमण्डलून् unkempt hair, staff, and Kamandalu
बिभृयात्-उपवीतम् च should adorn a sacred thread and
दर्भ-पाणि:-यथा-उदितम् with Kusha grass in his hands, as directed

सायं प्रातश्चरेद् भैक्षं गुरवे तन्निवेदयेत् ।
भुञ्जीत यद्यनुज्ञातो नो चेदुपवसेत् क्वचित् ॥५॥


सायम् प्रात:-चरेत् भैक्षम् evening and morning go about begging (for food)
गुरवे तत्-निवेदयेत् to the teacher that should offer
भुञ्जीत यदि-अनुज्ञात: should eat it if allowed,
नो चेत्-उपवसेत् क्वचित् not if, should fast sometimes

सुशीलो मितभुग् दक्ष: श्रद्दधानो जितेन्द्रिय: ।
यावदर्थं व्यवहरेत् स्त्रीषु स्त्रीनिर्जितेषु च ॥६॥


सुशील: मित-भुक् दक्ष: of a moral character, a modest eater, clever,
श्रद्दधान: जितेन्द्रिय: reverent, having control over senses,
यावत्-अर्थम् व्यवहरेत् till it is necessary should interact
स्त्रीषु स्त्री-निर्जितेषु च with women, and with those won over by women

वर्जयेत् प्रमदागाथामगृहस्थो बृहद्व्रत: ।
इन्द्रियाणि प्रमाथीनि हरन्त्यपि यतेर्मन: ॥७॥


वर्जयेत् प्रमदा-गाथाम्- should keep away from women's talks
अगृहस्थ: बृहत्-व्रत: if not a householder, having undertaken vow of celibacy
इन्द्रियाणि प्रमाथीनि senses are mind disturbing,
हरन्ति-अपि यते:-मन: carry away even a controlled person's mind

केशप्रसाधनोन्मर्दस्नपनाभ्यञ्जनादिकम् ।
गुरुस्त्रीभिर्युवतिभि: कारयेन्नात्मनो युवा ॥८॥


केश-प्रसाधन:-उन्मर्द- hair combing, massaging,
स्नपन्-अभ्यञ्जन-आदिकम् washing (of body), inunctions etc.,
गुरु-स्त्रीभि:-युवतिभि: by teacher's women young
कारयेत्-न-आत्मन: युवा should get done not, of himself, a young (student)

नन्वग्नि: प्रमदा नाम घृतकुम्भसम: पुमान् ।
सुतामपि रहो जह्यादन्यदा यावदर्थकृत् ॥९॥


ननु-अग्नि: प्रमदा नाम indeed, fire, a young woman is named
घृत-कुम्भ-सम: पुमान् ghee pot like is man
सुताम्-अपि रह: जह्यात्- a daughter even, in solitude should avoid
अन्यदा यावत्-अर्थ-कृत् at other times, uptill necessary to be

कल्पयित्वाऽऽत्मना यावदाभासमिदमीश्वर: ।
द्वैतं तावन्न विरमेत् ततो ह्यस्य विपर्यय: ॥१०॥


कल्पयित्वा-आत्मना यावत्- having apprehended by oneself until
आभासम्-इदम्-ईश्वर: false notion this mastering
द्वैतम् तावत्-न विरमेत् the duality till then, does not cease
तत: हि-अस्य विपर्यय: from that surely is its perversity

एतत् सर्वं गृहथस्य समाम्नातं यतेरपि ।
गुरुवृत्तिर्विकल्पेन गृहस्थस्यर्तुगामिन: ॥११॥


एतत् सर्वम् गृहथस्य this all for the householder
समाम्नातम् यते:-अपि is enjoined, for the recluse also
गुरु-वृत्ति:-विकल्पेन teacher's service is optional
गृहस्थस्य ऋतु-गामिन: for the householder, in procreating period copulates

अञ्जनाभ्यञ्जनोन्मर्दस्त्र्यवलेखामिषं मधु ।
स्रग्गन्धलेपालंकारांस्त्यजेयुर्ये धृतव्रता: ॥१२॥


अञ्जन-अभ्यञ्जन-उन्मर्द- collyrium, inunctions, massaging,
स्त्री-अवलेखा-आमिषम् मधु women, drawing, meat, and honey,
स्रक्-गन्ध-लेप-अलंकारान्- garlands, perfume, unguents, and ornaments,
त्यजेयु:-ये धृत-व्रता: should give up, those who have taken the vow

उषित्वैवं गुरुकुले द्विजोऽऽधीत्यावबुध्य च ।
त्रयीं साङ्गोपनिषदं यावदर्थं यथाबलम् ॥१३॥


उषित्वा-एवम् गुरुकुले staying like this, in the teacher's house,
द्विज:-आधीत्य-अवबुध्य च a Braahmana, having read and understood
त्रयीम् साङ्ग-उपनिषदम् the three (Vedas) with its parts, and the Upanishads
यावत्-अर्थम् यथा-बलम् till necessary, and up to (his) capacity

दत्त्वा वरमनुज्ञातो गुरो: कामं यदीश्वर: ।
गृहं वनं वा प्रविशेत् प्रव्रजेत् तत्र वा वसेत् ॥१४॥


दत्त्वा वरम्-अनुज्ञात: after offering, permitted
गुरो: कामम् यत्-ईश्वर: by the teacher, his desired, if capable
गृहम् वनम् वा प्रविशेत् the house or the woods should enter
प्रव्रजेत् तत्र वा वसेत् wander there only or live

अग्नौ गुरावात्मनि च सर्वभूतेष्वधोक्षजम् ।
भूतै: स्वधामभि: पश्येदप्रविष्टं प्रविष्टवत् ॥१५॥


अग्नौ गुरौ-आत्मनि च in the fire, the teacher, in oneself, and
सर्व-भूतेषु-अधोक्षजम् in all living beings, Lord Vishnu
भूतै: स्वधामभि: पश्येत्- along with the beings' His Own dwelling should
अप्रविष्टम् प्रविष्ट-वत् The One Who does not enter, as entered like

एवंविधो ब्रह्मचारी वानप्रस्थो यतिर्गृही ।
चरन्विदितविज्ञान: परं ब्रह्माधिगच्छति ॥१६॥


एवम्-विध: ब्रह्मचारी in this manner, a religious student,
वानप्रस्थ: यति:-गृही an anchorite, recluse, householder
चरन्-विदित-विज्ञान: following, having known what is to be known
परम् ब्रह्म-अधिगच्छति the Absolute Brahman realizes

वानप्रस्थस्य वक्ष्यामि नियमान्मुनिसम्मतान् ।
यानातिष्ठन् मुनिर्गच्छेदृषिलोकमिहाञ्जसा ॥१७॥


वानप्रस्थस्य वक्ष्यामि of the Vaanaprastha, will say
नियमान्-मुनि-सम्मतान् the rules, by the sages prescribed
यान्-अतिष्ठन् मुनि:-गच्छेत्- which following, an ascetic goes to
ऋषि-लोकम्-इह-अञ्जसा Rishis realm, here easily

न कृष्टपच्यमश्नीयादकृष्टं चाप्यकालत: ।
अग्निपक्वमथामं वा अर्कपक्वमुताहरेत् ॥१८॥


न कृष्ट-पच्यम्-अश्नीयात्- not agriculture food, should eat,
अकृष्टम् च-अपि-अकालत: un-agriculture, and also unseasonal
अग्नि-पक्वम्-अथ-आमम् वा on fire cooked, then raw or
अर्क-पक्वम्-उत-आहरेत् sun ripened, indeed should eat

वन्यैश्चरुपुरोडाशान् निर्वपेत् कालचोदितान् ।
लब्धे नवे नवेऽन्नाद्ये पुराणं तु परित्यजेत् ॥१९॥


वन्यै:-चरु-पुरोडाशान् with wild (corn) Charu and Purodaasha
निर्वपेत् काल-चोदितान् should offer in sacrifice, at different times
लब्धे नवे नवे-अन्न-आद्ये having got fresh grains etc.,
पुराणम् तु परित्यजेत् the previous indeed should discard

अग्न्यर्थमेव शरणमुटजं वाद्रिकन्दराम् ।
श्रयेत हिमवाय्वग्निवर्षार्कातपषाट् स्वयम् ॥२०॥


अग्नि-अर्थम्-एव शरणम्- for the fire's sake only shelter
उटजम् वा-अद्रि-कन्दराम् of a hut, or mountain cave
श्रयेत हिम-वायु-अग्नि- should take shelter, snow, wind, fire,
वर्षा-अर्क-आतप-षाट् स्वयम् rain, sun, heat of sun, should endure himself

केशरोमनखश्मश्रुमलानि जटिलो दधत् ।
कमण्डल्वजिने दण्डवल्कलाग्निपरिच्छदान् ॥२१॥


केश-रोम-नख-श्मश्रु- hair, other hair of the body, nails, moustache,
मलानि जटिल: दधत् dirt (of the body), matted hair should wear
कमण्डलु-अजिने दण्ड- Kamandalu, deerskin, a staff,
वल्कल-अग्नि-परिच्छदान् bark of a tree, and the fire's accessories

चरेद् वने द्वादशाब्दानष्टौ वा चतुरो मुनि: ।
द्वावेकं वा यथा बुद्धिर्न विपद्येत कृच्छ्रत: ॥२२॥


चरेत् वने द्वादश-अब्दान्- should live in the woods for twelve years
अष्टौ वा चतुर: मुनि: eight or four a hermit
द्वौ-एकम् वा यथा बुद्धि:- two or even one, so that the reason
न विपद्येत कृच्छ्रत: may not be perverted by hardship

यदाकल्प: स्वक्रियायां व्याधिभिर्जरयाथवा ।
आन्वीक्षिक्यां वा विद्यायां कुर्यादनशनादिकम् ॥२३॥


यदा-अकल्प: स्व-क्रियायाम् when unable in own activities
व्याधिभि:-जरया-अथवा due to ailments, old age or
आन्वीक्षिक्याम् वा विद्यायाम् into the study of the Vedas, or the knowledge
कुर्यात्-अनशन-आदिकम् should start giving up of food etc.

आत्मन्यग्नीन् समारोप्य संन्यस्याहंममात्मताम् ।
कारणेषु न्यसेत् सम्यक् संघातं तु यथार्हत: ॥२४॥


आत्मनि-अग्नीन् समारोप्य into oneself the fires (sacred) withdrawing
संन्यस्य-अहम् मम-आत्मताम् giving up 'me', 'mine' feeling
कारणेषु न्यसेत् सम्यक् in the causes merge well
संघातम् तु यथा-अर्हत: the psycho-physical organism, indeed in place proper

खे खानि वायौ नि:श्वासांस्तेजस्यूष्माणमात्मवान् ।
अप्स्वसृक्श्लेष्मपूयानि क्षितौ शेषं यथोद्भवम् ॥२५॥


खे खानि वायौ नि:श्वासान्- in ether the apertures, in air the (vital) airs,
तेजसि-ऊष्माणम्-आत्मवान् in fire the heat (of the body), the wise man
अप्सु-असृक्-श्लेष्म-पूयानि in waters, the blood, phlegm and pus
क्षितौ शेषम् यथा-उद्भवम् in earth the rest, from where each is originated

वाचमग्नौ सवक्तव्यामिन्द्रे शिल्पं करावपि ।
पदानि गत्या वयसि रत्योपस्थं प्रजापतौ ॥२६॥


वाचम्-अग्नौ सवक्तव्याम्- organ of speech in the fire, along with the speech
इन्द्रे शिल्पम् करौ-अपि in Indra, faculty of grasping and releasing, and the
इन्द्रे शिल्पम् करौ-अपि in Indra, faculty of grasping and releasing, and the hands
पदानि गत्या वयसि the feet, with the locomotion, in Lord Vishnu
रत्या-उपस्थम् sexual enjoyment along with organ of procreation
प्रजापतौ in Prajaapati

मृत्यौ पायुं विसर्गं च यथास्थानं विनिर्दिशेत् ।
दिक्षु श्रोत्रं सनादेन स्पर्शमध्यात्मनि त्वचम् ॥२७॥


मृत्यौ पायुम् विसर्गम् च in Mrityu, the organ of defection, defection and
यथा-स्थानम् विनिर्दिशेत् according to proper place should direct
दिक्षु श्रोत्रम् सनादेन in the quarter the organs of hearing, along with sound
स्पर्शम्-अध्यात्मनि त्वचम् touch in the wind, and the tactile sense

रूपाणि चक्षुषा राजन् ज्योतिष्यभिनिवेशयेत् ।
अप्सु प्रचेतसा जिह्वां घ्रेयैर्घ्राणं क्षितौ न्यसेत् ॥२८॥


रूपाणि चक्षुषा राजन् colours with the faculty of vision, O King!
ज्योतिषि-अभिनिवेशयेत् in the Sun should merge
अप्सु प्रचेतसा जिह्वाम् in the water, with the tastes, the palate
घ्रेयै:-घ्राणम् with various smells the olfactory sense
क्षितौ न्यसेत् in the earth should merge

मनो मनोरथैश्चन्द्रे बुद्धिं बोध्यै: कवौ परे ।

कर्माण्यध्यात्मना रुद्रे यदहंममताक्रिया ।
सत्त्वेन चित्तं क्षेत्रज्ञे गुणैर्वैकारिकं परे ॥२९॥


मन: मनोरथै:-चन्द्रे the mind along with its plans in the Moon
बुद्धिम् बोध्यै: the intellect with objects of understanding
कवौ परे in Brahmaa, the One beyond
कर्माणि-अध्यात्मना रुद्रे actions with self-consciousness in Rudra
यत्-अहम्-ममता-क्रिया from which egotism and self interest
सत्त्वेन चित्तम् along with Sattva (consciousness) the Chita (reason)
क्षेत्रज्ञे in Lord Vaasudeva (the deity presiding over Chitta)
गुणै:-वैकारिकम् परे along with Gunas the Jeeva in The Absolute Brahman

अप्सु क्षितिमपो ज्योतिष्यदो वायौ नभस्यमुम् ।
कूटस्थे तच्च महति तदव्यक्तेऽक्षरे च तत् ॥३०॥


अप्सु क्षितिम्- in the water the earth
अप: ज्योतिषि water in fire
अद: वायौ that in air
नभसि-अमुम् in ether that
कूटस्थे तत्-च महति in Ahankaara that and in Mahat-tatva
तत्-अव्यक्ते अक्षरे च तत् that, in the Unmanifest Indestructible and that

इत्यक्षरतयाऽऽत्मानं चिन्मात्रमवशेषितम् ।
ज्ञात्वाद्वयोऽथ विरमेद् दग्धयोनिरिवानल: ॥३१॥


इति-अक्षरतया-आत्मानम् thus by its indestructible-ness, the self
इति-अक्षरतया-आत्मानम् thus by its indestructible-ness, the self consciousness
चिन्मात्रम्-अवशेषितम् absolute, left over
ज्ञात्वा-अद्वय:-अथ knowing, without a second, then,
विरमेद् दग्ध-योनि:- should cease, having burnt the support (the wood)
इव-अनल: like the fire
श्रीमद्भागवते महापुराणे पार्महंस्यां संहितायां सप्तमस्कन्धे युधिष्ठिर नारद संवादे
सदाचारनिर्णयो नाम द्वादश: अध्याय: ॥१२॥


श्रीमद्भागवते महापुराणे पार्महंस्यां संहितायां सप्तमस्कन्धे युधिष्ठिर नारद संवादे
सदाचारनिर्णयो नाम द्वादश: अध्याय: ॥१२॥ Thus ends the twelfth discourse, entitled 'An inquiry into right conduct (continued) forming part of the dialogue between Emperor Yudhishtthira
श्रीमद्भागवत महापुराणम्

नारद उवाच - Naarada said -

कल्पस्त्वेवं परिव्रज्य देहमात्रावशेषित: ।
ग्रामैकरात्रविधिना निरपेक्षश्चरेन्महीम् ॥१॥


कल्प:-तु-एवम् परिव्रज्य if able, indeed thus, should be a recluse
देह-मात्र-अवशेषित: the body alone left (as his own)
ग्रामे-एक-रात्र विधिना in a village for one night, by the rule
निरपेक्ष:-चरेत्-महीम् free of desires may roam about on the earth

बिभृयाद् यद्यसौ वास: कौपीनाच्छादनं परम् ।
त्यक्तं न दण्डलिङ्गादेरन्यत् किञ्चिदनापदि ॥२॥


बिभृयात् यदि-असौ वास: should wear, if he clothes
कौपीन-आच्छादनम् परम् an under garment covering well
त्यक्तम् न दण्ड-लिङ्ग- given up should not except the staff
आदे:-अन्यत् किञ्चित्-अनापदि and sign etc., anything else, unless in distress

एक एव चरेद् भिक्षुरात्मारामोऽनपाश्रय: ।
सर्वभूतसुहृच्छान्तो नारायणपरायण: ॥३॥


एक: एव चरेद् भिक्षु: one only should go about, living on alms,
आत्माराम:-अनपाश्रय: in self delighting, without any shelter
सर्व-भूत-सुहृत्-शान्त: of all beings a friend, peaceful
नारायण-परायण: to Naaraayana devoted

पश्येदात्मन्यदो विश्वं परे सदसतोऽव्यये ।
आत्मानं च परं ब्रह्म सर्वत्र सदसन्मये ॥४॥


पश्येत्-आत्मनि-अद: विश्वम् should view in the Self, the objective universe
परे सत्-असत:-अव्यये in the beyond, cause and effect immutable
आत्मानम् च परम् ब्रह्म the Self and the transcendent Brahman
सर्वत्र सत्-असत्-मये everywhere, of the cause and effect consisting

सुप्तप्रबोधयो: सन्धावात्मनो गतिमात्मदृक् ।
पश्यन्बन्धं च मोक्षं च मायामात्रं न वस्तुत: ॥५॥


सुप्त-प्रबोधयो: सन्धौ- at deep sleep and waking state meeting point,
आत्मन: गतिम्-आत्मदृक् of ones own true nature, having an eye on oneself
पश्यन्-बन्धम् च मोक्षम् च discovering, bondage and liberation and
माया-मात्रम् न वस्तुत: illusion mere, not real

नाभिनन्देद् ध्रुवं मृत्युमध्रुवं वास्य जीवितम् ।
कालं परं प्रतीक्षेत भूतानां प्रभवाप्ययम् ॥६॥


न-अभिनन्देत् ध्रुवम् मृत्युम्- should not welcome inevitable death
अध्रुवम् वा-अस्य जीवितम् uncertain or its life
कालम् परम् प्रतीक्षेत Time Absolute should await
भूतानाम् प्रभव-अप्ययम् of the living beings, (responsible for) birth and
भूतानाम् प्रभव-अप्ययम् of the living beings, (responsible for) birth and death

नासच्छास्त्रेषु सज्जेत नोपजीवेत जीविकाम् ।
वादवादांस्त्यजेत् तर्कान्पक्षं कं च न संश्रयेत् ॥७॥


न-असत्-शास्त्रेषु सज्जेत not in profane literature should indulge
न-उपजीवेत जीविकाम् not should live by a livelihood
वाद-वादान्-त्यजेत् तर्कान्- discussions should avoid reasonings,
पक्षम् कम् च न संश्रयेत् supporting any one and should not take

न शिष्याननुबध्नीत ग्रन्थान्नैवाभ्यसेद् बहून् ।
न व्याख्यामुपयुञ्जीत नारम्भानारभेत् क्वचित् ॥८॥


न शिष्यान्-अनुबध्नीत not disciples should attach
ग्रन्थान्-न-एव-अभ्यसेद् बहून् books not even study many
न व्याख्याम्-उपयुञ्जीत not discourses be engaged in
न-आरम्भान्-आरभेत् क्वचित् not in activities begin, whatsoever

न यतेराश्रम: प्रायो धर्महेतुर्महात्मन: ।
शान्तस्य समचित्तस्य बिभृयादुत वा त्यजेत् ॥९॥


न यते:-आश्रम: प्राय: not for a recluse, Ashrama (stage of life) generally
धर्म-हेतु:-महात्मन: for religious merit, the high souled
शान्तस्य समचित्तस्य the peaceful minded and equable of mind
बिभृयात्-उत वा त्यजेत् he may taken on, indeed, or may give it up

अव्यक्तलिङ्गो व्यक्तार्थो मनीष्युन्मत्तबालवत् ।
कविर्मूकवदात्मानं स दृष्ट्या दर्शयेन्नृणाम् ॥१०॥


अव्यक्त-लिङ्ग: व्यक्त-अर्थ: with no visible sign, obvious is (his) purpose
मनीषी-उन्मत्त-बाल-वत् though intelligent, mad man like, child like
कवि:-मूक-वत्-आत्मानम् wise, dumb like himself
स: दृष्ट्या दर्शयेत्-नृणाम् he presents, shows to people

अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम् ।
प्रह्लादस्य संवादं मुनेराजगरस्य च ॥११॥


अत्र-अपि-उदाहरन्ति-इमम् in this also, is given as an example, this
इतिहासम् पुरातनम् legend old
प्रह्लादस्य संवादम् Prahlaada's dialogue
मुने:-अजगरस्य च and of the sage in a python's (mode of life)

तं शयानं धरोपस्थे कावेर्यां सह्यसानुनि ।
रजस्वलैस्तनूदेशैर्निगूढामलतेजसम् ॥१२॥


तम् शयानम् धरा-उपस्थे him lying, on the ground sloping
कावेर्याम् सह्य-सानुनि on (banks of) Kaaveri river, in the Sahyadri valley
रज-स्वलै:-तनू-देशै:- by dust particles the body's parts (covered)
निगूढ-अमल तेजसम् concealing the pure (spiritual) glory

ददर्श लोकान्विचरँल्लोकतत्त्वविवित्सया ।
वृतोऽमात्यै: कतिपयै: प्रह्लादो भगवत्प्रिय: ॥१३॥


ददर्श लोकान्-विचरन्- saw the worlds going about
लोक-तत्त्व-विवित्सया the peoples truth wanting to understand
वृत:-अमात्यै: कतिपयै: accompanied by ministers some
प्रह्लाद: भगवत्-प्रिय: Prahlaada, The Lord's beloved

कर्मणाऽऽकृतिभिर्वाचा लिङ्गैर्वर्णाश्रमादिभि: ।
न विदन्ति जना यं वै सोऽसाविति न वेति च ॥१४॥


कर्मणा-आकृतिभि:-वाचा by actions, appearance, speech,
लिङ्गै:-वर्ण-आश्रम-आदिभि: (indicative) marks, grade (in society) stage (in
लिङ्गै:-वर्ण-आश्रम-आदिभि: (indicative) marks, grade (in society) stage (in life) etc.,
न विदन्ति जना: यम् वै do not know the people whom indeed
स:-असौ-इति न वा-इति च he this so is, is not or so and

तं नत्वाभ्यर्च्य विधिवत् पादयो: शिरसा स्पृशन् ।
विवित्सुरिदमप्राक्षीन्महाभागवतोऽसुर: ॥१५॥


तम् नत्वा-अभ्यर्च्य विधिवत् him (the sage), bowing down to, worshipped duly,
पादयो: शिरसा स्पृशन् the feet with his head touching,
विवित्सु:-इदम्-अप्राक्षीत्- eager to know, this asked
महा-भागवत:-असुर: the great devotee, the demon

बिभर्षि कायं पीवानं सोद्यमो भोगवान्यथा ।

वित्तं चैवोद्यमवतां भोगो वित्तवतामिह ।
भोगिनां खलु देहोऽयं पीवा भवति नान्यथा ॥१६॥


बिभर्षि कायम् पीवानम् you have a body robust fit
स-उद्यम: भोगवान्-यथा to take exertion, and that given to worldly pleasure,
स-उद्यम: भोगवान्-यथा to take exertion, and that given to worldly pleasure, like
वित्तम् च-एव-उद्यमवताम् wealth and only is to the toiling (people)
भोग: वित्तवताम्-इह worldly pleasures come to the wealthy, here,
भोगिनाम् खलु देह:-अयम् of those given and worldly pleasures indeed, body
भोगिनाम् खलु देह:-अयम् of those given and worldly pleasures indeed, body this
पीवा भवति न-अन्यथा robust becomes, not otherwise

न ते शयानस्य निरुद्यमस्य ब्रह्मन् नु हार्थो यत एव भोग: ।
अभोगिनोऽयं तव विप्र देह: पीवा यतस्तद्वद न: क्षमं चेत् ॥१७॥


न ते शयानस्य not yours lying down
निरुद्यमस्य ब्रह्मन् non-toiling, O Holy One!
नु ह-अर्थ: यत एव भोग: not indeed is wealth, from where are enjoyments
अभोगिन:-अयम् तव of the un-indulgent this, your
विप्र देह: पीवा यत:- O Braahmana! body, robust how,
तत्-वद न क्षमम् चेत् that do say, not unfit if

कवि: कल्पो निपुणदृक् चित्रप्रियकथ: सम: ।
लोकस्य कुर्वत: कर्म शेषे तद्वीक्षितापि वा ॥१८॥


कवि: कल्प: निपुण-दृक् learned, able-bodied, with expert vision,
चित्र-प्रिय-कथ: सम: of wonderful charming speech, having equanimity,
लोकस्य कुर्वत: कर्म शेषे as the world is doing work, (you) sleep
तत्-वीक्षिता-अपि वा all that perceiving also or
नारद उवाच - Naarada said -

स इत्थं दैत्यपतिना परिपृष्टो महामुनि: ।
स्मयमानस्तमभ्याह तद्वागमृतयन्त्रित: ॥१९॥


स: इत्थम् दैत्य-पतिना he thus, by the demon king
परिपृष्ट: महा-मुनि: asked directly, the great sage
स्मयमान:-तम्-अभ्याह smilingly, to him said
तत्-वाक्-अमृत-यन्त्रित: by his speech nectre, captivated
ब्राह्म्उवाच - The Braahmana said -

वेदेदमसुरश्रेष्ठ भवान् नन्वार्यसम्मत: ।
ईहोपरमयोर्नृणां पदान्यध्यात्मचक्षुषा ॥२०॥


वेद-इदम्-असुरश्रेष्ठ भवान् you know this, O Chief of the demons, you
ननु-आर्य-सम्मत: undoubtedly, of the noble esteemed
ईहा-उपरमयो:-नृणाम् the results of and cessation of mens
पदानि-अध्यात्म-चक्षुषा activity by (your) spiritual insight

यस्य नारायणो देवो भगवान्हृद्गत: सदा ।
भक्त्या केवलयाज्ञानं धुनोति ध्वान्तमर्कवत् ॥२१॥


यस्य नारायण: देव: whose, Naaraayana Lord,
भगवान्- हृद्-गत: सदा the glorious, in heart present always
भक्त्या केवलया-अज्ञानम् by devotion absolute, ignorance
धुनोति ध्वान्तम्-अर्कवत् dispels darkness, sun just as

अथापि ब्रूमहे प्रश्नांस्तव राजन्यथाश्रुतम् ।
सम्भावनीयो हि भवानात्मन: शुद्धिमिच्छताम् ॥२२॥


अथ-अपि ब्रूमहे प्रश्नान्- even so, will answer questions
तव राजन्-यथा-श्रुतम् yours, O King! as heard (by us)
सम्भावनीय: हि भवान्- worthy of respect indeed are you
आत्मन: शुद्धिम्-इच्छताम् by (those who) self purification seek

तृष्णया भववाहिन्या योग्यै: कामैरपूरया ।
कर्माणि कार्यमाणोऽहं नानायोनिषु योजित: ॥२३॥


तृष्णया भव-वाहिन्या by desires, the world causing to flow
योग्यै: कामै:-अपूरया by adequate enjoyments not sated
कर्माणि कार्यमाण:-अहम् in actions performing I
नाना-योनिषु योजित: in various wombs (births) was cast

यदृच्छया लोकमिमं प्रापित: कर्मभिर्भ्रमन् ।
स्वर्गापवर्गयोर्द्वारं तिरश्चां पुनरस्य च ॥२४॥


यदृच्छया लोकम्-इमम् fortunately, realm to this
प्रापित: कर्मभि:-भ्रमन् reached, by my actions wandering
स्वर्ग-अपवर्गयो:-द्वरम् (which is) of the heavens and of beatitude the door
तिरश्चाम् पुन:-अस्य च of the lower species again of this (human body) and

अत्रापि दम्पतीनां च सुखायान्यापनुत्तये ।
कर्माणि कुर्वतां दृष्ट्वा निवृत्तोऽस्मि विपर्ययम् ॥२५॥


अत्रापि दम्पतीनाम् च here (in this life) of the married couples and
सुखाय-अन्य-अपनुत्तये for pleasure other (pursuits), to combat calamities
कर्माणि कुर्वताम् दृष्ट्वा actions performing, perceiving,
निवृत्त:-अस्मि विपर्ययम् ceased have I, opposite results

सुखमस्यात्मनो रूपं सर्वेहोपरतिस्तनू: ।
मन:संस्पर्शजान् दृष्ट्वा भोगान्स्वप्स्यामि संविशन् ॥२६॥


सुखम्-अस्य-आत्मन: रूपम् bliss, of this self is the nature
सर्व-ईहा-उपरति:-तनू: all desires cessation is its manifestation
मन:संस्पर्शजान् दृष्ट्वा the mind's creations realizing
भोगान्-स्वप्स्यामि संविशन् the enjoyments, (I) sleep lying down

इत्येतदात्मन: स्वार्थं सन्तं विस्मृत्य वै पुमान् ।
विचित्रामसति द्वैते घोरामाप्नोति संसृतिम् ॥२७॥


इति-एतत्-आत्मन: स्वार्थम् thus this of the self interest,
सन्तम् विस्मृत्य वै पुमान् the true nature forgetting, indeed Jeeva
विचित्राम्-असति द्वैते is the strange untrue duality
घोराम्-आप्नोति संसृतिम् terrible, undergoes transmigration

जलं तदुद्भवैश्छन्नं हित्वाज्ञो जलकाम्यया ।
मृगतृष्णामुपाधावेद् यथान्यत्रार्थदृक् स्वत: ॥२८॥


जलम् तत्-उद्भवै:-छन्नम् water, in it growing and covered with,
हित्वा-अज्ञ: जल-काम्यया leaving alone, the ignorant, for water with desire
मृगतृष्णाम्-उपाधावेत् to the oasis runs after
यथा-अन्यत्र-अर्थ-दृक् स्वत: just as in other place, object of pursuit, other
यथा-अन्यत्र-अर्थ-दृक् स्वत: just as in other place, object of pursuit, other than Self

देहादिभिर्दैवतन्त्रैरात्मन: सुखमीहत: ।
दु:खात्ययं चानीशस्य क्रिया मोघा: कृता: कृता: ॥२९॥


देह-आदिभि:-दैव-तन्त्रै:- by body and other means, by Providence impelled
आत्मन: सुखम्-ईहत: of Self happiness seeking
दु:ख-अत्ययम् च-अनीशस्य of sufferings cessation, and of the unable (person)
क्रिया: मोघा: कृता: कृता: actions are fruitless, done over and over

आध्यात्मिकादिभिर्दु:खैरविमुक्तस्य कर्हिचित् ।
मर्त्यस्य कृच्छ्रोपनतैरर्थै: कामै: क्रियेत किम् ॥३०॥


आध्यात्मिक-आदिभि:-दु:खै:- by the spiritual, mental and bodily afflictions
अविमुक्तस्य कर्हिचित् unredeemed, ever
मर्तस्य कृच्छ्र-उपनतै:- the mortal's, by hardships procured
अर्थै: कामै: क्रियेत किम् wealth and desires purpose is what

पश्यामि धनिनां क्लेशं लुब्धानामजितात्मनाम् ।
भयादलब्धनिद्राणां सर्वतोऽभिविशङ्किनाम् ॥३१॥


पश्यामि धनिनाम् क्लेशम् I see, of the wealthy, the suffering
लुब्धानाम्-अजित्-आत्मनाम् of the greedy, of those who have not controlled
लुब्धानाम्-अजित्-आत्मनाम् of the greedy, of those who have not controlled their minds,
भयात्-अलब्ध-निद्राणाम् for fear, not getting sleep
सर्वत:-अभिविशङ्किनाम् from all sides apprehensive

राजतश्चोरत: शत्रो: स्वजनात्पशुपक्षित: ।
अर्थिभ्य: कालत: स्वस्मान्नित्यं प्राणार्थवद्भयम् ॥३२॥


राजत:-चोरत: शत्रो: from the king, from thieves, from enemies,
स्वजनात्-पशु-पक्षित: kinsmen, beasts and birds,
अर्थिभ्य: कालत: स्वस्मात्- beggars, death, (even) from oneself,
नित्यम् प्राण-अर्थवत्-भयम् constant of life and wealth, the fear

शोकमोहभयक्रोधरागक्लैब्यश्रमादय: ।
यन्मूला: स्युर्नृणां जह्यात् स्पृहां प्राणार्थयोर्बुध: ॥३३॥


शोक-मोह-भय-क्रोध- grief, infatuation, fear, anger,
राग-क्लैब्य-श्रम-आदय: attachment, unmanliness, exertion, and others
यत्-मूला: स्यु:-नृणाम् जह्यात् which the roots become of men's, should abandon
स्पृहाम् प्राण-अर्थयो:-बुध: the desire of life and wealth, the wise

मधुकारमहासर्पौ लोकेऽस्मिन्नो गुरूत्तमौ ।
वैराग्यं परितोषं च प्राप्ता यच्छिक्षया वयम् ॥३४॥


मधुकार-महासर्पौ लोके- the bee and the python, in the world
अस्मिन्-न: गुरु-उत्तमौ this, our teachers best
वैराग्यम् परितोषम् च dispassion contentment and
प्राप्ता: यत्-शिक्षया वयम् have got by which teaching, we

विराग: सर्वकामेभ्य: शिक्षितो मे मधुव्रतात् ।
कृच्छ्राप्तं मधुवद् वित्तं हत्वाप्यन्यो हरेत्पतिम् ॥३५॥


विराग: सर्व-कामेभ्य: dispassion from all desires
शिक्षित: मे मधुव्रतात् was learnt by me, from the bee
कृच्छ्र-आप्तम् मधुवत् वित्तम् with difficulty attained, honey like wealth
हत्वा-अपि-अन्य: हरेत्-पतिम् usurping also the other, kills the owner

अनीह: परितुष्टात्मा यदृच्छोपनतादहम् ।
नो चेच्छये बह्वहानि महाहिरिव सत्त्ववान् ॥३६॥


अनीह: परितुष्ट-आत्मा desire less, contented Soul
यदृच्छा-उपनतात्-अहम् by chance got I
नो चेत्-शये बहु-अहानि or otherwise sleep, for many days
महा-अहि:-इव सत्त्ववान् the python like strength

क्वचिदल्पं क्वचिद् भूरि भुञ्जेऽन्नं स्वाद्वस्वादु वा ।
क्वचिद् भूरिगुणोपेतं गुणहीनमुत क्वचित् ॥३७॥


क्वचित्-अल्पम् क्वचिद् भूरि sometimes little sometimes more
भुञ्जे-अन्नम् स्वादु-अस्वादु वा eat food tasty tasteless or
क्वचित् भूरि-गुण-उपेतम् sometimes, in many qualities rich
गुणहीनम्-उत क्वचित् worthless or sometimes

श्रद्धयोपाहृतं क्वापि कदाचिन्मानवर्जितम् ।
भुञ्जे भुक्त्वाथ कस्मिंश्चिद् दिवा नक्तं यदृच्छया ॥३८॥


श्रद्धया-उपाहृतम् क्वापि with honour brought (food) somewhere
कदाचित्-मान-वर्जितम् sometimes honour without
भुञ्जे भुक्त्वा-अथ कस्मिंश्चित् eat, having eaten then, at some times
दिवा-नक्तम् यदृच्छया in day or night as per chance

क्षौमं दुकूलमजिनं चीरं वल्कलमेव वा ।
वसेऽन्यदपि संप्राप्तं दिष्टभुक् तुष्टधीरहम् ॥३९॥


क्षौमम् दुकूलम्-अजिनम् silk linen, deer skin
चीरम् वल्कलम्-एव वा rags, bark of trees, or
वसे-अन्यत्-अपि संप्राप्तम् put on, other (fabrics) also got
दिष्ट-भुक् तुष्ट-धी:-अहम् by fate ordained, contented in mind, I

क्वचिच्छये धरोपस्थे तृणपर्णाश्मभस्मसु ।
क्वचित् प्रासादपर्यङ्के कशिपौ वा परेच्छया ॥४०॥


क्वचित्-शये धरा-उपस्थे sometimes I sleep on earth surface
तृण-पर्ण-अश्म-भस्मसु straws, dry leaves, stones, ashes
क्वचित् प्रासाद-पर्यङ्के sometimes in palaces on bed
कशिपौ वा पर-इच्छया on mattresses or by others' wishes

क्वचित् स्नातोऽनुलिप्ताङ्ग: सुवासा: स्रग्व्यलंकृत: ।
रथेभाश्वैश्चरे क्वापि दिग्वासा ग्रहवद् विभो ॥४१॥


क्वचित् स्नात: अनुलिप्त- sometimes bathed, smeared
अङ्ग: सुवासा: स्रग्वी-अलंकृत: with sandal wood paste, good clothes, garlands
अङ्ग: सुवासा: स्रग्वी-अलंकृत: with sandal wood paste, good clothes, garlands adorned
रथ-इभ-अश्वै:-चरे क्वापि chariot, elephant, and horses ride sometimes,
दिग्वासा: ग्रह-वत् विभो directions clothed (attire-less), evil spirit like,
दिग्वासा: ग्रह-वत् विभो directions clothed (attire-less), evil spirit like, O King!

नाहं निन्दे न च स्तौमि स्वभावविषमं जनम् ।
एतेषां श्रेय आशासे उतैकात्म्यं महात्मनि ॥४२॥


न-अहम् निन्दे न च स्तौमि not I speak ill, not and praise
स्वभाव-विषमम् जनम् nature diverse of people
एतेषाम् श्रेय आशासे of them well I wish,
उत-ऐकात्म्यम् महात्मनि because, being one with The Supreme

विकल्पं जुहुयाच्चित्तौ तां मनस्यर्थविभ्रमे ।
मनो वैकारिके हुत्वा तन्मायायां जुहोत्यनु ॥४३॥


विकल्पम् जुहुयात्-चित्तौ diversity should merge in the mental faculty
ताम् मनसि-अर्थ-विभ्रमे in the mental faculty, of things causing
ताम् मनसि-अर्थ-विभ्रमे in the mental faculty, of things causing misconception
मन: वैकारिके हुत्वा the mind in the Saatvic Ego merging,
तत्-मायायाम् जुहोति-अनु that in Maayaa is merged after that

आत्मानुभूतौ तां मायां जुहुयात् सत्यदृङ् मुनि: ।
ततो निरीह विरमेत् स्वानुभूत्याऽऽत्मनि स्थित: ॥४४॥


आत्म-अनुभूतौ ताम् मायाम् in the self consciousness, that Maayaa
जुहुयात् सत्य-दृङ् मुनि: should merge the truth knower sage
तत: निरीह: विरमेत् by that devoid of effort should become actionless
स्व-अनुभूत्या-आत्मनि स्थित: by own self consciousness, in ones own Self
स्व-अनुभूत्या-आत्मनि स्थित: by own self consciousness, in ones own Self established

स्वात्मवृत्तं मयेत्थं ते सुगुप्तमपि वर्णितम् ।
व्यपेतं लोकशास्त्राभ्यां भवान् हि भगवत्पर: ॥४५॥


स्व-आत्म-वृत्तम् मया-इत्थम् ते my own nature about, by me thus to you
सुगुप्तम्-अपि वर्णितम् secretive though, is described
व्यपेतम् लोक-शास्त्राभ्याम् mysterious from the world and the scriptures
भवान् हि भगवत्-पर: you indeed are The Lord's devotee
नारद उवाच - Naarada said -

धर्मं पारमहंस्यं वै मुने: श्रुत्वासुरेश्वर: ।
पूजयित्वा तत: प्रीत आमन्त्र्य प्रययौ गृहम् ॥४६॥


धर्मम् पारमहंस्यम् वै the conduct of the highest ascetics, indeed
मुने: श्रुत्वा-असुरेश्वर: from the sage, having heard, the lord of the Asuras,
पूजयित्वा तत: प्रीत: worshipped him, then delighted
आमन्त्र्य प्रययौ गृहम् taking permission, returned to his home
श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां सप्तमे स्कन्धे युधिष्ठिर नारद संवादे यतिधर्मे
त्रयोदश: अध्याय: ॥१३॥


श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां सप्तमे स्कन्धे युधिष्ठिर नारद संवादे यतिधर्मे
त्रयोदश: अध्याय: ॥१३॥ Thus ends the thirteenth discourse, forming part of the dialogue between

युधिष्ठिर उवाच - Yudhishthira said -

गृहस्थ एतां पदवीं विधिना येन चाञ्जसा ।
याति देवऋषे ब्रूहि मादृशो गृहमूढधी: ॥१॥


गृहस्थ एताम् पदवीम् a householder, this state
विधिना येन च-अञ्जसा by method which and easily
याति देवऋषे ब्रूहि attains, O Celestial sage! Do say
मा-दृश: गृह-मूढ-धी: myself like householder of stupid mind
नारद उवाच - Naarada said -

गृहेष्ववस्थितो राजन्क्रिया: कुर्वन्गृहोचिता: ।
वासुदेवार्पणं साक्षादुपासीत महामुनीन् ॥२॥


गृहेषु-अवस्थित: राजन्- in the house staying, O King!
क्रिया: कुर्वन्-गृह-उचिता: duties performing for the householder proper
वासुदेव-अर्पणम् साक्षात्- to Vaasudeva offering Himself,
उपासीत महा-मुनीन् worship the great sages

शृण्वन्भगवतोऽभीक्ष्णमवतारकथामृतम् ।
श्रद्दधानो यथाकालमुपशान्तजनावृत: ॥३॥


शृण्वन्-भगवत:-अभीक्ष्णम्- hearing The Lord's, constantly
अवतार-कथा-अमृतम् the descent stories nectar
श्रद्दधान: यथा-कालम्- with reverence, according to time
उपशान्त-जन-आवृत: peaceful, by people surrounded

सत्सङ्गाच्छनकै: सङ्गमात्मजायात्मजादिषु ।
विमुच्येन्मुच्यमानेषु स्वयं स्वप्नवदुत्थित: ॥४॥


सत्सङ्गात्-शनकै: सङ्गम्- by the saints company, gradually, company
आत्म-जाया-आत्मज-आदिषु of ones own wife, sons and others
विमुच्येत्-मुच्यमानेषु is given up, which are to be severed
स्वयम् स्वप्न-वत्-उत्थित: by themselves, dream like arising from

यावदर्थमुपासीनो देहे गेहे च पण्डित: ।
विरक्तो रक्तवत् तत्र नृलोके नरतां न्यसेत् ॥५॥


यावत्-अर्थम्-उपासीन: according to necessity should serve
देहे गेहे च पण्डित: the body and household, a wise (person)
विरक्त: रक्त-वत् तत्र dispassionate , attached like, there
नृ-लोके नरताम् न्यसेत् in the human world, as a human being exhibit

ज्ञातय: पितरौ पुत्रा भ्रातर: सुहृदोऽपरे ।
यद् वदन्ति यदिच्छन्ति चानुमोदेत निर्मम: ॥६॥


ज्ञातय: पितरौ पुत्रा: kinsmen, parents, sons,
भ्रातर: सुहृद-:-अपरे brothers, friends and others
यत् वदन्ति यत्-इच्छन्ति whatever say, whatever desire
च-अनुमोदेत निर्मम: and agree to, without attachment

दिव्यं भौमं चान्तरिक्षं वित्तमच्युतनिर्मितम् ।
तत् सर्वमुपभुञ्जान एतत् कुर्यात् स्वतो बुध: ॥७॥


दिव्यम् भौमम् च-अन्तरिक्षम् by Providence, from the earth, and from a windfall
वित्तम्-अच्युत-निर्मितम् wealth, by Vishnu created
तत् सर्वम्-उपभुञ्जान that all enjoying
एतत् कुर्यात् स्वत: बुध: all this should do, by himself the wise

यावद् भ्रियेत जठरं तावत् स्वत्वं हि देहिनाम् ।
अधिकं योऽभिमन्येत स स्तेनो दण्डमर्हति ॥८॥


यावद् भ्रियेत जठरम् तावत् in as much is filled the stomach, that much
स्वत्वम् हि देहिनाम् is rightful indeed, of the human beings
अधिकम् य:-अभिमन्येत more (than that) who claims
स: स्तेन: दण्डम्-अर्हति he is a thief, punishment deserves

मृगोष्ट्रखरमर्काखुसरीसृप्खगमक्षिका: ।
आत्मन: पुत्रवत् पश्येत्तैरेषामन्तरं कियत् ॥९॥


मृग-उष्ट्र-खर-मर्क-आखु- deers, camels, donkeys, monkeys, rats,
सरीसृप्-खग-मक्षिका: reptiles, birds, flies,
आत्मन: पुत्रवत् पश्येत्- ones own sons should look at
तै:-एषाम्-अन्तरम् कियत् in them and these, difference (is) how much

त्रिवर्गं नातिकृच्छ्रेण भजेत गृहमेध्यपि ।
यथादेशं यथाकालं यावद्दैवोपपादितम् ॥१०॥


त्रिवर्गम् न-अति-कृच्छ्रेण the three pursuits, not with great trouble
भजेत गृहमेधि-अपि may attain householder also
यथा-देशम् यथा-कालम् according to place, according to Time
यावत्-दैव-उपपादितम् as much Providence provides

आश्वाघान्तेऽवसायिभ्य: कामान्संविभजेद् यथा ।
अप्येकामात्मनो दारां नृणां स्वत्वग्रहो यत: ॥११॥


आ श्व-अघ-अन्ते-अवसायिभ्य: including the dogs, sinners, till, the lowly
कामान्-संविभजेत् यथा the desired object distribute, as required
अपि-एक-आत्मन: दाराम् even one of oneself wife
नृणाम् स्वत्व-ग्रह: यत: of the people, to serve, though

जह्याद् यदर्थे स्वप्राणान्हन्याद् वा पितरं गुरुम् ।
तस्यां सत्वं स्त्रियां जह्याद् यस्तेन ह्यजितो जित: ॥१२॥


जह्यात् यत्-अर्थे स्व-प्राणान्- gives up for the sake of (whom) own life
हन्यात् वा पितरम् गुरुम् kills or father or preceptor
तस्याम् सत्वम् स्त्रियाम् जह्यात् in her possessiveness, the woman, may give up
य:-तेन हि-अजित: जित: the one who, by him The Lord is conquered

कृमिविड्भस्मनिष्ठान्तं क्वेदं तुच्छं कलेवरम् ।
क्व तदीयरतिर्भार्या क्वायमात्मा नभश्छदि: ॥१३॥


कृमि-विड्-भस्म-निष्ठा-अन्तम् worms, putrid smelling, ashes mound, ending in
क्व-इदम् तुच्छम् कलेवरम् how this worthless body
क्व तदीय-रति:-भार्या where is the worth of the love of a wife
क्व-अयम्-आत्मा नभ:-छदि: where is this soul sky like covering

सिद्धैर्यज्ञावशिष्टार्थै: कल्पयेद् वृत्तिमात्मन: ।
शेषे स्वत्वं त्यजन्प्राज्ञ: पदवीं महतामियात् ॥१४॥


सिद्धै:-यज्ञ-अवशिष्ट-अर्थै: by Providence, by sacrifices left over articles
कल्पयेद् वृत्तिम्-आत्मन: may sustain, living ones
शेषे स्वत्वम् त्यजन्-प्राज्ञ: in the rest claim, renouncing the wise
पदवीम् महताम्-ईयात् state of the exalted souls attains

देवानृषीन् नृभूतानि पितृनात्मानमन्वहम् ।
स्ववृत्त्यागतवित्तेन यजेत पुरुषं पृथक् ॥१५॥


देवान्-ऋषीन् नृ-भूतानि the gods, the sages, men, animals,
पितृन्-आत्मानम्-अन्वहम् the manes, and self, every day
स्व-वृत्त्या-आगत-वित्तेन by own vocation, earned wealth
यजेत पुरुषम् पृथक् should worship The Supreme Person in different ways

यर्ह्यात्मनोऽधिकाराद्या: सर्वा: स्युर्यज्ञसम्पद: ।
वैतानिकेन विधिना अग्निहोत्रादिना यजेत् ॥१६॥


यर्हि-आत्मन:-अधिकार-आद्या: when one selves' eligibility and other (requisites)
सर्वा: स्यु:-यज्ञ-सम्पद: all are there, the sacrifice's materials
वैतानिकेन विधिना by the pouring of the oblation system
अग्निहोत्र-आदिना यजेत् the Agnihotra and others, may perform sacrifice

न ह्यग्निमुखतोऽयं वै भगवान्सर्वयज्ञभुक् ।
इज्येत हविषा राजन्यथा विप्रमुखे हुतै: ॥१7॥


न हि-अग्नि-मुखत: अयम् not indeed by the fire's mouth, This,
वै भगवान्-सर्व-यज्ञ-भुक् indeed The Lord of all the sacrifices, enjoys
इज्येत हविषा राजन्- worshipped by oblations, O King!
यथा विप्र-मुखे हुतै: as much as, in the Braahmana's the mouth oblate

तस्माद् ब्राह्मणदेवेषु मर्त्यादिषु यथार्हत: ।
तैस्तै: कामैर्यजस्वैनं क्षेत्रज्ञं ब्राह्मणाननु ॥१८॥


तस्मात् ब्राह्मण-देवेषु therefore, in the Braahmanas, the gods,
मर्त्य-आदिषु यथा-अर्हत: the mortals, and others, according to their
मर्त्य-आदिषु यथा-अर्हत: the mortals, and others, according to their worthiness
तै:-तै: कामै: यजस्व-एनम् by all those articles, oblations pour to This
क्षेत्रज्ञम् ब्राह्मणान्-अनु The Inner Controller, by the Braahmanas led

कुर्यादापरपक्षीयं मासि प्रौष्ठपदे द्विज: ।
श्राद्धं पित्रोर्यथावित्तं तद्बन्धूनां च वित्तवान् ॥१९॥


कुर्यात्-आपर-पक्षीयम् should do, in the other fortnight
प्रौष्ठपदे द्विज: of the Bhaadra pada (month) to the Ashwin (month), a
प्रौष्ठपदे द्विज: of the Bhaadra pada (month) to the Ashwin (month), a Braahmin
श्राद्धम् पित्रो:-यथा-वित्तम् the Shraadha of the parents, according to his
श्राद्धम् पित्रो:-यथा-वित्तम् the Shraadha of the parents, according to his means
तत्-बन्धूनाम् च their relations and

अयने विषुवे कुर्याद् व्यतीपाते दिनक्षये ।
चन्द्रादित्योपरागे च द्वादशीश्रवणेषु च ॥२०॥


अयने विषुवे कुर्यात् in the Karka and Makar, Tulaa and Mesha Sankranti,
व्यतीपाते दिन-क्षये in confluence of Vyatipaata, in the breaking of a Tithi,
चन्द्र-आदित्य-उपरागे च in the lunar and solar eclipses and
द्वादशी-श्रवणेषु च on the twelfth day and in the Sravana

तृतीयायां शुक्लपक्षे नवम्यामथ कार्तिके ।
चतसृष्वप्यष्टकासु हेमन्ते शिशिरे तथा ॥२१॥


तृतीयायाम् शुक्ल-पक्षे on the third day of the bright fortnight
नवम्याम्-अथ कार्तिके on the ninth, then, in Kaartik
चतसृषु-अपि-अष्टकासु in the four, also eighth (day)
हेमन्ते शिशिरे तथा in Hemant Shishira and

माघे च सितसप्तम्यां मघाराकासमागमे ।
राकया चनुमत्या वा मासर्क्षाणि युतान्यपि ॥२२॥


माघे च सित-सप्तम्याम् in Maagha and in the bright fortnight seventh day
मघा-राका-समागमे the (constellation) Maghaa and full moon come together
राकया च-अनुमत्या the full moon day and fourth day
वा मास-ऋक्षाणि युतानि-अपि or of the months constellations including also

द्वादश्यामनुराधा स्याच्छ्रवणस्तिस्र उत्तरा: ।
तिसृष्वेकादशी वाऽऽसु जन्मर्क्षश्रोणयोगयुक् ॥२३॥


द्वादश्याम्-अनुराधा स्यात्- on the twelfth day, Anuradhaa, if is there,
श्रवण:-तिस्र: उत्तरा: the Sravana constellation, and the three Uttaraa,
तिसृषु-एकादशी वा-आसु in three Uttaraa, if it is the eleventh day, or within
तिसृषु-एकादशी वा-आसु in three Uttaraa, if it is the eleventh day, or within these
जन्म-ऋक्ष-श्रोण-योग-युक् the birth sign and Shraavana come together

त एते श्रेयस: काला नृणां श्रेयोविवर्धना: ।
कुर्यात् सर्वात्मनैतेषु श्रेयोऽमोघं तदायुष: ॥२४॥


ते एते श्रेयस: काला: those these beneficial times
नृणाम् श्रेय:-विवर्धना: for the people, wellbeing enhancing
कुर्यात् सर्वात्मना एतेषु should do by all one heart, during these
श्रेय: अमोघम् तत्-आयुष: good (deeds) fruitful that is for life

एषु स्नानं जपो होमो व्रतं देवद्विजार्चनम् ।
पितृदेवनृभूतेभ्यो यद् दत्तं तद्ह्यनश्वरम् ॥२५॥


एषु स्नानम् जप: होम: in these (days) bathing, Japa, pouring oblation in the
एषु स्नानम् जप: होम: in these (days) bathing, Japa, pouring oblation in the fire,
व्रतम् देव-द्विज-अर्चनम् sacred vows, gods' Braahmanas' worship,
पितृ-देव-नृ-भूतेभ्य: यत् to the manes, gods, men, and living beings, whatever
दत्तम् तत्-हि-अनश्वरम् gifted, that indeed is imperishable

संस्कारकालो जायाया अपत्यस्यात्मनस्तथा ।
प्रेतसंस्था मृताहश्च कर्मण्यिभ्युदये नृप ॥२६॥


संस्कार-काल: जायाया: rites time of the wife
अपत्यस्य-आत्मन:-तथा of the son, of oneself and
प्रेत-संस्था मृत-अह:-च of the dead the cremation, death anniversary and
कर्मणि-अभ्युदये नृप on ceremonies, intended, O King!

अथ देशान्प्रवक्ष्यामि धर्मादिश्रेय आवहान् ।
स वै पुण्यतमो देश: सत्पात्रं यत्र लभ्यते ॥२७॥


अथ देशान्-प्रवक्ष्यामि now, of the places will say
धर्म-आदि-श्रेय: आवहान् righteousness and other blessings bestowing
स: वै पुण्यतम: देश: that indeed the holy most place
सत्पात्रम् यत्र लभ्यते a worthy person where is got

बिम्बं भगवतो यत्र सर्वमेतच्चराचरम् ।
यत्र ह ब्राह्मणकुलं तपोविद्यादयान्वितम् ॥२८॥


बिम्बम् भगवत: यत्र the image of The Lord, in Whom
सर्वम्-एतत्-चर-अचरम् all this animate and inanimate (are)
यत्र ह ब्राह्मण-कुलम् where indeed (are) Braahmanas' families,
तप:-विद्या दया-अन्वितम् austerities, learning, compassion endowed with

यत्र यत्र हरेर्चर्चा देश: श्रेयसां पदम् ।
यत्र गङ्गादयो नद्य: पुराणेषु च विश्रुता: ॥२९॥


यत्र यत्र हरे:-चर्चा wheresoever are The Lord's gospels
देश: श्रेयसाम् पदम् that area of blessings is the seat
यत्र गङ्गा-आदय: नद्य: where Gangaa and other rivers
पुराणेषु च विश्रुता: in the Puraanas and celebrated

सरांसि पुष्करादीनि क्षेत्राण्यर्हाश्रितान्युत ।
कुरुक्षेत्रं गयशिर: प्रयाग: पुलहाश्रम: ॥३०॥


सरांसि पुष्कर-आदीनि lakes, Pushkara and others,
क्षेत्राणि-अर्ह-आश्रितानि-उत sacred spots by the exalted inhabited indeed
कुरुक्षेत्रम् गयशिर: Kurukshetra, Gayaa, Gaya's head
प्रयाग: पुलह-आश्रम: Prayaaga, Pulaha's Aashrama

नैमिषं फाल्गुनं सेतु: प्रभासोऽथ कुशस्थली ।
वाराणसी मधुपुरी पम्पा बिन्दुसरस्तथा ॥३१॥


नैमिषम् फाल्गुनम् सेतु: Naimisha (Nimsar), Phaalguna (Cape Comerin), bridge,
प्रभास:-अथ कुशस्थली Prabhaasa, (Somanaatha), then Kushasthali (Dwaarakaa)
वाराणसी मधुपुरी Varanasi, Madhu puri (Mathura)
पम्पा बिन्दुसर:-तथा Lake Pampa and Bindusara

नारायणाश्रमो नन्दा सीतारामाश्रमादय: ।
सर्वे कुलाचला राजन्महेन्द्रमलयादय: ॥३२॥


नारायण-आश्रम: नन्दा Naarayana's hermitage (Badrikaashrama), Nanda (Alaknandaa)
सीता-राम-आश्रम-आदय: Sita's and Ram's hermitages and others
सर्वे कुल-अचला राजन्- all ranges of mountains, O King!
महेन्द्र मलय-आदय: Mahendra, Malaya etc.,

एते पुण्यतमा देशा हरेरर्चाश्रिताश्च ये ।

एतान्देशान् निषेवेत श्रेयस्कामो ह्यभीक्ष्णश: ।
धर्मो ह्यत्रेहित: पुंसां सहस्राधिफलोदय: ॥३३॥


एते पुण्यतमा: देशा: these are the holiest of places
हरे:-अर्चा-आश्रिता:-च ये by Hari's worship supported and which
एतान्-देशान् निषेवेत these places sojourns
श्रेय:-काम: हि-अभीक्ष्णश: of blessedness desirous indeed regularly
धर्म: हि-अत्र-ईहित: पुंसाम् virtue indeed here practiced of the people
सहस्राधि फल-उदय: thousand times fruit yields

पात्रं त्वत्र निरुक्तं वै कविभि: पात्रवित्तमै: ।
हरिरेवैक उर्वीश यन्मयं वै चराचरम् ॥३४॥


पात्रम् तु-अत्र निरुक्तम् वै worthy subject here indeed declare surely
कविभि: पात्र-वित्तमै: by the wise, the judges of the worthy subject
हरि:-एव-एक: उर्वीश Hari only Alone, O Ruler of the Earth!
यत्-मयम् वै चराचरम् by whom is constituted indeed mobile and immobile

दैवर्ष्यर्हत्सु वै सत्सु तत्र ब्रह्मात्मजादिषु ।
राजन्यदग्रपूजायां मत: पात्रतयाच्युत: ॥३५॥


दैव-ऋषि-अर्हत्सु वै सत्सु the gods, sages, and adepts, indeed present
तत्र ब्रह्म-आत्मज-आदिषु there, Brahmaa's sons Sanakas and others
राजन्-यत्-अग्र-पूजायाम् O King! because in the primary worship
मत: पात्रतया-अच्युत: was opined as the worthy Achyuta (The immortal Lord
मत: पात्रतया-अच्युत: was opined as the worthy Achyuta (The immortal Lord Shree Krishna)

जीवराशिभिराकीर्ण आण्डकोशाङ्घ्रिपो महान् ।
तन्मूलत्वादच्युतेज्या सर्वजीवात्मतर्पणम् ॥३६॥


जीव-राशिभि:-आकीर्ण by the embodied souls' multitudes crowded
आण्ड-कोश-अङ्घ्रिप: महान् egg shaped tree great
तत्-मूलत्वात्-अच्युत-इज्या its roots being, The Immortal Lord, (His) worship
सर्व-जीव-आत्म-तर्पणम् all embodied souls gratifies

पुराण्यनेन सृष्टानि नृतिर्यगृषिदेवता: ।
शेते जीवेन रूपेण पुरेषु पुरुषो ह्यसौ ॥३७॥


पुराणि-अनेन सृष्टानि dwellings by Him are created
नृ-तिर्यक्-ऋषि-देवता: human beings, animals, sages and gods
शेते जीवेन रूपेण remains in the embodied souls' form
पुरेषु पुरुष: हि-असौ in the dwellings, The Purusha, only Himself

तेष्वेषु भगवान्राजंस्तारतम्येन वर्तते ।
तस्मात् पात्रं हि पुरुषो यावानात्मा यथेयते ॥३८॥


तेषु-एषु भगवान्-राजन्- in them these, The Lord, O King!
तारतम्येन वर्तते in proportionate degrees remains
तस्मात् पात्रम् हि पुरुष: therefore the subject indeed is man,
यावान्-आत्मा यथा-ईयते as much is the souls, as he strives to be better

दृष्ट्वा तेषां मिथो नृणामवज्ञानात्मतां नृप ।
त्रेतादिषु हरेरर्चा क्रियायै कविभि: कृता ॥३९॥


दृष्ट्वा तेषाम् मिथ: नृणाम्- perceiving them among the people,
अवज्ञान-आत्मताम् नृप despise the human souls O King!
त्रेता-आदिषु हरे:-अर्चा in Tretaa and other (Yugas), Shree Hari's image
क्रियायै कविभि: कृत: was instituted by the wise for worship

ततोऽर्चायां हरिं केचित् संश्रद्धाय सपर्यया ।
उपासत उपास्तापि नार्थदा पुरुषद्विषाम् ॥४०॥


तत:-अर्चायाम् हरिम् after that, in the image, Shree Hari
केचित् संश्रद्धाय सपर्यया some with reverence and articles
उपासते उपास्ता-अपि worship, though worshipped even
न-अर्थदा पुरुष-द्विषाम् is not wish yielding, to those the people against

पुरुषेष्वपि राजेन्द्र सुपात्रं ब्राह्मणं विदु: ।
तपसा विद्यया तुष्ट्या धत्ते वेदं हरेस्तनुम् ॥४१॥


पुरुषेषु-अपि राजेन्द्र among the people also, O King!
सुपात्रम् ब्राह्मणम् विदु: the worthy subject, Braahmanas, know to be
तपसा विद्यया तुष्ट्या by austerities, learning, contentment,
धत्ते वेदम् हरे:तनुम् hold the Vedas, of Shree Hari the body

नन्वस्य ब्राह्मणा राजन्कृष्णस्य जगदात्मन: ।
पुनन्त: पादरजसा त्रिलोकीं दैवतं महत् ॥४२॥


ननु-अस्य ब्राह्मणा राजन्- what more, to Him, the Braahmanas, O King!
कृष्णस्य जगत्-आत्मन: of Krishna, of the universe The Soul,
पुनन्त: पाद-रजसा sanctify by the feet dust
त्रिलोकीम् दैवतम् महत् the three worlds, divine great
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां सप्तमे स्कन्धे सदाचारनिर्णयो नाम
चतुर्दश: अध्याय: ॥१४॥


इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां सप्तमे स्कन्धे सदाचारनिर्णयो नाम
चतुर्दश: अध्याय: ॥१४॥ Thus ends the fourteenth discourse entitled 'An inquiry into right

नारद उवाच - Naarada said -

कर्मनिष्ठा द्विजा: केचित् तपोनिष्ठा नृपापरे ।
स्वाध्यायेऽन्ये प्रवचने ये केचिज्ज्ञानयोगयो: ॥१॥


कर्म-निष्ठा: द्विजा: केचित् rituals devoted to, the twice born (Braahmanas)
कर्म-निष्ठा: द्विजा: केचित् rituals devoted to, the twice born (Braahmanas) some
तप:-निष्ठा: नृप-अपरे to austerities devoted, O King! Others
स्वाध्याये-अन्ये प्रवचने in self study yet others, in giving discourses
ये केचित्-ज्ञान-योगयो: those some, to Gyaana and Yoga

ज्ञाननिष्ठाय देयानि कव्यान्यानन्त्यमिच्छता ।
दैवे च तदभावे स्यादितरेभ्यो यथार्हत: ॥२॥


ज्ञान-निष्ठाय देयानि to the knowledge pursuing,
कव्यानि-अनन्त्यम्-इच्छता should be given oblations, by the immortality
कव्यानि-अनन्त्यम्-इच्छता should be given oblations, by the immortality seekers
दैवे च तत्-अभावे स्यात्- for gods' offerings, in his absence if it is
इतरेभ्य: यथा-अर्हत: to others, as per merit

द्वौ दैवे पितृकार्ये त्रीनेकैकमुभयत्र वा ।
भोजयेत् सुसमृद्धोऽपि श्राद्धे कुर्यान्न विस्तरम् ॥३॥


द्वौ दैवे पितृकार्ये त्रीन्- two in gods', for the deceased relatives ceremony
एक-एकमम्-उभयत्र वा one only in both or
भोजयेत् सुसमृद्ध:-अपि should feed wealthy, though
श्राद्धे कुर्यात्-न विस्तरम् in Shraaddha, may not extend (the ceremony)

देशकालोचितश्रद्धाद्रव्यपात्रार्हणानि च ।
सम्यग् भवन्ति नैतानि विस्तरात् स्वजनार्पणात् ॥४॥


देश-काल-उचित श्रद्धा- for the place and time proper reverence
द्रव्य-पात्र-अर्हणानि च and articles proper subject and worship
सम्यग् भवन्ति न-एतानि properly happen not these,
विस्तरात् स्वजन-अर्पणात् by extending, to own people offering

देशे काले च सम्प्राप्ते मुन्यन्नं हरिदैवतम् ।
श्रद्धया विधिवत् पात्रे न्यस्तं कामधुगक्षयम् ॥५॥


देशे काले च सम्प्राप्ते place time and available,
मुनि-अन्नम् हरि-दैवतम् for the sage fit food, to Shree Hari offered
श्रद्धया विधिवत् पात्रे with reverence, systematically, to the worthy
श्रद्धया विधिवत् पात्रे with reverence, systematically, to the worthy recepient
न्यस्तम् कामधुक्-अक्षयम् offered, is wish yielding and eternal

देवर्षिपितृभूतेभ्य आत्मने स्वजनाय च ।
अन्नं संविभजन्पश्येत् सर्वं तत् पुरुषात्मकम् ॥६॥


देव-ऋषि-पितृ-भूतेभ्य: to the gods, sages, manes, other living beings,
आत्मने स्वजनाय च for oneself, and relatives
अन्नम् संविभजन्-पश्येत् the food distributing, should look upon
सर्वम् तत् पुरुष-आत्मकम् all, (as) That Supreme Person's form

न दद्यादामिषं श्राद्धे न चाद्याद् धर्मतत्त्ववित् ।
मुन्यन्नै: स्यात्परा प्रीतिर्यथा न पशुहिंसया ॥७॥


न दद्यात्-आमिषम् श्राद्धे should not give meat in Shraaddha,
न च-अद्याद् धर्म-तत्त्व-वित् not and should eat piety essence knowers
मुनि-अन्नै: स्यात्-परा प्रीति:- fit for sages, the food may be of high
यथा न पशु-हिंसया like that not in animals' killing

नैतादृश: परो धर्मो नृणां सद्धर्ममिच्छताम् ।
न्यासो दण्डस्य भूतेषु मनोवाक्कायजस्य य: ॥८॥


न-एतादृश: पर: धर्म: नृणाम् not such like, highest virtue for people
सत्-धर्मम्-इच्छताम् true piety seeking
न्यास: दण्डस्य भूतेषु abstinence from violence to living beings
मन:-वाक्-कायजस्य य: of mind, speech, and body generated

एके कर्ममयान् यज्ञान् ज्ञानिनो यज्ञवित्तमा: ।
आत्मसंयमनेऽनीहा जुह्वति ज्ञानदीपिते ॥९॥


एके कर्ममयान् यज्ञान् some rituals consisting sacrifices
ज्ञानिन: यज्ञ-वित्तमा: the wise, sacrifices knowers' foremost
आत्म-संयमने-अनीहा in self control devoid of all desires,
जुह्वति ज्ञान-दीपिते offer sacrifices by Knowledge kindled

द्रव्ययज्ञैर्यक्ष्यमाणं दृष्ट्वा भूतानि बिभ्यति ।
एष माकरुणो हन्यादतज्ज्ञो ह्यसुतृब् ध्रुवम् ॥१०॥


द्रव्य-यज्ञै:-यक्ष्यमाणम् दृष्ट्वा by material substances, making sacrifices
द्रव्य-यज्ञै:-यक्ष्यमाणम् दृष्ट्वा by material substances, making sacrifices percieving
भूतानि बिभ्यति animals are afraid
एष: मा-अकरुण: हन्यात्- this (he) most uncompassionate, may kill
अतज्ज्ञ: हि-असुतृप् ध्रुवम् truth not knowing, indeed own life preserving
अतज्ज्ञ: हि-असुतृप् ध्रुवम् truth not knowing, indeed own life preserving certainly

तस्माद् दैवोपपन्नेन मुन्यन्नेनापि धर्मवित् ।
सन्तुष्टोऽहरह: कुर्यान्नित्यनैमित्तिकी: क्रिया: ॥११॥


तस्मात् दैव-उपपन्नेन therefore, by destiny provided
मुनि-अन्नेन-अपि धर्मवित् by sages' fit food even, the knower of piety
सन्तुष्ट:-अह:-अह: कुर्यात्- contented, day by day should perform
नित्य-नैमित्तिकी: क्रिया: daily obligatory duties

विधर्म: परधर्मश्च आभास उपमा छल:।
अधर्मशाखा: पञ्चेमा धर्मज्ञोऽधर्मवत् त्यजेत् ॥१२॥


विधर्म: परधर्म:-च Vidharma, Paradharma, and
आभास: उपमा छल: Aabhaasa, Upamaa, Chala,
अधर्म-शाखा: पञ्च-इमा: of non-piety are the off-shoots, five of these
धर्मज्ञ:-अधर्मवत् त्यजेत् the knower of piety, non-piety like should avoid

धर्मबाधो विधर्म: स्यात् परधर्मोऽन्यचोदित: ।
उपधर्मस्तु पाखण्डो दम्भो वा शब्दभिच्छल: ॥१३॥


धर्म-बाध: विधर्म: स्यात् in ones prescribed duties, interference Vidharam is
पर-धर्म:-अन्य-चोदित: Paradharma is which is expounded by others
उपधर्म:-तु पाखण्ड: Upadharma indeed is going against the prescribed course
दम्भ: वा शब्दभित्-छल: Dambha or the words (of scriptures) distorting is
दम्भ: वा शब्दभित्-छल: Dambha or the words (of scriptures) distorting is Chala

यस्त्विच्छया कृत: पुम्भिराभासो ह्याश्रमात् पृथक् ।
स्वभावविहितो धर्म: कस्य नेष्ट: प्रशान्तये ॥१४॥


य:-तु-इच्छया कृत: that which is by whim originated,
पुम्भि:-आभास: हि- by men is Abhaasa indeed
आश्रमात् पृथक् the (four stages) Aashramas apart
स्वभाव-विहित: धर्म: to ones nature conducive course of conduct
कस्य न-इष्ट: प्रशान्तये to whom is not favourable, for alleviating distress

धर्मार्थमपि नेहेत यात्रार्थ वाधनो धनम् ।
अनीहानीहमानस्य महाहेरिव वृत्तिदा ॥१५॥


धर्म-अर्थम्-अपि न-ईहेत for piety purpose also may not desire,
यात्रा-अर्थ वा-अधन: धनम् for living sake, or an indigent man, wealth
अनीह-अनीहमानस्य non-desiring for the non-desirous
महा-अहे:-इव वृत्ति-दा pyothon like, livelihood providing

सन्तुष्टस्य निरीहस्य स्वात्मारामस्य यत् सुखम् ।
कुतस्तत् कामलोभेन धावतोऽर्थेहया दिश: ॥१६॥


सन्तुष्टस्य निरीहस्य for the contented, the non-desirous,
स्व-आत्मा-आरामस्य यत् सुखम् in own self revelling, that happiness
कुत:-तत् काम-लोभेन धावत:- where is that, by sense objects greed, running
अर्थ-ईहया दिश: for wealth wanting, in all directions

सदा सन्तुष्टमनस: सर्वा: सुखमया दिश: ।
शर्कराकण्टकादिभ्यो यथोपानत्पद: शिवम् ॥१७॥


सदा सन्तुष्ट-मनस: always contentment minded
सर्वा: सुखमया: दिश: all haapiness (filled) directions
शर्करा-कण्टक-आदिभ्य: from pebbles thorns and others,
यथा-उपानत्-पद: शिवम् just as shoe wearing foot is protected

सन्तुष्ट: केन वा राजन्न वर्तेतापि वारिणा ।
औपस्थ्यजैह्व्यकार्पण्याद् गृहपालायते जन: ॥१८॥


सन्तुष्ट: केन वा राजन्- contented why or, O King!
न वर्तेता-अपि वारिणा not live even with water
औपस्थ्य-जैह्व्य-कार्पण्यात् pertaining to sense pleasure and palate greedy of
गृह-पालायते जन: house (to house) runs a man

असन्तुष्टस्य विप्रस्य तेजो विद्या तपो यश: ।
स्रवन्तीन्द्रियलौल्येन ज्ञानं चैवावकीर्यते ॥१९॥


असन्तुष्टस्य विप्रस्य a discontented Braahmana's
तेज: विद्या तप: यश: glory, learning, austerity, fame
स्रवन्ति-इन्द्रिय-लौल्येन dissipate (due to) sense gratification
ज्ञानम् च-एव-अवकीर्यते wisdom and also scatters away

कामस्यान्तं च क्षुत्तृड्भ्यां क्रोधस्यैतत्फलोदयात् ।
जनो याति न लोभस्य जित्वा भुक्त्वा दिशो भुव: ॥२०॥


कामस्य-अन्तम् च क्षुत्तृड्भ्याम् of desires end and of hunger and thirst
क्रोधस्य-एतत्-फल-उदयात् and of anger this outcome having reached
जन: याति न लोभस्य a person goes not to greed
जित्वा भुक्त्वा दिश: भुव: conquering, (even) by eating away directions of
जित्वा भुक्त्वा दिश: भुव: conquering, (even) by eating away directions of earth

पण्डिता बहवो राजन्बहुज्ञा: संशयच्छिद: ।
सदसस्पतयोऽप्येके असन्तोषात् पतन्त्यध: ॥२१॥


पण्डिता: बहव: राजन्- learned men many, O King!
बहुज्ञा: संशय-छिद: very wise, doubts dispellers,
सदस:-पतय:-अपि-एके of assemblies the heads, some
असन्तोषात् पतन्ति-अध: due to discontentment, fall into depths (of hell)

असङ्कल्पाज्जयेत् कामं क्रोधं कामविवर्जनात् ।
अर्थानर्थेक्षया लोभं भयं तत्त्वावमर्शनात् ॥२२॥


असङ्कल्पात्-जयेत् कामम् by determination, should win over desires
क्रोधम् काम-विवर्जनात् anger by desire giving up
अर्थ-अनर्थ-ईक्षया लोभम् greed by not wealth wanting, greed
भयम् तत्त्व-अवमर्शनात् and fear, by the truth pondering on

आन्वीक्षिक्या शोकमोहौ दम्भं मह्दुपासया ।
योगान्तरायान् मौनेन हिंसां कायाद्यनीहया ॥२३॥


आन्वीक्षिक्या शोक-मोहौ by discrimination, grief and infatuation
दम्भम् महत्-उपासया hypocrisy by the nobles' service
योग-अन्तरायान् मौनेन in Yoga the impediments by silence
हिंसाम् काया-आदि-अनीहया violence, by body and things unwillingness

कृपया भूतजं दु:खं दैवं जह्यात् समाधिना ।
आत्मजं योगवीर्येण निद्रां सत्त्वनिषेवया ॥२४॥


कृपया भूतजम् दु:खम् by compassion, by beings inflicted pain
दैवम् जह्यात् समाधिना from divine agencies, be rid by meditation
आत्मजम् योग-वीर्येण self born by Yoga practices
निद्राम् सत्त्व-निषेवया sleep by Saattvic (food) intaking

रजस्तमश्च सत्त्वेन सत्त्वं चोपशमेन च ।
एतत् सर्वं गुरौ भक्त्या पुरुषो ह्यञ्जसा जयेत् ॥२५॥


रज:-तम:-च सत्त्वेन Rajas Tamas and by Sattva
सत्त्वम् च-उपशमेन च Sattva by disattachment and
एतत् सर्वम् गुरौ भक्त्या this all, by in the preceptor devotion
पुरुष: हि-अञ्जसा जयेत् A man indeed, easily conquers

यस्य साक्षाद् भगवति ज्ञानदीपप्रदे गुरौ ।
मर्त्यासद्धी: श्रुतं तस्य सर्वं कुञ्जरशौचवत् ॥२६॥


यस्य साक्षात् भगवति for who, the direct in The Lord
ज्ञान-दीप-प्रदे गुरौ knowledge enlightenment dispenser, the preceptor
मर्त्य-असत्-धी: श्रुतम् a mortal, perverted notion, knowledge
तस्य सर्वम् कुञ्जर-शौचवत् his all, becomes elephant's bathing like

एष वै भगवान्साक्षात् प्रधानपुरुषेश्वर: ।
योगेश्वरैर्विमृग्याङ्घ्रिर्लोको यं मन्यते नरम् ॥२७॥


एष: वै भगवान्-साक्षात् this (preceptor) surely is The Lord Himself
प्रधान-पुरुष-ईश्वर: of Prakriti and Purusha The Ruler
योगेश्वरै:-विमृग्य-अङ्घ्रि:- by the masters of Yoga are saught after the feet
लोक: यम् मन्यते नरम् the world whom looks at as a human being

षड्वर्गसंयमैकान्ता: सर्वा नियमचोदना: ।
तदन्ता यदि नो योगानावहेयु: श्रमावहा: ॥२८॥


षड्वर्ग-संयम-एकान्ता: the six categories subjugation, altogether,
सर्वा: नियम-चोदना: in all discipline ordinances
तदन्ता यदि न योगान्- though aiming at, if it is not achieved
आवहेयु: श्रम-आवहा: the steps of Yoga understand as labour entailing

यथा वार्ताद्यो ह्यर्था योगस्यार्थं न विभ्रति ।
अनर्थाय भवेयुस्ते पूर्तमिष्टं तथासत: ॥२९॥


यथा वार्ता-आद्य: हि-अर्था: just as, vocational pursuits, the others and the
यथा वार्ता-आद्य: हि-अर्था: just as, vocational pursuits, the others and the results
योगस्य-अर्थम् न विभ्रति of Yoga the result (Liberation), do not bring
अनर्थाय भवेयु:-ते for transmigration may be they
पूर्तम्-इष्टम् तथा-असत: for welfare or of self and of the evil (minded)

यश्चित्तविजये यत्त: स्यान्नि:सङ्गोऽपरिग्रह: ।
एको विविक्तशरणो भिक्षुर्भिक्षामिताशन: ॥३०॥


य:-चित्त-विजये यत्त: whosoever, in mind subjugation is intent
स्यात्-नि:सङ्ग:-अपरिग्रह: should be free from attachment, non-coveting,
एक: विविक्त-शरण: alone, devoid of possessions,
भिक्षु:-भिक्षा-अमित-अशन: a recluse, by begging, little subsisting on

देशे शुचौ समे राजन्संस्थाप्यासनमात्मन: ।
स्थिरं समं सुखं तस्मिन्नासीतर्ज्वङ्ग ओमिति ॥३१॥


देशे शुचौ समे राजन्- on a place (ground) clean, level, O King!
संस्थाप्य-आसनम्-आत्मन: placing a seat, for himself
स्थिरम् समम् सुखम् तस्मिन्- steady, straight, easy, on that
आसीत-ऋजु-अङ्ग-ओम्-इति seated, erect bodied, 'OM' thus (should chant)

प्राणापानौ सन्निरुन्ध्यात् पूरकुम्भकरेचकै: ।
यावन्मनस्त्यजेत् कामान् स्वनासाग्रनिरीक्षण: ॥३२॥


प्राण-अपानौ सन्निरुन्ध्यात् inhalation and exhalation should control well
पूर-कुम्भक-रेचकै: by inhaling, suspending and exhaling
यावत्-मन:-त्यजेत् कामान् until the mind gives up desires
स्व-नासा-अग्र-निरीक्षण: on ones nose tip fixing the gaze

यतो यतो नि:सरति मन: कामहतं भ्रमत् ।
ततस्तत उपाहृत्य हृदि रुन्ध्याच्छनैर्बुध: ॥३३॥


यत: यत: नि:सरति मन: wheresoever roving the mind
काम-हतम् भ्रमत् by desire smitten roames
तत:-तत: उपाहृत्य from there there bringing back
हृदि रुन्ध्यात्-शनै:-बुध: in the heart should hold gradually the wise
.
.

एवमभ्यसतश्चित्तं कालेनाल्पीयसा यते: ।
अनिशं तस्य निर्वाणं यात्यनिन्धनवह्निवत् ॥३४॥


एवम्-अभ्यसत:-चित्तम् in this manner, practicing, the mind
कालेन-अल्पीयसा यते: in time short, of the striver
अनिशम् तस्य निर्वाणम् याति- constantly to him quiescence comes to
अनिन्धन-वह्नि-वत् without fuel fire like

कामादिभिरनाविद्धं प्रशान्ताखिलवृत्ति यत् ।
चित्तं ब्रह्मसुखस्पृष्टं नैवोत्तिष्ठेत कर्हिचित् ॥३५॥


काम-अदिभि:-अनाविद्धम् by desires, unagitated
प्रशान्त-अखिल-वृत्ति at rest of all operations
यत् चित्तम् ब्रह्म-सुख-स्पृष्टम् that mind, by The Brahman Bliss absorbed
न-एव-उत्तिष्ठेत कर्हिचित् does not then is distracted ever

य: प्रव्रज्य गृहात् पूर्वं त्रिवर्गावपनात् पुन: ।
यदि सेवेत तान्भिक्षु: स वै वान्ताश्यपत्रप: ॥३६॥


य: प्रव्रज्य गृहात् पूर्वम् he who retiring from the household first,
त्रिवर्ग-आवपनात् from the three pursuits (of Dharma Artha and Kaama)
पुन: यदि सेवेत तान्-भिक्षु: again if enjoys them, recluse
स: वै वान्त-आशी-अपत्रप: that indeed, vomit eats, shameless

यै: स्वदेह: स्मृतो नात्मा मर्त्यो विट्कृमिभस्मसात ।
त एनमात्मसात्कृत्वा श्लाघयन्ति ह्यसत्तमा: ॥३७॥


यै: स्व-देह: स्मृत: न-आत्मा by those, own body was understood as not the soul,
मर्त्य: विट्-कृमि-भस्म-सात mortal, ordure, worms, ashes, reduced to
ते एनम्-आत्मसात्-कृत्वा they, this (body) soul understanding
श्लाघयन्ति हि-असत्तमा: adore it, indeed the fools

गृहस्थस्य क्रियात्यागो व्रतत्यागो वटोरपि ।
तपस्विनो ग्रामसेवा भिक्षोरिन्द्रियलोलता ॥३८॥


गृहस्थस्य क्रिया-त्याग: of the householder, duties abondoning
व्रत-त्याग: वटो:-अपि vows abondoning, of the religious student, also
तपस्विन: ग्राम-सेवा of the anchorite, to the village (life) reverting
भिक्षो:-इन्द्रिय-लोलता of the recluse, to lust given to

आश्रमापसदा ह्येते खल्वाश्रमविड्म्बका: ।
देवमायाविमूढांस्तानुपेक्षेतानुकम्पया ॥३९॥


आश्रम-अपसदा: हि-एते खलु- the Aashrama embracing, indeed these surely
आश्रम-विड्म्बका: the Aashramas ridicule
देव-माया-विमूढान्-तान्- by Lord's deluding potency infatuated, them
उपेक्षेत-अनुकम्पया should ignore out of compassion

आत्मानं चेद् विजानीयात् परं ज्ञानधुताशय: ।
किमिच्छन्कस्य वा हेतोर्देहं पुष्णाति लम्पट: ॥४०॥


आत्मानम् चेद् विजानीयात् The Soul if recognizes
परम् ज्ञान-धुत-आशय: by the highest knowledge washed mind
किम्-इच्छन्-कस्य वा हेतो:- what will (he) seek, for whose or sake
देहम्-पुष्णाति लम्पट: the body nourishes, the sensuous pleasures' addict

आहु: शरीरं रथमिन्द्रियाणि हयानभीषून् मन इन्द्रियेशम् ।
वर्त्मानि मात्रा धिषणां च सूतं सत्त्वं बृहद् बन्धुरमीशसृष्टम् ॥४१॥


आहु: शरीरम् रथम्- is spoken of, the body the chariot,
इन्द्रियाणि हयान्- the senses the horses,
अभीषून् मन: इन्द्रिय-ईशम् the reigns the mind, of the senses the ruler
वर्त्मानि मात्रा धिषणाम् च सूतम् the path sound etc., reason and the
वर्त्मानि मात्रा धिषणाम् च सूतम् the path sound etc., reason and the charioteer
सत्त्वम् बृहद् बन्धुरम्-ईश-सृष्टम् intellect the big rope, by The Lord created

अक्षं दशप्राणमधर्मधर्मौ चक्रेऽभिमानं रथिनं च जीवम् ।
धनुर्हि तस्य प्रणवं पठन्ति शरं तु जीवं परमेव लक्ष्यम् ॥४२॥


अक्षम् दश-प्राणम्- axle the ten (vital) airs
अधर्म-धर्मौ चक्रे- sin and virtue the wheels
अभिमानम् रथिनम् च जीवम् the ego the rider and the being
धनु:-हि तस्य प्रणवम् पठन्ति bow indeed its, is Om declared
शरम् तु जीवम् the shaft indeed the Self
परम्-एव लक्ष्यम् The Supreme the aim (mark)

रागो द्वेषश्च लोभश्च शोकमोहौ भयं मद: ।
मानोऽवमानोऽसूया च माया हिंसा च मत्सर: ॥४३॥


राग: द्वेष:-च लोभ:-च attachment and aversion, greed and
शोक-मोहौ भयम् मद: grief and infatuation, fear, vanity,
मान:-अवमान:-असूया च pride and ignominy, coveting, and
माया हिंसा च मत्सर: diceitfulness, violence and jealousy,

रज: प्रमाद: क्षुन्निद्राशत्रवस्त्वेवमादय: ।
रजस्तम प्रकृतय: सत्त्वप्रकृतय: क्वचित् ॥४४॥


रज: प्रमाद: क्षुत्-निद्रा- clining to worldly life, bodily enjoyments,
शत्रव:-तु-एवम्-आदय: enemies, indeed these and others
रज:-तम: प्रकृतय: are Rajas Tamas, born of
सत्त्व-प्रकृतय: क्वचित् Sattva genrated sometimes

यावन्नृकायरथमात्मवशोपकल्पं धत्ते गरिष्ठचरणार्चनया निशातम् ।
ज्ञानासिमच्युतबलो दधदस्तशत्रु: स्वाराज्यतुष्ट उपशान्त इदं विजह्यात् ॥४५॥


यावत्-नृकाय-रथम्-आत्म-वश: while human body, chariot, (is) in self control
उपकल्पम् धत्ते गरिष्ठ- with its appurtenances bears, by the exolted souls's
चरण-अर्चनया निशातम् feet worshipping sharpened
ज्ञान-असिम्-अच्युत-बल: दधत् the knowledge sword, Achyuta strength holding on
ज्ञान-असिम्-अच्युत-बल: दधत् the knowledge sword, Achyuta strength holding on to
अस्त-शत्रु: स्व-आराज्य-तुष्ट: rid of enemies, own being sated with
उपशान्त: इदम् विजह्यात् very peaceful (in mind), this (body chariot))should
उपशान्त: इदम् विजह्यात् very peaceful (in mind), this (body chariot))should shed

नो चेत् प्रमत्तमसदिन्द्रियवाजिसूता नीत्वोत्पथं विषयदस्युषु निक्षिपन्ति ।
ते दस्यव: सहयसूतममुं तमोन्धे संसारकूप उरुमृत्युभये क्षिपन्ति ॥४६॥


नो चेत् प्रमत्तम्-असत्-इन्द्रिय- otherwise, the unwary (occupant) the decieving
वाजि-सूता: नीत्वा-उत्पथम् horses and the charioteer, taking on the wrong
वाजि-सूता: नीत्वा-उत्पथम् horses and the charioteer, taking on the wrong path
विषय-दस्युषु निक्षिपन्ति among the the sense (object) robbers, fling
ते दस्यव: स-हय-सूतम्-अमुम् those robbers, along with horses, and charioteer,
ते दस्यव: स-हय-सूतम्-अमुम् those robbers, along with horses, and charioteer, him
तम:-अन्धे संसार-कूपे- in the dark blinding transmigration well
उरु-मृत्यु-भये क्षिपन्ति (full of) great death fear throw away

प्रवृत्तं च निवृत्तं च द्विविधं कर्म वैदिकम् ।
आवर्तेत प्रवृत्तेन निवृत्तेनाश्नुतेऽमृतम् ॥४७॥


प्रवृत्तम् च निवृत्तम् च Pravrittam and Nivrittam and
द्विविधम् कर्म वैदिकम् two types actions are Vaidic
आवर्तेत प्रवृत्तेन comes back by Pravritta
निवृत्ते-अश्नुते-अमृतम् by Nivritta enjoys immortality

हिंस्रं द्रव्यमयं काम्यमग्निहोत्राद्यशान्तिदम् ।
दर्शश्च पूर्णमासश्च चातुर्मास्यं पशु: सुत: ॥४८॥


हिंस्रम् द्रव्यमयम् काम्यम्- killing for rituals, done by materials, desire
अग्निहोत्र-आदि-अशान्तिदम् Agnihotras, and such are not peace giving
दर्श:-च पूर्णमास:-च done on moon-less nights, and on full moon nights,
चातुर्मास्यम् पशु: सुत: done four monthly, animal sacrifice and Soma Yaaga

एतदिष्टं प्रवृत्ताख्यं हुतं प्रहुतमेव च ।
पूर्तं सुरालयारामकूपाजीव्यादिलक्षणम् ॥४९॥


एतत्-इष्टम् प्रवृत्त-आख्यम् these are Ishta, Pravrita called
हुतम् प्रहुतम्-एव च the Vaishvadevas and the Baliharans
पूर्तम् सुर-आलय-आराम-कूप- Poortam are dieties temples, gardens and wells
आजीव्य-आदि-लक्षणम् water sources, and others contructing

द्रव्यसूक्ष्मविपाकश्च धूमो रात्रिरपक्षय: ।
अयनं दक्षिणं सोमो दर्श ओषधिवीरुध: ॥५०॥


द्रव्य-सूक्ष्म-विपाक:-च of the materials, the subtle part and
धूम: रात्रि:-अपक्षय: in the smoke, in the night, in the dark fort night
अयनम् दक्षिणम् सोम: the half winter year, the moon
दर्श: ओषधि-वीरुध: of the dark moon, becomes medicinal plants

अन्नं रेत इति क्ष्मेश पितृयानं पुनर्भव: ।
एकैकश्येनानुपूर्वं भूत्वा भूत्वेह जायते ॥५१॥


अन्नम् रेत इति क्ष्मेश food grains vital fluids, thus, O King!
पितृयानम् पुनर्भव: on Ptriyaana (path) for rebirth
एक-एक-श्येन-अनुपूर्वम् one each for Sheyaana procedure
भूत्वा भूत्वा-इह जायते reborn, here is born

निषेकादिश्मशानान्तै: संस्कारै: संस्कृतो द्विज: ।
इन्द्रियेषु क्रियायज्ञान् ज्ञानदीपेषु जुह्वति ॥५२॥


निषेक-आदि-श्मशान-अन्तै: from impregnation etc., to cremation until
संस्कारै: संस्कृत: द्विज: purificatory rites, consecrated the twice born
इन्द्रियेषु क्रिया-यज्ञान् in the senses ritual sacrifices
ज्ञान-दीपेषु जुह्वति in the knowledge light sacrifices

इन्द्रियाणि मनस्यूर्मौ वाचि वैकारिकं मन: ।

वाचं वर्णसमाम्नाये तमोङ्कारे स्वरे न्यसेत् ।
ओङ्कारं बिन्दौ नादे तं तं तु प्राणे महत्यमुम् ॥५३॥


इन्द्रियाणि मनसि- the senses in the mind,
ऊर्मौ वाचि the waves (of thoughts) in speech
वैकारिकम् मन: the articulate, the mind
वाचम् वर्ण-समाम्नाये the speech in article compound
तम्-ओङ्कारे स्वरे न्यसेत् that in OM sound, merge
ओङ्कारम् विन्दौ The OM in the Bindu (the nasal sound)
नादे तम् तम् तु that in Naada (the echo), the Bindu, indeed
प्राणे महति-अमुम् in Praana , in the highest (Brahman) it, (the Praana)

अग्नि सूर्यो दिवा प्राह्ण: शुक्लो राकोत्तरं स्वराट् ।
विश्वश्च तैजस: प्राज्ञस्तुर्य आत्मा समन्वयात् ॥५४॥


अग्नि: सूर्य: दिवा प्राह्ण: शुक्ल: fire, the Sun, day, evening time, the bright
अग्नि: सूर्य: दिवा प्राह्ण: शुक्ल: fire, the Sun, day, evening time, the bright fornight,
राका-उत्तरम् स्वराट् full moon, the summer half year, and Brahmaa,
विश्व:-च तैजस: प्राज्ञ:- Vishvas, Taijas, Praagya,
तुर्य: आत्मा समन्वयात् Turya, in Aatma culminating

देवयानमिदं प्राहुर्भूत्वा भूत्वानुपूर्वश: ।
आत्मयाज्युपशान्तात्मा ह्यात्मस्थो न निवर्तते ॥५५॥


देवयानम्-इदम् प्राहु: the gods' path, this is said to be (in the Vedas)
भूत्वा भूत्वा-अनुपूर्वश: going through these, one after another
आत्मयाजी-उपशान्त-आत्मा the Self knowing, tranquil minded Aatman (Pure
आत्मयाजी-उपशान्त-आत्मा the Self knowing, tranquil minded Aatman (Pure Spirit)
हि-आत्मस्थ: न निवर्तते indeed in self established, never returns

य एते पितृदेवानामयने वेदनिर्मिते ।
शास्त्रेण चक्षुषा वेद जनस्थोऽपि न मुह्यति ॥५६॥


य: एते पितृ-देवानाम्- the one who, these, of the manes and of the gods,
अयने वेद-निर्मिते the paths, in the Vedas given
शास्त्रेण चक्षुषा वेद by the scriptural eye knows
जनस्थ:-अपि न मुह्यति in the body staying also, is not infatuated

आदावन्ते जनानां सद् बहिरन्त: परावरम् ।
ज्ञानं ज्ञेयं वचो वाच्यं तमो ज्योतिस्त्वयं स्वयं ॥५७॥


आदौ-अन्ते जनानाम् सद् in beginning, and in end, of embodied beings being
बहि:-अन्त: पर-अवरम् inside and outside, high and low,
ज्ञानम् ज्ञेयम् वच: वाच्यम् knowldege, object of knowledge, speech and the
ज्ञानम् ज्ञेयम् वच: वाच्यम् knowldege, object of knowledge, speech and the spoken
तम: ज्योति:-तु-अयम् स्वयम् dark and light, indeed is This He Himself

आबाधितोऽपि ह्याभासो यथा वस्तुतया स्मृत: ।
दुर्घटत्वादैन्द्रियकं तद्वदर्थविकल्पितम् ॥५८॥


आबाधित:-अपि हि-आभास: disapproved though, indeed reflection
यथा वस्तुतया स्मृत: just as, like the object, is said to be
दुर्घटत्वात्-ऐन्द्रियकम् because of not being consigned to reason, sense
दुर्घटत्वात्-ऐन्द्रियकम् because of not being consigned to reason, sense objects
तत्-वत्-अर्थ-विकल्पितम् that like things are taken to be (as real)

क्षित्यादीनामिहार्थानां छाया न कतमापि हि ।
न संघातो विकारोऽपि न पृथङ् नान्वितो मृषा ॥५९॥


क्षिति-आदीनाम्-इह-अर्थानाम् of earth and other, here (in this body) of the
क्षिति-आदीनाम्-इह-अर्थानाम् of earth and other, here (in this body) of the elements
छाया न कतम-अपि हि shadow, not at all even (is) indeed
न संघात: विकार:-अपि not collection, not compound, (modification) also
न पृथङ् न-अन्वित: मृषा not distinct, not pervaded, (so) illusory

धातवोऽवयवित्वाच्च तन्मात्रावयवैर्विना ।
न स्युर्ह्यसत्यवयविन्यसन्नवयवोऽन्तत: ॥६०॥


धातव:-अवयवित्वात्-च the elements being compounds and
तन्मात्रा-अवयवै:-विना the subtle elements components without
न स्यु:-हि-असति-अवयविनि- cannot be, indeed, if non-existing of the
असन्-अवयव:-अन्तत: do not exist the compounds ultimately

स्यात् सादृश्यभ्रमस्तावद् विकल्पे सति वस्तुन: ।
जाग्रत्स्वापौ यथा स्वप्ने तथा विधिनिषेधता ॥६१॥


स्यात् सादृश्य-भ्रम:-तावद् there may be equality conception, until
विकल्पे सति वस्तुन: there diverseness is of the materials
जाग्रत्-स्वापौ यथा स्वप्ने in being awake and asleep, just as in dreaming is
तथा विधि-निषेधता like the Vedas' injunctions and iter-directions

भावाद्वैतं क्रियाद्वैतं द्रव्याद्वैतं तथाऽऽत्मन: ।
वर्तयन्स्वानुभूत्येह त्रीन्स्वप्नान्धुनुते मुनि: ॥६२॥


भाव-अद्वैतम् क्रिया-अद्वैतम् thoughts' unity, action unity,
द्रव्य-अद्वैतम् तथा-आत्मन: and material unity, and of the self
वर्तयन्-स्व-अनुभूत्या-इह going through, by self-realization, here
त्रीन्-स्वप्नान् धुनुते मुनि: the three dreams shakes off the contemplative soul

कार्य कारणवस्त्वैक्यमर्शनं पटतन्तुवत् ।
अवस्तुत्वाद् विकल्पस्य भावाद्वैतं तदुच्यते ॥६३॥


कार्य कारण-वस्तु-ऐक्य effects and causes, of the material the similarity
मर्शनम् पट-तन्तुवत् thinking on, cloth and its thread
अवस्तुत्वाद् विकल्पस्य being unreal of the diversity
भाव-अद्वैतम् तत्-उच्यते 'Bhaavadwaita', that is called
भाव-अद्वैतम् तत्-उच्यते

यद् ब्रह्मणि परे साक्षात् सर्वकर्मसमर्पणम् ।
मनोवाक्तनुभि: पार्थ क्रियाद्वैतं तदुच्यते ॥६४॥


यद् ब्रह्मणि परे साक्षात् that in Brahman the Supreme, directly
सर्व-कर्म-समर्पणम् all actions dedicated
मन:-वाक्-तनुभि: पार्थ by mind, speech and body, O Paarth! (Yudhishthira)
क्रिया-अद्वैतम् तत्-उच्यते 'Kriyaadwaita', that is called
क्रिया-अद्वैतम् तत्-उच्यते

आत्मजायासुतादीनामन्येषां सर्वदेहिनाम् ।
यत् स्वार्थकामयोरैक्यं द्रव्याद्वैतं तदुच्यते ॥६५॥


आत्म-जाया-सुत-आदीनाम्- ones own, of the wife, of the progeny and others
अन्येषाम् सर्व-देहिनाम् of other all embodied beings
यत् स्वार्थ-कामयो:-ऐक्यम् that interest and enjoyment is alike,
द्रव्याद्वैतम् तत्-उच्यते 'Dravyaadwaita', that is called
द्रव्याद्वैतम् तत्-उच्यते

यद् यस्य वानिषिद्धं स्याद् येन यत्र यतो नृप ।
स तेनेहेत कर्माणि नरो नान्यैरनापदि ॥६६॥


यत् यस्य वा-निषिद्धम् स्यद् that for whom, or not permitted may be
येन यत्र यत: नृप by whosoever, where-ever, whatever source, O King!
स: तेन-ईहेत कर्माणि he should by them perform duties,
नर: न-अन्यै:-अनापदि a man, not by others, (except) when in distress

एतैरन्यैश्च वेदोक्तैर्वर्तमान: स्वकर्मभि: ।
गृहेऽप्यस्य गतिं यायाद् राजंस्तद्भक्तिभाङ् नर: ॥६७॥


एतै:-अन्यै:-च वेद-उक्तै:- by these and other, in the Vedas directed,
वर्तमान: स्व-कर्मभि: following by own duties
गृहे-अपि-अस्य गतिम् यायाद् in the house even his, the state achieves
राजन्-तत्-भक्तिभाङ् नर: O King! that devotional man

यथा हि यूयं नृपदेव दुस्त्यजादापद्गणादुत्तरतात्मन: प्रभो:।
यत्पादपङ्केरुहसेवया भवानहार्षीन्निर्जितदिग्गज: क्रतून् ॥६८॥


यथा हि यूयम् नृपदेव even as you, O King of kings!
दुस्त्यजात्-आपद्-गणात्- the difficult to get over calamities series
उत्तरत-आत्मन: प्रभो: got rid of, by The Self, The Mighty One!
यत्-पाद-पङ्केरुह सेवया Whose feet lotus serving
भवान्-अहार्षीत्-निर्जित- you all performed, having subdued
दिग्गज: क्रतून् all the quarters, the (big) sacrifices

अहं पुराभवं कश्चिद् गन्धर्व उपबर्हण: ।
नाम्नातीते महाकल्पे गन्धर्वाणां सुसम्मत: ॥६९॥


अहम् पुरा-अभवम् I formerly was born
कश्चिद् गन्धर्व: उपबर्हण: some Gandharva, Upabarhana
नाम्ना-अतीते महाकल्पे by name, in the past round of creation
गन्धर्वाणाम् सुसम्मत: among the Gandharvas highly respected

रूपपेशलमाधुर्यसौगन्ध्यप्रियदर्शन: ।
स्त्रीणां प्रियतमो नित्यं मत्तस्तु पुरुलम्पट: ॥७०॥


रूप-पेशल-माधुर्य- by comeliness of form, grace, sweet voice,
सौगन्ध-प्रिय-दर्शन: fragrance, pleasing to look at
स्त्रीणाम् प्रियतम: नित्यम् of the women most beloved always
मत्त:-तु पुरु-लम्पट: drunk indeed, very fond of women

एकदा देवसत्रे तु गन्धर्वाप्सरसां गणा: ।
उपहूता विश्वसृग्भिर्हरिगाथोपगायने ॥७१॥


एकदा देवसत्रे तु one day, in the sacrificial session of the gods, indeed,
गन्धर्व-अप्सरसाम् गणा: of the Gandharvas and the Apsaras' parties
उपहूता: विश्वसृग्भि:- were invited by the creators of the universe
हरि-गाथा-उपगायने Shree Hari's stories to sing

अहं च गायंस्तद्विद्वान् स्त्रीभि: परिवृतो गत: ।

ज्ञात्वा विश्वसृजस्तन्मे हेलनं शेपुरोजसा ।
याहि त्वं शूद्रतामाशु नष्टश्री: कृतहेलन: ॥७२॥


अहम् च गायन्-तत्-विद्वान् and I singing, of that the knower
स्त्रीभि: परिवृत: गत: by the women surrounded went
ज्ञात्वा विश्वसृज:-तत्-मे coming to know, the creators of the universe, that
ज्ञात्वा विश्वसृज:-तत्-मे coming to know, the creators of the universe, that my
हेलनम् शेपु:-ओजसा disrespect, cursed by their power
याहि त्वम् शूद्रताम्-आशु 'Go, may you to Shoodra class soon,
याहि त्वम् शूद्रताम्-आशु
नष्ट-श्री: कृत-हेलन: shorn of all splendour, having done disrespect,'

तावद्दास्यामहं जज्ञे तत्रापि ब्रह्मवादिनाम् ।
शुश्रूषयानुषङ्गेण प्राप्तोऽहं ब्रह्मपुत्रताम् ॥७३॥


तावत्-दास्याम्-अहम् जज्ञे then, to a maid servant I was born
तत्र-अपि ब्रह्म-वादिनाम् there also, in (among) Brahman's expounders
शुश्रूषया-अनुषङ्गेण serving and company
प्राप्त:-अहम् ब्रह्म-पुत्रताम् attained I, (to be) Brahmaa's son

धर्मस्ते गृहमेधीयो वर्णित: पापनाशन: ।
गृहस्थो येन पदवीमञ्जसा न्यासिनामियात् ॥७४॥


धर्म:-ते गृहमेधीय: the course of conduct, to you, for the householder
वर्णित: पाप-नाशन: (I) have explained, the sin destroyer
गृहस्थ: येन पदवीम्- a householder by which state
अञ्जसा न्यासिनाम्-इयात् easily of a recluse may come to

यूयं नृलोके बत भूरिभागा लोकं पुनाना मुनयोऽभियन्ति ।
येषां गृहानावसतीति साक्षाद् गूढं परं ब्रह्म मनुष्यलिङ्गम् ॥७५॥


यूयम् नृ-लोके बत you all, in the human world, surely
भूरि-भागा: लोकम् पुनाना: are exceedingly fortunate, the worlds sanctifying
मुनय:-अभियन्ति sages go to
येषाम् गृहान्-आवसति- in whose house stays
इति साक्षाद् गूढम् so directly hidden
परम् ब्रह्म मनुष्य-लिङ्गम् The Supreme Brahman, in human form

स वा अयं ब्रह्म महद्विमृग्यं कैवल्यनिर्वाणसुखानुभूति: ।
प्रिय: सुहृद् व: खलु मातुलेय आत्मार्हणीयो विधिकृद् गुरुश्च ॥७६॥


स: वा अयम् ब्रह्म That or This Brahman
महत्-विमृग्यम् कैवल्य- by the great (souls) sought after, Absolute Supreme
निर्वाण-सुख-अनुभूति: Liberation Bliss realization
प्रिय: सुहृद् व: खलु beloved friend yours, of course
मातुलेय: आत्मा-अर्हणीय: maternal brother, your very self, worthy of
मातुलेय: आत्मा-अर्हणीय: maternal brother, your very self, worthy of adoration
विधिकृत् गुरु:-च obedient servant, preceptor and

न यस्य साक्षाद्भवपद्मजादिभी रूपं धिया वस्तुतयोपवर्णितम् ।
मौनेन भक्त्योपशमेन पूजित: प्रसीदतामेष स सात्वतां पति: ॥७७॥


न यस्य साक्षात्-भव-पद्मज- not Whose direct, by Shankara, Brahmaa
आदिभी रूपम् धिया and others, form by reason
वस्तुतया-उपवर्णितम् in true sense described
मौनेन भक्त्या-उपशमेन पूजित: by silent devotion peaceful is worshipped
प्रसीदताम्-एष: स: may (He) be gracious This He
सात्वताम् पति: of the devotees The Protector
श्री शुक उवाच - Shri Shuka said -

इति देवर्षिणा प्रोक्तं निशम्य भरतर्षभ: ।
पूजयामास सुप्रीत: कृष्णं च प्रेमविह्वल: ॥७८॥


इति देव-ऋषिणा प्रोक्तम् thus by the celestial sage (Naarada), said,
निशम्य भरतर्षभ: having heard, Emperor Yudhishthira
पूजयामास सुप्रीत: worshipped (him) with great delight
कृष्णम् च प्रेम-विह्वल: Krishna and with love overcome

कृष्णपार्थावुपामन्त्र्य पूजित: प्रययौ मुनि: ।
श्रुत्वा कृष्णं परं ब्रह्म पार्थ: परमविस्मित: ॥७९॥


कृष्ण-पार्थौ-उपामन्त्र्य of Krishna and Yudhishthira, taking leave
पूजित: प्रययौ मुनि: and worshipped (by them), took leave the celestial sage
श्रुत्वा कृष्णम् परम् ब्रह्म hearing that Krishna (is) The Supreme Brahman
पार्थ: परम-विस्मित: Yudhishthira was very much amazed

इति दाक्षायणीनां ते पृथग्वंशा: प्रकीर्तिता: ।
देवासुरमनुष्याद्या लोका यत्र चराचरा: ॥८०॥


इति दाक्षायणीनाम् ते in this manner, of Daksha's daughters, to you,
पृथक्-वंशा: प्रकीर्तिता: separately the prosterity related
देव-असुर-मनुष्य-आद्या: of the gods, demons, human beings, and other
लोका: यत्र चर-अचरा: the creation where of the animate and inanimate

इति श्रीमद्भागवते महापुराणे वैयासिक्यामष्टादशसाहस्र्यायाम् पारमहंस्यां संहितायां सप्तमस्कन्धे प्रह्लादानुचरिते युधिष्ठिरनारदसंवादे सदाचारनिर्णयो नाम पञ्चदश: अध्याय: