श्रीमद्भागवतम् पदच्छेद - स्कंध १०

श्रीराजोवाच
कथितो वंशविस्तारो भवता सोमसूर्ययो: ।
राज्ञां चोभयवंश्यानां चरितं परमाद्भ‍ुतम् ॥ १ ॥

श्री-राजा उवाच कथितः वंश-विस्तारः भवता सोम-सूर्ययोः राज्ञाम् च उभय वंश्यानाम् चरितम् परम अद्भुतम्

यदोश्च धर्मशीलस्य नितरां मुनिसत्तम ।
तत्रांशेनावतीर्णस्य विष्णोर्वीर्याणि शंस न: ॥ २ ॥

यदोः च धर्म-शीलस्य नितराम् मुनि-सत्तम तत्र अंशेन अवतीर्णस्य विष्णोः वीर्याणि शंस नः

अवतीर्य यदोर्वंशे भगवान् भूतभावन: ।
कृतवान् यानि विश्वात्मा तानि नो वद विस्तरात् ॥ ३
॥

अवतीर्य यदोः वंशे भगवान् भूत-भावनः कृतवान् यानि विश्व-आत्मा तानि नः वद विस्तरात्

निवृत्ततर्षैरुपगीयमानाद्भवौषधाच्छ्रोत्रमनोऽभिरामात् ।
क उत्तमश्लोकगुणानुवादात्पुमान्
विरज्येत विना पशुघ्नात् ॥ ४ ॥

निवृत्त तर्षैः उपगीयमानात् भव-औषधात् श्रोत्र मनः अभिरामात् कः उत्तमश्लोक गुण-अनुवादात् पुमान् विरज्येत विना पशु-घ्नात्

पितामहा मे समरेऽमरञ्जयै-र्देवव्रताद्यातिरथैस्तिमिङ्गिलै: ।
दूरत्ययं कौरवसैन्यसागरंकृत्वातरन्
वत्सपदं स्म यत्‍प्लवा: ॥ ५ ॥ द्रौण्यस्त्रविप्लुष्टमिदं मदङ्गंसन्तानबीजं कुरुपाण्डवानाम् ।
जुगोप
कुक्षिं गत आत्तचक्रोमातुश्च मे य: शरणं गताया: ॥ ६ ॥ वीर्याणि
तस्याखिलदेहभाजा-मन्तर्बहि: पूरुषकालरूपै: ।
प्रयच्छतो मृत्युमुतामृतं चमायामनुष्यस्य वदस्व
विद्वन् ॥ ७ ॥

पितामहाः मे समरे अमरम् जयैः देवव्रत-आद्य अतिरथैः तिमिङ्गिलैः दुरत्ययम् कौरव-सैन्य-सागरम् कृत्वा अतरन् वत्स-पदम् स्म यत्-प्लवाः द्रौणि अस्त्र विप्लुष्टम् इदम् मत्-अङ्गम् सन्तान-बीजम् कुरु-पाण्डवानाम् जुगोप कुक्षिम् गतः आत्त-चक्रः मातुः च मे यः शरणम् गतायाः वीर्याणि तस्य अखिल-देह-भाजाम् अन्तः बहिः पूरुष काल-रूपैः प्रयच्छतः मृत्युम् उत अमृतम् च माया-मनुष्यस्य वदस्व विद्वन्

रोहिण्यास्तनय: प्रोक्तो राम: सङ्कर्षणस्त्वया ।
देवक्या गर्भसम्बन्ध: कुतो देहान्तरं विना ॥
८ ॥

रोहिण्याः तनयः प्रोक्तः रामः सङ्कर्षणः त्वया देवक्याः गर्भ-सम्बन्धः कुतः देह-अन्तरम् विना

कस्मान्मुकुन्दो भगवान् पितुर्गेहाद् व्रजं गत: ।
क्‍व वासं ज्ञातिभि: सार्धं कृतवान्
सात्वतांपति: ॥ ९ ॥

कस्मात् मुकुन्दः भगवान् पितुः गेहात् व्रजम् गतः क्व वासम् ज्ञातिभिः सार्धम् कृतवान् सात्वताम् पतिः

व्रजे वसन् किमकरोन्मधुपुर्यां च केशव: ।
भ्रातरं चावधीत् कंसं मातुरद्धातदर्हणम् ॥ १० ॥

व्रजे वसन् किम् अकरोत् मधुपुर्याम् च केशवः भ्रातरम् च अवधीत् कंसम् मातुः अद्धा अ-तत्-अर्हणम्

देहं मानुषमाश्रित्य कति वर्षाणि वृष्णिभि: ।
यदुपुर्यां सहावात्सीत् पत्न्‍य: कत्यभवन् प्रभो:
॥ ११ ॥

देहम् मानुषम् आश्रित्य कति वर्षाणि वृष्णिभिः यदु-पुर्याम् सह अवात्सीत् पत्न्यः कति अभवन् प्रभोः

एतदन्यच्च सर्वं मे मुने कृष्णविचेष्टितम् ।
वक्तुमर्हसि सर्वज्ञ श्रद्दधानाय विस्तृतम् ॥ १२ ॥

एतत् अन्यत् च सर्वम् मे मुने कृष्ण-विचेष्टितम् वक्तुम् अर्हसि सर्व-ज्ञ श्रद्दधानाय विस्तृतम्

नैषातिदु:सहा क्षुन्मां त्यक्तोदमपि बाधते ।
पिबन्तं त्वन्मुखाम्भोजच्युतं हरिकथामृतम् ॥ १३ ॥

न एषा अति-दुःसहा क्षुत् माम् त्यक्त-उदम् अपि बाधते पिबन्तम् त्वत्-मुख-अम्भोज-च्युतम् हरि-कथा-अमृतम्

सूत उवाच
एवं निशम्य भृगुनन्दन साधुवादंवैयासकि: स भगवानथ विष्णुरातम् ।
प्रत्यर्च्य कृष्णचरितं
कलिकल्मषघ्नंव्याहर्तुमारभत भागवतप्रधान: ॥ १४ ॥

सूतः उवाच एवम् निशम्य भृगु-नन्दन साधु-वादम् वैयासकिः सः भगवान् अथ विष्णु-रातम् प्रत्यर्च्य कृष्ण-चरितम् कलि-कल्मष-घ्नम् व्याहर्तुम् आरभत भागवत-प्रधानः

श्रीशुक उवाच
सम्यग्व्यवसिता बुद्धिस्तव राजर्षिसत्तम ।
वासुदेवकथायां ते यज्जाता नैष्ठिकी रति: ॥ १५ ॥

श्री-शुकः उवाच सम्यक् व्यवसिता बुद्धिः तव राज-ऋषि-सत्तम वासुदेव-कथायाम् ते यत् जाता नैष्ठिकी रतिः

वासुदेवकथाप्रश्न: पुरुषांस्त्रीन् पुनाति हि ।
वक्तारं प्रच्छकं श्रोतृंस्तत्पादसलिलं यथा ॥ १६ ॥

वासुदेव-कथा-प्रश्नः पुरुषान् त्रीन् पुनाति हि वक्तारम् प्रच्छकम् श्रोतॄन् तत्-पाद-सलिलम् यथा

भूमिर्द‍ृप्तनृपव्याजदैत्यानीकशतायुतै: ।
आक्रान्ता भूरिभारेण ब्रह्माणं शरणं ययौ ॥ १७ ॥

भूमिः दृप्त नृप-व्याज दैत्य अनीक शत-अयुतैः आक्रान्ता भूरि-भारेण ब्रह्माणम् शरणम् ययौ

गौर्भूत्वाश्रुमुखी खिन्ना क्रन्दन्ती करुणं विभो: ।
उपस्थितान्तिके तस्मै व्यसनं समवोचत ॥ १८
॥

गौः भूत्वा अश्रु-मुखी खिन्ना क्रन्दन्ती करुणम् विभोः उपस्थिता अन्तिके तस्मै व्यसनम् समवोचत

ब्रह्मा तदुपधार्याथ सह देवैस्तया सह ।
जगाम सत्रिनयनस्तीरं क्षीरपयोनिधे: ॥ १९ ॥

ब्रह्मा तत्-उपधार्य अथ सह देवैः तया सह जगाम स-त्रि-नयनः तीरम् क्षीर-पयः-निधेः

तत्र गत्वा जगन्नाथं देवदेवं वृषाकपिम् ।
पुरुषं पुरुषसूक्तेन उपतस्थे समाहित: ॥ २० ॥

तत्र गत्वा जगन्नाथम् देव-देवम् वृषाकपिम् पुरुषम् पुरुष-सूक्तेन उपतस्थे समाहितः

गिरं समाधौ गगने समीरितांनिशम्य वेधास्त्रिदशानुवाच ह ।
गां पौरुषीं मे श‍ृणुतामरा:
पुन-र्विधीयतामाशु तथैव मा चिरम् ॥ २१ ॥

गिरम् समाधौ गगने समीरिताम् निशम्य वेधाः त्रिदशान् उवाच ह गाम् पौरुषीम् मे शृणुत अमराः पुनः विधीयताम् आशु तथा एव मा चिरम्

पुरैव पुंसावधृतो धराज्वरोभवद्भ‍िरंशैर्यदुषूपजन्यताम् ।
स यावदुर्व्या भरमीश्वरेश्वर:स्वकालशक्त्या
क्षपयंश्चरेद् भुवि ॥ २२ ॥

पुरा एव पुंसा अवधृतः धरा-ज्वरः भवद्भिः अंशैः यदुषु उपजन्यताम् सः यावत् उर्व्याः भरम् ईश्वर-ईश्वरः स्व-काल-शक्त्या क्षपयन् चरेत् भुवि

वसुदेवगृहे साक्षाद् भगवान्पुरुष: पर: ।
जनिष्यते तत्प्रियार्थं सम्भवन्तु सुरस्त्रिय: ॥ २३ ॥

वसुदेव-गृहे साक्षात् भगवान् पुरुषः परः जनिष्यते तत्-प्रिय-अर्थम् सम्भवन्तु सुर-स्त्रियः

वासुदेवकलानन्त: सहस्रवदन: स्वराट् ।
अग्रतो भविता देवो हरे: प्रियचिकीर्षया ॥ २४ ॥

वासुदेव-कला अनन्तः सहस्र-वदनः स्वराट् अग्रतः भविता देवः हरेः प्रिय-चिकीर्षया

विष्णोर्माया भगवती यया सम्मोहितं जगत् ।
आदिष्टा प्रभुणांशेन कार्यार्थे सम्भविष्यति ॥ २५
॥

विष्णोः माया भगवती यया सम्मोहितम् जगत् आदिष्टा प्रभुणा अंशेन कार्य-अर्थे सम्भविष्यति

श्रीशुक उवाच
इत्यादिश्यामरगणान् प्रजापतिपतिर्विभु: ।
आश्वास्य च महीं गीर्भि: स्वधाम परमं ययौ ॥ २६
॥

श्री-शुकः उवाच इति आदिश्य अमर-गणान् प्रजापति-पतिः विभुः आश्वास्य च महीम् गीर्भिः स्व-धाम परमम् ययौ

शूरसेनो यदुपतिर्मथुरामावसन् पुरीम् ।
माथुराञ्छूरसेनांश्च विषयान् बुभुजे पुरा ॥ २७ ॥

शूरसेनः यदु-पतिः मथुराम् आवसन् पुरीम् माथुरान् शूरसेनान् च विषयान् बुभुजे पुरा

राजधानी तत: साभूत्सर्वयादवभूभुजाम् ।
मथुरा भगवान् यत्र नित्यं सन्निहितो हरि: ॥ २८ ॥

राजधानी ततः सा अभूत् सर्व-यादव-भूभुजाम् मथुरा भगवान् यत्र नित्यम् सन्निहितः हरिः

तस्यां तु कर्हिचिच्छौरिर्वसुदेव: कृतोद्वह: ।
देवक्या सूर्यया सार्धं प्रयाणे रथमारुहत् ॥ २९ ॥

तस्याम् तु कर्हिचित् शौरिः वसुदेवः कृत-उद्वहः देवक्या सूर्यया सार्धम् प्रयाणे रथम् आरुहत्

उग्रसेनसुत: कंस: स्वसु: प्रियचिकीर्षया ।
रश्मीन् हयानां जग्राह रौक्‍मै रथशतैर्वृत: ॥ ३० ॥

उग्रसेन-सुतः कंसः स्वसुः प्रिय-चिकीर्षया रश्मीन् हयानाम् जग्राह रौक्मैः रथ-शतैः वृतः

चतु:शतं पारिबर्हं गजानां हेममालिनाम् ।
अश्वानामयुतं सार्धं रथानां च त्रिषट्‌शतम् ॥ ३१ ॥
दासीनां सुकुमारीणां द्वे शते समलङ्कृते ।
दुहित्रे देवक: प्रादाद् याने दुहितृवत्सल: ॥ ३२ ॥

चतुः-शतम् पारिबर्हम् गजानाम् हेम-मालिनाम् अश्वानाम् अयुतम् सार्धम् रथानाम् च त्रि-षट्-शतम् दासीनाम् सु-कुमारीणाम् द्वे शते समलङ्कृते दुहित्रे देवकः प्रादात् याने दुहितृ-वत्सलः

शङ्खतूर्यमृदङ्गाश्च नेदुर्दुन्दुभय: समम् ।
प्रयाणप्रक्रमे तात वरवध्वो: सुमङ्गलम् ॥ ३३ ॥

शङ्ख तूर्य मृदङ्गाः च नेदुः दुन्दुभयः समम् प्रयाण-प्रक्रमे तात वर-वध्वोः सु-मङ्गलम्

पथि प्रग्रहिणं कंसमाभाष्याहाशरीरवाक् ।
अस्यास्त्वामष्टमो गर्भो हन्ता यां वहसेऽबुध ॥ ३४
॥

पथि प्रग्रहिणम् कंसम् आभाष्य आह अ-शरीर-वाक् अस्याः त्वाम् अष्टमः गर्भः हन्ता याम् वहसे अबुध

इत्युक्त: स खल: पापो भोजानां कुलपांसन: ।
भगिनीं हन्तुमारब्धं खड्‍गपाणि: कचेऽग्रहीत् ॥ ३५
॥

इति उक्तः सः खलः पापः भोजानाम् कुल-पांसनः भगिनीम् हन्तुम् आरब्धम् खड्ग-पाणिः कचे अग्रहीत्

तं जुगुप्सितकर्माणं नृशंसं निरपत्रपम् ।
वसुदेवो महाभाग उवाच परिसान्‍त्वयन् ॥ ३६ ॥

तम् जुगुप्सित-कर्माणम् नृशंसम् निरपत्रपम् वसुदेवः महा-भागः उवाच परिसान्त्वयन्

श्रीवसुदेव उवाच
श्लाघनीयगुण: शूरैर्भवान् भोजयशस्कर: ।
स कथं भगिनीं हन्यात् स्त्रियमुद्वाहपर्वणि ॥ ३७ ॥

श्री-वसुदेवः उवाच श्लाघनीय-गुणः शूरैः भवान् भोज-यशः-करः सः कथम् भगिनीम् हन्यात् स्त्रियम् उद्वाह-पर्वणि

मृत्युर्जन्मवतां वीर देहेन सह जायते ।
अद्य वाब्दशतान्ते वा मृत्युर्वै प्राणिनां ध्रुव: ॥ ३८ ॥

मृत्युः जन्म-वताम् वीर देहेन सह जायते अद्य वा अब्द-शत अन्ते वा मृत्युः वै प्राणिनाम् ध्रुवः

देहे पञ्चत्वमापन्ने देही कर्मानुगोऽवश: ।
देहान्तरमनुप्राप्य प्राक्तनं त्यजते वपु: ॥ ३९ ॥

देहे पञ्चत्वम् आपन्ने देही कर्म-अनुगः अवशः देह-अन्तरम् अनुप्राप्य प्राक्तनम् त्यजते वपुः

व्रजंस्तिष्ठन् पदैकेन यथैवैकेन गच्छति ।
यथा तृणजलौकैवं देही कर्मगतिं गत: ॥ ४० ॥

व्रजन् तिष्ठन् पदा एकेन यथा एव एकेन गच्छति यथा तृण-जलौका एवम् देही कर्म-गतिम् गतः

स्वप्ने यथा पश्यति देहमीद‍ृशंमनोरथेनाभिनिविष्टचेतन: ।
द‍ृष्टश्रुताभ्यां मनसानुचिन्तयन्प्रपद्यते
तत् किमपि ह्यपस्मृति: ॥ ४१ ॥

स्वप्ने यथा पश्यति देहम् ईदृशम् मनोरथेन अभिनिविष्ट चेतनः दृष्ट श्रुताभ्याम् मनसा अनुचिन्तयन् प्रपद्यते तत् किम् अपि हि अपस्मृतिः

यतो यतो धावति दैवचोदितंमनो विकारात्मकमाप पञ्चसु ।
गुणेषु मायारचितेषु
देह्यसौप्रपद्यमान: सह तेन जायते ॥ ४२ ॥

यतः यतः धावति दैव-चोदितम् मनः विकार-आत्मकम् आप पञ्चसु गुणेषु माया-रचितेषु देही असौ प्रपद्यमानः सह तेन जायते

ज्योतिर्यथैवोदकपार्थिवेष्वद:समीरवेगानुगतं विभाव्यते ।
एवं स्वमायारचितेष्वसौ पुमान्गुणेषु
रागानुगतो विमुह्यति ॥ ४३ ॥

ज्योतिः यथा एव उदक पार्थिवेषु अदः समीर-वेग-अनुगतम् विभाव्यते एवम् स्व-माया-रचितेषु असौ पुमान् गुणेषु राग-अनुगतः विमुह्यति

तस्मान् कस्यचिद्‌‌द्रोहमाचरेत् स तथाविध: ।
आत्मन: क्षेममन्विच्छन् द्रोग्धुर्वै परतो भयम् ॥ ४४
॥

तस्मात् न कस्यचित् द्रोहम् आचरेत् सः तथा-विधः आत्मनः क्षेमम् अन्विच्छन् द्रोग्धुः वै परतः भयम्

एषा तवानुजा बाला कृपणा पुत्रिकोपमा ।
हन्तुं नार्हसि कल्याणीमिमां त्वं दीनवत्सल: ॥ ४५
॥

एषा तव अनुजा बाला कृपणा पुत्रिका-उपमा हन्तुम् न अर्हसि कल्याणीम् इमाम् त्वम् दीन-वत्सलः

श्रीशुक उवाच
एवं स सामभिर्भेदैर्बोध्यमानोऽपि दारुण: ।
न न्यवर्तत कौरव्य पुरुषादाननुव्रत: ॥ ४६ ॥

श्री-शुकः उवाच एवम् सः सामभिः भेदैः बोध्यमानः अपि दारुणः न न्यवर्तत कौरव्य पुरुष-अदान् अनुव्रतः

निर्बन्धं तस्य तं ज्ञात्वा विचिन्त्यानकदुन्दुभि: ।
प्राप्तं कालं प्रतिव्योढुमिदं तत्रान्वपद्यत
॥ ४७ ॥

निर्बन्धम् तस्य तम् ज्ञात्वा विचिन्त्य आनकदुन्दुभिः प्राप्तम् कालम् प्रतिव्योढुम् इदम् तत्र अन्वपद्यत

मृत्युर्बुद्धिमतापोह्यो यावद्बुद्धिबलोदयम् ।
यद्यसौ न निवर्तेत नापराधोऽस्ति देहिन: ॥ ४८
॥

मृत्युः बुद्धि-मता अपोह्यः यावत् बुद्धि-बल-उदयम् यदि असौ न निवर्तेत न अपराधः अस्ति देहिनः

प्रदाय मृत्यवे पुत्रान् मोचये कृपणामिमाम् ।
सुता मे यदि जायेरन् मृत्युर्वा न म्रियेत चेत् ॥ ४९
॥ विपर्ययो वा किं न स्याद् गतिर्धातुर्दुरत्यया ।
उपस्थितो निवर्तेत निवृत्त: पुनरापतेत् ॥
५० ॥

प्रदाय मृत्यवे पुत्रान् मोचये कृपणाम् इमाम् सुताः मे यदि जायेरन् मृत्युः वा न म्रियेत चेत् विपर्ययः वा किम् न स्यात् गतिः धातुः दुरत्यया उपस्थितः निवर्तेत निवृत्तः पुनः आपतेत्

अग्नेर्यथा दारुवियोगयोगयो-रदृष्टतोऽन्यन्न निमित्तमस्ति ।
एवं हि जन्तोरपि
दुर्विभाव्य:शरीरसंयोगवियोगहेतु: ॥ ५१ ॥

अग्नेः यथा दारु वियोग-योगयोः अदृष्टतः अन्यत् न निमित्तम् अस्ति एवम् हि जन्तोः अपि दुर्विभाव्यः शरीर संयोग वियोग हेतुः

एवं विमृश्य तं पापं यावदात्मनिदर्शनम् ।
पूजयामास वै शौरिर्बहुमानपुर:सरम् ॥ ५२ ॥

एवम् विमृश्य तम् पापम् यावत् आत्मनि-दर्शनम् पूजयाम् आस वै शौरिः बहु-मान पुरःसरम्

प्रसन्नवदनाम्भोजो नृशंसं निरपत्रपम् ।
मनसा दूयमानेन विहसन्निदमब्रवीत् ॥ ५३ ॥

प्रसन्न-वदन-अम्भोजः नृशंसम् निरपत्रपम् मनसा दूयमानेन विहसन् इदम् अब्रवीत्

श्रीवसुदेव उवाच
न ह्यस्यास्ते भयं सौम्य यद् वैसाहाशरीरवाक् ।
पुत्रान् समर्पयिष्येऽस्या
यतस्ते भयमुत्थितम् ॥ ५४ ॥

श्री-वसुदेवः उवाच न हि अस्याः ते भयम् सौम्य यत् वै सा आह अ-शरीर-वाक् पुत्रान् समर्पयिष्ये अस्याः यतः ते भयम् उत्थितम्

श्रीशुक उवाच
स्वसुर्वधान्निववृते कंसस्तद्वाक्यसारवित् ।
वसुदेवोऽपि तं प्रीत: प्रशस्य
प्राविशद् गृहम् ॥ ५५ ॥

श्री-शुकः उवाच स्वसुः वधात् निववृते कंसः तत्-वाक्य सार-वित् वसुदेवः अपि तम् प्रीतः प्रशस्य प्राविशत् गृहम्

अथ काल उपावृत्ते देवकी सर्वदेवता ।
पुत्रान् प्रसुषुवे चाष्टौ कन्यां चैवानुवत्सरम् ॥ ५६ ॥

अथ काले उपावृत्ते देवकी सर्व-देवता पुत्रान् प्रसुषुवे च अष्टौ कन्यां च एव अनुवत्सरम्

कीर्तिमन्तं प्रथमजं कंसायानकदुन्दुभि: ।
अर्पयामास कृच्छ्रेण सोऽनृतादतिविह्वल: ॥ ५७ ॥

कीर्तिमन्तम् प्रथम-जम् कंसाय आनकदुन्दुभिः अर्पयाम् आस कृच्छ्रेण सः अनृतात् अति-विह्वलः

किं दु:सहं नु साधूनां विदुषां किमपेक्षितम् ।
किमकार्यं कदर्याणां दुस्त्यजं किं धृतात्मनाम् ॥ ५८
॥

किम् दुःसहम् नु साधूनाम् विदुषाम् किम् अपेक्षितम् किम् अकार्यम् कदर्याणाम् दुस्त्यजम् किम् धृत-आत्मनाम्

द‍ृष्ट्वा समत्वं तच्छौरे: सत्ये चैव व्यवस्थितिम् ।
कंसस्तुष्टमना राजन् प्रहसन्निदमब्रवीत् ॥ ५९
॥

दृष्ट्वा समत्वम् तत् शौरेः सत्ये च एव व्यवस्थितिम् कंसः तुष्ट-मनाः राजन् प्रहसन् इदम् अब्रवीत्

प्रतियातु कुमारोऽयं न ह्यस्मादस्ति मे भयम् ।
अष्टमाद् युवयोर्गर्भान्मृत्युर्मे विहित: किल ॥
६० ॥

प्रतियातु कुमारः अयम् न हि अस्मात् अस्ति मे भयम् अष्टमात् युवयोः गर्भात् मृत्युः मे विहितः किल

तथेति सुतमादाय ययावानकदुन्दुभि: ।
नाभ्यनन्दत तद्वाक्यमसतोऽविजितात्मन: ॥ ६१ ॥

तथा इति सुतम् आदाय ययौ आनकदुन्दुभिः न अभ्यनन्दत तत्-वाक्यम् असतः अविजित-आत्मनः

नन्दाद्या ये व्रजे गोपा याश्चामीषां च योषित: ।
वृष्णयो वसुदेवाद्या देवक्याद्या यदुस्त्रिय:
॥ ६२ ॥ सर्वे वै देवताप्राया उभयोरपि भारत ।
ज्ञातयो बन्धुसुहृदो ये च कंसमनुव्रता: ॥ ६३
॥

नन्द-आद्याः ये व्रजे गोपाः याः च अमीषाम् च योषितः वृष्णयः वसुदेव-आद्याः देवकी-आद्याः यदु-स्त्रियः सर्वे वै देवता-प्रायाः उभयोः अपि भारत ज्ञातयः बन्धु सुहृदः ये च कंसम् अनुव्रताः

एतत् कंसाय भगवाञ्छशंसाभ्येत्य नारद: ।
भूमेर्भारायमाणानां दैत्यानां च वधोद्यमम् ॥ ६४ ॥

एतत् कंसाय भगवान् शशंस अभ्येत्य नारदः भूमेः भारायमाणानाम् दैत्यानाम् च वध-उद्यमम्

ऋषेर्विनिर्गमे कंसो यदून् मत्वा सुरानिति ।
देवक्या गर्भसम्भूतं विष्णुं च स्ववधं प्रति ॥ ६५ ॥
देवकीं वसुदेवं च निगृह्य निगडैर्गृहे ।
जातं जातमहन् पुत्रं तयोरजनशङ्कया ॥ ६६ ॥

ऋषेः विनिर्गमे कंसः यदून् मत्वा सुरान् इति देवक्याः गर्भ-सम्भूतम् विष्णुम् च स्व-वधम् प्रति देवकीम् वसुदेवम् च निगृह्य निगडैः गृहे जातम् जातम् अहन् पुत्रम् तयोः अजन-शङ्कया

मातरं पितरं भ्रातृन् सर्वांश्च सुहृदस्तथा ।
घ्नन्ति ह्यसुतृपो लुब्धा राजान: प्रायशो भुवि ॥
६७ ॥

मातरम् पितरम् भ्रातॄन् सर्वान् च सुहृदः तथा घ्नन्ति हि असु-तृपः लुब्धाः राजानः प्रायशः भुवि

आत्मानमिह सञ्जातं जानन्प्राग् विष्णुना हतम् ।
महासुरं कालनेमिं यदुभि: स व्यरुध्यत ॥ ६८ ॥

आत्मानम् इह सञ्जातम् जानन् प्राक् विष्णुना हतम् महा-असुरम् कालनेमिम् यदुभिः सः व्यरुध्यत

उग्रसेनं च पितरं यदुभोजान्धकाधिपम् ।
स्वयं निगृह्य बुभुजे शूरसेनान् महाबल: ॥ ६९ ॥

उग्रसेनम् च पितरम् यदु भोज अन्धक अधिपम् स्वयम् निगृह्य बुभुजे शूरसेनान् महा-बलः

श्रीशुक उवाच
प्रलम्बबकचाणूरतृणावर्तमहाशनै: ।
मुष्टिकारिष्टद्विविदपूतनाकेशीधेनुकै: ॥ १ ॥
अन्यैश्चासुरभूपालैर्बाणभौमादिभिर्युत: ।
यदूनां कदनं चक्रे बली मागधसंश्रय: ॥ २ ॥

श्री-शुकः उवाच प्रलम्ब बक चाणूर तृणावर्त महाशनैः मुष्टिक अरिष्ट द्विविद पूतना केशी धेनुकैः अन्यैः च असुर-भूपालैः बाण भौम आदिभिः युतः यदूनाम् कदनम् चक्रे बली मागध-संश्रयः

ते पीडिता निविविशु: कुरुपञ्चालकेकयान् ।
शाल्वान् विदर्भान् निषधान् विदेहान् कोशलानपि ॥
३ ॥

ते पीडिताः निविविशुः कुरु-पञ्चाल केकयान् शाल्वान् विदर्भान् निषधान् विदेहान् कोशलान् अपि

एके तमनुरुन्धाना ज्ञातय: पर्युपासते ।
हतेषु षट्‌सु बालेषु देवक्या औग्रसेनिना ॥ ४ ॥ सप्तमो
वैष्णवं धाम यमनन्तं प्रचक्षते ।
गर्भो बभूव देवक्या हर्षशोकविवर्धन: ॥ ५ ॥

एके तम् अनुरुन्धानाः ज्ञातयः पर्युपासते हतेषु षट्सु बालेषु देवक्याः औग्रसेनिना सप्तमः वैष्णवम् धाम यम् अनन्तम् प्रचक्षते गर्भः बभूव देवक्याः हर्ष-शोक-विवर्धनः

भगवानपि विश्वात्मा विदित्वा कंसजं भयम् ।
यदूनां निजनाथानां योगमायां समादिशत् ॥ ६ ॥

भगवान् अपि विश्वात्मा विदित्वा कंस-जम् भयम् यदूनाम् निज-नाथानाम् योग-मायाम् समादिशत्

गच्छ देवि व्रजं भद्रे गोपगोभिरलङ्कृतम् ।
रोहिणी वसुदेवस्य भार्यास्ते नन्दगोकुले ।
अन्याश्च
कंससंविग्ना विवरेषु वसन्ति हि ॥ ७ ॥

गच्छ देवि व्रजम् भद्रे गोप-गोभिः अलङ्कृतम् रोहिणी वसुदेवस्य भार्या आस्ते नन्द-गोकुले अन्याः च कंस-संविग्नाः विवरेषु वसन्ति हि

देवक्या जठरे गभन शेषाख्यं धाम मामकम् ।
तत् सन्निकृष्य रोहिण्या उदरे सन्निवेशय ॥ ८ ॥

देवक्याः जठरे गर्भम् शेष-आख्यम् धाम मामकम् तत् सन्निकृष्य रोहिण्याः उदरे सन्निवेशय

अथाहमंशभागेन देवक्या: पुत्रतां शुभे ।
प्राप्स्यामि त्वं यशोदायां नन्दपत्न्‍यां भविष्यसि ॥ ९ ॥

अथ अहम् अंश-भागेन देवक्याः पुत्रताम् शुभे प्राप्स्यामि त्वम् यशोदायाम् नन्द-पत्न्याम् भविष्यसि

अर्चिष्यन्ति मनुष्यास्त्वां सर्वकामवरेश्वरीम् ।
धूपोपहारबलिभि: सर्वकामवरप्रदाम् ॥ १० ॥

अर्चिष्यन्ति मनुष्याः त्वाम् सर्व-काम-वर-ईश्वरीम् धूप उपहार बलिभिः सर्व-काम वर प्रदाम्

नामधेयानि कुर्वन्ति स्थानानि च नरा भुवि ।
दुर्गेति भद्रकालीति विजया वैष्णवीति च ॥ ११
॥ कुमुदा चण्डिका कृष्णा माधवी कन्यकेति च ।
माया नारायणीशानी शारदेत्यम्बिकेति च ॥ १२
॥

नामधेयानि कुर्वन्ति स्थानानि च नराः भुवि दुर्गा इति भद्रकाली इति विजया वैष्णवी इति च कुमुदा चण्डिका कृष्णा माधवी कन्यका इति च माया नारायणी ईशानी शारदा इति अम्बिका इति च

गर्भसङ्कर्षणात् तं वै प्राहु: सङ्कर्षणं भुवि ।
रामेति लोकरमणाद् बलभद्रं बलोच्छ्रयात् ॥ १३ ॥

गर्भ-सङ्कर्षणात् तम् वै प्राहुः सङ्कर्षणम् भुवि राम इति लोक-रमणात् बलभद्रम् बल-उच्छ्रयात्

सन्दिष्टैवं भगवता तथेत्योमिति तद्वच: ।
प्रतिगृह्य परिक्रम्य गां गता तत् तथाकरोत् ॥ १४ ॥

सन्दिष्टा एवम् भगवता तथा इति ओम् इति तत्-वचः प्रतिगृह्य परिक्रम्य गाम् गता तत् तथा अकरोत्

गर्भे प्रणीते देवक्या रोहिणीं योगनिद्रया ।
अहो विस्रंसितो गर्भ इति पौरा विचुक्रुशु: ॥
१५ ॥

गर्भे प्रणीते देवक्याः रोहिणीम् योग-निद्रया अहो विस्रंसितः गर्भः इति पौराः विचुक्रुशुः

भगवानपि विश्वात्मा भक्तानामभयङ्कर: ।
आविवेशांशभागेन मन आनकदुन्दुभे: ॥ १६ ॥

भगवान् अपि विश्वात्मा भक्तानाम् अभयम्-करः आविवेश अंश-भागेन मनः आनकदुन्दुभेः

स बिभ्रत् पौरुषं धाम भ्राजमानो यथा रवि: ।
दुरासदोऽतिदुर्धर्षो भूतानां सम्बभूव ह ॥ १७
॥

सः बिभ्रत् पौरुषम् धाम भ्राजमानः यथा रविः दुरासदः अति-दुर्धर्षः भूतानाम् सम्बभूव ह

ततो जगन्मङ्गलमच्युतांशंसमाहितं शूरसुतेन देवी ।
दधार सर्वात्मकमात्मभूतंकाष्ठा यथानन्दकरं
मनस्त: ॥ १८ ॥

ततः जगत्-मङ्गलम् अच्युत-अंशम् समाहितम् शूर-सुतेन देवी दधार सर्व-आत्मकम् आत्म-भूतम् काष्ठा यथा आनन्द-करम् मनस्तः

सा देवकी सर्वजगन्निवास-निवासभूता नितरां न रेजे ।
भोजेन्द्रगेहेऽग्निशिखेव रुद्धासरस्वती
ज्ञानखले यथा सती ॥ १९ ॥

सा देवकी सर्व-जगत्-निवास निवास-भूता नितराम् न रेजे भोजेन्द्र-गेहे अग्नि-शिखा इव रुद्धा सरस्वती ज्ञान-खले यथा सती

तां वीक्ष्य कंस: प्रभयाजितान्तरांविरोचयन्तीं भवनं शुचिस्मिताम् ।
आहैष मे प्राणहरो
हरिर्गुहांध्रुवं श्रितो यन्न पुरेयमीद‍ृशी ॥ २० ॥

ताम् वीक्ष्य कंसः प्रभया अजित-अन्तराम् विरोचयन्तीम् भवनम् शुचि-स्मिताम् आह एषः मे प्राण-हरः हरिः गुहाम् ध्रुवम् श्रितः यत् न पुरा इयम् ईदृशी

किमद्य तस्मिन् करणीयमाशु मेयदर्थतन्त्रो न विहन्ति विक्रमम् ।
स्त्रिया: स्वसुर्गुरुमत्या
वधोऽयंयश: श्रियं हन्त्यनुकालमायु: ॥ २१ ॥

किम् अद्य तस्मिन् करणीयम् आशु मे यत् अर्थ-तन्त्रः न विहन्ति विक्रमम् स्त्रियाः स्वसुः गुरु-मत्याः वधः अयम् यशः श्रियम् हन्ति अनुकालम् आयुः

स एष जीवन् खलु सम्परेतोवर्तेत योऽत्यन्तनृशंसितेन ।
देहे मृते तं मनुजा: शपन्तिगन्ता तमोऽन्धं
तनुमानिनो ध्रुवम् ॥ २२ ॥

सः एषः जीवन् खलु सम्परेतः वर्तेत यः अत्यन्त नृशंसितेन देहे मृते तम् मनुजाः शपन्ति गन्ता तमः अन्धम् तनु-मानिनः ध्रुवम्

इति घोरतमाद् भावात् सन्निवृत्त: स्वयं प्रभु: ।
आस्ते प्रतीक्षंस्तज्जन्म हरेर्वैरानुबन्धकृत् ॥ २३
॥

इति घोर-तमात् भावात् सन्निवृत्तः स्वयम् प्रभुः आस्ते प्रतीक्षन् तत्-जन्म हरेः वैर-अनुबन्ध-कृत्

आसीन: संविशंस्तिष्ठन् भुञ्जान: पर्यटन् महीम् ।
चिन्तयानो हृषीकेशमपश्यत् तन्मयं जगत् ॥ २४ ॥

आसीनः संविशन् तिष्ठन् भुञ्जानः पर्यटन् महीम् चिन्तयानः हृषीकेशम् अपश्यत् तत्-मयम् जगत्

ब्रह्मा भवश्च तत्रैत्य मुनिभिर्नारदादिभि: ।
देवै: सानुचरै: साकं गीर्भिर्वृषणमैडयन् ॥ २५ ॥

ब्रह्मा भवः च तत्र एत्य मुनिभिः नारद-आदिभिः देवैः स-अनुचरैः साकम् गीर्भिः वृषणम् ऐडयन्

सत्यव्रतं सत्यपरं त्रिसत्यंसत्यस्य योनिं निहितं च सत्ये ।
सत्यस्य सत्यमृतसत्यनेत्रंसत्यात्मकं त्वां
शरणं प्रपन्ना: ॥ २६ ॥

सत्य-व्रतम् सत्य-परम् त्रि-सत्यम् सत्यस्य योनिम् निहितम् च सत्ये सत्यस्य सत्यम् ऋत-सत्य-नेत्रम् सत्य-आत्मकम् त्वाम् शरणम् प्रपन्नाः

एकायनोऽसौ द्विफलस्त्रिमूल-श्चतूरस: पञ्चविध: षडात्मा ।
सप्तत्वगष्टविटपो नवाक्षोदशच्छदी
द्विखगो ह्यादिवृक्ष: ॥ २७ ॥

एक-अयनः असौ द्वि-फलः त्रि-मूलः चतुः-रसः पञ्च-विधः षट्-आत्मा सप्त-त्वक् अष्ट-विटपः नव-अक्षः दश-छदी द्वि-खगः हि आदि-वृक्षः

त्वमेक एवास्य सत: प्रसूति-स्त्वं सन्निधानं त्वमनुग्रहश्च ।
त्वन्मायया संवृतचेतसस्त्वांपश्यन्ति
नाना न विपश्चितो ये ॥ २८ ॥

त्वम् एकः एव अस्य सतः प्रसूतिः त्वम् सन्निधानम् त्वम् अनुग्रहः च त्वत्-मायया संवृत-चेतसः त्वाम् पश्यन्ति नाना न विपश्चितः ये

बिभर्षि रूपाण्यवबोध आत्माक्षेमाय लोकस्य चराचरस्य ।
सत्त्वोपपन्नानि
सुखावहानिसतामभद्राणि मुहु: खलानाम् ॥ २९ ॥

बिभर्षि रूपाणि अवबोधः आत्मा क्षेमाय लोकस्य चर-अचरस्य सत्त्व-उपपन्नानि सुख-अवहानि सताम् अभद्राणि मुहुः खलानाम्

त्वय्यम्बुजाक्षाखिलसत्त्वधाम्निसमाधिनावेशितचेतसैके ।
त्वत्पादपोतेन महत्कृतेनकुर्वन्ति गोवत्सपदं
भवाब्धिम् ॥ ३० ॥

त्वयि अम्बुज-अक्ष अखिल-सत्त्व-धाम्नि समाधिना आवेशित चेतसा एके त्वत्-पाद-पोतेन महत्-कृतेन कुर्वन्ति गोवत्स-पदम् भव-अब्धिम्

स्वयं समुत्तीर्य सुदुस्तरं द्युमन्
भवार्णवं भीममदभ्रसौहृदा: ।
भवत्पदाम्भोरुहनावमत्र ते
निधाय याता: सदनुग्रहो भवान् ॥ ३१ ॥

स्वयम् समुत्तीर्य सु-दुस्तरम् द्युमन् भव-अर्णवम् भीमम् अदभ्र-सौहृदाः भवत्-पद-अम्भोरुह नावम् अत्र ते निधाय याताः सत्-अनुग्रहः भवान्

येऽन्येऽरविन्दाक्ष विमुक्तमानिन-
स्त्वय्यस्तभावादविशुद्धबुद्धय: ।
आरुह्य कृच्छ्रेण परं पदं तत:
पतन्त्यधोऽनाद‍ृतयुष्मदङ्‌घ्रय: ॥ ३२ ॥

ये अन्ये अरविन्द-अक्ष विमुक्त-मानिनः त्वयि अस्त-भावात् अविशुद्ध-बुद्धयः आरुह्य कृच्छ्रेण परम् पदम् ततः पतन्ति अधः अनादृत युष्मत् अङ्घ्रयः

तथा न ते माधव तावका: क्‍वचिद्
भ्रश्यन्ति मार्गात्त्वयि बद्धसौहृदा: ।
त्वयाभिगुप्ता विचरन्ति निर्भया
विनायकानीकपमूर्धसु प्रभो ॥ ३३ ॥

तथा न ते माधव तावकाः क्वचित् भ्रश्यन्ति मार्गात् त्वयि बद्ध-सौहृदाः त्वया अभिगुप्ताः विचरन्ति निर्भयाः विनायक-अनीकप मूर्धसु प्रभो

सत्त्वं विशुद्धं श्रयते भवान् स्थितौ
शरीरिणां श्रेयउपायनं वपु: ।
वेदक्रियायोगतप:समाधिभि-
स्तवार्हणं येन जन: समीहते ॥ ३४ ॥

सत्त्वम् विशुद्धम् श्रयते भवान् स्थितौ शरीरिणाम् श्रेयः उपायनम् वपुः वेद-क्रिया योग तपः समाधिभिः तव अर्हणम् येन जनः समीहते

सत्त्वं न चेद्धातरिदं निजं भवेद्
विज्ञानमज्ञानभिदापमार्जनम् ।
गुणप्रकाशैरनुमीयते भवान्
प्रकाशते यस्य च येन वा गुण: ॥ ३५ ॥

सत्त्वम् न चेत् धातः इदम् निजम् भवेत् विज्ञानम् अज्ञान-भिदा अपमार्जनम् गुण-प्रकाशैः अनुमीयते भवान् प्रकाशते यस्य च येन वा गुणः

न नामरूपे गुणजन्मकर्मभि-
र्निरूपितव्ये तव तस्य साक्षिण: ।
मनोवचोभ्यामनुमेयवर्त्मनो
देव क्रियायां प्रतियन्त्यथापि हि ॥ ३६ ॥

न नाम-रूपे गुण जन्म कर्मभिः निरूपितव्ये तव तस्य साक्षिणः मनः वचोभ्याम् अनुमेय वर्त्मनः देव क्रियायाम् प्रतियन्ति अथ अपि हि

श‍ृण्वन् गृणन् संस्मरयंश्च चिन्तयन्
नामानि रूपाणि च मङ्गलानि ते ।
क्रियासु यस्त्वच्चरणारविन्दयो-
राविष्टचेता न भवाय कल्पते ॥ ३७ ॥

शृण्वन् गृणन् संस्मरयन् च चिन्तयन् नामानि रूपाणि च मङ्गलानि ते क्रियासु यः त्वत्-चरण-अरविन्दयोः आविष्ट-चेताः न भवाय कल्पते

दिष्टय‍ा हरेऽस्या भवत: पदो भुवो
भारोऽपनीतस्तव जन्मनेशितु: ।
दिष्टय‍ाङ्कितां त्वत्पदकै: सुशोभनै-
र्द्रक्ष्याम गां द्यां च तवानुकम्पिताम् ॥ ३८ ॥

दिष्ट्या हरे अस्याः भवतः पदः भुवः भारः अपनीतः तव जन्मना ईशितुः दिष्ट्या अङ्किताम् त्वत्-पदकैः सु-शोभनैः द्रक्ष्याम गाम् द्याम् च तव अनुकम्पिताम्

न तेऽभवस्येश भवस्य कारणं
विना विनोदं बत तर्कयामहे ।
भवो निरोध: स्थितिरप्यविद्यया
कृता यतस्त्वय्यभयाश्रयात्मनि ॥ ३९ ॥

न ते अभवस्य ईश भवस्य कारणम् विना विनोदम् बत तर्कयामहे भवः निरोधः स्थितिः अपि अविद्यया कृताः यतः त्वयि अभय-आश्रय आत्मनि

मत्स्याश्वकच्छपनृसिंहवराहहंस-
राजन्यविप्रविबुधेषु कृतावतार: ।
त्वं पासि नस्त्रिभुवनं च यथाधुनेश
भारं भुवो हर यदूत्तम वन्दनं ते ॥ ४० ॥

मत्स्य अश्व कच्छप नृसिंह वराह हंस राजन्य विप्र विबुधेषु कृत-अवतारः त्वम् पासि नः त्रि-भुवनम् च यथा अधुना ईश भारम् भुवः हर यदु-उत्तम वन्दनम् ते

दिष्टय‍ाम्ब ते कुक्षिगत: पर: पुमा-
नंशेन साक्षाद् भगवान् भवाय न: ।
माभूद् भयं भोजपतेर्मुमूर्षो-
र्गोप्ता यदूनां भविता तवात्मज: ॥ ४१ ॥

दिष्ट्या अम्ब ते कुक्षि-गतः परः पुमान् अंशेन साक्षात् भगवान् भवाय नः मा अभूत् भयम् भोज-पतेः मुमूर्षोः गोप्ता यदूनाम् भविता तव आत्मजः

श्रीशुक उवाच
इत्यभिष्टूय पुरुषं यद्रूपमनिदं यथा ।
ब्रह्मेशानौ पुरोधाय देवा: प्रतिययुर्दिवम् ॥ ४२ ॥

श्री-शुकः उवाच इति अभिष्टूय पुरुषम् यत्-रूपम् अनिदम् यथा ब्रह्म ईशानौ पुरोधाय देवाः प्रतिययुः दिवम्

श्रीशुक उवाच
अथ सर्वगुणोपेत: काल: परमशोभन: ।
यर्ह्येवाजनजन्मक्षन शान्तर्क्षग्रहतारकम् ॥ १ ॥
दिश: प्रसेदुर्गगनं निर्मलोडुगणोदयम् ।
मही मङ्गलभूयिष्ठपुरग्रामव्रजाकरा ॥ २ ॥
नद्य: प्रसन्नसलिला ह्रदा जलरुहश्रिय: ।
द्विजालिकुलसन्नादस्तवका वनराजय: ॥ ३ ॥
ववौ वायु: सुखस्पर्श: पुण्यगन्धवह: शुचि: ।
अग्नयश्च द्विजातीनां शान्तास्तत्र समिन्धत ॥ ४ ॥
मनांस्यासन् प्रसन्नानि साधूनामसुरद्रुहाम् ।
जायमानेऽजने तस्मिन् नेदुर्दुन्दुभय: समम् ॥ ५ ॥

श्री-शुकः उवाच अथ सर्व गुण-उपेतः कालः परम-शोभनः यर्हि एव अजन जन्म-ऋक्षम् शान्त-ऋक्ष ग्रह-तारकम् दिशः प्रसेदुः गगनम् निर्मल-उडु-गण-उदयम् मही मङ्गल-भूयिष्ठ-पुर-ग्राम-व्रज-आकराः नद्यः प्रसन्न-सलिलाः ह्रदाः जलरुह-श्रियः द्विज-अलि-कुल-सन्नाद-स्तवकाः वन-राजयः ववौ वायुः सुख-स्पर्शः पुण्य-गन्ध-वहः शुचिः अग्नयः च द्विजातीनाम् शान्ताः तत्र समिन्धत मनांसि आसन् प्रसन्नानि साधूनाम् असुर-द्रुहाम् जायमाने अजने तस्मिन् नेदुः दुन्दुभयः समम्

जगु: किन्नरगन्धर्वास्तुष्टुवु: सिद्धचारणा: ।
विद्याधर्यश्च ननृतुरप्सरोभि: समं मुदा ॥ ६ ॥

जगुः किन्नर-गन्धर्वाः तुष्टुवुः सिद्ध-चारणाः विद्याधर्यः च ननृतुः अप्सरोभिः समम् मुदा

मुमुचुर्मुनयो देवा: सुमनांसि मुदान्विता: ।
मन्दं मन्दं जलधरा जगर्जुरनुसागरम् ॥ ७ ॥
निशीथे तमउद्भ‍ूते जायमाने जनार्दने ।
देवक्यां देवरूपिण्यां विष्णु: सर्वगुहाशय: ।
आविरासीद् यथा प्राच्यां दिशीन्दुरिव पुष्कल: ॥ ८ ॥

मुमुचुः मुनयः देवाः सुमनांसि मुदा अन्विताः मन्दम् मन्दम् जल-धराः जगर्जुः अनुसागरम् निशीथे तमः-उद्भूते जायमाने जनार्दने देवक्याम् देव-रूपिण्याम् विष्णुः सर्व-गुहा-शयः आविरासीत् यथा प्राच्याम् दिशि इन्दुः इव पुष्कलः

तमद्भ‍ुतं बालकमम्बुजेक्षणं
चतुर्भुजं शङ्खगदाद्युदायुधम् ।
श्रीवत्सलक्ष्मं गलशोभिकौस्तुभं
पीताम्बरं सान्द्रपयोदसौभगम् ॥ ९ ॥
महार्हवैदूर्यकिरीटकुण्डल-
त्विषा परिष्वक्तसहस्रकुन्तलम् ।
उद्दामकाञ्‍च्यङ्गदकङ्कणादिभि-
र्विरोचमानं वसुदेव ऐक्षत ॥ १० ॥

तम् अद्भुतम् बालकम् अम्बुज-ईक्षणम् चतुः-भुजम् शङ्ख-गदा-आदि उदायुधम् श्रीवत्स-लक्ष्मम् गल-शोभि-कौस्तुभम् पीत-अम्बरम् सान्द्र-पयोद-सौभगम् महा-अर्ह-वैदूर्य-किरीट-कुण्डल त्विषा परिष्वक्त-सहस्र-कुन्तलम् उद्दाम-काञ्ची-अङ्गद-कङ्कण-आदिभिः विरोचमानम् वसुदेवः ऐक्षत

स विस्मयोत्फुल्लविलोचनो हरिं
सुतं विलोक्यानकदुन्दुभिस्तदा ।
कृष्णावतारोत्सवसम्भ्रमोऽस्पृशन्
मुदा द्विजेभ्योऽयुतमाप्लुतो गवाम् ॥ ११ ॥

सः विस्मय-उत्फुल्ल-विलोचनः हरिम् सुतम् विलोक्य आनकदुन्दुभिः तदा कृष्ण-अवतार-उत्सव सम्भ्रमः अस्पृशत् मुदा द्विजेभ्यः अयुतम् आप्लुतः गवाम्

अथैनमस्तौदवधार्य पूरुषं
परं नताङ्ग: कृतधी: कृताञ्जलि: ।
स्वरोचिषा भारत सूतिकागृहं
विरोचयन्तं गतभी: प्रभाववित् ॥ १२ ॥

अथ एनम् अस्तौत् अवधार्य पूरुषम् परम् नत-अङ्गः कृत-धीः कृत-अञ्जलिः स्व-रोचिषा भारत सूतिका-गृहम् विरोचयन्तम् गत-भीः प्रभाव-वित्

श्रीवसुदेव उवाच
विदितोऽसि भवान् साक्षात्पुरुष: प्रकृते: पर: ।
केवलानुभवानन्दस्वरूप: सर्वबुद्धिद‍ृक् ॥ १३ ॥

श्री-वसुदेवः उवाच विदितः असि भवान् साक्षात् पुरुषः प्रकृतेः परः केवल-अनुभव-आनन्द-स्वरूपः सर्व-बुद्धि-दृक्

स एव स्वप्रकृत्येदं सृष्ट्वाग्रे त्रिगुणात्मकम् ।
तदनु त्वं ह्यप्रविष्ट: प्रविष्ट इव भाव्यसे ॥ १४ ॥

सः एव स्व-प्रकृत्या इदम् सृष्ट्वा अग्रे त्रि-गुण-आत्मकम् तत् अनु त्वम् हि अप्रविष्टः प्रविष्टः इव भाव्यसे

यथेमेऽविकृता भावास्तथा ते विकृतै: सह ।
नानावीर्या: पृथग्भूता विराजं जनयन्ति हि ॥ १५ ॥
सन्निपत्य समुत्पाद्य द‍ृश्यन्तेऽनुगता इव ।
प्रागेव विद्यमानत्वान्न तेषामिह सम्भव: ॥ १६ ॥
एवं भवान् बुद्ध्यनुमेयलक्षणै-
र्ग्राह्यैर्गुणै: सन्नपि तद्गुणाग्रह: ।
अनावृतत्वाद् बहिरन्तरं न ते
सर्वस्य सर्वात्मन आत्मवस्तुन: ॥ १७ ॥

यथा इमे अविकृताः भावाः तथा ते विकृतैः सह नाना-वीर्याः पृथक् भूताः विराजम् जनयन्ति हि सन्निपत्य समुत्पाद्य दृश्यन्ते अनुगताः इव प्राक् एव विद्यमानत्वात् न तेषाम् इह सम्भवः एवम् भवान् बुद्धि-अनुमेय-लक्षणैः ग्राह्यैः गुणैः सन् अपि तत्-गुण-अग्रहः अनावृतत्वात् बहिः अन्तरम् न ते सर्वस्य सर्व-आत्मनः आत्म-वस्तुनः

य आत्मनो द‍ृश्यगुणेषु सन्निति
व्यवस्यते स्वव्यतिरेकतोऽबुध: ।
विनानुवादं न च तन्मनीषितं
सम्यग् यतस्त्यक्तमुपाददत् पुमान् ॥ १८ ॥

यः आत्मनः दृश्य-गुणेषु सन् इति व्यवस्यते स्व-व्यतिरेकतः अबुधः विना अनुवादम् न च तत् मनीषितम् सम्यक् यतः त्यक्तम् उपाददत् पुमान्

त्वत्तोऽस्य जन्मस्थितिसंयमान् विभो
वदन्त्यनीहादगुणादविक्रियात् ।
त्वयीश्वरे ब्रह्मणि नो विरुध्यते
त्वदाश्रयत्वादुपचर्यते गुणै: ॥ १९ ॥

त्वत्तः अस्य जन्म स्थिति संयमान् विभो वदन्ति अनीहात् अगुणात् अविक्रियात् त्वयि ईश्वरे ब्रह्मणि नो विरुध्यते त्वत्-आश्रयत्वात् उपचर्यते गुणैः

स त्वं त्रिलोकस्थितये स्वमायया
बिभर्षि शुक्लं खलु वर्णमात्मन: ।
सर्गाय रक्तं रजसोपबृंहितं
कृष्णं च वणन तमसा जनात्यये ॥ २० ॥

सः त्वम् त्रि-लोक-स्थितये स्व-मायया बिभर्षि शुक्लम् खलु वर्णम् आत्मनः सर्गाय रक्तम् रजसा उपबृंहितम् कृष्णम् च वर्णम् तमसा जन-अत्यये

त्वमस्य लोकस्य विभो रिरक्षिषु-
र्गृहेऽवतीर्णोऽसि ममाखिलेश्वर ।
राजन्यसंज्ञासुरकोटियूथपै-
र्निर्व्यूह्यमाना निहनिष्यसे चमू: ॥ २१ ॥

त्वम् अस्य लोकस्य विभो रिरक्षिषुः गृहे अवतीर्णः असि मम अखिल-ईश्वर राजन्य-संज्ञ-असुर-कोटि-यूथ-पैः निर्व्यूह्यमानाः निहनिष्यसे चमूः

अयं त्वसभ्यस्तव जन्म नौ गृहे
श्रुत्वाग्रजांस्ते न्यवधीत् सुरेश्वर ।
स तेऽवतारं पुरुषै: समर्पितं
श्रुत्वाधुनैवाभिसरत्युदायुध: ॥ २२ ॥

अयम् तु असभ्यः तव जन्म नौ गृहे श्रुत्वा अग्रजान् ते न्यवधीत् सुर-ईश्वर सः ते अवतारम् पुरुषैः समर्पितम् श्रुत्वा अधुना एव अभिसरति उदायुधः

श्रीशुक उवाच
अथैनमात्मजं वीक्ष्य महापुरुषलक्षणम् ।
देवकी तमुपाधावत् कंसाद् भीता सुविस्मिता ॥ २३ ॥

श्री-शुकः उवाच अथ एनम् आत्मजम् वीक्ष्य महा-पुरुष-लक्षणम् देवकी तम् उपाधावत् कंसात् भीता सु-विस्मिता

श्रीदेवक्युवाच
रूपं यत् तत् प्राहुरव्यक्तमाद्यं
ब्रह्म ज्योतिर्निर्गुणं निर्विकारम् ।
सत्तामात्रं निर्विशेषं निरीहं
स त्वं साक्षाद् विष्णुरध्यात्मदीप: ॥ २४ ॥

श्री-देवकी उवाच रूपम् यत् तत् प्राहुः अव्यक्तम् आद्यम् ब्रह्म ज्योतिः निर्गुणम् निर्विकारम् सत्ता-मात्रम् निर्विशेषम् निरीहम् सः त्वम् साक्षात् विष्णुः अध्यात्म-दीपः

नष्टे लोके द्विपरार्धावसाने
महाभूतेष्वादिभूतं गतेषु ।
व्यक्तेऽव्यक्तं कालवेगेन याते
भवानेक: शिष्यतेऽशेषसंज्ञ: ॥ २५ ॥

नष्टे लोके द्वि-परार्ध-अवसाने महा-भूतेषु आदि-भूतम् गतेषु व्यक्ते अव्यक्तम् काल-वेगेन याते भवान् एकः शिष्यते अशेष-संज्ञः

योऽयं कालस्तस्य तेऽव्यक्तबन्धो
चेष्टामाहुश्चेष्टते येन विश्वम् ।
निमेषादिर्वत्सरान्तो महीयां-
स्तं त्वेशानं क्षेमधाम प्रपद्ये ॥ २६ ॥

यः अयम् कालः तस्य ते अव्यक्त-बन्धो चेष्टाम् आहुः चेष्टते येन विश्वम् निमेष-आदिः वत्सर-अन्तः महीयान् तम् त्वा ईशानम् क्षेम-धाम प्रपद्ये

मर्त्यो मृत्युव्यालभीत: पलायन्‌
लोकान् सर्वान्निर्भयं नाध्यगच्छत् ।
त्वत्पादाब्जं प्राप्य यद‍ृच्छयाद्य
सुस्थ: शेते मृत्युरस्मादपैति ॥ २७ ॥

मर्त्यः मृत्यु-व्याल-भीतः पलायन् लोकान् सर्वान् निर्भयम् न अध्यगच्छत् त्वत्-पाद-अब्जम् प्राप्य यदृच्छया अद्य सु-स्थः शेते मृत्युः अस्मात् अपैति

स त्वं घोरादुग्रसेनात्मजान्न-
स्त्राहि त्रस्तान् भृत्यवित्रासहासि ।
रूपं चेदं पौरुषं ध्यानधिष्ण्यं
मा प्रत्यक्षं मांसद‍ृशां कृषीष्ठा: ॥ २८ ॥

सः त्वम् घोरात् उग्रसेन-आत्मजात् नः त्राहि त्रस्तान् भृत्य-वित्रास-हा असि रूपम् च इदम् पौरुषम् ध्यान-धिष्ण्यम् मा प्रत्यक्षम् मांस-दृशाम् कृषीष्ठाः

जन्म ते मय्यसौ पापो मा विद्यान्मधुसूदन ।
समुद्विजे भवद्धेतो: कंसादहमधीरधी: ॥ २९ ॥

जन्म ते मयि असौ पापः मा विद्यात् मधुसूदन समुद्विजे भवत्-हेतोः कंसात् अहम् अधीर-धीः

उपसंहर विश्वात्मन्नदो रूपमलौकिकम् ।
शङ्खचक्रगदापद्मश्रिया जुष्टं चतुर्भुजम् ॥ ३० ॥

उपसंहर विश्वात्मन् अदः रूपम् अलौकिकम् शङ्ख-चक्र-गदा-पद्म श्रिया जुष्टम् चतुः-भुजम्

विश्वं यदेतत् स्वतनौ निशान्ते
यथावकाशं पुरुष: परो भवान् ।
बिभर्ति सोऽयं मम गर्भगोऽभू-
दहो नृलोकस्य विडम्बनं हि तत् ॥ ३१ ॥

विश्वम् यत् एतत् स्व-तनौ निशा-अन्ते यथा-अवकाशम् पुरुषः परः भवान् बिभर्ति सः अयम् मम गर्भ-गः अभूत् अहो नृ-लोकस्य विडम्बनम् हि तत्

श्रीभगवानुवाच
त्वमेव पूर्वसर्गेऽभू: पृश्न‍ि: स्वायम्भुवे सति ।
तदायं सुतपा नाम प्रजापतिरकल्मष: ॥ ३२ ॥

श्री-भगवान् उवाच त्वम् एव पूर्व-सर्गे अभूः पृश्निः स्वायम्भुवे सति तदा अयम् सुतपा नाम प्रजापतिः अकल्मषः

युवां वै ब्रह्मणादिष्टौ प्रजासर्गे यदा तत:
।
सन्नियम्येन्द्रियग्रामं तेपाथे परमं तप: ॥ ३३ ॥

युवाम् वै ब्रह्मणा आदिष्टौ प्रजा-सर्गे यदा ततः सन्नियम्य इन्द्रिय-ग्रामम् तेपाथे परमम् तपः

वर्षवातातपहिमघर्मकालगुणाननु ।
सहमानौ श्वासरोधविनिर्धूतमनोमलौ ॥ ३४ ॥
शीर्णपर्णानिलाहारावुपशान्तेन चेतसा ।
मत्त: कामानभीप्सन्तौ मदाराधनमीहतु: ॥ ३५ ॥

वर्ष वात आतप हिम घर्म काल-गुणान् अनु सहमानौ श्वास-रोध विनिर्धूत मनः-मलौ शीर्ण पर्ण अनिल आहारौ उपशान्तेन चेतसा मत्तः कामान् अभीप्सन्तौ मत् आराधनम् ईहतुः

एवं वां तप्यतोस्तीव्रं तप: परमदुष्करम् ।
दिव्यवर्षसहस्राणि द्वादशेयुर्मदात्मनो: ॥ ३६ ॥

एवम् वाम् तप्यतोः तीव्रम् तपः परम-दुष्करम् दिव्य-वर्ष सहस्राणि द्वादश ईयुः मत्-आत्मनोः

तदा वां परितुष्टोऽहममुना वपुषानघे ।
तपसा श्रद्धया नित्यं भक्त्या च हृदि भावित: ॥ ३७ ॥
प्रादुरासं वरदराड् युवयो: कामदित्सया ।
व्रियतां वर इत्युक्ते माद‍ृशो वां वृत: सुत: ॥ ३८ ॥

तदा वाम् परितुष्टः अहम् अमुना वपुषा अनघे तपसा श्रद्धया नित्यम् भक्त्या च हृदि भावितः प्रादुरासम् वर-द-राट् युवयोः काम-दित्सया व्रियताम् वरः इति उक्ते मादृशः वाम् वृतः सुतः

अजुष्टग्राम्यविषयावनपत्यौ च दम्पती ।
न वव्राथेऽपवगन मे मोहितौ देवमायया ॥ ३९ ॥

अजुष्ट-ग्राम्य-विषयौ अनपत्यौ च दम्-पती न वव्राथे अपवर्गम् मे मोहितौ देव-मायया

गते मयि युवां लब्ध्वा वरं मत्सद‍ृशं सुतम् ।
ग्राम्यान् भोगानभुञ्जाथां युवां प्राप्तमनोरथौ ॥ ४० ॥

गते मयि युवाम् लब्ध्वा वरम् मत्-सदृशम् सुतम् ग्राम्यान् भोगान् अभुञ्जाथाम् युवाम् प्राप्त मनोरथौ

अद‍ृष्ट्वान्यतमं लोके शीलौदार्यगुणै: समम् ।
अहं सुतो वामभवं पृश्न‍िगर्भ इति श्रुत: ॥ ४१ ॥

अदृष्ट्वा अन्यतमम् लोके शील-औदार्य-गुणैः समम् अहम् सुतः वाम् अभवम् पृश्नि-गर्भः इति श्रुतः

तयोवान पुनरेवाहमदित्यामास कश्यपात् ।
उपेन्द्र इति विख्यातो वामनत्वाच्च वामन: ॥ ४२ ॥

तयोः वाम् पुनः एव अहम् अदित्याम् आस कश्यपात् उपेन्द्रः इति विख्यातः वामनत्वात् च वामनः

तृतीयेऽस्मिन् भवेऽहं वै तेनैव वपुषाथ वाम् ।
जातो भूयस्तयोरेव सत्यं मे व्याहृतं सति ॥ ४३ ॥

तृतीये अस्मिन् भवे अहम् वै तेन एव वपुषा अथ वाम् जातः भूयः तयोः एव सत्यम् मे व्याहृतम् सति

एतद् वां दर्शितं रूपं प्राग्जन्मस्मरणाय मे ।
नान्यथा मद्भ‍वं ज्ञानं मर्त्यलिङ्गेन जायते ॥ ४४ ॥

एतत् वाम् दर्शितम् रूपम् प्राक्-जन्म स्मरणाय मे न अन्यथा मत्-भवम् ज्ञानम् मर्त्य-लिङ्गेन जायते

युवां मां पुत्रभावेन ब्रह्मभावेन चासकृत् ।
चिन्तयन्तौ कृतस्‍नेहौ यास्येथे मद्गतिं पराम् ॥ ४५ ॥

युवाम् माम् पुत्र-भावेन ब्रह्म-भावेन च असकृत् चिन्तयन्तौ कृत-स्नेहौ यास्येथे मत्-गतिम् पराम्

श्रीशुक उवाच
इत्युक्त्वासीद्धरिस्तूष्णीं भगवानात्ममायया ।
पित्रो: सम्पश्यतो: सद्यो बभूव प्राकृत: शिशु: ॥ ४६ ॥

श्री-शुकः उवाच इति उक्त्वा आसीत् हरिः तूष्णीम् भगवान् आत्म-मायया पित्रोः सम्पश्यतोः सद्यः बभूव प्राकृतः शिशुः

ततश्च शौरिर्भगवत्प्रचोदित:
सुतं समादाय स सूतिकागृहात् ।
यदा बहिर्गन्तुमियेष तर्ह्यजा
या योगमायाजनि नन्दजायया ॥ ४७ ॥

ततः च शौरिः भगवत्-प्रचोदितः सुतम् समादाय सः सूतिका-गृहात् यदा बहिः गन्तुम् इयेष तर्हि अजा या योग-माया अजनि नन्द-जायया

तया हृतप्रत्ययसर्ववृत्तिषु
द्वा:स्थेषु पौरेष्वपि शायितेष्वथ ।
द्वारश्च सर्वा: पिहिता दुरत्यया
बृहत्कपाटायसकीलश‍ृङ्खलै: ॥ ४८ ॥
ता: कृष्णवाहे वसुदेव आगते
स्वयं व्यवर्यन्त यथा तमो रवे: ।
ववर्ष पर्जन्य उपांशुगर्जित:
शेषोऽन्वगाद् वारि निवारयन्‌ फणै: ॥ ४९ ॥

तया हृत-प्रत्यय सर्व-वृत्तिषु द्वाः-स्थेषु पौरेषु अपि शायितेषु अथ द्वारः च सर्वाः पिहिताः दुरत्यया बृहत्-कपाट आयस-कील-शृङ्खलैः ताः कृष्ण-वाहे वसुदेवे आगते स्वयम् व्यवर्यन्त यथा तमः रवेः ववर्ष पर्जन्यः उपांशु-गर्जितः शेषः अन्वगात् वारि निवारयन् फणैः

मघोनि वर्षत्यसकृद् यमानुजा
गम्भीरतोयौघजवोर्मिफेनिला ।
भयानकावर्तशताकुला नदी
मागन ददौ सिन्धुरिव श्रिय: पते: ॥ ५० ॥

मघोनि वर्षति असकृत् यम-अनुजा गम्भीर-तोय-ओघ जव ऊर्मि फेनिला भयानक आवर्त-शत आकुला नदी मार्गम् ददौ सिन्धुः इव श्रियः पतेः

नन्दव्रजं शौरिरुपेत्य तत्र तान्
गोपान् प्रसुप्तानुपलभ्य निद्रया ।
सुतं यशोदाशयने निधाय त-
त्सुतामुपादाय पुनर्गृहानगात् ॥ ५१ ॥

नन्द-व्रजम् शौरिः उपेत्य तत्र तान् गोपान् प्रसुप्तान् उपलभ्य निद्रया सुतम् यशोदा-शयने निधाय तत्-सुताम् उपादाय पुनः गृहान् अगात्

देवक्या: शयने न्यस्य वसुदेवोऽथ दारिकाम् ।
प्रतिमुच्य पदोर्लोहमास्ते पूर्ववदावृत: ॥ ५२ ॥

देवक्याः शयने न्यस्य वसुदेवः अथ दारिकाम् प्रतिमुच्य पदोः लोहम् आस्ते पूर्व-वत् आवृतः

यशोदा नन्दपत्नी च जातं परमबुध्यत ।
न तल्लिङ्गं परिश्रान्ता निद्रयापगतस्मृति: ॥ ५३ ॥

यशोदा नन्द-पत्नी च जातम् परम् अबुध्यत न तत्-लिङ्गम् परिश्रान्ता निद्रया अपगत-स्मृतिः

श्रीशुक उवाच
बहिरन्त:पुरद्वार: सर्वा: पूर्ववदावृता: ।
ततो बालध्वनिं श्रुत्वा गृहपाला: समुत्थिता: ॥ १ ॥

श्री-शुकः उवाच बहिः-अन्तः-पुर-द्वारः सर्वाः पूर्व-वत् आवृताः ततः बाल-ध्वनिम् श्रुत्वा गृह-पालाः समुत्थिताः

ते तु तूर्णमुपव्रज्य देवक्या गर्भजन्म तत् ।
आचख्युर्भोजराजाय यदुद्विग्न: प्रतीक्षते ॥ २ ॥

ते तु तूर्णम् उपव्रज्य देवक्याः गर्भ-जन्म तत् आचख्युः भोज-राजाय यत् उद्विग्नः प्रतीक्षते

स तल्पात् तूर्णमुत्थाय कालोऽयमिति विह्वल: ।
सूतीगृहमगात् तूर्णं प्रस्खलन् मुक्तमूर्धज: ॥ ३ ॥

सः तल्पात् तूर्णम् उत्थाय कालः अयम् इति विह्वलः सूती-गृहम् अगात् तूर्णम् प्रस्खलन् मुक्त मूर्ध-जः

तमाह भ्रातरं देवी कृपणा करुणं सती ।
स्‍नुषेयं तव कल्याण स्त्रियं मा हन्तुमर्हसि ॥ ४ ॥

तम् आह भ्रातरम् देवी कृपणा करुणम् सती स्नुषा इयम् तव कल्याण स्त्रियम् मा हन्तुम् अर्हसि

बहवो हिंसिता भ्रात: शिशव: पावकोपमा: ।
त्वया दैवनिसृष्टेन पुत्रिकैका प्रदीयताम् ॥ ५ ॥

बहवः हिंसिताः भ्रातः शिशवः पावक-उपमाः त्वया दैव-निसृष्टेन पुत्रिका एका प्रदीयताम्

नन्वहं ते ह्यवरजा दीना हतसुता प्रभो ।
दातुमर्हसि मन्दाया अङ्गेमां चरमां प्रजाम् ॥ ६ ॥

ननु अहम् ते हि अवरजा दीना हत-सुता प्रभो दातुम् अर्हसि मन्दायाः अङ्ग इमाम् चरमाम् प्रजाम्

श्रीशुक उवाच
उपगुह्यात्मजामेवं रुदत्या दीनदीनवत् ।
याचितस्तां विनिर्भर्त्स्य हस्तादाचिच्छिदे खल: ॥ ७ ॥

श्री-शुकः उवाच उपगुह्य आत्मजाम् एवम् रुदत्या दीन-दीन-वत् याचितः ताम् विनिर्भर्त्स्य हस्तात् आचिच्छिदे खलः

तां गृहीत्वा चरणयोर्जातमात्रां स्वसु: सुताम् ।
अपोथयच्छिलापृष्ठे स्वार्थोन्मूलितसौहृद: ॥ ८ ॥

ताम् गृहीत्वा चरणयोः जात-मात्राम् स्वसुः सुताम् अपोथयत् शिला-पृष्ठे स्व-अर्थ-उन्मूलित सौहृदः

सा तद्धस्तात् समुत्पत्य सद्यो देव्यम्बरं गता ।
अद‍ृश्यतानुजा विष्णो: सायुधाष्टमहाभुजा ॥ ९ ॥

सा तत्-हस्तात् सम्-उत्पत्य सद्यः देवी अम्बरम् गता अदृश्यत अनुजा विष्णोः स-आयुधा अष्ट महा-भुजा

दिव्यस्रगम्बरालेपरत्नाभरणभूषिता ।
धनु:शूलेषुचर्मासिशङ्खचक्रगदाधरा ॥ १० ॥
सिद्धचारणगन्धर्वैरप्सर:किन्नरोरगै: ।
उपाहृतोरुबलिभि: स्तूयमानेदमब्रवीत् ॥ ११ ॥

दिव्य-स्रक्-अम्बर-आलेप रत्न-आभरण-भूषिता धनुः-शूल-इषु-चर्म-असि शङ्ख-चक्र-गदा-धरा सिद्ध-चारण-गन्धर्वैः अप्सरः-किन्नर-उरगैः उपाहृत-उरु-बलिभिः स्तूयमाना इदम् अब्रवीत्

किं मया हतया मन्द जात: खलु तवान्तकृत् ।
यत्र क्‍व वा पूर्वशत्रुर्मा हिंसी: कृपणान् वृथा ॥ १२ ॥

किम् मया हतया मन्द जातः खलु तव अन्त-कृत् यत्र क्व वा पूर्व-शत्रुः मा हिंसीः कृपणान् वृथा

इति प्रभाष्य तं देवी माया भगवती भुवि ।
बहुनामनिकेतेषु बहुनामा बभूव ह ॥ १३ ॥

इति प्रभाष्य तम् देवी माया भगवती भुवि बहु-नाम निकेतेषु बहु-नामा बभूव ह

तयाभिहितमाकर्ण्य कंस: परमविस्मित: ।
देवकीं वसुदेवं च विमुच्य प्रश्रितोऽब्रवीत् ॥ १४ ॥

तया अभिहितम् आकर्ण्य कंसः परम-विस्मितः देवकीम् वसुदेवम् च विमुच्य प्रश्रितः अब्रवीत्

अहो भगिन्यहो भाम मया वां बत पाप्मना ।
पुरुषाद इवापत्यं बहवो हिंसिता: सुता: ॥ १५ ॥

अहो भगिनि अहो भाम मया वाम् बत पाप्मना पुरुष-अदः इव अपत्यम् बहवः हिंसिताः सुताः

स त्वहं त्यक्तकारुण्यस्त्यक्तज्ञातिसुहृत् खल: ।
कान्लोकान् वै गमिष्यामि ब्रह्महेव मृत: श्वसन् ॥
१६ ॥

सः तु अहम् त्यक्त-कारुण्यः त्यक्त-ज्ञाति-सुहृत् खलः कान् लोकान् वै गमिष्यामि ब्रह्म-हा इव मृतः श्वसन्

दैवमप्यनृतं वक्ति न मर्त्या एव केवलम् ।
यद्विश्रम्भादहं पाप: स्वसुर्निहतवाञ्छिशून् ॥ १७ ॥

दैवम् अपि अनृतम् वक्ति न मर्त्याः एव केवलम् यत्-विश्रम्भात् अहम् पापः स्वसुः निहतवान् शिशून्

मा शोचतं महाभागावात्मजान् स्वकृतंभुज: ।
जान्तवो न सदैकत्र दैवाधीनास्तदासते ॥ १८ ॥

मा शोचतम् महा-भागौ आत्मजान् स्व-कृतम् भुजः जान्तवः न सदा एकत्र दैव-अधीनाः तदा आसते

भुवि भौमानि भूतानि यथा यान्त्यपयान्ति च ।
नायमात्मा तथैतेषु विपर्येति यथैव भू: ॥ १९ ॥

भुवि भौमानि भूतानि यथा यान्ति अपयान्ति च न अयम् आत्मा तथा एतेषु विपर्येति यथा एव भूः

यथानेवंविदो भेदो यत आत्मविपर्यय: ।
देहयोगवियोगौ च संसृतिर्न निवर्तते ॥ २० ॥

यथा अन्-एवम्-विदः भेदः यतः आत्म-विपर्ययः देह-योग-वियोगौ च संसृतिः न निवर्तते

तस्माद् भद्रे स्वतनयान् मया व्यापादितानपि ।
मानुशोच यत: सर्व: स्वकृतं विन्दतेऽवश: ॥ २१ ॥

तस्मात् भद्रे स्व-तनयान् मया व्यापादितान् अपि मा अनुशोच यतः सर्वः स्व-कृतम् विन्दते अवशः

यावद्धतोऽस्मि हन्तास्मीत्यात्मानं मन्यतेऽस्वद‍ृक् ।
तावत्तदभिमान्यज्ञो बाध्यबाधकतामियात् ॥ २२ ॥

यावत् हतः अस्मि हन्ता अस्मि इति आत्मानम् मन्यते अ-स्व-दृक् तावत् तत्-अभिमानी अज्ञः बाध्य-बाधकताम् इयात्

क्षमध्वं मम दौरात्म्यं साधवो दीनवत्सला: ।
इत्युक्त्वाश्रुमुख: पादौ श्याल: स्वस्रोरथाग्रहीत् ॥ २३ ॥

क्षमध्वम् मम दौरात्म्यम् साधवः दीन-वत्सलाः इति उक्त्वा अश्रु-मुखः पादौ श्यालः स्वस्रः अथ अग्रहीत्

मोचयामास निगडाद् विश्रब्ध: कन्यकागिरा ।
देवकीं वसुदेवं च दर्शयन्नात्मसौहृदम् ॥ २४ ॥

मोचयाम् आस निगडात् विश्रब्धः कन्यका-गिरा देवकीम् वसुदेवम् च दर्शयन् आत्म-सौहृदम्

भ्रातु: समनुतप्तस्य क्षान्तरोषा च देवकी ।
व्यसृजद् वसुदेवश्च प्रहस्य तमुवाच ह ॥ २५ ॥

भ्रातुः समनुतप्तस्य क्षान्त-रोषा च देवकी व्यसृजत् वसुदेवः च प्रहस्य तम् उवाच ह

एवमेतन्महाभाग यथा वदसि देहिनाम् ।
अज्ञानप्रभवाहंधी: स्वपरेति भिदा यत: ॥ २६ ॥

एवम् एतत् महा-भाग यथा वदसि देहिनाम् अज्ञान-प्रभवा अहम्-धीः स्व-परा इति भिदा यतः

शोकहर्षभयद्वेषलोभमोहमदान्विता: ।
मिथो घ्नन्तं न पश्यन्ति भावैर्भावं पृथग्द‍ृश: ॥ २७ ॥

शोक हर्ष भय द्वेष लोभ मोह मद अन्विताः मिथः घ्नन्तम् न पश्यन्ति भावैः भावम् पृथक्-दृशः

श्रीशुक उवाच
कंस एवं प्रसन्नाभ्यां विशुद्धं प्रतिभाषित: ।
देवकीवसुदेवाभ्यामनुज्ञातोऽविशद् गृहम् ॥ २८ ॥

श्री-शुकः उवाच कंसः एवम् प्रसन्नाभ्याम् विशुद्धम् प्रतिभाषितः देवकी-वसुदेवाभ्याम् अनुज्ञातः अविशत् गृहम्

तस्यां रात्र्यां व्यतीतायां कंस आहूय मन्त्रिण: ।
तेभ्य आचष्ट तत् सर्वं यदुक्तं योगनिद्रया ॥ २९ ॥

तस्याम् रात्र्याम् व्यतीतायाम् कंसः आहूय मन्त्रिणः तेभ्यः आचष्ट तत् सर्वम् यत् उक्तम् योग-निद्रया

आकर्ण्य भर्तुर्गदितं तमूचुर्देवशत्रव: ।
देवान् प्रति कृतामर्षा दैतेया नातिकोविदा: ॥ ३० ॥

आकर्ण्य भर्तुः गदितम् तम् ऊचुः देव-शत्रवः देवान् प्रति कृत-अमर्षाः दैतेयाः न अति-कोविदाः

एवं चेत्तर्हि भोजेन्द्र पुरग्रामव्रजादिषु ।
अनिर्दशान् निर्दशांश्च हनिष्यामोऽद्य वै शिशून् ॥ ३१ ॥

एवम् चेत् तर्हि भोज-इन्द्र पुर-ग्राम-व्रज-आदिषु अनिर्दशान् निर्दशान् च हनिष्यामः अद्य वै शिशून्

किमुद्यमै: करिष्यन्ति देवा: समरभीरव: ।
नित्यमुद्विग्नमनसो ज्याघोषैर्धनुषस्तव ॥ ३२ ॥

किम् उद्यमैः करिष्यन्ति देवाः समर-भीरवः नित्यम् उद्विग्न-मनसः ज्या-घोषैः धनुषः तव

अस्यतस्ते शरव्रातैर्हन्यमाना: समन्तत: ।
जिजीविषव उत्सृज्य पलायनपरा ययु: ॥ ३३ ॥

अस्यतः ते शर-व्रातैः हन्यमानाः समन्ततः जिजीविषवः उत्सृज्य पलायन-पराः ययुः

केचित् प्राञ्जलयो दीना न्यस्तशस्त्रा दिवौकस: ।
मुक्तकच्छशिखा: केचिद् भीता: स्म इति वादिन: ॥ ३४ ॥

केचित् प्राञ्जलयः दीनाः न्यस्त-शस्त्राः दिवौकसः मुक्त-कच्छ-शिखाः केचित् भीताः स्म इति वादिनः

न त्वं विस्मृतशस्त्रास्त्रान् विरथान् भयसंवृतान् ।
हंस्यन्यासक्तविमुखान् भग्नचापानयुध्यत: ॥ ३५ ॥

न त्वम् विस्मृत-शस्त्र-अस्त्रान् विरथान् भय-संवृतान् हंसि अन्य-आसक्त-विमुखान् भग्न-चापान् अयुध्यतः

किं क्षेमशूरैर्विबुधैरसंयुगविकत्थनै: ।
रहोजुषा किं हरिणा शम्भुना वा वनौकसा ।
किमिन्द्रेणाल्पवीर्येण ब्रह्मणा वा तपस्यता ॥ ३६ ॥

किम् क्षेम शूरैः विबुधैः असंयुग-विकत्थनैः रहः-जुषा किम् हरिणा शम्भुना वा वन-ओकसा किम् इन्द्रेण अल्प-वीर्येण ब्रह्मणा वा तपस्यता

तथापि देवा: सापत्न्‍यान्नोपेक्ष्या इति मन्महे ।
ततस्तन्मूलखनने नियुङ्‌क्ष्वास्माननुव्रतान् ॥ ३७ ॥

तथा अपि देवाः सापत्न्यात् न उपेक्ष्याः इति मन्महे ततः तत्-मूल-खनने नियुङ्क्ष्व अस्मान् अनुव्रतान्

यथामयोऽङ्गे समुपेक्षितो नृभि-
र्न शक्यते रूढपदश्चिकित्सितुम् ।
यथेन्द्रियग्राम उपेक्षितस्तथा
रिपुर्महान् बद्धबलो न चाल्यते ॥ ३८ ॥

यथा आमयः अङ्गे समुपेक्षितः नृभिः न शक्यते रूढ-पदः चिकित्सितुम् यथा इन्द्रिय-ग्रामः उपेक्षितः तथा रिपुः महान् बद्ध-बलः न चाल्यते

मूलं हि विष्णुर्देवानां यत्र धर्म: सनातन: ।
तस्य च ब्रह्म गोविप्रास्तपो यज्ञा: सदक्षिणा: ॥ ३९ ॥

मूलम् हि विष्णुः देवानाम् यत्र धर्मः सनातनः तस्य च ब्रह्म गो विप्राः तपः यज्ञाः स-दक्षिणाः

तस्मात् सर्वात्मना राजन् ब्राह्मणान् ब्रह्मवादिन: ।
तपस्विनो यज्ञशीलान् गाश्च हन्मो हविर्दुघा: ॥ ४० ॥

तस्मात् सर्व-आत्मना राजन् ब्राह्मणान् ब्रह्म-वादिनः तपस्विनः यज्ञ-शीलान् गाः च हन्मः हविः-दुघाः

विप्रा गावश्च वेदाश्च तप: सत्यं दम: शम: ।
श्रद्धा दया तितिक्षा च क्रतवश्च हरेस्तनू: ॥ ४१ ॥

विप्राः गावः च वेदाः च तपः सत्यम् दमः शमः श्रद्धा दया तितिक्षा च क्रतवः च हरेः तनूः

स हि सर्वसुराध्यक्षो ह्यसुरद्विड् गुहाशय: ।
तन्मूला देवता: सर्वा: सेश्वरा: सचतुर्मुखा: ।
अयं वै तद्वधोपायो यद‍ृषीणां विहिंसनम् ॥ ४२ ॥

सः हि सर्व-सुर-अध्यक्षः हि असुर-द्विट् गुहा-शयः तत्-मूलाः देवताः सर्वाः स-ईश्वराः स-चतुः-मुखाः अयम् वै तत्-वध-उपायः यत् ऋषीणाम् विहिंसनम्

श्रीशुक उवाच
एवं दुर्मन्त्रिभि: कंस: सह सम्मन्‍त्र्य दुर्मति: ।
ब्रह्महिंसां हितं मेने कालपाशावृतोऽसुर: ॥ ४३ ॥

श्री-शुकः उवाच एवम् दुर्मन्त्रिभिः कंसः सह सम्मन्त्र्य दुर्मतिः ब्रह्म-हिंसाम् हितम् मेने काल-पाश-आवृतः असुरः

सन्दिश्य साधुलोकस्य कदने कदनप्रियान् ।
कामरूपधरान् दिक्षु दानवान् गृहमाविशत् ॥ ४४ ॥

सन्दिश्य साधु-लोकस्य कदने कदन-प्रियान् काम-रूप-धरान् दिक्षु दानवान् गृहम् आविशत्

ते वै रज:प्रकृतयस्तमसा मूढचेतस: ।
सतां विद्वेषमाचेरुरारादागतमृत्यव: ॥ ४५ ॥

ते वै रजः-प्रकृतयः तमसा मूढ-चेतसः सताम् विद्वेषम् आचेरुः आरात् आगत-मृत्य-वः

आयु: श्रियं यशो धर्मं लोकानाशिष एव च ।
हन्ति श्रेयांसि सर्वाणि पुंसो महदतिक्रम: ॥ ४६ ॥

आयुः श्रियम् यशः धर्मम् लोकान् आशिषः एव च हन्ति श्रेयांसि सर्वाणि पुंसः महत्-अतिक्रमः

श्रीशुक उवाच
नन्दस्त्वात्मज उत्पन्ने जाताह्लादो महामना: ।
आहूय विप्रान् वेदज्ञान्‍स्‍नात: शुचिरलङ्कृत: ॥ १ ॥
वाचयित्वा स्वस्त्ययनं जातकर्मात्मजस्य वै ।
कारयामास विधिवत् पितृदेवार्चनं तथा ॥ २ ॥

श्री-शुकः उवाच नन्दः तु आत्मजे उत्पन्ने जात आह्लादः महा-मनाः आहूय विप्रान् वेद-ज्ञान् स्नातः शुचिः अलङ्कृतः वाचयित्वा स्वस्ति-अयनम् जात-कर्म आत्मजस्य वै कारयाम् आस विधि-वत् पितृ-देव-अर्चनम् तथा

धेनूनां नियुते प्रादाद् विप्रेभ्य: समलङ्कृते ।
तिलाद्रीन्सप्त रत्नौघशातकौम्भाम्बरावृतान् ॥ ३ ॥

धेनूनाम् नियुते प्रादात् विप्रेभ्यः समलङ्कृते तिल-अद्रीन् सप्त रत्न-ओघ-शात-कौम्भ-अम्बर-आवृतान्

कालेन स्‍नानशौचाभ्यां संस्कारैस्तपसेज्यया ।
शुध्यन्ति दानै: सन्तुष्टय‍ा द्रव्याण्यात्मात्मविद्यया ॥ ४ ॥

कालेन स्नान-शौचाभ्याम् संस्कारैः तपसा इज्यया शुध्यन्ति दानैः सन्तुष्ट्या द्रव्याणि आत्मा आत्म-विद्यया

सौमङ्गल्यगिरो विप्रा: सूतमागधवन्दिन: ।
गायकाश्च जगुर्नेदुर्भेर्यो दुन्दुभयो मुहु: ॥ ५ ॥

सौमङ्गल्य-गिरः विप्राः सूत मागध वन्दिनः गायकाः च जगुः नेदुः भेर्यः दुन्दुभयः मुहुः

व्रज: सम्मृष्टसंसिक्तद्वाराजिरगृहान्तर: ।
चित्रध्वजपताकास्रक्‍चैलपल्लवतोरणै: ॥ ६ ॥

व्रजः सम्मृष्ट संसिक्त द्वार अजिर गृह-अन्तरः चित्र ध्वज पताका स्रक् चैल पल्लव तोरणैः

गावो वृषा वत्सतरा हरिद्रातैलरूषिता: ।
विचित्रधातुबर्हस्रग्वस्‍त्रकाञ्चनमालिन: ॥ ७ ॥

गावः वृषाः वत्सतराः हरिद्रा तैल रूषिताः विचित्र धातु बर्ह-स्रक् वस्त्र काञ्चन मालिनः

महार्हवस्त्राभरणकञ्चुकोष्णीषभूषिता: ।
गोपा: समाययू राजन् नानोपायनपाणय: ॥ ८ ॥

महा-अर्ह वस्त्र-आभरण कञ्चुक उष्णीष भूषिताः गोपाः समाययुः राजन् नाना उपायन पाणयः

गोप्यश्चाकर्ण्य मुदिता यशोदाया: सुतोद्भ‍वम् ।
आत्मानं भूषयांचक्रुर्वस्त्राकल्पाञ्जनादिभि: ॥ ९ ॥

गोप्यः च आकर्ण्य मुदिताः यशोदायाः सुत-उद्भवम् आत्मानम् भूषयाम् चक्रुः वस्त्र-आकल्प-अञ्जन-आदिभिः

नवकुङ्कुमकिञ्जल्कमुखपङ्कजभूतय: ।
बलिभिस्त्वरितं जग्मु: पृथुश्रोण्यश्चलत्कुचा: ॥ १० ॥

नव-कुङ्कुम-किञ्जल्क मुख-पङ्कज-भूतयः बलिभिः त्वरितम् जग्मुः पृथु-श्रोण्यः चलत्-कुचाः

गोप्य: सुमृष्टमणिकुण्डलनिष्ककण्ठ्य-
श्चित्राम्बरा: पथि शिखाच्युतमाल्यवर्षा: ।
नन्दालयं सवलया व्रजतीर्विरेजु-
र्व्यालोलकुण्डलपयोधरहारशोभा: ॥ ११ ॥

गोप्यः सु-मृष्ट मणि कुण्डल निष्क-कण्ठ्यः चित्र-अम्बराः पथि शिखा-च्युत माल्य-वर्षाः नन्द-आलयम् स-वलयाः व्रजतीः विरेजुः व्यालोल कुण्डल पयोधर हार शोभाः

ता आशिष: प्रयुञ्जानाश्चिरं पाहीति बालके ।
हरिद्राचूर्णतैलाद्भ‍ि: सिञ्चन्त्योऽजनमुज्जगु: ॥ १२ ॥

ताः आशिषः प्रयुञ्जानाः चिरम् पाहि इति बालके हरिद्रा-चूर्ण तैल-अद्भिः सिञ्चन्त्यः अजनम् उज्जगुः

अवाद्यन्त विचित्राणि वादित्राणि महोत्सवे ।
कृष्णे विश्वेश्वरेऽनन्ते नन्दस्य व्रजमागते ॥ १३ ॥

अवाद्यन्त विचित्राणि वादित्राणि महा-उत्सवे कृष्णे विश्व-ईश्वरे अनन्ते नन्दस्य व्रजम् आगते

गोपा: परस्परं हृष्टा दधिक्षीरघृताम्बुभि: ।
आसिञ्चन्तो विलिम्पन्तो नवनीतैश्च चिक्षिपु: ॥ १४ ॥

गोपाः परस्परम् हृष्टाः दधि क्षीर घृत-अम्बुभिः आसिञ्चन्तः विलिम्पन्तः नवनीतैः च चिक्षिपुः

नन्दो महामनास्तेभ्यो वासोऽलङ्कारगोधनम् ।
सूतमागधवन्दिभ्यो येऽन्ये विद्योपजीविन: ॥ १५ ॥
तैस्तै: कामैरदीनात्मा यथोचितमपूजयत् ।
विष्णोराराधनार्थाय स्वपुत्रस्योदयाय च ॥ १६ ॥

नन्दः महा-मनाः तेभ्यः वासः अलङ्कार गो-धनम् सूत-मागध-वन्दिभ्यः ये अन्ये विद्या-उपजीविनः तैः तैः कामैः अदीन-आत्मा यथा-उचितम् अपूजयत् विष्णोः आराधन-अर्थाय स्व-पुत्रस्य उदयाय च

रोहिणी च महाभागा नन्दगोपाभिनन्दिता ।
व्यचरद् दिव्यवासस्रक्कण्ठाभरणभूषिता ॥ १७ ॥

रोहिणी च महा-भागा नन्द-गोपा-अभिनन्दिता व्यचरत् दिव्य वास स्रक् कण्ठ-आभरण भूषिता

तत आरभ्य नन्दस्य व्रज: सर्वसमृद्धिमान् ।
हरेर्निवासात्मगुणै रमाक्रीडमभून्नृप ॥ १८ ॥

ततः आरभ्य नन्दस्य व्रजः सर्व-समृद्धिमान् हरेः निवास आत्म-गुणैः रमा-आक्रीडम् अभूत् नृप

गोपान् गोकुलरक्षायां निरूप्य मथुरां गत: ।
नन्द: कंसस्य वार्षिक्यं करं दातुं कुरूद्वह ॥ १९ ॥

गोपान् गोकुल-रक्षायाम् निरूप्य मथुराम् गतः नन्दः कंसस्य वार्षिक्यम् करम् दातुम् कुरु-उद्वह

वसुदेव उपश्रुत्य भ्रातरं नन्दमागतम् ।
ज्ञात्वा दत्तकरं राज्ञे ययौ तदवमोचनम् ॥ २० ॥

वसुदेवः उपश्रुत्य भ्रातरम् नन्दम् आगतम् ज्ञात्वा दत्त-करम् राज्ञे ययौ तत्-अवमोचनम्

तं द‍ृष्ट्वा सहसोत्थाय देह: प्राणमिवागतम् ।
प्रीत: प्रियतमं दोर्भ्यां सस्वजे प्रेमविह्वल: ॥ २१ ॥

तम् दृष्ट्वा सहसा उत्थाय देहः प्राणम् इव आगतम् प्रीतः प्रिय-तमम् दोर्भ्याम् सस्वजे प्रेम-विह्वलः

पूजित: सुखमासीन: पृष्ट्वानामयमाद‍ृत: ।
प्रसक्तधी: स्वात्मजयोरिदमाह विशाम्पते ॥ २२ ॥

पूजितः सुखम् आसीनः पृष्ट्वा अनामयम् आदृतः प्रसक्त-धीः स्व-आत्मजयोः इदम् आह विशाम्-पते

दिष्टय‍ा भ्रात: प्रवयस इदानीमप्रजस्य ते ।
प्रजाशाया निवृत्तस्य प्रजा यत् समपद्यत ॥ २३ ॥

दिष्ट्या भ्रातः प्रवयसः इदानीम् अप्रजस्य ते प्रजा-आशायाः निवृत्तस्य प्रजा यत् समपद्यत

दिष्टय‍ा संसारचक्रेऽस्मिन् वर्तमान: पुनर्भव: ।
उपलब्धो भवानद्य दुर्लभं प्रियदर्शनम् ॥ २४ ॥

दिष्ट्या संसार-चक्रे अस्मिन् वर्तमानः पुनः-भवः उपलब्धः भवान् अद्य दुर्लभम् प्रिय-दर्शनम्

नैकत्र प्रियसंवास: सुहृदां चित्रकर्मणाम् ।
ओघेन व्यूह्यमानानां प्लवानां स्रोतसो यथा ॥ २५ ॥

न एकत्र प्रिय-संवासः सुहृदाम् चित्र-कर्मणाम् ओघेन व्यूह्यमानानाम् प्लवानाम् स्रोतसः यथा

कच्चित् पशव्यं निरुजं भूर्यम्बुतृणवीरुधम् ।
बृहद्वनं तदधुना यत्रास्से त्वं सुहृद्‌वृत: ॥ २६ ॥

कच्चित् पशव्यम् निरुजम् भूरि अम्बु तृण वीरुधम् बृहत् वनम् तत् अधुना यत्र आस्से त्वम् सुहृत्-वृतः

भ्रातर्मम सुत: कच्चिन्मात्रा सह भवद्‌व्रजे ।
तातं भवन्तं मन्वानो भवद्‌भ्यामुपलालित: ॥ २७ ॥

भ्रातः मम सुतः कच्चित् मात्रा सह भवत्-व्रजे तातम् भवन्तम् मन्वानः भवद्भ्याम् उपलालितः

पुंसस्त्रिवर्गो विहित: सुहृदो ह्यनुभावित: ।
न तेषु क्लिश्यमानेषु त्रिवर्गोऽर्थाय कल्पते ॥ २८ ॥

पुंसः त्रि-वर्गः विहितः सुहृदः हि अनुभावितः न तेषु क्लिश्यमानेषु त्रि-वर्गः अर्थाय कल्पते

श्रीनन्द उवाच
अहो ते देवकीपुत्रा: कंसेन बहवो हता: ।
एकावशिष्टावरजा कन्या सापि दिवं गता ॥ २९ ॥

श्री-नन्दः उवाच अहो ते देवकी-पुत्राः कंसेन बहवः हताः एका अवशिष्टा अवरजा कन्या सा अपि दिवम् गता

नूनं ह्यद‍ृष्टनिष्ठोऽयमद‍ृष्टपरमो जन: ।
अद‍ृष्टमात्मनस्तत्त्वं यो वेद न स मुह्यति ॥ ३० ॥

नूनम् हि अदृष्ट निष्ठः अयम् अदृष्ट परमः जनः अदृष्टम् आत्मनः तत्त्वम् यः वेद न सः मुह्यति

श्रीवसुदेव उवाच
करो वै वार्षिको दत्तो राज्ञे द‍ृष्टा वयं च व: ।
नेह स्थेयं बहुतिथं सन्त्युत्पाताश्च गोकुले ॥ ३१ ॥

श्री-वसुदेवः उवाच करः वै वार्षिकः दत्तः राज्ञे दृष्टाः वयम् च वः न इह स्थेयम् बहु-तिथम् सन्ति उत्पाताः च गोकुले

श्रीशुक उवाच
इति नन्दादयो गोपा: प्रोक्तास्ते शौरिणा ययु: ।
अनोभिरनडुद्युक्तैस्तमनुज्ञाप्य गोकुलम् ॥ ३२ ॥

श्री-शुकः उवाच इति नन्द-आदयः गोपाः प्रोक्ताः ते शौरिणा ययुः अनोभिः अनडुत्-युक्तैः तम् अनुज्ञाप्य गोकुलम्

श्रीशुक उवाच
नन्द: पथि वच: शौरेर्न मृषेति विचिन्तयन् ।
हरिं जगाम शरणमुत्पातागमशङ्कित: ॥ १ ॥

श्री-शुकः उवाच नन्दः पथि वचः शौरेः न मृषा इति विचिन्तयन् हरिम् जगाम शरणम् उत्पात आगम शङ्कितः

कंसेन प्रहिता घोरा पूतना बालघातिनी ।
शिशूंश्चचार निघ्नन्ती पुरग्रामव्रजादिषु ॥ २ ॥

कंसेन प्रहिता घोरा पूतना बाल-घातिनी शिशून् चचार निघ्नन्ती पुर-ग्राम-व्रज-आदिषु

न यत्र श्रवणादीनि रक्षोघ्नानि स्वकर्मसु ।
कुर्वन्ति सात्वतां भर्तुर्यातुधान्यश्च तत्र हि ॥ ३ ॥

न यत्र श्रवण-आदीनि रक्षः-घ्नानि स्व-कर्मसु कुर्वन्ति सात्वताम् भर्तुः यातुधान्यः च तत्र हि

सा खेचर्येकदोत्पत्य पूतना नन्दगोकुलम् ।
योषित्वा माययात्मानं प्राविशत् कामचारिणी ॥ ४ ॥

सा खे-चरी एकदा उत्पत्य पूतना नन्द-गोकुलम् योषित्वा मायया आत्मानम् प्राविशत् काम-चारिणी

तां केशबन्धव्यतिषक्तमल्लिकां
बृहन्नितम्बस्तनकृच्छ्रमध्यमाम् ।
सुवाससं कल्पितकर्णभूषण-
त्विषोल्लसत्कुन्तलमण्डिताननाम् ॥ ५ ॥
वल्गुस्मितापाङ्गविसर्गवीक्षितै-
र्मनो हरन्तीं वनितां व्रजौकसाम् ।
अमंसताम्भोजकरेण रूपिणीं
गोप्य: श्रियं द्रष्टुमिवागतां पतिम् ॥ ६ ॥

ताम् केश-बन्ध-व्यतिषक्त-मल्लिकाम् बृहत् नितम्ब-स्तन कृच्छ्र-मध्यमाम् सु-वाससम् कल्पित-कर्ण-भूषण त्विषा उल्लसत् कुन्तल-मण्डित-आननाम् वल्गु-स्मित-अपाङ्ग-विसर्ग-वीक्षितैः मनः हरन्तीम् वनिताम् व्रज-ओकसाम् अमंसत अम्भोज करेण रूपिणीम् गोप्यः श्रियम् द्रष्टुम् इव आगताम् पतिम्

बालग्रहस्तत्र विचिन्वती शिशून्
यद‍ृच्छया नन्दगृहेऽसदन्तकम् ।
बालं प्रतिच्छन्ननिजोरुतेजसं
ददर्श तल्पेऽग्निमिवाहितं भसि ॥ ७ ॥

बाल-ग्रहः तत्र विचिन्वती शिशून् यदृच्छया नन्द-गृहे असत्-अन्तकम् बालम् प्रतिच्छन्न निज-उरु-तेजसम् ददर्श तल्पे अग्निम् इव आहितम् भसि

विबुध्य तां बालकमारिकाग्रहं
चराचरात्मा स निमीलितेक्षण: ।
अनन्तमारोपयदङ्कमन्तकं
यथोरगं सुप्तमबुद्धिरज्जुधी: ॥ ८ ॥

विबुध्य ताम् बालक-मारिका-ग्रहम् चर-अचर-आत्मा सः निमीलित-ईक्षणः अनन्तम् आरोपयत् अङ्कम् अन्तकम् यथा उरगम् सुप्तम् अबुद्धि रज्जु-धीः

तां तीक्ष्णचित्तामतिवामचेष्टितां
वीक्ष्यान्तरा कोषपरिच्छदासिवत् ।
वरस्त्रियं तत्प्रभया च धर्षिते
निरीक्ष्यमाणे जननी ह्यतिष्ठताम् ॥ ९ ॥

ताम् तीक्ष्ण-चित्ताम् अति-वाम-चेष्टिताम् वीक्ष्य अन्तरा कोष-परिच्छद-असि-वत् वर-स्त्रियम् तत्-प्रभया च धर्षिते निरीक्ष्यमाणे जननी हि अतिष्ठताम्

तस्मिन् स्तनं दुर्जरवीर्यमुल्बणं
घोराङ्कमादाय शिशोर्ददावथ ।
गाढं कराभ्यां भगवान् प्रपीड्य तत्-
प्राणै: समं रोषसमन्वितोऽपिबत् ॥ १० ॥

तस्मिन् स्तनम् दुर्जर-वीर्यम् उल्बणम् घोरा अङ्कम् आदाय शिशोः ददौ अथ गाढम् कराभ्याम् भगवान् प्रपीड्य तत्-प्राणैः समम् रोष-समन्वितः अपिबत्

सा मुञ्च मुञ्चालमिति प्रभाषिणी
निष्पीड्यमानाखिलजीवमर्मणि ।
विवृत्य नेत्रे चरणौ भुजौ मुहु:
प्रस्विन्नगात्रा क्षिपती रुरोद ह ॥ ११ ॥

सा मुञ्च मुञ्च अलम् इति प्रभाषिणी निष्पीड्यमाना अखिल-जीव-मर्मणि विवृत्य नेत्रे चरणौ भुजौ मुहुः प्रस्विन्न-गात्रा क्षिपती रुरोद ह

तस्या: स्वनेनातिगभीररंहसा
साद्रिर्मही द्यौश्च चचाल सग्रहा ।
रसा दिशश्च प्रतिनेदिरे जना:
पेतु: क्षितौ वज्रनिपातशङ्कया ॥ १२ ॥

तस्याः स्वनेन अति गभीर रंहसा स-अद्रिः मही द्यौः च चचाल स-ग्रहा रसा दिशः च प्रतिनेदिरे जनाः पेतुः क्षितौ वज्र-निपात-शङ्कया

निशाचरीत्थं व्यथितस्तना व्यसु-
र्व्यादाय केशांश्चरणौ भुजावपि ।
प्रसार्य गोष्ठे निजरूपमास्थिता
वज्राहतो वृत्र इवापतन्नृप ॥ १३ ॥

निशा-चरी इत्थम् व्यथित-स्तना व्यसुः व्यादाय केशान् चरणौ भुजौ अपि प्रसार्य गोष्ठे निज-रूपम् आस्थिता वज्र-आहतः वृत्रः इव अपतत् नृप

पतमानोऽपि तद्देहस्त्रिगव्यूत्यन्तरद्रुमान् ।
चूर्णयामास राजेन्द्र महदासीत्तदद्भ‍ुतम् ॥ १४ ॥

पतमानः अपि तत्-देहः त्रि-गव्यूति-अन्तर द्रुमान् चूर्णयाम् आस राजेन्द्र महत् आसीत् तत् अद्भुतम्

ईषामात्रोग्रदंष्ट्रास्यं गिरिकन्दरनासिकम् ।
गण्डशैलस्तनं रौद्रं प्रकीर्णारुणमूर्धजम् ॥ १५ ॥
अन्धकूपगभीराक्षं पुलिनारोहभीषणम् ।
बद्धसेतुभुजोर्वङ्‍‍घ्रि शून्यतोयह्रदोदरम् ॥ १६ ॥
सन्तत्रसु: स्म तद्वीक्ष्य गोपा गोप्य: कलेवरम् ।
पूर्वं तु तन्नि:स्वनितभिन्नहृत्कर्णमस्तका: ॥ १७ ॥

ईषा-मात्र उग्र दंष्ट्र आस्यम् गिरि-कन्दर नासिकम् गण्ड-शैल स्तनम् रौद्रम् प्रकीर्ण अरुण-मूर्ध-जम् अन्ध-कूप गभीर अक्षम् पुलिन-आरोह-भीषणम् बद्ध-सेतु-भुज-उरु-अङ्घ्रि शून्य-तोय-ह्रद-उदरम् सन्तत्रसुः स्म तत् वीक्ष्य गोपाः गोप्यः कलेवरम् पूर्वम् तु तत्-निःस्वनित भिन्न हृत् कर्ण मस्तकाः

बालं च तस्या उरसि क्रीडन्तमकुतोभयम् ।
गोप्यस्तूर्णं समभ्येत्य जगृहुर्जातसम्भ्रमा: ॥ १८ ॥

बालम् च तस्याः उरसि क्रीडन्तम् अकुतोभयम् गोप्यः तूर्णम् समभ्येत्य जगृहुः जात-सम्भ्रमाः

यशोदारोहिणीभ्यां ता: समं बालस्य सर्वत: ।
रक्षां विदधिरे सम्यग्गोपुच्छभ्रमणादिभि: ॥ १९ ॥

यशोदा-रोहिणीभ्याम् ताः समम् बालस्य सर्वतः रक्षाम् विदधिरे सम्यक् गो-पुच्छ-भ्रमण-आदिभिः

गोमूत्रेण स्‍नापयित्वा पुनर्गोरजसार्भकम् ।
रक्षां चक्रुश्च शकृता द्वादशाङ्गेषु नामभि: ॥ २० ॥

गो-मूत्रेण स्नापयित्वा पुनः गो-रजसा अर्भकम् रक्षाम् चक्रुः च शकृता द्वादश-अङ्गेषु नामभीः

गोप्य: संस्पृष्टसलिला अङ्गेषु करयो: पृथक् ।
न्यस्यात्मन्यथ बालस्य बीजन्यासमकुर्वत ॥ २१ ॥

गोप्यः संस्पृष्ट-सलिलाः अङ्गेषु करयोः पृथक् न्यस्य आत्मनि अथ बालस्य बीज-न्यासम् अकुर्वत

अव्यादजोऽङ्‍‍घ्रि मणिमांस्तव जान्वथोरू
यज्ञोऽच्युत: कटितटं जठरं हयास्य: ।
हृत्केशवस्त्वदुर ईश इनस्तु कण्ठं
विष्णुर्भुजं मुखमुरुक्रम ईश्वर: कम् ॥ २२ ॥
चक्रय‍ग्रत: सहगदो हरिरस्तु पश्चात्
त्वत्पार्श्वयोर्धनुरसी मधुहाजनश्च ।
कोणेषु शङ्ख उरुगाय उपर्युपेन्द्र-
स्तार्क्ष्य: क्षितौ हलधर: पुरुष: समन्तात् ॥ २३ ॥

अव्यात् अजः अङ्घ्रि मणिमान् तव जानु अथ उरू यज्ञः अच्युतः कटि-तटम् जठरम् हयास्यः हृत् केशवः त्वत् उरः ईशः इनः तु कण्ठम् विष्णुः भुजम् मुखम् उरुक्रमः ईश्वरः कम् चक्री अग्रतः सह-गदः हरिः अस्तु पश्चात् त्वत्-पार्श्वयोः धनुः-असी मधु-हा अजनः च कोणेषु शङ्खः उरुगायः उपरि उपेन्द्रः तार्क्ष्यः क्षितौ हलधरः पुरुषः समन्तात्

इन्द्रियाणि हृषीकेश: प्राणान् नारायणोऽवतु ।
श्वेतद्वीपपतिश्चित्तं मनो योगेश्वरोऽवतु ॥ २४ ॥

इन्द्रियाणि हृषीकेशः प्राणान् नारायणः अवतु श्वेतद्वीप-पतिः चित्तम् मनः योगेश्वरः अवतु

पृश्न‍िगर्भस्तु ते बुद्धिमात्मानं भगवान् पर: ।
क्रीडन्तं पातु गोविन्द: शयानं पातु माधव: ॥ २५ ॥
व्रजन्तमव्याद्वैकुण्ठ आसीनं त्वां श्रिय: पति: ।
भुञ्जानं यज्ञभुक् पातु सर्वग्रहभयङ्कर: ॥ २६ ॥

पृश्निगर्भः तु ते बुद्धिम् आत्मानम् भगवान् परः क्रीडन्तम् पातु गोविन्दः शयानम् पातु माधवः व्रजन्तम् अव्यात् वैकुण्ठः आसीनम् त्वाम् श्रियः पतिः भुञ्जानम् यज्ञभुक् पातु सर्व-ग्रह-भयम्-करः

डाकिन्यो यातुधान्यश्च कुष्माण्डा येऽर्भकग्रहा: ।
भूतप्रेतपिशाचाश्च यक्षरक्षोविनायका: ॥ २७ ॥
कोटरा रेवती ज्येष्ठा पूतना मातृकादय: ।
उन्मादा ये ह्यपस्मारा देहप्राणेन्द्रियद्रुह: ॥ २८ ॥
स्वप्नद‍ृष्टा महोत्पाता वृद्धा बालग्रहाश्च ये ।
सर्वे नश्यन्तु ते विष्णोर्नामग्रहणभीरव: ॥ २९ ॥

डाकिन्यः यातुधान्यः च कुष्माण्डाः ये अर्भक-ग्रहाः भूत प्रेत पिशाचाः च यक्ष रक्षः विनायकाः कोटरा रेवती ज्येष्ठा पूतना मातृका-आदयः उन्मादाः ये हि अपस्माराः देह-प्राण-इन्द्रिय द्रुहः स्वप्न-दृष्टाः महा-उत्पाताः वृद्धाः बाल-ग्रहाः च ये सर्वे नश्यन्तु ते विष्णोः नाम-ग्रहण भीरवः

श्रीशुक उवाच
इति प्रणयबद्धाभिर्गोपीभि: कृतरक्षणम् ।
पाययित्वा स्तनं माता सन्न्यवेशयदात्मजम् ॥ ३० ॥

श्री-शुकः उवाच इति प्रणय-बद्धाभिः गोपीभिः कृत-रक्षणम् पाययित्वा स्तनम् माता सन्न्यवेशयत् आत्मजम्

तावन्नन्दादयो गोपा मथुराया व्रजं गता: ।
विलोक्य पूतनादेहं बभूवुरतिविस्मिता: ॥ ३१ ॥

तावत् नन्द-आदयः गोपाः मथुरायाः व्रजम् गताः विलोक्य पूतना-देहम् बभूवुः अति विस्मिताः

नूनं बतर्षि: सञ्जातो योगेशो वा समास स: ।
स एव द‍ृष्टो ह्युत्पातो यदाहानकदुन्दुभि: ॥ ३२ ॥

नूनम् बत ऋषिः सञ्जातः योग-ईशः वा समास सः सः एव दृष्टः हि उत्पातः यत् आह आनकदुन्दुभिः

कलेवरं परशुभिश्छित्त्वा तत्ते व्रजौकस: ।
दूरे क्षिप्‍त्वावयवशो न्यदहन् काष्ठवेष्टितम् ॥ ३३ ॥

कलेवरम् परशुभिः छित्त्वा तत् ते व्रज-ओकसः दूरे क्षिप्त्वा अवयवशः न्यदहन् काष्ठ-वेष्टितम्

दह्यमानस्य देहस्य धूमश्चागुरुसौरभ: ।
उत्थित: कृष्णनिर्भुक्तसपद्याहतपाप्मन: ॥ ३४ ॥

दह्यमानस्य देहस्य धूमः च अगुरु-सौरभः उत्थितः कृष्ण-निर्भुक्त सपदि आहत-पाप्मनः

पूतना लोकबालघ्नी राक्षसी रुधिराशना ।
जिघांसयापि हरये स्तनं दत्त्वाप सद्गतिम् ॥ ३५ ॥
किं पुन: श्रद्धया भक्त्या कृष्णाय परमात्मने ।
यच्छन् प्रियतमं किं नु रक्तास्तन्मातरो यथा ॥ ३६ ॥

पूतना लोक-बाल-घ्नी राक्षसी रुधिर-अशना जिघांसया अपि हरये स्तनम् दत्त्वा आप सत्-गतिम् किम् पुनः श्रद्धया भक्त्या कृष्णाय परमात्मने यच्छन् प्रिय-तमम् किम् नु रक्ताः तत्-मातरः यथा

पद्‌भ्यां भक्तहृदिस्थाभ्यां वन्द्याभ्यां लोकवन्दितै: ।
अङ्गं यस्या: समाक्रम्य भगवानपितत् स्तनम् ॥ ३७ ॥
यातुधान्यपि सा स्वर्गमवाप जननीगतिम् ।
कृष्णभुक्तस्तनक्षीरा: किमु गावोऽनुमातर: ॥ ३८ ॥

पद्भ्याम् भक्त-हृदि-स्थाभ्याम् वन्द्याभ्याम् लोक-वन्दितैः अङ्गम् यस्याः समाक्रम्य भगवान् अपि तत्-स्तनम् यातुधानी अपि सा स्वर्गम् अवाप जननी-गतिम् कृष्ण-भुक्त-स्तन-क्षीराः किम् उ गावः अनुमातरः

पयांसि यासामपिबत् पुत्रस्‍नेहस्‍नुतान्यलम् ।
भगवान् देवकीपुत्र: कैवल्याद्यखिलप्रद: ॥ ३९ ॥
तासामविरतं कृष्णे कुर्वतीनां सुतेक्षणम् ।
न पुन: कल्पते राजन् संसारोऽज्ञानसम्भव: ॥ ४० ॥

पयांसि यासाम् अपिबत् पुत्र-स्नेह-स्नुतानि अलम् भगवान् देवकी-पुत्रः कैवल्य-आदि अखिल-प्रदः तासाम् अविरतम् कृष्णे कुर्वतीनाम् सुत-ईक्षणम् न पुनः कल्पते राजन् संसारः अज्ञान-सम्भवः

कटधूमस्य सौरभ्यमवघ्राय व्रजौकस: ।
किमिदं कुत एवेति वदन्तो व्रजमाययु: ॥ ४१ ॥

कट-धूमस्य सौरभ्यम् अवघ्राय व्रज-ओकसः किम् इदम् कुतः एव इति वदन्तः व्रजम् आययुः

ते तत्र वर्णितं गोपै: पूतनागमनादिकम् ।
श्रुत्वा तन्निधनं स्वस्ति शिशोश्चासन् सुविस्मिता: ॥ ४२ ॥

ते तत्र वर्णितम् गोपैः पूतना-आगमन-आदिकम् श्रुत्वा तत्-निधनम् स्वस्ति शिशोः च आसन् सु-विस्मिताः

नन्द: स्वपुत्रमादाय प्रेत्यागतमुदारधी: ।
मूर्ध्न्युपाघ्राय परमां मुदं लेभे कुरूद्वह ॥ ४३ ॥

नन्दः स्व-पुत्रम् आदाय प्रेत्य-आगतम् उदार-धीः मूर्ध्नि उपाघ्राय परमाम् मुदम् लेभे कुरु-उद्वह

य एतत् पूतनामोक्षं कृष्णस्यार्भकमद्भ‍ुतम् ।
श‍ृणुयाच्छ्रद्धया मर्त्यो गोविन्दे लभते रतिम् ॥ ४४ ॥

यः एतत् पूतना-मोक्षम् कृष्णस्य आर्भकम् अद्भुतम् शृणुयात् श्रद्धया मर्त्यः गोविन्दे लभते रतिम्

श्रीराजोवाच
येन येनावतारेण भगवान् हरिरीश्वर: ।
करोति कर्णरम्याणि मनोज्ञानि च न: प्रभो ॥ १ ॥
यच्छृण्वतोऽपैत्यरतिर्वितृष्णा
सत्त्वं च शुद्ध्यत्यचिरेण पुंस: ।
भक्तिर्हरौ तत्पुरुषे च सख्यं
तदेव हारं वद मन्यसे चेत् ॥ २ ॥

श्री-राजा उवाच येन येन अवतारेण भगवान् हरिः ईश्वरः करोति कर्ण-रम्याणि मनः-ज्ञानि च नः प्रभो यत्-शृण्वतः अपैति अरतिः वितृष्णा सत्त्वम् च शुद्ध्यति अचिरेण पुंसः भक्तिः हरौ तत्-पुरुषे च सख्यम् तत् एव हारम् वद मन्यसे चेत्

अथान्यदपि कृष्णस्य तोकाचरितमद्भ‍ुतम् ।
मानुषं लोकमासाद्य तज्जातिमनुरुन्धत: ॥ ३ ॥

अथ अन्यत् अपि कृष्णस्य तोक-आचरितम् अद्भुतम् मानुषम् लोकम् आसाद्य तत्-जातिम् अनुरुन्धतः

श्रीशुक उवाच
कदाचिदौत्थानिककौतुकाप्लवे
जन्मर्क्षयोगे समवेतयोषिताम् ।
वादित्रगीतद्विजमन्त्रवाचकै-
श्चकार सूनोरभिषेचनं सती ॥ ४ ॥

श्री-शुकः उवाच कदाचित् औत्थानिक-कौतुक-आप्लवे जन्म-ऋक्ष-योगे समवेत-योषिताम् वादित्र-गीत द्विज-मन्त्र-वाचकैः चकार सूनोः अभिषेचनम् सती

नन्दस्य पत्नी कृतमज्जनादिकं
विप्रै: कृतस्वस्त्ययनं सुपूजितै: ।
अन्नाद्यवास:स्रगभीष्टधेनुभि:
सञ्जातनिद्राक्षमशीशयच्छनै: ॥ ५ ॥

नन्दस्य पत्नी कृत-मज्जन-आदिकम् विप्रैः कृत-स्वस्त्ययनम् सु-पूजितैः अन्न-आद्य वासः स्रक्-अभीष्ट-धेनुभिः सञ्जात-निद्रा अक्षम् अशीशयत् शनैः

औत्थानिकौत्सुक्यमना मनस्विनी
समागतान् पूजयती व्रजौकस: ।
नैवाश‍ृणोद् वै रुदितं सुतस्य सा
रुदन् स्तनार्थी चरणावुदक्षिपत् ॥ ६ ॥

औत्थानिक-औत्सुक्य-मनाः मनस्विनी समागतान् पूजयती व्रज-ओकसः न एव अशृणोत् वै रुदितम् सुतस्य सा रुदन् स्तन-अर्थी चरणौ उदक्षिपत्

अध:शयानस्य शिशोरनोऽल्पक-
प्रवालमृद्वङ्‍‍घ्रिहतं व्यवर्तत ।
विध्वस्तनानारसकुप्यभाजनं
व्यत्यस्तचक्राक्षविभिन्नकूबरम् ॥ ७ ॥

अधः-शयानस्य शिशोः अनः अल्पक प्रवाल मृदु-अङ्घ्रि-हतम् व्यवर्तत विध्वस्त नाना-रस-कुप्य-भाजनम् व्यत्यस्त चक्र-अक्ष विभिन्न कूबरम्

द‍ृष्ट्वा यशोदाप्रमुखा व्रजस्त्रिय
औत्थानिके कर्मणि या: समागता: ।
नन्दादयश्चाद्भ‍ुतदर्शनाकुला:
कथं स्वयं वै शकटं विपर्यगात् ॥ ८ ॥

दृष्ट्वा यशोदा-प्रमुखाः व्रज-स्त्रियः औत्थानिके कर्मणि याः समागताः नन्द-आदयः च अद्भुत-दर्शन आकुलाः कथम् स्वयम् वै शकटम् विपर्यगात्

ऊचुरव्यवसितमतीन् गोपान्गोपीश्च बालका: ।
रुदतानेन पादेन क्षिप्तमेतन्न संशय: ॥ ९ ॥

ऊचुः अव्यवसित-मतीन् गोपान् गोपीः च बालकाः रुदता अनेन पादेन क्षिप्तम् एतत् न संशयः

न ते श्रद्दधिरे गोपा बालभाषितमित्युत ।
अप्रमेयं बलं तस्य बालकस्य न ते विदु: ॥ १० ॥

न ते श्रद्दधिरे गोपाः बाल-भाषितम् इति उत अप्रमेयम् बलम् तस्य बालकस्य न ते विदुः

रुदन्तं सुतमादाय यशोदा ग्रहशङ्किता ।
कृतस्वस्त्ययनं विप्रै: सूक्तै: स्तनमपाययत् ॥ ११ ॥

रुदन्तम् सुतम् आदाय यशोदा ग्रह-शङ्किता कृत-स्वस्त्ययनम् विप्रैः सूक्तैः स्तनम् अपाययत्

पूर्ववत् स्थापितं गोपैर्बलिभि: सपरिच्छदम् ।
विप्रा हुत्वार्चयांचक्रुर्दध्यक्षतकुशाम्बुभि: ॥ १२ ॥

पूर्व-वत् स्थापितम् गोपैः बलिभिः स-परिच्छदम् विप्राः हुत्वा अर्चयाम् चक्रुः दधि अक्षत कुश अम्बुभिः

येऽसूयानृतदम्भेर्षाहिंसामानविवर्जिता: ।
न तेषां सत्यशीलानामाशिषो विफला: कृता: ॥ १३ ॥
इति बालकमादाय सामर्ग्यजुरुपाकृतै: ।
जलै: पवित्रौषधिभिरभिषिच्य द्विजोत्तमै: ॥ १४ ॥
वाचयित्वा स्वस्त्ययनं नन्दगोप: समाहित: ।
हुत्वा चाग्निं द्विजातिभ्य: प्रादादन्नं महागुणम् ॥ १५ ॥

ये असूय अनृत दम्भ ईर्षा हिंसा मान विवर्जिताः न तेषाम् सत्य-शीलानाम् आशिषः विफलाः कृताः इति बालकम् आदाय साम ऋक् यजुः उपाकृतैः जलैः पवित्र-औषधिभिः अभिषिच्य द्विज-उत्तमैः वाचयित्वा स्वस्ति-अयनम् नन्द-गोपः समाहितः हुत्वा च अग्निम् द्विजातिभ्यः प्रादात् अन्नम् महा-गुणम्

गाव: सर्वगुणोपेता वास:स्रग्रुक्‍ममालिनी: ।
आत्मजाभ्युदयार्थाय प्रादात्ते चान्वयुञ्जत ॥ १६
॥

गावः सर्व-गुण-उपेताः वासः स्रक् रुक्म-मालिनीः आत्मज-अभ्युदय-अर्थाय प्रादात् ते च अन्वयुञ्जत

विप्रा मन्त्रविदो युक्तास्तैर्या: प्रोक्तास्तथाशिष: ।
ता निष्फला भविष्यन्ति न कदाचिदपि स्फुटम् ॥ १७ ॥

विप्राः मन्त्र-विदः युक्ताः तैः याः प्रोक्ताः तथा आशिषः ताः निष्फलाः भविष्यन्ति न कदाचित् अपि स्फुटम्

एकदारोहमारूढं लालयन्ती सुतं सती ।
गरिमाणं शिशोर्वोढुं न सेहे गिरिकूटवत् ॥ १८ ॥

एकदा आरोहम् आरूढम् लालयन्ती सुतम् सती गरिमाणम् शिशोः वोढुम् न सेहे गिरि-कूट-वत्

भूमौ निधाय तं गोपी विस्मिता भारपीडिता ।
महापुरुषमादध्यौ जगतामास कर्मसु ॥ १९ ॥

भूमौ निधाय तम् गोपी विस्मिता भार-पीडिता महा-पुरुषम् आदध्यौ जगताम् आस कर्मसु

दैत्यो नाम्ना तृणावर्त: कंसभृत्य: प्रणोदित: ।
चक्रवातस्वरूपेण जहारासीनमर्भकम् ॥ २० ॥

दैत्यः नाम्ना तृणावर्तः कंस-भृत्यः प्रणोदितः चक्रवात-स्वरूपेण जहार आसीनम् अर्भकम्

गोकुलं सर्वमावृण्वन् मुष्णंश्चक्षूंषि रेणुभि: ।
ईरयन् सुमहाघोरशब्देन प्रदिशो दिश: ॥ २१ ॥

गोकुलम् सर्वम् आवृण्वन् मुष्णन् चक्षूंषि रेणुभिः ईरयन् सु-महा-घोर शब्देन प्रदिशः दिशः

मुहूर्तमभवद् गोष्ठं रजसा तमसावृतम् ।
सुतं यशोदा नापश्यत्तस्मिन् न्यस्तवती यत: ॥ २२ ॥

मुहूर्तम् अभवत् गोष्ठम् रजसा तमसा आवृतम् सुतम् यशोदा न अपश्यत् तस्मिन् न्यस्तवती यतः

नापश्यत्कश्चनात्मानं परं चापि विमोहित: ।
तृणावर्तनिसृष्टाभि: शर्कराभिरुपद्रुत: ॥ २३ ॥

न अपश्यत् कश्चन आत्मानम् परम् च अपि विमोहितः तृणावर्त-निसृष्टाभिः शर्कराभिः उपद्रुतः

इति खरपवनचक्रपांशुवर्षे
सुतपदवीमबलाविलक्ष्य माता ।
अतिकरुणमनुस्मरन्त्यशोचद्
भुवि पतिता मृतवत्सका यथा गौ: ॥ २४ ॥

इति खर पवन-चक्र पांशु-वर्षे सुत-पदवीम् अबला अविलक्ष्य माता अति-करुणम् अनुस्मरन्ती अशोचत् भुवि पतिता मृत-वत्सका यथा गौः

रुदितमनुनिशम्य तत्र गोप्यो
भृशमनुतप्तधियोऽश्रुपूर्णमुख्य: ।
रुरुदुरनुपलभ्य नन्दसूनुं
पवन उपारतपांशुवर्षवेगे ॥ २५ ॥

रुदितम् अनुनिशम्य तत्र गोप्यः भृशम् अनुतप्त धियः अश्रु-पूर्ण-मुख्यः रुरुदुः अनुपलभ्य नन्द-सूनुम् पवने उपारत पांशु-वर्ष-वेगे

तृणावर्त: शान्तरयो वात्यारूपधरो हरन् ।
कृष्णं नभोगतो गन्तुं नाशक्नोद् भूरिभारभृत् ॥ २६ ॥

तृणावर्तः शान्त-रयः वात्या-रूप-धरः हरन् कृष्णम् नभः-गतः गन्तुम् न अशक्नोत् भूरि-भार-भृत्

तमश्मानं मन्यमान आत्मनो गुरुमत्तया ।
गले गृहीत उत्स्रष्टुं नाशक्नोदद्भ‍ुतार्भकम् ॥ २७ ॥

तम् अश्मानम् मन्यमानः आत्मनः गुरु-मत्तया गले गृहीते उत्स्रष्टुम् न अशक्नोत् अद्भुत-अर्भकम्

गलग्रहणनिश्चेष्टो दैत्यो निर्गतलोचन: ।
अव्यक्तरावो न्यपतत्सहबालो व्यसुर्व्रजे ॥ २८ ॥

गल-ग्रहण-निश्चेष्टः दैत्यः निर्गत-लोचनः अव्यक्त-रावः न्यपतत् सह-बालः व्यसुः व्रजे

तमन्तरिक्षात् पतितं शिलायां
विशीर्णसर्वावयवं करालम् ।
पुरं यथा रुद्रशरेण विद्धं
स्त्रियो रुदत्यो दद‍ृशु: समेता: ॥ २९ ॥

तम् अन्तरिक्षात् पतितम् शिलायाम् विशीर्ण सर्व-अवयवम् करालम् पुरम् यथा रुद्र-शरेण विद्धम् स्त्रियः रुदत्यः ददृशुः समेताः

प्रादाय मात्रे प्रतिहृत्य विस्मिता:
कृष्णं च तस्योरसि लम्बमानम् ।
तं स्वस्तिमन्तं पुरुषादनीतं
विहायसा मृत्युमुखात् प्रमुक्तम् ।
गोप्यश्च गोपा: किल नन्दमुख्या
लब्ध्वा पुन: प्रापुरतीव मोदम् ॥ ३० ॥

प्रादाय मात्रे प्रतिहृत्य विस्मिताः कृष्णम् च तस्य उरसि लम्बमानम् तम् स्वस्तिमन्तम् पुरुषाद-नीतम् विहायसा मृत्यु-मुखात् प्रमुक्तम् गोप्यः च गोपाः किल नन्द-मुख्याः लब्ध्वा पुनः प्रापुः अतीव मोदम्

अहो बतात्यद्भ‍ुतमेष रक्षसा
बालो
निवृत्तिं गमितोऽभ्यगात् पुन: ।
हिंस्र: स्वपापेन विहिंसित:
खल:
साधु: समत्वेन भयाद् विमुच्यते ॥ ३१ ॥

अहो बत अति अद्भुतम् एषः रक्षसा बालः निवृत्तिम् गमितः अभ्यगात् पुनः हिंस्रः स्व-पापेन विहिंसितः खलः साधुः समत्वेन भयात् विमुच्यते

किं नस्तपश्चीर्णमधोक्षजार्चनं
पूर्तेष्टदत्तमुत भूतसौहृदम् ।
यत्सम्परेत: पुनरेव बालको
दिष्टय‍ा स्वबन्धून् प्रणयन्नुपस्थित: ॥ ३२ ॥

किम् नः तपः चीर्णम् अधोक्षज अर्चनम् पूर्त इष्ट दत्तम् उत भूत-सौहृदम् यत् सम्परेतः पुनः एव बालकः दिष्ट्या स्व-बन्धून् प्रणयन् उपस्थितः

द‍ृष्ट्वाद्भ‍ुतानि बहुशो नन्दगोपो बृहद्वने ।
वसुदेववचो भूयो मानयामास विस्मित: ॥ ३३ ॥

दृष्ट्वा अद्भुतानि बहुशः नन्द-गोपः बृहद्वने वसुदेव-वचः भूयः मानयाम् आस विस्मितः

एकदार्भकमादाय स्वाङ्कमारोप्य भामिनी ।
प्रस्‍नुतं पाययामास स्तनं स्‍नेहपरिप्लुता ॥ ३४ ॥

एकदा अर्भकम् आदाय स्व-अङ्कम् आरोप्य भामिनी प्रस्नुतम् पाययाम् आस स्तनम् स्नेह-परिप्लुता

पीतप्रायस्य जननी सुतस्य रुचिरस्मितम् ।
मुखं लालयती राजञ्जृम्भतो दद‍ृशे इदम् ॥ ३५ ॥
खं रोदसी ज्योतिरनीकमाशा:
सूर्येन्दुवह्निश्वसनाम्बुधींश्च ।
द्वीपान् नगांस्तद्दुहितृर्वनानि
भूतानि यानि स्थिरजङ्गमानि? ॥ ३६ ॥

पीत-प्रायस्य जननी सुतस्य रुचिर-स्मितम् मुखम् लालयती राजन् जृम्भतः ददृशे इदम् खम् रोदसी ज्योतिः-अनीकम् आशाः सूर्य इन्दु वह्नि श्वसन अम्बुधीन् च द्वीपान् नगान् तत्-दुहितॄः वनानि भूतानि यानि स्थिर-जङ्गमानि

सा वीक्ष्य विश्वं सहसा राजन् सञ्जातवेपथु: ।
सम्मील्य मृगशावाक्षी नेत्रे आसीत्सुविस्मिता ॥ ३७ ॥

सा वीक्ष्य विश्वम् सहसा राजन् सञ्जात-वेपथुः सम्मील्य मृगशाव-अक्षी नेत्रे आसीत् सु-विस्मिता

श्रीशुक उवाच
गर्ग: पुरोहितो राजन् यदूनां सुमहातपा: ।
व्रजं जगाम नन्दस्य वसुदेवप्रचोदित: ॥ १ ॥

श्री-शुकः उवाच गर्गः पुरोहितः राजन् यदूनाम् सु-महा-तपाः व्रजम् जगाम नन्दस्य वसुदेव-प्रचोदितः

तं द‍ृष्ट्वा परमप्रीत: प्रत्युत्थाय कृताञ्जलि: ।
आनर्चाधोक्षजधिया प्रणिपातपुर:सरम् ॥ २ ॥

तम् दृष्ट्वा परम-प्रीतः प्रत्युत्थाय कृत-अञ्जलिः आनर्च अधोक्षज-धिया प्रणिपात-पुरःसरम्

सूपविष्टं कृतातिथ्यं गिरा सूनृतया मुनिम् ।
नन्दयित्वाब्रवीद् ब्रह्मन्पूर्णस्य करवाम किम् ॥ ३ ॥

सु-उपविष्टम् कृत-आतिथ्यम् गिरा सूनृतया मुनिम् नन्दयित्वा अब्रवीत् ब्रह्मन् पूर्णस्य करवाम किम्

महद्विचलनं नृणां गृहिणां दीनचेतसाम् ।
नि:श्रेयसाय भगवन्कल्पते नान्यथा क्‍वचित् ॥ ४ ॥

महत्-विचलनम् नॄणाम् गृहिणाम् दीन-चेतसाम् निःश्रेयसाय भगवन् कल्पते न अन्यथा क्वचित्

ज्योतिषामयनं साक्षाद् यत्तज्ज्ञानमतीन्द्रियम् ।
प्रणीतं भवता येन पुमान् वेद परावरम् ॥ ५ ॥

ज्योतिषाम् अयनम् साक्षात् यत् तत् ज्ञानम् अति-इन्द्रियम् प्रणीतम् भवता येन पुमान् वेद पर-अवरम्

त्वं हि ब्रह्मविदां श्रेष्ठ: संस्कारान्कर्तुमर्हसि ।
बालयोरनयोर्नृणां जन्मना ब्राह्मणो गुरु: ॥ ६ ॥

त्वम् हि ब्रह्म-विदाम् श्रेष्ठः संस्कारान् कर्तुम् अर्हसि बालयोः अनयोः नॄणाम् जन्मना ब्राह्मणः गुरुः

श्रीगर्ग उवाच
यदूनामहमाचार्य: ख्यातश्च भुवि सर्वदा ।
सुतं मया संस्कृतं ते मन्यते देवकीसुतम् ॥ ७ ॥

श्री-गर्गः उवाच यदूनाम् अहम् आचार्यः ख्यातः च भुवि सर्वदा सुतम् मया संस्कृतम् ते मन्यते देवकी-सुतम्

कंस: पापमति: सख्यं तव चानकदुन्दुभे: ।
देवक्या अष्टमो गर्भो न स्त्री भवितुमर्हति ॥ ८ ॥
इति सञ्चिन्तयञ्छ्रुत्वा देवक्या दारिकावच: ।
अपि हन्ता गताशङ्कस्तर्हि तन्नोऽनयो भवेत् ॥ ९ ॥

कंसः पाप-मतिः सख्यम् तव च आनक-दुन्दुभेः देवक्याः अष्टमः गर्भः न स्त्री भवितुम् अर्हति इति सञ्चिन्तयन् श्रुत्वा देवक्याः दारिका-वचः अपि हन्ता गत-आशङ्कः तर्हि तत् नः अनयः भवेत्

श्रीनन्द उवाच
अलक्षितोऽस्मिन् रहसि मामकैरपि गोव्रजे ।
कुरु द्विजातिसंस्कारं स्वस्तिवाचनपूर्वकम् ॥ १० ॥

श्री-नन्दः उवाच अलक्षितः अस्मिन् रहसि मामकैः अपि गो-व्रजे कुरु द्विजाति-संस्कारम् स्वस्ति-वाचन-पूर्वकम्

श्रीशुक उवाच
एवं सम्प्रार्थितो विप्र: स्वचिकीर्षितमेव तत् ।
चकार नामकरणं गूढो रहसि बालयो: ॥ ११ ॥

श्री-शुकः उवाच एवम् सम्प्रार्थितः विप्रः स्व-चिकीर्षितम् एव तत् चकार नाम-करणम् गूढः रहसि बालयोः

श्रीगर्ग उवाच
अयं हि रोहिणीपुत्रो रमयन् सुहृदो गुणै: ।
आख्यास्यते राम इति बलाधिक्याद्बलं विदु: ।
यदूनामपृथग्भावात् सङ्कर्षणमुशन्त्यपि ॥ १२ ॥

श्री-गर्गः उवाच अयम् हि रोहिणी-पुत्रः रमयन् सुहृदः गुणैः आख्यास्यते रामः इति बल-आधिक्यात् बलम् विदुः यदूनाम् अपृथक्-भावात् सङ्कर्षणम् उशन्ति अपि

आसन् वर्णास्त्रयो ह्यस्य गृह्णतोऽनुयुगं तनू: ।
शुक्लो रक्तस्तथा पीत इदानीं कृष्णतां गत: ॥ १३ ॥

आसन् वर्णाः त्रयः हि अस्य गृह्णतः अनुयुगम् तनूः शुक्लः रक्तः तथा पीतः इदानीम् कृष्णताम् गतः

प्रागयं वसुदेवस्य क्‍वचिज्जातस्तवात्मज: ।
वासुदेव इति श्रीमानभिज्ञा: सम्प्रचक्षते ॥ १४ ॥

प्राक् अयम् वसुदेवस्य क्वचित् जातः तव आत्मजः वासुदेवः इति श्रीमान् अभिज्ञाः सम्प्रचक्षते

बहूनि सन्ति नामानि रूपाणि च सुतस्य ते ।
गुणकर्मानुरूपाणि तान्यहं वेद नो जना: ॥ १५ ॥

बहूनि सन्ति नामानि रूपाणि च सुतस्य ते गुण-कर्म-अनु-रूपाणि तानि अहम् वेद नो जनाः

एष व: श्रेय आधास्यद् गोपगोकुलनन्दन: ।
अनेन सर्वदुर्गाणि यूयमञ्जस्तरिष्यथ ॥ १६ ॥

एषः वः श्रेयः आधास्यत् गोप-गोकुल-नन्दनः अनेन सर्व-दुर्गाणि यूयम् अञ्जः तरिष्यथ

पुरानेन व्रजपते साधवो दस्युपीडिता: ।
अराजके रक्ष्यमाणा जिग्युर्दस्यून्समेधिता: ॥ १७ ॥

पुरा अनेन व्रज-पते साधवः दस्यु-पीडिताः अराजके रक्ष्यमाणाः जिग्युः दस्यून् समेधिताः

य एतस्मिन् महाभागा: प्रीतिं कुर्वन्ति मानवा: ।
नारयोऽभिभवन्त्येतान् विष्णुपक्षानिवासुरा: ॥ १८ ॥

ये एतस्मिन् महा-भागाः प्रीतिम् कुर्वन्ति मानवाः न अरयः अभिभवन्ति एतान् विष्णु-पक्षान् इव असुराः

तस्मान्नन्दात्मजोऽयं ते नारायणसमो गुणै: ।
श्रिया कीर्त्यानुभावेन गोपायस्व समाहित: ॥ १९ ॥

तस्मात् नन्द आत्मजः अयम् ते नारायण-समः गुणैः श्रिया कीर्त्या अनुभावेन गोपायस्व समाहितः

श्रीशुक उवाच
इत्यात्मानं समादिश्य गर्गे च स्वगृहं गते ।
नन्द: प्रमुदितो मेने आत्मानं पूर्णमाशिषाम् ॥ २० ॥

श्री-शुकः उवाच इति आत्मानम् समादिश्य गर्गे च स्व-गृहम् गते नन्दः प्रमुदितः मेने आत्मानम् पूर्णम् आशिषाम्

कालेन व्रजताल्पेन गोकुले रामकेशवौ ।
जानुभ्यां सह पाणिभ्यां रिङ्गमाणौ विजह्रतु: ॥ २१ ॥

कालेन व्रजता अल्पेन गोकुले राम-केशवौ जानुभ्याम् सह पाणिभ्याम् रिङ्गमाणौ विजह्रतुः

तावङ्‍‍घ्रियुग्ममनुकृष्य सरीसृपन्तौ
घोषप्रघोषरुचिरं व्रजकर्दमेषु ।
तन्नादहृष्टमनसावनुसृत्य लोकं
मुग्धप्रभीतवदुपेयतुरन्ति मात्रो: ॥ २२ ॥

तौ अङ्घ्रि-युग्मम् अनुकृष्य सरीसृपन्तौ घोष-प्रघोष-रुचिरम् व्रज-कर्दमेषु तत्-नाद हृष्ट-मनसौ अनुसृत्य लोकम् मुग्ध प्रभीत-वत् उपेयतुः अन्ति मात्रोः

तन्मातरौ निजसुतौ घृणया स्‍नुवन्त्यौ
पङ्काङ्गरागरुचिरावुपगृह्य दोर्भ्याम् ।
दत्त्वा स्तनं प्रपिबतो: स्म मुखं निरीक्ष्य
मुग्धस्मिताल्पदशनं ययतु: प्रमोदम् ॥ २३ ॥

तत्-मातरौ निज-सुतौ घृणया स्नुवन्त्यौ पङ्क-अङ्ग-राग-रुचिरौ उपगृह्य दोर्भ्याम् दत्त्वा स्तनम् प्रपिबतोः स्म मुखम् निरीक्ष्य मुग्ध-स्मित-अल्प-दशनम् ययतुः प्रमोदम्

यर्ह्यङ्गनादर्शनीयकुमारलीला-
वन्तर्व्रजे तदबला: प्रगृहीतपुच्छै: ।
वत्सैरितस्तत उभावनुकृष्यमाणौ
प्रेक्षन्त्य उज्झितगृहा जहृषुर्हसन्त्य: ॥ २४ ॥

यर्हि अङ्गना-दर्शनीय कुमार-लीलौ अन्तः-व्रजे तत् अबलाः प्रगृहीत-पुच्छैः वत्सैः इतः ततः उभौ अनुकृष्यमाणौ प्रेक्षन्त्यः उज्झित गृहाः जहृषुः हसन्त्यः

श‍ृङ्‌ग्यग्निदंष्ट्र्यसिजलद्विजकण्टकेभ्य:
क्रीडापरावतिचलौ स्वसुतौ निषेद्धुम् ।
गृह्याणि कर्तुमपि यत्र न तज्जनन्यौ
शेकात आपतुरलं मनसोऽनवस्थाम् ॥ २५ ॥

शृङ्गी अग्नि दंष्ट्री असि जल द्विज कण्टकेभ्यः क्रीडा-परौ अति-चलौ स्व-सुतौ निषेद्धुम् गृह्याणि कर्तुम् अपि यत्र न तत्-जनन्यौ शेकाते आपतुः अलम् मनसः अनवस्थाम्

कालेनाल्पेन राजर्षे राम: कृष्णश्च गोकुले ।
अघृष्टजानुभि: पद्भ‍िर्विचक्रमतुरञ्जसा ॥ २६ ॥

कालेन अल्पेन राजर्षे रामः कृष्णः च गोकुले अघृष्ट-जानुभिः पद्भिः विचक्रमतुः अञ्जसा

ततस्तु भगवान् कृष्णो वयस्यैर्व्रजबालकै: ।
सहरामो व्रजस्त्रीणां चिक्रीडे जनयन् मुदम् ॥ २७ ॥

ततः तु भगवान् कृष्णः वयस्यैः व्रज-बालकैः सह-रामः व्रज-स्त्रीणाम् चिक्रीडे जनयन् मुदम्

कृष्णस्य गोप्यो रुचिरं वीक्ष्य कौमारचापलम् ।
श‍ृण्वन्त्या: किल तन्मातुरिति होचु: समागता: ॥ २८ ॥

कृष्णस्य गोप्यः रुचिरम् वीक्ष्य कौमार-चापलम् शृण्वन्त्याः किल तत्-मातुः इति ह ऊचुः समागताः

वत्सान् मुञ्चन् क्‍वचिदसमये क्रोशसञ्जातहास:
स्तेयं स्वाद्वत्त्यथ दधिपय: कल्पितै: स्तेययोगै: ।
मर्कान् भोक्ष्यन् विभजति स चेन्नात्ति भाण्डं भिन्नत्ति
द्रव्यालाभे सगृहकुपितो यात्युपक्रोश्य तोकान् ॥ २९ ॥

वत्सान् मुञ्चन् क्वचित् असमये क्रोश-सञ्जात-हासः स्तेयम् स्वादु अत्ति अथ दधि-पयः कल्पितैः स्तेय-योगैः मर्कान् भोक्ष्यन् विभजति सः चेत् न अत्ति भाण्डम् भिन्नत्ति द्रव्य-अलाभे स-गृह-कुपितः याति उपक्रोश्य तोकान्

हस्ताग्राह्ये रचयति विधिं पीठकोलूखलाद्यै-
श्छिद्रं ह्यन्तर्निहितवयुन: शिक्यभाण्डेषु तद्वित् ।
ध्वान्तागारे धृतमणिगणं स्वाङ्गमर्थप्रदीपं
काले गोप्यो यर्हि गृहकृत्येषु सुव्यग्रचित्ता: ॥ ३० ॥

हस्त-अग्राह्ये रचयति विधिम् पीठक उलूखल-आद्यैः छिद्रम् हि अन्तः-निहित वयुनः शिक्य भाण्डेषु तत्-वित् ध्वान्त-आगारे धृत-मणि-गणम् स्व-अङ्गम् अर्थ-प्रदीपम् काले गोप्यः यर्हि गृह-कृत्येषु सु-व्यग्र-चित्ताः

एवं धार्ष्ट्यान्युशति कुरुते मेहनादीनि वास्तौ
स्तेयोपायैर्विरचितकृति: सुप्रतीको यथास्ते ।
इत्थं स्त्रीभि: सभयनयनश्रीमुखालोकिनीभि-
र्व्याख्यातार्था प्रहसितमुखी न ह्युपालब्धुमैच्छत् ॥ ३१ ॥

एवम् धार्ष्ट्यानि उशति कुरुते मेहन-आदीनि वास्तौ स्तेय-उपायैः विरचित-कृतिः सु-प्रतीकः यथा आस्ते इत्थम् स्त्रीभिः स-भय-नयन श्री-मुख आलोकिनीभिः व्याख्यात-अर्था प्रहसित-मुखी न हि उपालब्धुम् ऐच्छत्

एकदा क्रीडमानास्ते रामाद्या गोपदारका: ।
कृष्णो मृदं भक्षितवानिति मात्रे न्यवेदयन् ॥ ३२ ॥

एकदा क्रीडमानाः ते राम-आद्याः गोप-दारकाः कृष्णः मृदम् भक्षितवान् इति मात्रे न्यवेदयन्

सा गृहीत्वा करे कृष्णमुपालभ्य हितैषिणी ।
यशोदा भयसम्भ्रान्तप्रेक्षणाक्षमभाषत ॥ ३३ ॥

सा गृहीत्वा करे कृष्णम् उपालभ्य हित-एषिणी यशोदा भय-सम्भ्रान्त-प्रेक्षण-अक्षम् अभाषत

कस्मान्मृदमदान्तात्मन् भवान्भक्षितवान्‌ रह: ।
वदन्ति तावका ह्येते कुमारास्तेऽग्रजोऽप्ययम् ॥ ३४ ॥

कस्मात् मृदम् अदान्त-आत्मन् भवान् भक्षितवान् रहः वदन्ति तावकाः हि एते कुमाराः ते अग्रजः अपि अयम्

नाहं भक्षितवानम्ब सर्वे मिथ्याभिशंसिन: ।
यदि सत्यगिरस्तर्हि समक्षं पश्य मे मुखम् ॥ ३५ ॥

न अहम् भक्षितवान् अम्ब सर्वे मिथ्य-अभिशंसिनः यदि सत्य-गिरः तर्हि समक्षम् पश्य मे मुखम्

यद्येवं तर्हि व्यादेहीत्युक्त: स भगवान्हरि: ।
व्यादत्ताव्याहतैश्वर्य: क्रीडामनुजबालक: ॥ ३६ ॥

यदि एवम् तर्हि व्यादेहि इति उक्तः सः भगवान् हरिः व्यादत्त अव्याहत-ऐश्वर्यः क्रीडा मनुज-बालकः

सा तत्र दद‍ृशे विश्वं जगत्स्थास्‍नु च खं दिश: ।
साद्रिद्वीपाब्धिभूगोलं सवाय्वग्नीन्दुतारकम् ॥ ३७ ॥
ज्योतिश्चक्रं जलं तेजो नभस्वान्वियदेव च ।
वैकारिकाणीन्द्रियाणि मनो मात्रा गुणास्त्रय: ॥ ३८ ॥
एतद् विचित्रं सहजीवकाल-
स्वभावकर्माशयलिङ्गभेदम् ।
सूनोस्तनौ वीक्ष्य विदारितास्ये
व्रजं सहात्मानमवाप शङ्काम्? ॥ ३९ ॥

सा तत्र ददृशे विश्वम् जगत् स्थास्नु च खम् दिशः स-अद्रि द्वीप अब्धि भू-गोलम् स-वायु अग्नि इन्दु तारकम् ज्योतिः-चक्रम् जलम् तेजः नभस्वान् वियत् एव च वैकारिकाणि इन्द्रियाणि मनः मात्राः गुणाः त्रयः एतत् विचित्रम् सह जीव-काल स्वभाव कर्म-आशय लिङ्ग-भेदम् सूनोः तनौ वीक्ष्य विदारित-आस्ये व्रजम् सह-आत्मानम् अवाप शङ्काम्

किं स्वप्न एतदुत देवमाया
किं वा मदीयो बत बुद्धिमोह: ।
अथो अमुष्यैव ममार्भकस्य
य: कश्चनौत्पत्तिक आत्मयोग: ॥ ४० ॥

किम् स्वप्नः एतत् उत देव-माया किम् वा मदीयः बत बुद्धि-मोहः अथो अमुष्य एव मम अर्भकस्य यः कश्चन औत्पत्तिकः आत्म-योगः

अथो यथावन्न वितर्कगोचरं
चेतोमन:कर्मवचोभिरञ्जसा ।
यदाश्रयं येन यत: प्रतीयते
सुदुर्विभाव्यं प्रणतास्मि तत्पदम् ॥ ४१ ॥

अथो यथा-वत् न वितर्क-गोचरम् चेतः मनः कर्म वचोभिः अञ्जसा यत्-आश्रयम् येन यतः प्रतीयते सु-दुर्विभाव्यम् प्रणता अस्मि तत्-पदम्

अहं ममासौ पतिरेष मे सुतो
व्रजेश्वरस्याखिलवित्तपा सती ।
गोप्यश्च गोपा: सहगोधनाश्च मे
यन्माययेत्थं कुमति: स मे गति: ॥ ४२ ॥

अहम् मम असौ पतिः एषः मे सुतः व्रज-ईश्वरस्य अखिल-वित्त-पा सती गोप्यः च गोपाः सह-गोधनाः च मे यत्-मायया इत्थम् कुमतिः सः मे गतिः

इत्थं विदिततत्त्वायां गोपिकायां स ईश्वर: ।
वैष्णवीं व्यतनोन्मायां पुत्रस्‍नेहमयीं विभु: ॥ ४३ ॥

इत्थम् विदित-तत्त्वायाम् गोपिकायाम् सः ईश्वरः वैष्णवीम् व्यतनोत् मायाम् पुत्र-स्नेह-मयीम् विभुः

सद्योनष्टस्मृतिर्गोपी सारोप्यारोहमात्मजम् ।
प्रवृद्धस्‍नेहकलिलहृदयासीद् यथा पुरा ॥ ४४ ॥

सद्यः नष्ट-स्मृतिः गोपी सा आरोप्य आरोहम् आत्मजम् प्रवृद्ध स्नेह कलिल हृदया आसीत् यथा पुरा

त्रय्या चोपनिषद्भ‍िश्च साङ्ख्ययोगैश्च सात्वतै: ।
उपगीयमानमाहात्म्यं हरिं सामन्यतात्मजम् ॥ ४५ ॥

त्रय्या च उपनिषद्भिः च साङ्ख्य-योगैः च सात्वतैः उपगीयमान-माहात्म्यम् हरिम् सा अमन्यत आत्मजम्

श्रीराजोवाच
नन्द: किमकरोद् ब्रह्मन्श्रेय एवं महोदयम् ।
यशोदा च महाभागा पपौ यस्या: स्तनं हरि: ॥ ४६ ॥

श्री-राजा उवाच नन्दः किम् अकरोत् ब्रह्मन् श्रेयः एवम् महा-उदयम् यशोदा च महा-भागा पपौ यस्याः स्तनम् हरिः

पितरौ नान्वविन्देतां कृष्णोदारार्भकेहितम् ।
गायन्त्यद्यापि कवयो यल्लोकशमलापहम् ॥ ४७ ॥

पितरौ न अन्वविन्देताम् कृष्ण उदार अर्भक-ईहितम् गायन्ति अद्य अपि कवयः यत् लोक-शमल-अपहम्

श्रीशुक उवाच
द्रोणो वसूनां प्रवरो धरया भार्यया सह ।
करिष्यमाण आदेशान् ब्रह्मणस्तमुवाच ह ॥ ४८ ॥

श्री-शुकः उवाच द्रोणः वसूनाम् प्रवरः धरया भार्यया सह करिष्यमाणः आदेशान् ब्रह्मणः तम् उवाच ह

जातयोर्नौ महादेवे भुवि विश्वेश्वरे हरौ ।
भक्ति: स्यत्परमा लोके ययाञ्जो दुर्गतिं तरेत् ॥ ४९ ॥

जातयोः नौ महादेवे भुवि विश्व-ईश्वरे हरौ भक्तिः स्यात् परमा लोके यया अञ्जः दुर्गतिम् तरेत्

अस्त्वित्युक्त: स भगवान्व्रजे द्रोणो महायशा: ।
जज्ञे नन्द इति ख्यातो यशोदा सा धराभवत् ॥ ५० ॥

अस्तु इति उक्तः सः भगवान् व्रजे द्रोणः महा-यशाः जज्ञे नन्दः इति ख्यातः यशोदा सा धरा अभवत्

ततो भक्तिर्भगवति पुत्रीभूते जनार्दने ।
दम्पत्योर्नितरामासीद् गोपगोपीषु भारत ॥ ५१ ॥

ततः भक्तिः भगवति पुत्री-भूते जनार्दने दम्-पत्योः नितराम् आसीत् गोप-गोपीषु भारत

कृष्णो ब्रह्मण आदेशं सत्यं कर्तुं व्रजे विभु: ।
सहरामो वसंश्चक्रे तेषां प्रीतिं स्वलीलया ॥ ५२ ॥

कृष्णः ब्रह्मणः आदेशम् सत्यम् कर्तुम् व्रजे विभुः सह-रामः वसन् चक्रे तेषाम् प्रीतिम् स्व-लीलया

श्रीशुक उवाच
एकदा गृहदासीषु यशोदा नन्दगेहिनी ।
कर्मान्तरनियुक्तासु निर्ममन्थ स्वयं दधि ॥ १ ॥
यानि यानीह गीतानि तद्बालचरितानि च ।
दधिनिर्मन्थने काले स्मरन्ती तान्यगायत ॥ २ ॥

श्री-शुकः उवाच एकदा गृह-दासीषु यशोदा नन्द-गेहिनी कर्म-अन्तर नियुक्तासु निर्ममन्थ स्वयम् दधि यानि यानि इह गीतानि तत्-बाल-चरितानि च दधि-निर्मन्थने काले स्मरन्ती तानि अगायत

क्षौमं वास: पृथुकटितटे बिभ्रती सूत्रनद्धं
पुत्रस्‍नेहस्‍नुतकुचयुगं जातकम्पं च सुभ्रू: ।
रज्ज्वाकर्षश्रमभुजचलत्कङ्कणौ कुण्डले च
स्विन्नं वक्त्रं कबरविगलन्मालती निर्ममन्थ ॥ ३ ॥

क्षौमम् वासः पृथु-कटि-तटे बिभ्रती सूत्र-नद्धम् पुत्र-स्नेह-स्नुत कुच-युगम् जात-कम्पम् च सु-भ्रूः रज्जु-आकर्ष श्रम भुज चलत्-कङ्कणौ कुण्डले च स्विन्नम् वक्त्रम् कबर-विगलत्-मालती निर्ममन्थ

तां स्तन्यकाम आसाद्य मथ्नन्तीं जननीं हरि: ।
गृहीत्वा दधिमन्थानं न्यषेधत् प्रीतिमावहन् ॥ ४ ॥

ताम् स्तन्य-कामः आसाद्य मथ्नन्तीम् जननीम् हरिः गृहीत्वा दधि-मन्थानम् न्यषेधत् प्रीतिम् आवहन्

तमङ्कमारूढमपाययत् स्तनं
स्‍नेहस्‍नुतं सस्मितमीक्षती मुखम् ।
अतृप्तमुत्सृज्य जवेन सा यया-
वुत्सिच्यमाने पयसि त्वधिश्रिते ॥ ५ ॥

तम् अङ्कम् आरूढम् अपाययत् स्तनम् स्नेह-स्नुतम् स-स्मितम् ईक्षती मुखम् अतृप्तम् उत्सृज्य जवेन सा ययौ उत्सिच्यमाने पयसि तु अधिश्रिते

सञ्जातकोप: स्फुरितारुणाधरं
सन्दश्य दद्भ‍िर्दधिमन्थभाजनम् ।
भित्त्वा मृषाश्रुर्द‍ृषदश्मना रहो
जघास हैयङ्गवमन्तरं गत: ॥ ६ ॥

सञ्जात-कोपः स्फुरित-अरुण-अधरम् सन्दश्य दद्भिः दधि-मन्थ-भाजनम् भित्त्वा मृषा-अश्रुः दृषत्-अश्मना रहः जघास हैयङ्गवम् अन्तरम् गतः

उत्तार्य गोपी सुश‍ृतं पय: पुन:
प्रविश्य संद‍ृश्य च दध्यमत्रकम् ।
भग्नं विलोक्य स्वसुतस्य कर्म त-
ज्जहास तं चापि न तत्र पश्यती ॥ ७ ॥

उत्तार्य गोपी सु-शृतम् पयः पुनः प्रविश्य संदृश्य च दधि-अमत्रकम् भग्नम् विलोक्य स्व-सुतस्य कर्म तत् जहास तम् च अपि न तत्र पश्यती

उलूखलाङ्‌घ्रेरुपरि व्यवस्थितं
मर्काय कामं ददतं शिचि स्थितम् ।
हैयङ्गवं चौर्यविशङ्कितेक्षणं
निरीक्ष्य पश्चात् सुतमागमच्छनै: ॥ ८ ॥

उलूखल-अङ्घ्रेः उपरि व्यवस्थितम् मर्काय कामम् ददतम् शिचि स्थितम् हैयङ्गवम् चौर्य-विशङ्कित ईक्षणम् निरीक्ष्य पश्चात् सुतम् आगमत् शनैः

तामात्तयष्टिं प्रसमीक्ष्य सत्वर-
स्ततोऽवरुह्यापससार भीतवत् ।
गोप्यन्वधावन्न यमाप योगिनां
क्षमं प्रवेष्टुं तपसेरितं मन: ॥ ९ ॥

ताम् आत्त-यष्टिम् प्रसमीक्ष्य सत्वरः ततः अवरुह्य अपससार भीत-वत् गोपी अन्वधावत् न यम् आप योगिनाम् क्षमम् प्रवेष्टुम् तपसा ईरितम् मनः

अन्वञ्चमाना जननी बृहच्चल-
च्छ्रोणीभराक्रान्तगति: सुमध्यमा ।
जवेन विस्रंसितकेशबन्धन-
च्युतप्रसूनानुगति: परामृशत् ॥ १० ॥

अन्वञ्चमाना जननी बृहत्-चलत्-श्रोणी-भर-आक्रान्त-गतिः सु-मध्यमा जवेन विस्रंसित-केश-बन्धन च्युत-प्रसून-अनुगतिः परामृशत्

कृतागसं तं प्ररुदन्तमक्षिणी
कषन्तमञ्जन्मषिणी स्वपाणिना ।
उद्वीक्षमाणं भयविह्वलेक्षणं
हस्ते गृहीत्वा भिषयन्त्यवागुरत् ॥ ११ ॥

कृत-आगसम् तम् प्ररुदन्तम् अक्षिणी कषन्तम् अञ्जत्-मषिणी स्व-पाणिना उद्वीक्षमाणम् भय-विह्वल-ईक्षणम् हस्ते गृहीत्वा भिषयन्ती अवागुरत्

त्यक्त्वा यष्टिं सुतं भीतं विज्ञायार्भकवत्सला ।
इयेष किल तं बद्धुं दाम्नातद्वीर्यकोविदा ॥ १२ ॥

त्यक्त्वा यष्टिम् सुतम् भीतम् विज्ञाय अर्भक-वत्सला इयेष किल तम् बद्धुम् दाम्ना अ-तत्-वीर्य-कोविदा

न चान्तर्न बहिर्यस्य न पूर्वं नापि चापरम् ।
पूर्वापरं बहिश्चान्तर्जगतो यो जगच्च य: ॥ १३ ॥
तं मत्वात्मजमव्यक्तं मर्त्यलिङ्गमधोक्षजम् ।
गोपिकोलूखले दाम्ना बबन्ध प्राकृतं यथा ॥ १४ ॥

न च अन्तः न बहिः यस्य न पूर्वम् न अपि च अपरम् पूर्व-अपरम् बहिः च अन्तः जगतः यः जगत् च यः तम् मत्वा आत्मजम् अव्यक्तम् मर्त्य-लिङ्गम् अधोक्षजम् गोपिका उलूखले दाम्ना बबन्ध प्राकृतम् यथा

तद् दाम बध्यमानस्य स्वार्भकस्य कृतागस: ।
द्‌व्यङ्गुलोनमभूत्तेन सन्दधेऽन्यच्च गोपिका ॥ १५ ॥

तत् दाम बध्यमानस्य स्व-अर्भकस्य कृत-आगसः द्वि-अङ्गुल ऊनम् अभूत् तेन सन्दधे अन्यत् च गोपिका

यदासीत्तदपि न्यूनं तेनान्यदपि सन्दधे ।
तदपि द्‌व्यङ्गुलं न्यूनं यद् यदादत्त बन्धनम् ॥ १६ ॥

यदा आसीत् तत् अपि न्यूनम् तेन अन्यत् अपि सन्दधे तत् अपि द्वि-अङ्गुलम् न्यूनम् यत् यत् आदत्त बन्धनम्

एवं स्वगेहदामानि यशोदा सन्दधत्यपि ।
गोपीनां सुस्मयन्तीनां स्मयन्ती विस्मिताभवत् ॥ १७ ॥

एवम् स्व-गेह-दामानि यशोदा सन्दधति अपि गोपीनाम् सु-स्मयन्तीनाम् स्मयन्ती विस्मिता अभवत्

स्वमातु: स्विन्नगात्राया विस्रस्तकबरस्रज: ।
द‍ृष्ट्वा परिश्रमं कृष्ण: कृपयासीत् स्वबन्धने ॥ १८ ॥

स्व-मातुः स्विन्न-गात्रायाः विस्रस्त कबर स्रजः दृष्ट्वा परिश्रमम् कृष्णः कृपया आसीत् स्व-बन्धने

एवं सन्दर्शिता ह्यङ्ग हरिणा भृत्यवश्यता ।
स्ववशेनापि कृष्णेन यस्येदं सेश्वरं वशे ॥ १९ ॥

एवम् सन्दर्शिता हि अङ्ग हरिणा भृत्य-वश्यता स्व-वशेन अपि कृष्णेन यस्य इदम् स-ईश्वरम् वशे

नेमं विरिञ्चो न भवो न श्रीरप्यङ्गसंश्रया ।
प्रसादं लेभिरे गोपी यत्तत्प्राप विमुक्तिदात् ॥ २० ॥

न इमम् विरिञ्चः न भवः न श्रीः अपि अङ्ग-संश्रया प्रसादम् लेभिरे गोपी यत् तत् प्राप विमुक्ति-दात्

नायं सुखापो भगवान्देहिनां गोपिकासुत: ।
ज्ञानिनां चात्मभूतानां यथा भक्तिमतामिह ॥ २१ ॥

न अयम् सुख-आपः भगवान् देहिनाम् गोपिका-सुतः ज्ञानिनाम् च आत्म-भूतानाम् यथा भक्ति-मताम् इह

कृष्णस्तु गृहकृत्येषु व्यग्रायां मातरि प्रभु: ।
अद्राक्षीदर्जुनौ पूर्वं गुह्यकौ धनदात्मजौ ॥ २२ ॥

कृष्णः तु गृह-कृत्येषु व्यग्रायाम् मातरि प्रभुः अद्राक्षीत् अर्जुनौ पूर्वम् गुह्यकौ धनद-आत्मजौ

पुरा नारदशापेन वृक्षतां प्रापितौ मदात् ।
नलकूवरमणिग्रीवाविति ख्यातौ श्रियान्वितौ ॥ २३ ॥

पुरा नारद-शापेन वृक्षताम् प्रापितौ मदात् नलकूवर मणिग्रीवौ इति ख्यातौ श्रिया अन्वितौ

श्रीराजोवाच
कथ्यतां भगवन्नेतत्तयो: शापस्य कारणम् ।
यत्तद् विगर्हितं कर्म येन वा देवर्षेस्तम: ॥ १ ॥

श्री-राजा उवाच कथ्यताम् भगवन् एतत् तयोः शापस्य कारणम् यत् तत् विगर्हितम् कर्म येन वा देवर्षेः तमः

श्रीशुक उवाच
रुद्रस्यानुचरौ भूत्वा सुद‍ृप्तौ धनदात्मजौ ।
कैलासोपवने रम्ये मन्दाकिन्यां मदोत्कटौ ॥ २ ॥
वारुणीं मदिरां पीत्वा मदाघूर्णितलोचनौ ।
स्त्रीजनैरनुगायद्भ‍िश्चेरतु: पुष्पिते वने ॥ ३ ॥

श्री-शुकः उवाच रुद्रस्य अनुचरौ भूत्वा सु-दृप्तौ धनद-आत्मजौ कैलास-उपवने रम्ये मन्दाकिन्याम् मद-उत्कटौ वारुणीम् मदिराम् पीत्वा मद-आघूर्णित-लोचनौ स्त्री-जनैः अनुगायद्भिः चेरतुः पुष्पिते वने

अन्त: प्रविश्य गङ्गायामम्भोजवनराजिनि ।
चिक्रीडतुर्युवतिभिर्गजाविव करेणुभि: ॥ ४ ॥

अन्तः प्रविश्य गङ्गायाम् अम्भोज वन-राजिनि चिक्रीडतुः युवतिभिः गजौ इव करेणुभिः

यद‍ृच्छया च देवर्षिर्भगवांस्तत्र कौरव ।
अपश्यन्नारदो देवौ क्षीबाणौ समबुध्यत ॥ ५ ॥

यदृच्छया च देव-ऋषिः भगवान् तत्र कौरव अपश्यत् नारदः देवौ क्षीबाणौ समबुध्यत

तं द‍ृष्ट्वा व्रीडिता देव्यो विवस्त्रा: शापशङ्किता: ।
वासांसि पर्यधु: शीघ्रं विवस्त्रौ नैव गुह्यकौ ॥ ६ ॥

तम् दृष्ट्वा व्रीडिताः देव्यः विवस्त्राः शाप-शङ्किताः वासांसि पर्यधुः शीघ्रम् विवस्त्रौ न एव गुह्यकौ

तौ द‍ृष्ट्वा मदिरामत्तौ श्रीमदान्धौ सुरात्मजौ ।
तयोरनुग्रहार्थाय शापं दास्यन्निदं जगौ ॥ ७ ॥

तौ दृष्ट्वा मदिरा-मत्तौ श्री-मद-अन्धौ सुर-आत्मजौ तयोः अनुग्रह-अर्थाय शापम् दास्यन् इदम् जगौ

श्रीनारद उवाच
न ह्यन्यो जुषतो जोष्यान्बुद्धिभ्रंशो रजोगुण: ।
श्रीमदादाभिजात्यादिर्यत्र स्त्री द्यूतमासव: ॥ ८ ॥

श्री-नारदः उवाच न हि अन्यः जुषतः जोष्यान् बुद्धि-भ्रंशः रजः-गुणः श्री-मदात् आभिजात्य-आदिः यत्र स्त्री द्यूतम् आसवः

हन्यन्ते पशवो यत्र निर्दयैरजितात्मभि: ।
मन्यमानैरिमं देहमजरामृत्यु नश्वरम् ॥ ९ ॥

हन्यन्ते पशवः यत्र निर्दयैः अजित-आत्मभिः मन्यमानैः इमम् देहम् अजर अमृत्यु नश्वरम्

देवसंज्ञितमप्यन्ते कृमिविड्भस्मसंज्ञितम् ।
भूतध्रुक्तत्कृते स्वार्थं किं वेद निरयो यत: ॥ १० ॥

देव-संज्ञितम् अपि अन्ते कृमि विट् भस्म-संज्ञितम् भूत-ध्रुक् तत्-कृते स्व-अर्थम् किम् वेद निरयः यतः

देह: किमन्नदातु: स्वं निषेक्तुर्मातुरेव च ।
मातु: पितुर्वा बलिन: क्रेतुरग्ने: शुनोऽपि वा ॥ ११ ॥

देहः किम् अन्न-दातुः स्वम् निषेक्तुः मातुः एव च मातुः पितुः वा बलिनः क्रेतुः अग्नेः शुनः अपि वा

एवं साधारणं देहमव्यक्तप्रभवाप्ययम् ।
को विद्वानात्मसात्कृत्वा हन्ति जन्तूनृतेऽसत: ॥ १२ ॥

एवम् साधारणम् देहम् अव्यक्त प्रभव अप्ययम् कः विद्वान् आत्मसात् कृत्वा हन्ति जन्तून् ऋते असतः

असत: श्रीमदान्धस्य दारिद्रय‍ं परमञ्जनम् ।
आत्मौपम्येन भूतानि दरिद्र: परमीक्षते ॥ १३ ॥

असतः श्री-मद-अन्धस्य दारिद्र्यम् परम् अञ्जनम् आत्म-औपम्येन भूतानि दरिद्रः परम् ईक्षते

यथा कण्टकविद्धाङ्गो जन्तोर्नेच्छति तां व्यथाम् ।
जीवसाम्यं गतो लिङ्गैर्न तथाविद्धकण्टक: ॥ १४ ॥

यथा कण्टक-विद्ध-अङ्गः जन्तोः न इच्छति ताम् व्यथाम् जीव-साम्यम् गतः लिङ्गैः न तथा अविद्ध-कण्टकः

दरिद्रो निरहंस्तम्भो मुक्त: सर्वमदैरिह ।
कृच्छ्रं यद‍ृच्छयाप्नोति तद्धि तस्य परं तप: ॥ १५ ॥

दरिद्रः निर्-अहम्-स्तम्भः मुक्तः सर्व मदैः इह कृच्छ्रम् यदृच्छया आप्नोति तत् हि तस्य परम् तपः

नित्यं क्षुत्क्षामदेहस्य दरिद्रस्यान्नकाङ्क्षिण: ।
इन्द्रियाण्यनुशुष्यन्ति हिंसापि विनिवर्तते ॥ १६ ॥

नित्यम् क्षुत् क्षाम देहस्य दरिद्रस्य अन्न-काङ्क्षिणः इन्द्रियाणि अनुशुष्यन्ति हिंसा अपि विनिवर्तते

दरिद्रस्यैव युज्यन्ते साधव: समदर्शिन: ।
सद्भ‍ि: क्षिणोति तं तर्षं तत आराद्विशुद्ध्यति ॥ १७ ॥

दरिद्रस्य एव युज्यन्ते साधवः सम-दर्शिनः सद्भिः क्षिणोति तम् तर्षम् ततः आरात् विशुद्ध्यति

साधूनां समचित्तानां मुकुन्दचरणैषिणाम् ।
उपेक्ष्यै: किं धनस्तम्भैरसद्भ‍िरसदाश्रयै: ॥ १८ ॥

साधूनाम् सम-चित्तानाम् मुकुन्द-चरण-एषिणाम् उपेक्ष्यैः किम् धन-स्तम्भैः असद्भिः असत्-आश्रयैः

तदहं मत्तयोर्माध्व्या वारुण्या श्रीमदान्धयो: ।
तमोमदं हरिष्यामि स्त्रैणयोरजितात्मनो: ॥ १९ ॥

तत् अहम् मत्तयोः माध्व्या वारुण्या श्री-मद-अन्धयोः तमः-मदम् हरिष्यामि स्त्रैणयोः अजित-आत्मनोः

यदिमौ लोकपालस्य पुत्रौ भूत्वा तम:प्लुतौ ।
न विवाससमात्मानं विजानीत: सुदुर्मदौ ॥ २० ॥
अतोऽर्हत: स्थावरतां स्यातां नैवं यथा पुन: ।
स्मृति: स्यान्मत्प्रसादेन तत्रापि मदनुग्रहात् ॥ २१ ॥
वासुदेवस्य सान्निध्यं लब्ध्वा दिव्यशरच्छते ।
वृत्ते स्वर्लोकतां भूयो लब्धभक्ती भविष्यत: ॥ २२ ॥

यत् इमौ लोक-पालस्य पुत्रौ भूत्वा तमः-प्लुतौ न विवाससम् आत्मानम् विजानीतः सु-दुर्मदौ अतः अर्हतः स्थावरताम् स्याताम् न एवम् यथा पुनः स्मृतिः स्यात् मत्-प्रसादेन तत्र अपि मत्-अनुग्रहात् वासुदेवस्य सान्निध्यम् लब्ध्वा दिव्य-शरत्-शते वृत्ते स्वर्लोकताम् भूयः लब्ध-भक्ती भविष्यतः

श्रीशुक उवाच
एवमुक्त्वा स देवर्षिर्गतो नारायणाश्रमम् ।
नलकूवरमणिग्रीवावासतुर्यमलार्जुनौ ॥ २३ ॥

श्री-शुकः उवाच एवम् उक्त्वा सः देवर्षिः गतः नारायण-आश्रमम् नलकूवर मणिग्रीवौ आसतुः यमल-अर्जुनौ

ऋषेर्भागवतमुख्यस्य सत्यं कर्तुं वचो हरि: ।
जगाम शनकैस्तत्र यत्रास्तां यमलार्जुनौ ॥ २४ ॥

ऋषेः भागवत-मुख्यस्य सत्यम् कर्तुम् वचः हरिः जगाम शनकैः तत्र यत्र आस्ताम् यमल-अर्जुनौ

देवर्षिर्मे प्रियतमो यदिमौ धनदात्मजौ ।
तत्तथा साधयिष्यामि यद् गीतं तन्महात्मना ॥ २५ ॥

देवर्षिः मे प्रिय-तमः यत् इमौ धनद-आत्मजौ तत् तथा साधयिष्यामि यत् गीतम् तत् महात्मना

इत्यन्तरेणार्जुनयो: कृष्णस्तु यमयोर्ययौ ।
आत्मनिर्वेशमात्रेण तिर्यग्गतमुलूखलम् ॥ २६ ॥

इति अन्तरेण अर्जुनयोः कृष्णः तु यमयोः ययौ आत्म-निर्वेश-मात्रेण तिर्यक् गतम् उलूखलम्

बालेन निष्कर्षयतान्वगुलूखलं तद्
दामोदरेण तरसोत्कलिताङ्‍‍घ्रिबन्धौ ।
निष्पेततु: परमविक्रमितातिवेप-
स्कन्धप्रवालविटपौ कृतचण्डशब्दौ ॥ २७ ॥

बालेन निष्कर्षयता अन्वक् उलूखलम् तत् दाम-उदरेण तरसा उत्कलित अङ्घ्रि-बन्धौ निष्पेततुः परम-विक्रमित अति-वेप स्कन्ध प्रवाल विटपौ कृत चण्ड-शब्दौ

तत्र श्रिया परमया ककुभ: स्फुरन्तौ
सिद्धावुपेत्य कुजयोरिव जातवेदा: ।
कृष्णं प्रणम्य
शिरसाखिललोकनाथं
बद्धाञ्जली विरजसाविदमूचतु: स्म ॥ २८ ॥

तत्र श्रिया परमया ककुभः स्फुरन्तौ सिद्धौ उपेत्य कुजयोः इव जात-वेदाः कृष्णम् प्रणम्य शिरसा अखिल-लोक-नाथम् बद्ध-अञ्जली विरजसौ इदम् ऊचतुः स्म

कृष्ण कृष्ण महायोगिंस्त्वमाद्य: पुरुष: पर: ।
व्यक्ताव्यक्तमिदं विश्वं रूपं ते ब्राह्मणा
विदु:
॥ २९ ॥

कृष्ण कृष्ण महा-योगिन् त्वम् आद्यः पुरुषः परः व्यक्त-अव्यक्तम् इदम् विश्वम् रूपम् ते ब्राह्मणाः विदुः

त्वमेक: सर्वभूतानां देहास्वात्मेन्द्रियेश्वर: ।
त्वमेव कालो भगवान् विष्णुरव्यय ईश्वर: ॥ ३० ॥
त्वं महान् प्रकृति: सूक्ष्मा रज:सत्त्वतमोमयी ।
त्वमेव पुरुषोऽध्यक्ष: सर्वक्षेत्रविकारवित् ॥ ३१ ॥

त्वम् एकः सर्व-भूतानाम् देह असु आत्म इन्द्रिय ईश्वरः त्वम् एव कालः भगवान् विष्णुः अव्ययः ईश्वरः त्वम् महान् प्रकृतिः सूक्ष्मा रजः-सत्त्व-तमः-मयी त्वम् एव पुरुषः अध्यक्षः सर्व-क्षेत्र विकार-वित्

गृह्यमाणैस्त्वमग्राह्यो विकारै: प्राकृतैर्गुणै: ।
को न्विहार्हति विज्ञातुं प्राक्‌सिद्धं गुणसंवृत: ॥ ३२ ॥

गृह्यमाणैः त्वम् अग्राह्यः विकारैः प्राकृतैः गुणैः कः नु इह अर्हति विज्ञातुम् प्राक् सिद्धम् गुण-संवृतः

तस्मै तुभ्यं भगवते वासुदेवाय वेधसे ।
आत्मद्योतगुणैश्छन्नमहिम्ने ब्रह्मणे नम: ॥ ३३ ॥

तस्मै तुभ्यम् भगवते वासुदेवाय वेधसे आत्म-द्योत-गुणैः छन्न-महिम्ने ब्रह्मणे नमः

यस्यावतारा ज्ञायन्ते शरीरेष्वशरीरिण: ।
तैस्तैरतुल्यातिशयैर्वीर्यैर्देहिष्वसङ्गतै: ॥ ३४ ॥
स भवान्सर्वलोकस्य भवाय विभवाय च ।
अवतीर्णोंऽशभागेन साम्प्रतं पतिराशिषाम् ॥ ३५ ॥

यस्य अवताराः ज्ञायन्ते शरीरेषु अशरीरिणः तैः तैः अतुल्य अति-शयैः वीर्यैः देहिषु असङ्गतैः सः भवान् सर्व-लोकस्य भवाय विभवाय च अवतीर्णः अंश-भागेन साम्प्रतम् पतिः आशिषाम्

नम: परमकल्याण नम: परममङ्गल ।
वासुदेवाय शान्ताय यदूनां पतये नम: ॥ ३६ ॥

नमः परम-कल्याण नमः परम-मङ्गल वासुदेवाय शान्ताय यदूनाम् पतये नमः

अनुजानीहि नौ भूमंस्तवानुचरकिङ्करौ ।
दर्शनं नौ भगवत ऋषेरासीदनुग्रहात् ॥ ३७ ॥

अनुजानीहि नौ भूमन् तव अनुचर-किङ्करौ दर्शनम् नौ भगवतः ऋषेः आसीत् अनुग्रहात्

वाणी गुणानुकथने श्रवणौ कथायां
हस्तौ च कर्मसु मनस्तव पादयोर्न: ।
स्मृत्यां शिरस्तव निवासजगत्प्रणामे
द‍ृष्टि: सतां दर्शनेऽस्तु भवत्तनूनाम् ॥ ३८ ॥

वाणी गुण-अनुकथने श्रवणौ कथायाम् हस्तौ च कर्मसु मनः तव पादयोः नः स्मृत्याम् शिरः तव निवास-जगत्-प्रणामे दृष्टिः सताम् दर्शने अस्तु भवत्-तनूनाम्

श्रीशुक उवाच
इत्थं सङ्कीर्तितस्ताभ्यां भगवान्गोकुलेश्वर: ।
दाम्ना चोलूखले बद्ध: प्रहसन्नाह गुह्यकौ ॥ ३९ ॥

श्री-शुकः उवाच इत्थम् सङ्कीर्तितः ताभ्याम् भगवान् गोकुल-ईश्वरः दाम्ना च उलूखले बद्धः प्रहसन् आह गुह्यकौ

श्रीभगवानुवाच
ज्ञातं मम पुरैवैतद‍ृषिणा करुणात्मना ।
यच्छ्रीमदान्धयोर्वाग्भिर्विभ्रंशोऽनुग्रह: कृत: ॥ ४० ॥

श्री-भगवान् उवाच ज्ञातम् मम पुरा एव एतत् ऋषिणा करुणा-आत्मना यत् श्री-मद-अन्धयोः वाग्भिः विभ्रंशः अनुग्रहः कृतः

साधूनां समचित्तानां सुतरां मत्कृतात्मनाम् ।
दर्शनान्नो भवेद् बन्ध: पुंसोऽक्ष्णो: सवितुर्यथा ॥ ४१ ॥

साधूनाम् सम-चित्तानाम् सुतराम् मत्-कृत-आत्मनाम् दर्शनात् नो भवेत् बन्धः पुंसः अक्ष्णोः सवितुः यथा

तद्गच्छतं मत्परमौ नलकूवर सादनम् ।
सञ्जातो मयि भावो वामीप्सित: परमोऽभव: ॥ ४२ ॥

तत् गच्छतम् मत्-परमौ नलकूवर सादनम् सञ्जातः मयि भावः वाम् ईप्सितः परमः अभवः

श्रीशुक उवाच
इत्युक्तौ तौ परिक्रम्य प्रणम्य च पुन: पुन: ।
बद्धोलूखलमामन्‍त्र्य जग्मतुर्दिशमुत्तराम् ॥ ४३ ॥

श्री-शुकः उवाच इति उक्तौ तौ परिक्रम्य प्रणम्य च पुनः पुनः बद्ध-उलूखलम् आमन्त्र्य जग्मतुः दिशम् उत्तराम्

श्रीशुक उवाच
गोपा नन्दादय: श्रुत्वा द्रुमयो: पततोरवम् ।
तत्राजग्मु: कुरुश्रेष्ठ निर्घातभयशङ्किता: ॥ १ ॥

श्री-शुकः उवाच गोपाः नन्द-आदयः श्रुत्वा द्रुमयोः पततोः रवम् तत्र आजग्मुः कुरु-श्रेष्ठ निर्घात-भय-शङ्किताः

भूम्यां निपतितौ तत्र दद‍ृशुर्यमलार्जुनौ ।
बभ्रमुस्तदविज्ञाय लक्ष्यं पतनकारणम् ॥ २ ॥

भूम्याम् निपतितौ तत्र ददृशुः यमल-अर्जुनौ बभ्रमुः तत् अविज्ञाय लक्ष्यम् पतन-कारणम्

उलूखलं विकर्षन्तं दाम्ना बद्धं च बालकम् ।
कस्येदं कुत आश्चर्यमुत्पात इति कातरा: ॥ ३ ॥

उलूखलम् विकर्षन्तम् दाम्ना बद्धम् च बालकम् कस्य इदम् कुतः आश्चर्यम् उत्पातः इति कातराः

बाला ऊचुरनेनेति तिर्यग्गतमुलूखलम् ।
विकर्षता मध्यगेन पुरुषावप्यचक्ष्महि ॥ ४ ॥

बालाः ऊचुः अनेन इति तिर्यक् गतम् उलूखलम् विकर्षता मध्य-गेन पुरुषौ अपि अचक्ष्महि

न ते तदुक्तं जगृहुर्न घटेतेति तस्य तत् ।
बालस्योत्पाटनं तर्वो: केचित्सन्दिग्धचेतस: ॥ ५ ॥

न ते तत्-उक्तम् जगृहुः न घटेत इति तस्य तत् बालस्य उत्पाटनम् तर्वोः केचित् सन्दिग्ध-चेतसः

उलूखलं विकर्षन्तं दाम्ना बद्धं स्वमात्मजम् ।
विलोक्य नन्द: प्रहसद्वदनो विमुमोच ह ॥ ६ ॥

उलूखलम् विकर्षन्तम् दाम्ना बद्धम् स्वम् आत्मजम् विलोक्य नन्दः प्रहसत्-वदनः विमुमोच ह

गोपीभि: स्तोभितोऽनृत्यद् भगवान्बालवत्‍क्‍वचित् ।
उद्गायति क्‍वचिन्मुग्धस्तद्वशो दारुयन्त्रवत् ॥ ७ ॥

गोपीभिः स्तोभितः अनृत्यत् भगवान् बाल-वत् क्वचित् उद्गायति क्वचित् मुग्धः तत्-वशः दारु-यन्त्र-वत्

बिभर्ति क्‍वचिदाज्ञप्त: पीठकोन्मानपादुकम् ।
बाहुक्षेपं च कुरुते स्वानां च प्रीतिमावहन् ॥ ८ ॥

बिभर्ति क्वचित् आज्ञप्तः पीठक-उन्मान पादुकम् बाहु-क्षेपम् च कुरुते स्वानाम् च प्रीतिम् आवहन्

दर्शयंस्तद्विदां लोक आत्मनो भृत्यवश्यताम् ।
व्रजस्योवाह वै हर्षं भगवान् बालचेष्टितै: ॥ ९ ॥

दर्शयन् तत्-विदाम् लोके आत्मनः भृत्य-वश्यताम् व्रजस्य उवाह वै हर्षम् भगवान् बाल-चेष्टितैः

क्रीणीहि भो: फलानीति श्रुत्वा सत्वरमच्युत: ।
फलार्थी धान्यमादाय ययौ सर्वफलप्रद: ॥ १० ॥

क्रीणीहि भोः फलानि इति श्रुत्वा सत्वरम् अच्युतः फल-अर्थी धान्यम् आदाय ययौ सर्व-फल-प्रदः

फलविक्रयिणी तस्य च्युतधान्यकरद्वयम् ।
फलैरपूरयद् रत्नै: फलभाण्डमपूरि च ॥ ११ ॥

फल-विक्रयिणी तस्य च्युत-धान्य कर-द्वयम् फलैः अपूरयत् रत्नैः फल-भाण्डम् अपूरि च

सरित्तीरगतं कृष्णं भग्नार्जुनमथाह्वयत् ।
रामं च रोहिणी देवी क्रीडन्तं बालकैर्भृशम् ॥ १२ ॥

सरित्-तीर गतम् कृष्णम् भग्न-अर्जुनम् अथ आह्वयत् रामम् च रोहिणी देवी क्रीडन्तम् बालकैः भृशम्

नोपेयातां यदाहूतौ क्रीडासङ्गेन पुत्रकौ ।
यशोदां प्रेषयामास रोहिणी पुत्रवत्सलाम् ॥ १३ ॥

न उपेयाताम् यदा आहूतौ क्रीडा-सङ्गेन पुत्रकौ यशोदाम् प्रेषयाम् आस रोहिणी पुत्र-वत्सलाम्

क्रीडन्तं सा सुतं बालैरतिवेलं सहाग्रजम् ।
यशोदाजोहवीत्कृष्णं पुत्रस्‍नेहस्‍नुतस्तनी ॥ १४ ॥

क्रीडन्तम् सा सुतम् बालैः अति-वेलम् सह-अग्रजम् यशोदा अजोहवीत् कृष्णम् पुत्र-स्नेह-स्नुत-स्तनी

कृष्ण कृष्णारविन्दाक्ष तात एहि स्तनं पिब ।
अलं विहारै: क्षुत्क्षान्त: क्रीडाश्रान्तोऽसि पुत्रक ॥ १५ ॥

कृष्ण कृष्ण अरविन्द-अक्ष तात एहि स्तनम् पिब अलम् विहारैः क्षुत्-क्षान्तः क्रीडा-श्रान्तः असि पुत्रक

हे रामागच्छ ताताशु सानुज: कुलनन्दन ।
प्रातरेव कृताहारस्तद् भवान्भोक्तुमर्हति ॥ १६ ॥

हे राम आगच्छ तात आशु स-अनुजः कुल-नन्दन प्रातः एव कृत-आहारः तत् भवान् भोक्तुम् अर्हति

प्रतीक्षतेत्वां दाशार्ह भोक्ष्यमाणो व्रजाधिप: ।
एह्यावयो: प्रियं धेहि स्वगृहान्यात बालका: ॥ १७ ॥

प्रतीक्षते त्वाम् दाशार्ह भोक्ष्यमाणः व्रज-अधिपः एहि आवयोः प्रियम् धेहि स्व-गृहान् यात बालकाः

धूलिधूसरिताङ्गस्त्वं पुत्र मज्जनमावह ।
जन्मर्क्षं तेऽद्य भवति विप्रेभ्यो देहि गा: शुचि: ॥ १८ ॥

धूलि-धूसरित-अङ्गः त्वम् पुत्र मज्जनम् आवह जन्म-ऋक्षम् ते अद्य भवति विप्रेभ्यः देहि गाः शुचिः

पश्य पश्य वयस्यांस्ते मातृमृष्टान्स्वलङ्कृतान् ।
त्वं च स्‍नात: कृताहारो विहरस्व स्वलङ्कृत: ॥ १९ ॥

पश्य पश्य वयस्यान् ते मातृ-मृष्टान् सु-अलङ्कृतान् त्वम् च स्नातः कृत-आहारः विहरस्व सु-अलङ्कृतः

इत्थं यशोदा तमशेषशेखरं
मत्वा सुतं स्‍नेहनिबद्धधीर्नृप ।
हस्ते गृहीत्वा सहराममच्युतं
नीत्वा स्ववाटं कृतवत्यथोदयम् ॥ २० ॥

इत्थम् यशोदा तम् अशेष-शेखरम् मत्वा सुतम् स्नेह-निबद्ध-धीः नृप हस्ते गृहीत्वा सह-रामम् अच्युतम् नीत्वा स्व-वाटम् कृतवती अथ उदयम्

श्रीशुक उवाच
गोपवृद्धा महोत्पाताननुभूय बृहद्वने ।
नन्दादय: समागम्य व्रजकार्यममन्त्रयन् ॥ २१ ॥

श्री-शुकः उवाच गोप-वृद्धाः महा-उत्पातान् अनुभूय बृहद्वने नन्द-आदयः समागम्य व्रज-कार्यम् अमन्त्रयन्

तत्रोपानन्दनामाह गोपो ज्ञानवयोऽधिक: ।
देशकालार्थतत्त्वज्ञ: प्रियकृद् रामकृष्णयो: ॥ २२ ॥

तत्र उपनन्द-नामा आह गोपः ज्ञान-वयः-अधिकः देश-काल-अर्थ-तत्त्व-ज्ञः प्रिय-कृत् राम-कृष्णयोः

उत्थातव्यमितोऽस्माभिर्गोकुलस्य हितैषिभि: ।
आयान्त्यत्र महोत्पाता बालानां नाशहेतव: ॥ २३ ॥

उत्थातव्यम् इतः अस्माभिः गोकुलस्य हित-एषिभिः आयान्ति अत्र महा-उत्पाताः बालानाम् नाश-हेतवः

मुक्त: कथञ्चिद्‌राक्षस्या बालघ्‍न्या बालको ह्यसौ ।
हरेरनुग्रहान्नूनमनश्चोपरि नापतत् ॥ २४ ॥

मुक्तः कथञ्चित् राक्षस्याः बाल-घ्न्याः बालकः हि असौ हरेः अनुग्रहात् नूनम् अनः च उपरि न अपतत्

चक्रवातेन नीतोऽयं दैत्येन विपदं वियत् ।
शिलायां पतितस्तत्र परित्रात: सुरेश्वरै: ॥ २५ ॥

चक्र-वातेन नीतः अयम् दैत्येन विपदम् वियत् शिलायाम् पतितः तत्र परित्रातः सुर-ईश्वरैः

यन्न म्रियेत द्रुमयोरन्तरं प्राप्य बालक: ।
असावन्यतमो वापि तदप्यच्युतरक्षणम् ॥ २६ ॥

यत् न म्रियेत द्रुमयोः अन्तरम् प्राप्य बालकः असौ अन्यतमः वा अपि तत् अपि अच्युत-रक्षणम्

यावदौत्पातिकोऽरिष्टो व्रजं नाभिभवेदित: ।
तावद्बालानुपादाय यास्यामोऽन्यत्र सानुगा: ॥ २७ ॥

यावत् औत्पातिकः अरिष्टः व्रजम् न अभिभवेत् इतः तावत् बालान् उपादाय यास्यामः अन्यत्र स-अनुगाः

वनं वृन्दावनं नाम पशव्यं नवकाननम् ।
गोपगोपीगवां सेव्यं पुण्याद्रितृणवीरुधम् ॥ २८ ॥

वनम् वृन्दावनम् नाम पशव्यम् नव-काननम् गोप-गोपी-गवाम् सेव्यम् पुण्य-अद्रि तृण वीरुधम्

तत्तत्राद्यैव यास्याम: शकटान् युङ्त मा चिरम् ।
गोधनान्यग्रतो यान्तु भवतां यदि रोचते ॥ २९ ॥

तत् तत्र अद्य एव यास्यामः शकटान् युङ्क्त मा चिरम् गो-धनानि अग्रतः यान्तु भवताम् यदि रोचते

तच्छ्रुत्वैकधियो गोपा: साधु साध्विति वादिन: ।
व्रजान्स्वान्स्वान्समायुज्य ययू रूढपरिच्छदा: ॥ ३० ॥

तत् श्रुत्वा एक-धियः गोपाः साधु साधु इति वादिनः व्रजान् स्वान् स्वान् समायुज्य ययुः रूढ-परिच्छदाः

वृद्धान्बालान्स्त्रियो राजन्सर्वोपकरणानि च ।
अन:स्वारोप्य गोपाला यत्ता आत्तशरासना: ॥ ३१ ॥
गोधनानि पुरस्कृत्य श‍ृङ्गाण्यापूर्य सर्वत: ।
तूर्यघोषेण महता ययु: सहपुरोहिता: ॥ ३२ ॥

वृद्धान् बालान् स्त्रियः राजन् सर्व-उपकरणानि च अनःसु आरोप्य गोपालाः यत्ताः आत्त-शर-असनाः गो-धनानि पुरस्कृत्य शृङ्गाणि आपूर्य सर्वतः तूर्य-घोषेण महता ययुः सह-पुरोहिताः

गोप्यो रूढरथा नूत्नकुचकुङ्कुमकान्तय: ।
कृष्णलीला जगु: प्रीत्या निष्ककण्ठ्य: सुवासस: ॥ ३३ ॥

गोप्यः रूढ-रथाः नूत्न-कुच-कुङ्कुम-कान्तयः कृष्ण-लीलाः जगुः प्रीत्या निष्क-कण्ठ्यः सु-वाससः

तथा यशोदारोहिण्यावेकं शकटमास्थिते ।
रेजतु: कृष्णरामाभ्यां तत्कथाश्रवणोत्सुके ॥ ३४ ॥

तथा यशोदा-रोहिण्यौ एकम् शकटम् आस्थिते रेजतुः कृष्ण-रामाभ्याम् तत्-कथा श्रवण-उत्सुके

वृन्दावनं सम्प्रविश्य सर्वकालसुखावहम् ।
तत्र चक्रुर्व्रजावासं शकटैरर्धचन्द्रवत् ॥ ३५ ॥

वृन्दावनम् सम्प्रविश्य सर्व-काल-सुख-आवहम् तत्र चक्रुः व्रज-आवासम् शकटैः अर्ध-चन्द्रवत्

वृन्दावनं गोवर्धनं यमुनापुलिनानि च ।
वीक्ष्यासीदुत्तमा प्रीती राममाधवयोर्नृप ॥ ३६ ॥

वृन्दावनम् गोवर्धनम् यमुना-पुलिनानि च वीक्ष्य आसीत् उत्तमा प्रीती राम-माधवयोः नृप

एवं व्रजौकसां प्रीतिं यच्छन्तौ बालचेष्टितै: ।
कलवाक्यै: स्वकालेन वत्सपालौ बभूवतु: ॥ ३७ ॥

एवम् व्रज-ओकसाम् प्रीतिम् यच्छन्तौ बाल-चेष्टितैः कल-वाक्यैः स्व-कालेन वत्स-पालौ बभूवतुः

अविदूरे व्रजभुव: सह गोपालदारकै: ।
चारयामासतुर्वत्सान् नानाक्रीडापरिच्छदौ ॥ ३८ ॥

अविदूरे व्रज-भुवः सह गोपाल-दारकैः चारयाम् आसतुः वत्सान् नाना क्रीडा परिच्छदौ

क्‍वचिद्वादयतो वेणुं क्षेपणै: क्षिपत: क्‍वचित् ।
क्‍वचित्पादै: किङ्किणीभि: क्‍वचित्कृत्रिमगोवृषै: ॥ ३९ ॥
वृषायमाणौ नर्दन्तौ युयुधाते परस्परम् ।
अनुकृत्य रुतैर्जन्तूंश्चेरतु: प्राकृतौ यथा ॥ ४० ॥

क्वचित् वादयतः वेणुम् क्षेपणैः क्षिपतः क्वचित् क्वचित् पादैः किङ्किणीभिः क्वचित् कृत्रिम-गो-वृषैः वृषायमाणौ नर्दन्तौ युयुधाते परस्परम् अनुकृत्य रुतैः जन्तून् चेरतुः प्राकृतौ यथा

कदाचिद् यमुनातीरे वत्सांश्चारयतो: स्वकै: ।
वयस्यै: कृष्णबलयोर्जिघांसुर्दैत्य आगमत् ॥ ४१ ॥

कदाचित् यमुना-तीरे वत्सान् चारयतोः स्वकैः वयस्यैः कृष्ण-बलयोः जिघांसुः दैत्यः आगमत्

तं वत्सरूपिणं वीक्ष्य वत्सयूथगतं हरि: ।
दर्शयन् बलदेवाय शनैर्मुग्ध इवासदत् ॥ ४२ ॥

तम् वत्स-रूपिणम् वीक्ष्य वत्स-यूथ-गतम् हरिः दर्शयन् बलदेवाय शनैः मुग्धः इव आसदत्

गृहीत्वापरपादाभ्यां सहलाङ्गूलमच्युत: ।
भ्रामयित्वा कपित्थाग्रे प्राहिणोद्गतजीवितम् ।
स कपित्थैर्महाकाय: पात्यमानै: पपात ह ॥ ४३ ॥

गृहीत्वा अपर-पादाभ्याम् सह लाङ्गूलम् अच्युतः भ्रामयित्वा कपित्थ-अग्रे प्राहिणोत् गत-जीवितम् सः कपित्थैः महा-कायः पात्यमानैः पपात ह

तं वीक्ष्य विस्मिता बाला: शशंसु: साधु साध्विति ।
देवाश्च परिसन्तुष्टा बभूवु: पुष्पवर्षिण: ॥ ४४ ॥

तम् वीक्ष्य विस्मिताः बालाः शशंसुः साधु साधु इति देवाः च परिसन्तुष्टाः बभूवुः पुष्प-वर्षिणः

तौ वत्सपालकौ भूत्वा सर्वलोकैकपालकौ ।
सप्रातराशौ गोवत्सांश्चारयन्तौ विचेरतु: ॥ ४५ ॥

तौ वत्स-पालकौ भूत्वा सर्व-लोक-एक-पालकौ स-प्रातः-आशौ गो-वत्सान् चारयन्तौ विचेरतुः

स्वं स्वं वत्सकुलं सर्वे पाययिष्यन्त एकदा ।
गत्वा जलाशयाभ्याशं पाययित्वा पपुर्जलम् ॥ ४६ ॥

स्वम् स्वम् वत्स-कुलम् सर्वे पाययिष्यन्तः एकदा गत्वा जल-आशय-अभ्याशम् पाययित्वा पपुः जलम्

ते तत्र दद‍ृशुर्बाला महासत्त्वमवस्थितम् ।
तत्रसुर्वज्रनिर्भिन्नं गिरे: श‍ृङ्गमिव च्युतम् ॥ ४७ ॥

ते तत्र ददृशुः बालाः महा-सत्त्वम् अवस्थितम् तत्रसुः वज्र-निर्भिन्नम् गिरेः शृङ्गम् इव च्युतम्

स वै बको नाम महानसुरो बकरूपधृक् ।
आगत्य सहसा कृष्णं तीक्ष्णतुण्डोऽग्रसद् बली ॥ ४८ ॥

सः वै बकः नाम महान् असुरः बक-रूप-धृक् आगत्य सहसा कृष्णम् तीक्ष्ण-तुण्डः अग्रसत् बली

कृष्णं महाबकग्रस्तं द‍ृष्ट्वा रामादयोऽर्भका: ।
बभूवुरिन्द्रियाणीव विना प्राणं विचेतस: ॥ ४९ ॥

कृष्णम् महा-बक-ग्रस्तम् दृष्ट्वा राम-आदयः अर्भकाः बभूवुः इन्द्रियाणि इव विना प्राणम् विचेतसः

तं तालुमूलं प्रदहन्तमग्निवद्
गोपालसूनुं पितरं जगद्गुरो: ।
चच्छर्द सद्योऽतिरुषाक्षतं बक-
स्तुण्डेन हन्तुं पुनरभ्यपद्यत ॥ ५० ॥

तम् तालु-मूलम् प्रदहन्तम् अग्नि-वत् गोपाल-सूनुम् पितरम् जगत्-गुरोः चच्छर्द सद्यः अति-रुषा अक्षतम् बकः तुण्डेन हन्तुम् पुनः अभ्यपद्यत

तमापतन्तं स निगृह्य तुण्डयो-
र्दोर्भ्यां बकं कंससखं सतां पति: ।
पश्यत्सु बालेषु ददार लीलया
मुदावहो वीरणवद् दिवौकसाम् ॥ ५१ ॥

तम् आपतन्तम् सः निगृह्य तुण्डयोः दोर्भ्याम् बकम् कंस-सखम् सताम् पतिः पश्यत्सु बालेषु ददार लीलया मुदा-आवहः वीरण-वत् दिवौकसाम्

तदा बकारिं सुरलोकवासिन:
समाकिरन् नन्दनमल्लिकादिभि: ।
समीडिरे चानकशङ्खसंस्तवै-
स्तद् वीक्ष्य गोपालसुता विसिस्मिरे ॥ ५२ ॥

तदा बक-अरिम् सुर-लोक-वासिनः समाकिरन् नन्दन-मल्लिका-आदिभिः समीडिरे च आनक-शङ्ख-संस्तवैः तत् वीक्ष्य गोपाल-सुताः विसिस्मिरे

मुक्तं बकास्यादुपलभ्य बालका
रामादय: प्राणमिवेन्द्रियो गण: ।
स्थानागतं तं परिरभ्य निर्वृता:
प्रणीय वत्सान् व्रजमेत्य तज्जगु: ॥ ५३ ॥

मुक्तम् बक-आस्यात् उपलभ्य बालकाः राम-आदयः प्राणम् इव इन्द्रियः गणः स्थान-आगतम् तम् परिरभ्य निर्वृताः प्रणीय वत्सान् व्रजम् एत्य तत् जगुः

श्रुत्वा तद्विस्मिता गोपा गोप्यश्चातिप्रियाद‍ृता: ।
प्रेत्यागतमिवोत्सुक्यादैक्षन्त तृषितेक्षणा: ॥ ५४ ॥

श्रुत्वा तत् विस्मिताः गोपाः गोप्यः च अति-प्रिय-आदृताः प्रेत्य आगतम् इव उत्सुक्यात् ऐक्षन्त तृषित-ईक्षणाः

अहो बतास्य बालस्य बहवो मृत्यवोऽभवन् ।
अप्यासीद् विप्रियं तेषां कृतं पूर्वं यतो भयम् ॥ ५५ ॥

अहो बत अस्य बालस्य बहवः मृत्यवः अभवन् अपि आसीत् विप्रियम् तेषाम् कृतम् पूर्वम् यतः भयम्

अथाप्यभिभवन्त्येनं नैव ते घोरदर्शना: ।
जिघांसयैनमासाद्य नश्यन्त्यग्नौ पतङ्गवत् ॥ ५६ ॥

अथ अपि अभिभवन्ति एनम् न एव ते घोर-दर्शनाः जिघांसया एनम् आसाद्य नश्यन्ति अग्नौ पतङ्ग-वत्

अहो ब्रह्मविदां वाचो नासत्या: सन्ति कर्हिचित् ।
गर्गो यदाह भगवानन्वभावि तथैव तत् ॥ ५७ ॥

अहो ब्रह्म-विदाम् वाचः न असत्याः सन्ति कर्हिचित् गर्गः यत् आह भगवान् अन्वभावि तथा एव तत्

इति नन्दादयो गोपा: कृष्णरामकथां मुदा ।
कुर्वन्तो रममाणाश्च नाविन्दन् भववेदनाम् ॥ ५८ ॥

इति नन्द-आदयः गोपाः कृष्ण-राम-कथाम् मुदा कुर्वन्तः रममाणाः च न अविन्दन् भव-वेदनाम्

एवं विहारै: कौमारै: कौमारं जहतुर्व्रजे ।
निलायनै: सेतुबन्धैर्मर्कटोत्‍प्लवनादिभि: ॥ ५९ ॥

एवम् विहारैः कौमारैः कौमारम् जहतुः व्रजे निलायनैः सेतु-बन्धैः मर्कट उत्प्लवन-आदिभिः

श्रीशुक उवाच
क्‍वचिद् वनाशाय मनो दधद्‌व्रजात्
प्रात: समुत्थाय वयस्यवत्सपान् ।
प्रबोधयञ्छृङ्गरवेण चारुणा
विनिर्गतो वत्सपुर:सरो हरि: ॥ १ ॥

श्री-शुकः उवाच क्वचित् वन-आशाय मनः दधत् व्रजात् प्रातः समुत्थाय वयस्य-वत्स-पान् प्रबोधयन् शृङ्ग-रवेण चारुणा विनिर्गतः वत्स-पुरःसरः हरिः

तेनैव साकं पृथुका: सहस्रश:
स्‍निग्धा: सुशिग्वेत्रविषाणवेणव: ।
स्वान् स्वान् सहस्रोपरिसङ्ख्ययान्वितान्
वत्सान् पुरस्कृत्य विनिर्ययुर्मुदा ॥ २ ॥

तेन एव साकम् पृथुकाः सहस्रशः स्निग्धाः सु शिक् वेत्र विषाण वेणवः स्वान् स्वान् सहस्र-उपरि-सङ्ख्यया अन्वितान् वत्सान् पुरः-कृत्य विनिर्ययुः मुदा

कृष्णवत्सैरसङ्ख्यातैर्यूथीकृत्य स्ववत्सकान् ।
चारयन्तोऽर्भलीलाभिर्विजह्रुस्तत्र तत्र ह ॥ ३ ॥

कृष्ण वत्सैः असङ्ख्यातैः यूथी-कृत्य स्व-वत्सकान् चारयन्तः अर्भ-लीलाभिः विजह्रुः तत्र तत्र ह

फलप्रबालस्तवकसुमन:पिच्छधातुभि: ।
काचगुञ्जामणिस्वर्णभूषिता अप्यभूषयन् ॥ ४ ॥

फल प्रबाल स्तवक सुमनः पिच्छ धातुभिः काच गुञ्जा मणि स्वर्ण भूषिताः अपि अभूषयन्

मुष्णन्तोऽन्योन्यशिक्यादीन्ज्ञातानाराच्च चिक्षिपु: ।
तत्रत्याश्च पुनर्दूराद्धसन्तश्च पुनर्ददु: ॥ ५ ॥

मुष्णन्तः अन्योन्य शिक्य-आदीन् ज्ञातान् आरात् च चिक्षिपुः तत्रत्याः च पुनः दूरात् हसन्तः च पुनः ददुः

यदि दूरं गत: कृष्णो वनशोभेक्षणाय तम् ।
अहं पूर्वमहं पूर्वमिति संस्पृश्य रेमिरे ॥ ६ ॥

यदि दूरम् गतः कृष्णः वन-शोभ ईक्षणाय तम् अहम् पूर्वम् अहम् पूर्वम् इति संस्पृश्य रेमिरे

केचिद्वेणून्वादयन्तो ध्मान्त: श‍ृङ्गाणि केचन ।
केचिद्भृङ्गै: प्रगायन्त: कूजन्त: कोकिलै: परे ॥ ७ ॥
विच्छायाभि: प्रधावन्तो गच्छन्त: साधु हंसकै: ।
बकैरुपविशन्तश्च नृत्यन्तश्च कलापिभि: ॥ ८ ॥
विकर्षन्त: कीशबालानारोहन्तश्च तैर्द्रुमान् ।
विकुर्वन्तश्च तै: साकं प्लवन्तश्च पलाशिषु ॥ ९ ॥
साकं भेकैर्विलङ्घन्त: सरित: स्रवसम्प्लुता: ।
विहसन्त: प्रतिच्छाया: शपन्तश्च प्रतिस्वनान् ॥ १० ॥
इत्थं सतां ब्रह्मसुखानुभूत्या
दास्यं गतानां परदैवतेन ।
मायाश्रितानां नरदारकेण
साकं विजह्रु: कृतपुण्यपुञ्जा: ॥ ११ ॥

केचित् वेणून् वादयन्तः ध्मान्तः शृङ्गाणि केचन केचित् भृङ्गैः प्रगायन्तः कूजन्तः कोकिलैः परे विच्छायाभिः प्रधावन्तः गच्छन्तः साधु हंसकैः बकैः उपविशन्तः च नृत्यन्तः च कलापिभिः विकर्षन्तः कीश-बालान् आरोहन्तः च तैः द्रुमान् विकुर्वन्तः च तैः साकम् प्लवन्तः च पलाशिषु साकम् भेकैः विलङ्घन्तः सरितः स्रव-सम्प्लुताः विहसन्तः प्रतिच्छायाः शपन्तः च प्रतिस्वनान् इत्थम् सताम् ब्रह्म-सुख-अनुभूत्या दास्यम् गतानाम् पर-दैवतेन माया-आश्रितानाम् नर-दारकेण साकम् विजह्रुः कृत-पुण्य-पुञ्जाः

यत्पादपांसुर्बहुजन्मकृच्छ्रतो
धृतात्मभिर्योगिभिरप्यलभ्य: ।
स एव यद् दृग्विषय: स्वयं स्थित:
किं वर्ण्यते दिष्टमतो व्रजौकसाम् ॥ १२ ॥

यत् पाद-पांसुः बहु-जन्म कृच्छ्रतः धृत-आत्मभिः योगिभिः अपि अलभ्यः सः एव यत्-दृक्-विषयः स्वयम् स्थितः किम् वर्ण्यते दिष्टम् अतः व्रज-ओकसाम्

अथाघनामाभ्यपतन्महासुर-
स्तेषां सुखक्रीडनवीक्षणाक्षम: ।
नित्यं यदन्तर्निजजीवितेप्सुभि:
पीतामृतैरप्यमरै: प्रतीक्ष्यते ॥ १३ ॥

अथ अघ-नाम अभ्यपतत् महा-असुरः तेषाम् सुख-क्रीडन वीक्षण-अक्षमः नित्यम् यत्-अन्तः निज-जीवित-ईप्सुभिः पीत-अमृतैः अपि अमरैः प्रतीक्ष्यते

द‍ृष्ट्वार्भकान् कृष्णमुखानघासुर:
कंसानुशिष्ट: स बकीबकानुज: ।
अयं तु मे सोदरनाशकृत्तयो-
र्द्वयोर्ममैनं सबलं हनिष्ये ॥ १४ ॥

दृष्ट्वा अर्भकान् कृष्ण-मुखान् अघासुरः कंस-अनुशिष्टः सः बकी-बक-अनुजः अयम् तु मे सोदर-नाश-कृत् तयोः द्वयोः मम एनम् स-बलम् हनिष्ये

एते यदा मत्सुहृदोस्तिलाप:
कृतास्तदा नष्टसमा व्रजौकस: ।
प्राणे गते वर्ष्मसु का नु चिन्ता
प्रजासव: प्राणभृतो हि ये ते ॥ १५ ॥

एते यदा मत्-सुहृदोः तिल-आपः कृताः तदा नष्ट-समाः व्रज-ओकसः प्राणे गते वर्ष्मसु का नु चिन्ता प्रजा-असवः प्राण-भृतः हि ये ते

इति व्यवस्याजगरं बृहद् वपु:
स योजनायाममहाद्रिपीवरम् ।
धृत्वाद्भ‍ुतं व्यात्तगुहाननं तदा
पथि व्यशेत ग्रसनाशया खल: ॥ १६ ॥

इति व्यवस्य आजगरम् बृहत् वपुः सः योजन-आयाम महा-अद्रि-पीवरम् धृत्वा अद्भुतम् व्यात्त गुहा-आननम् तदा पथि व्यशेत ग्रसन-आशया खलः

धराधरोष्ठो जलदोत्तरोष्ठो
दर्याननान्तो गिरिश‍ृङ्गदंष्ट्र: ।
ध्वान्तान्तरास्यो वितताध्वजिह्व:
परुषानिलश्वासदवेक्षणोष्ण: ॥ १७ ॥

धरा अधर-ओष्ठः जलद-उत्तर-ओष्ठः दरी-आनन-अन्तः गिरि-शृङ्ग दंष्ट्रः ध्वान्त-अन्तः-आस्यः वितत-अध्व-जिह्वः परुष-अनिल-श्वास दव-ईक्षण-उष्णः

द‍ृष्ट्वा तं ताद‍ृशं सर्वे मत्वा वृन्दावनश्रियम् ।
व्यात्ताजगरतुण्डेन ह्युत्प्रेक्षन्ते स्म लीलया ॥ १८ ॥

दृष्ट्वा तम् तादृशम् सर्वे मत्वा वृन्दावन-श्रियम् व्यात्त अजगर-तुण्डेन हि उत्प्रेक्षन्ते स्म लीलया

अहो मित्राणि गदत सत्त्वकूटं पुर: स्थितम् ।
अस्मत्सङ्ग्रसनव्यात्तव्यालतुण्डायते न वा ॥ १९ ॥

अहो मित्राणि गदत सत्त्व-कूटम् पुरः स्थितम् अस्मत् सङ्ग्रसन व्यात्त-व्याल-तुण्डा-यते न वा

सत्यमर्ककरारक्तमुत्तराहनुवद् धनम् ।
अधराहनुवद्रोधस्तत्प्रतिच्छाययारुणम् ॥ २० ॥

सत्यम् अर्क-कर-आरक्तम् उत्तरा-हनुवत् घनम् अधरा-हनुवत् रोधः तत्-प्रतिच्छायया अरुणम्

प्रतिस्पर्धेते सृक्कभ्यां सव्यासव्ये नगोदरे ।
तुङ्गश‍ृङ्गालयोऽप्येतास्तद्दंष्ट्राभिश्च पश्यत ॥ २१ ॥

प्रतिस्पर्धेते सृक्कभ्याम् सव्य-असव्ये नग-उदरे तुङ्ग-शृङ्ग-आलयः अपि एताः तत्-दंष्ट्राभिः च पश्यत

आस्तृतायाममार्गोऽयं रसनां प्रतिगर्जति ।
एषामन्तर्गतं ध्वान्तमेतदप्यन्तराननम् ॥ २२ ॥

आस्तृत-आयाम मार्गः अयम् रसनाम् प्रतिगर्जति एषाम् अन्तः-गतम् ध्वान्तम् एतत् अपि अन्तः-आननम्

दावोष्णखरवातोऽयं श्वासवद्भ‍ाति पश्यत ।
तद्दग्धसत्त्वदुर्गन्धोऽप्यन्तरामिषगन्धवत् ॥ २३ ॥

दाव-उष्ण-खर-वातः अयम् श्वास-वत् भाति पश्यत तत्-दग्ध-सत्त्व दुर्गन्धः अपि अन्तः-आमिष-गन्ध-वत्

अस्मान् किमत्र ग्रसिता निविष्टा-
नयं तथा चेद् बकवद् विनङ्‌क्ष्यति ।
क्षणादनेनेति बकार्युशन्मुखं
वीक्ष्योद्धसन्त: करताडनैर्ययु: ॥ २४ ॥

अस्मान् किम् अत्र ग्रसिता निविष्टान् अयम् तथा चेत् बक-वत् विनङ्क्ष्यति क्षणात् अनेन इति बक-अरि-उशत्-मुखम् वीक्ष्य उद्धसन्तः कर-ताडनैः ययुः

इत्थं मिथोऽतथ्यमतज्ज्ञभाषितं
श्रुत्वा विचिन्त्येत्यमृषा मृषायते ।
रक्षो विदित्वाखिलभूतहृत्स्थित:
स्वानां निरोद्धुं भगवान् मनो दधे ॥ २५ ॥

इत्थम् मिथः अतथ्यम् अ-तत्-ज्ञ भाषितम् श्रुत्वा विचिन्त्य इति अमृषा मृषायते रक्षः विदित्वा अखिल-भूत-हृत्-स्थितः स्वानाम् निरोद्धुम् भगवान् मनः दधे

तावत् प्रविष्टास्त्वसुरोदरान्तरं
परं न गीर्णा: शिशव: सवत्सा: ।
प्रतीक्षमाणेन बकारिवेशनं
हतस्वकान्तस्मरणेन रक्षसा ॥ २६ ॥

तावत् प्रविष्टाः तु असुर-उदर-अन्तरम् परम् न गीर्णाः शिशवः स-वत्साः प्रतीक्षमाणेन बक-अरि वेशनम् हत-स्व-कान्त-स्मरणेन रक्षसा

तान् वीक्ष्य कृष्ण: सकलाभयप्रदो
ह्यनन्यनाथान् स्वकरादवच्युतान् ।
दीनांश्च मृत्योर्जठराग्निघासान्
घृणार्दितो दिष्टकृतेन विस्मित: ॥ २७ ॥

तान् वीक्ष्य कृष्णः सकल-अभय-प्रदः हि अनन्य-नाथान् स्व-करात् अवच्युतान् दीनान् च मृत्योः जठर-अग्नि-घासान् घृणा-अर्दितः दिष्ट-कृतेन विस्मितः

कृत्यं किमत्रास्य खलस्य जीवनं
न वा अमीषां च सतां विहिंसनम् ।
द्वयं कथं स्यादिति संविचिन्त्य
ज्ञात्वाविशत्तुण्डमशेषद‍ृग्घरि: ॥ २८ ॥

कृत्यम् किम् अत्र अस्य खलस्य जीवनम् न वा अमीषाम् च सताम् विहिंसनम् द्वयम् कथम् स्यात् इति संविचिन्त्य ज्ञात्वा अविशत् तुण्डम् अशेष-दृक् हरिः

तदा घनच्छदा देवा भयाद्धाहेति चुक्रुशु: ।
जहृषुर्ये च कंसाद्या: कौणपास्त्वघबान्धवा: ॥ २९ ॥

तदा घन-छदाः देवाः भयात् हा-हा इति चुक्रुशुः जहृषुः ये च कंस-आद्याः कौणपाः तु अघ-बान्धवाः

तच्छ्रुत्वा भगवान्कृष्णस्त्वव्यय: सार्भवत्सकम् ।
चूर्णीचिकीर्षोरात्मानं तरसा ववृधे गले ॥ ३० ॥

तत् श्रुत्वा भगवान् कृष्णः तु अव्ययः स-अर्भ-वत्सकम् चूर्णी-चिकीर्षोः आत्मानम् तरसा ववृधे गले

ततोऽतिकायस्य निरुद्धमार्गिणो
ह्युद्गीर्णद‍ृष्टेर्भ्रमतस्त्वितस्तत: ।
पूर्णोऽन्तरङ्गे पवनो निरुद्धो
मूर्धन् विनिर्भिद्य विनिर्गतो बहि: ॥ ३१ ॥

ततः अति-कायस्य निरुद्ध-मार्गिणः हि उद्गीर्ण-दृष्टेः भ्रमतः तु इतः ततः पूर्णः अन्तः-अङ्गे पवनः निरुद्धः मूर्धन् विनिर्भिद्य विनिर्गतः बहिः

तेनैव सर्वेषु बहिर्गतेषु
प्राणेषु वत्सान् सुहृद: परेतान् ।
द‍ृष्टय‍ा स्वयोत्थाप्य तदन्वित: पुन-
र्वक्त्रान्मुकुन्दो भगवान् विनिर्ययौ ॥ ३२ ॥

तेन एव सर्वेषु बहिः गतेषु प्राणेषु वत्सान् सुहृदः परेतान् दृष्ट्या स्वया उत्थाप्य तत्-अन्वितः पुनः वक्त्रात् मुकुन्दः भगवान् विनिर्ययौ

पीनाहिभोगोत्थितमद्भ‍ुतं मह-
ज्ज्योति: स्वधाम्ना ज्वलयद् दिशो दश ।
प्रतीक्ष्य खेऽवस्थितमीशनिर्गमं
विवेश तस्मिन् मिषतां दिवौकसाम् ॥ ३३ ॥

पीन अहि-भोग-उत्थितम् अद्भुतम् महत् ज्योतिः स्व-धाम्ना ज्वलयत् दिशः दश प्रतीक्ष्य खे अवस्थितम् ईश-निर्गमम् विवेश तस्मिन् मिषताम् दिवौकसाम्

ततोऽतिहृष्टा: स्वकृतोऽकृतार्हणं
पुष्पै: सुगा अप्सरसश्च नर्तनै: ।
गीतै: सुरा वाद्यधराश्च वाद्यकै:
स्तवैश्च विप्रा जयनि:स्वनैर्गणा: ॥ ३४ ॥

ततः अति-हृष्टाः स्व-कृतः अकृत अर्हणम् पुष्पैः सु-गाः अप्सरसः च नर्तनैः गीतैः सुराः वाद्य-धराः च वाद्यकैः स्तवैः च विप्राः जय-निःस्वनैः गणाः

तदद्भ‍ुतस्तोत्रसुवाद्यगीतिका-
जयादिनैकोत्सवमङ्गलस्वनान् ।
श्रुत्वा स्वधाम्नोऽन्त्यज आगतोऽचिराद्
द‍ृष्ट्वा महीशस्य जगाम विस्मयम् ॥ ३५ ॥

तत् अद्भुत स्तोत्र सु-वाद्य गीतिका जय-आदि न-एक-उत्सव मङ्गल-स्वनान् श्रुत्वा स्व-धाम्नः अन्ति अजः आगतः अचिरात् दृष्ट्वा महि ईशस्य जगाम विस्मयम्

राजन्नाजगरं चर्म शुष्कं वृन्दावनेऽद्भ‍ुतम् ।
व्रजौकसां बहुतिथं बभूवाक्रीडगह्वरम् ॥ ३६ ॥

राजन् आजगरम् चर्म शुष्कम् वृन्दावने अद्भुतम् व्रज-ओकसाम् बहु-तिथम् बभूव आक्रीड गह्वरम्

एतत् कौमारजं कर्म हरेरात्माहिमोक्षणम् ।
मृत्यो: पौगण्डके बाला द‍ृष्ट्वोचुर्विस्मिता व्रजे ॥ ३७ ॥

एतत् कौमार-जम् कर्म हरेः आत्म अहि-मोक्षणम् मृत्योः पौगण्डके बालाः दृष्ट्वा ऊचुः विस्मिताः व्रजे

नैतद् विचित्रं मनुजार्भमायिन:
परावराणां परमस्य वेधस: ।
अघोऽपि यत्स्पर्शनधौतपातक:
प्रापात्मसाम्यं त्वसतां सुदुर्लभम् ॥ ३८ ॥

न एतत् विचित्रम् मनुज-अर्भ-मायिनः पर-अवराणाम् परमस्य वेधसः अघः अपि यत्-स्पर्शन धौत-पातकः प्राप आत्म-साम्यम् तु असताम् सुदुर्लभम्

सकृद् यदङ्गप्रतिमान्तराहिता
मनोमयी भागवतीं ददौ गतिम् ।
स एव नित्यात्मसुखानुभूत्यभि-
व्युदस्तमायोऽन्तर्गतो हि किं पुन: ॥ ३९ ॥

सकृत् यत् अङ्ग-प्रतिमा अन्तः-आहिता मनः-मयी भागवतीम् ददौ गतिम् सः एव नित्य आत्म सुख-अनुभूति अभिव्युदस्त-मायः अन्तः-गतः हि किम् पुनः

श्रीसूत उवाच
इत्थं द्विजा यादवदेवदत्त:
श्रुत्वा स्वरातुश्चरितं विचित्रम् ।
पप्रच्छ भूयोऽपि तदेव पुण्यं
वैयासकिं यन्निगृहीतचेता: ॥ ४० ॥

श्री-सूतः उवाच इत्थम् द्विजाः यादव-देव-दत्तः श्रुत्वा स्व-रातुः चरितम् विचित्रम् पप्रच्छ भूयः अपि तत् एव पुण्यम् वैयासकिम् यत् निगृहीत-चेताः

श्रीराजोवाच
ब्रह्मन्कालान्तरकृतं तत्कालीनं कथं भवेत् ।
यत् कौमारे हरिकृतं जगु: पौगण्डकेऽर्भका: ॥ ४१ ॥

श्री-राजा उवाच ब्रह्मन् काल-अन्तर-कृतम् तत्-कालीनम् कथम् भवेत् यत् कौमारे हरि-कृतम् जगुः पौगण्डके अर्भकाः

तद् ब्रूहि मे महायोगिन्परं कौतूहलं गुरो ।
नूनमेतद्धरेरेव माया भवति नान्यथा ॥ ४२ ॥

तत् ब्रूहि मे महा-योगिन् परम् कौतूहलम् गुरो नूनम् एतत् हरेः एव माया भवति न अन्यथा

वयं धन्यतमा लोके गुरोऽपि क्षत्रबन्धव: ।
वयं पिबामो मुहुस्त्वत्त: पुण्यं कृष्णकथामृतम् ॥ ४३ ॥

वयम् धन्य-तमाः लोके गुरो अपि क्षत्र-बन्धवः वयम् पिबामः मुहुः त्वत्तः पुण्यम् कृष्ण-कथा-अमृतम्

श्रीसूत उवाच
इत्थं स्म पृष्ट: स तु बादरायणि-
स्तत्स्मारितानन्तहृताखिलेन्द्रिय: ।
कृच्छ्रात् पुनर्लब्धबहिर्द‍ृशि: शनै:
प्रत्याह तं भागवतोत्तमोत्तम ॥ ४४ ॥

श्री-सूतः उवाच इत्थम् स्म पृष्टः सः तु बादरायणिः तत् स्मारित-अनन्त हृत अखिल-इन्द्रियः कृच्छ्रात् पुनः लब्ध-बहिः-दृशिः शनैः प्रत्याह तम् भागवत-उत्तम-उत्तम

श्रीशुक उवाच
साधु पृष्टं महाभाग त्वया भागवतोत्तम ।
यन्नूतनयसीशस्य श‍ृण्वन्नपि कथां मुहु: ॥ १ ॥

श्री-शुकः उवाच साधु पृष्टम् महा-भाग त्वया भागवत-उत्तम यत् नूतनयसि ईशस्य शृण्वन् अपि कथाम् मुहुः

सतामयं सारभृतां निसर्गो
यदर्थवाणीश्रुतिचेतसामपि ।
प्रतिक्षणं नव्यवदच्युतस्य यत्
स्त्रिया विटानामिव साधुवार्ता ॥ २ ॥

सताम् अयम् सार-भृताम् निसर्गः यत् अर्थ-वाणी श्रुति चेतसाम् अपि प्रति-क्षणम् नव्य-वत् अच्युतस्य यत् स्त्रियाः विटानाम् इव साधु वार्ता

श‍ृणुष्वावहितो राजन्नपि गुह्यं वदामि ते ।
ब्रूयु: स्‍निग्धस्य शिष्यस्य गुरवो गुह्यमप्युत ॥ ३ ॥

शृणुस्व अवहितः राजन् अपि गुह्यम् वदामि ते ब्रूयुः स्निग्धस्य शिष्यस्य गुरवः गुह्यम् अपि उत

तथाघवदनान्मृत्यो रक्षित्वा वत्सपालकान् ।
सरित्पुलिनमानीय भगवानिदमब्रवीत् ॥ ४ ॥

तथा अघ-वदनात् मृत्योः रक्षित्वा वत्स-पालकान् सरित्-पुलिनम् आनीय भगवान् इदम् अब्रवीत्

अहोऽतिरम्यं पुलिनं वयस्या:
स्वकेलिसम्पन्मृदुलाच्छबालुकम् ।
स्फुटत्सरोगन्धहृतालिपत्रिक-
ध्वनिप्रतिध्वानलसद्‌‌‌द्रुमाकुलम् ॥ ५ ॥

अहो अति-रम्यम् पुलिनम् वयस्याः स्व-केलि-सम्पत् मृदुल-अच्छ-बालुकम् स्फुटत् सरः-गन्ध हृत अलि पत्रिक ध्वनि-प्रतिध्वान लसत् द्रुम-आकुलम्

अत्र भोक्तव्यमस्माभिर्दिवारूढं क्षुधार्दिता: ।
वत्सा: समीपेऽप: पीत्वा चरन्तु शनकैस्तृणम् ॥ ६ ॥

अत्र भोक्तव्यम् अस्माभिः दिव-आरूढम् क्षुधा अर्दिताः वत्साः समीपे अपः पीत्वा चरन्तु शनकैः तृणम्

तथेति पाययित्वार्भा वत्सानारुध्य शाद्वले ।
मुक्त्वा शिक्यानि बुभुजु: समं भगवता मुदा ॥ ७ ॥

तथा इति पाययित्वा अर्भाः वत्सान् आरुध्य शाद्वले मुक्त्वा शिक्यानि बुभुजुः समम् भगवता मुदा

कृष्णस्य विष्वक् पुरुराजिमण्डलै-
रभ्यानना: फुल्लद‍ृशो व्रजार्भका: ।
सहोपविष्टा विपिने विरेजु-
श्छदा यथाम्भोरुहकर्णिकाया: ॥ ८ ॥

कृष्णस्य विष्वक् पुरु-राजि-मण्डलैः अभ्याननाः फुल्ल-दृशः व्रज-अर्भकाः सह-उपविष्टाः विपिने विरेजुः छदाः यथा अम्भोरुह कर्णिकायाः

केचित् पुष्पैर्दलै: केचित्पल्लवैरङ्कुरै: फलै: ।
शिग्भिस्त्वग्भिर्द‍ृषद्भ‍िश्च बुभुजु: कृतभाजना: ॥ ९ ॥

केचित् पुष्पैः दलैः केचित् पल्लवैः अङ्कुरैः फलैः शिग्भिः त्वग्भिः दृषद्भिः च बुभुजुः कृत-भाजनाः

सर्वे मिथो दर्शयन्त: स्वस्वभोज्यरुचिं पृथक् ।
हसन्तो हासयन्तश्चाभ्यवजह्रु: सहेश्वरा: ॥ १० ॥

सर्वे मिथः दर्शयन्तः स्व-स्व-भोज्य-रुचिम् पृथक् हसन्तः हासयन्तः च अभ्यवजह्रुः सह-ईश्वराः

बिभ्रद् वेणुं जठरपटयो: श‍ृङ्गवेत्रे च कक्षे
वामे पाणौ मसृणकवलं तत्फलान्यङ्गुलीषु ।
तिष्ठन् मध्ये स्वपरिसुहृदो हासयन् नर्मभि: स्वै:
स्वर्गे लोके मिषति बुभुजे यज्ञभुग् बालकेलि: ॥ ११ ॥

बिभ्रत् वेणुम् जठर-पटयोः शृङ्ग-वेत्रे च कक्षे वामे पाणौ मसृण-कवलम् तत्-फलानि अङ्गुलीषु तिष्ठन् मध्ये स्व-परि-सुहृदः हासयन् नर्मभिः स्वैः स्वर्गे लोके मिषति बुभुजे यज्ञ-भुक् बाल-केलिः

भारतैवं वत्सपेषु भुञ्जानेष्वच्युतात्मसु ।
वत्सास्त्वन्तर्वने दूरं विविशुस्तृणलोभिता: ॥ १२ ॥

भारत एवम् वत्स-पेषु भुञ्जानेषु अच्युत-आत्मसु वत्साः तु अन्तः-वने दूरम् विविशुः तृण-लोभिताः

तान् द‍ृष्ट्वा भयसन्त्रस्तानूचे कृष्णोऽस्य भीभयम् ।
मित्राण्याशान्मा विरमतेहानेष्ये वत्सकानहम् ॥ १३ ॥

तान् दृष्ट्वा भय-सन्त्रस्तान् ऊचे कृष्णः अस्य भी-भयम् मित्राणि आशात् मा विरमत इह आनेष्ये वत्सकान् अहम्

इत्युक्त्वाद्रिदरीकुञ्जगह्वरेष्वात्मवत्सकान् ।
विचिन्वन्भगवान्कृष्ण: सपाणिकवलो ययौ ॥ १४ ॥

इति उक्त्वा अद्रि-दरी-कुञ्ज-गह्वरेषु आत्म-वत्सकान् विचिन्वन् भगवान् कृष्णः स-पाणि-कवलः ययौ

अम्भोजन्मजनिस्तदन्तरगतो मायार्भकस्येशितु-
र्द्रष्टुं मञ्जु महित्वमन्यदपि तद्वत्सानितो वत्सपान् ।
नीत्वान्यत्र कुरूद्वहान्तरदधात् खेऽवस्थितो य: पुरा
द‍ृष्ट्वाघासुरमोक्षणं प्रभवत: प्राप्त: परं विस्मयम् ॥ १५ ॥

अम्भोजन्म-जनिः तत्-अन्तर-गतः माया-अर्भकस्य ईशितुः द्रष्टुम् मञ्जु महित्वम् अन्यत् अपि तत्-वत्सान् इतः वत्स-पान् नीत्वा अन्यत्र कुरूद्वह अन्तर-दधात् खे अवस्थितः यः पुरा दृष्ट्वा अघासुर-मोक्षणम् प्रभवतः प्राप्तः परम् विस्मयम्

ततो वत्सानद‍ृष्ट्वैत्य पुलिनेऽपि च वत्सपान् ।
उभावपि वने कृष्णो विचिकाय समन्तत: ॥ १६ ॥

ततः वत्सान् अदृष्ट्वा एत्य पुलिने अपि च वत्सपान् उभौ अपि वने कृष्णः विचिकाय समन्ततः

क्‍वाप्यद‍ृष्ट्वान्तर्विपिने वत्सान्पालांश्च विश्ववित् ।
सर्वं विधिकृतं कृष्ण: सहसावजगाम ह ॥ १७ ॥

क्व अपि अदृष्ट्वा अन्तः-विपिने वत्सान् पालान् च विश्व-वित् सर्वम् विधि-कृतम् कृष्णः सहसा अवजगाम ह

तत: कृष्णो मुदं कर्तुं तन्मातृणां च कस्य च ।
उभयायितमात्मानं चक्रे विश्वकृदीश्वर: ॥ १८ ॥

ततः कृष्णः मुदम् कर्तुम् तत्-मातॄणाम् च कस्य च उभयायितम् आत्मानम् चक्रे विश्व-कृत् ईश्वरः

यावद् वत्सपवत्सकाल्पकवपुर्यावत् कराङ्‌‌घ्र्यादिकं
यावद् यष्टिविषाणवेणुदलशिग् यावद् विभूषाम्बरम् ।
यावच्छीलगुणाभिधाकृतिवयो यावद् विहारादिकं
सर्वं विष्णुमयं गिरोऽङ्गवदज: सर्वस्वरूपो बभौ ॥ १९ ॥

यावत् वत्सप वत्सक-अल्पक-वपुः यावत् कर-अङ्घ्रि-आदिकम् यावत् यष्टि-विषाण-वेणु-दल-शिक् यावत् विभूषा-अम्बरम् यावत् शील-गुण-अभिधा-आकृति-वयः यावत् विहार-आदिकम् सर्वम् विष्णु-मयम् गिरः अङ्ग-वत् अजः सर्व-स्वरूपः बभौ

स्वयमात्मात्मगोवत्सान् प्रतिवार्यात्मवत्सपै: ।
क्रीडन्नात्मविहारैश्च सर्वात्मा प्राविशद् व्रजम् ॥ २० ॥

स्वयम् आत्मा आत्म-गो-वत्सान् प्रतिवार्य आत्म-वत्सपैः क्रीडन् आत्म-विहारैः च सर्व-आत्मा प्राविशत् व्रजम्

तत्तद्वत्सान्पृथङ्‌नीत्वा तत्तद्गोष्ठे निवेश्य स: ।
तत्तदात्माभवद् राजंस्तत्तत्सद्म प्रविष्टवान् ॥ २१ ॥

तत्-तत्-वत्सान् पृथक् नीत्वा तत्-तत्-गोष्ठे निवेश्य सः तत्-तत्-आत्मा अभवत् राजन् तत्-तत्-सद्म प्रविष्टवान्

तन्मातरो वेणुरवत्वरोत्थिता
उत्थाप्य दोर्भि: परिरभ्य निर्भरम् ।
स्‍नेहस्‍नुतस्तन्यपय:सुधासवं
मत्वा परं ब्रह्म सुतानपाययन् ॥ २२ ॥

तत्-मातरः वेणु-रव त्वर उत्थिताः उत्थाप्य दोर्भिः परिरभ्य निर्भरम् स्नेह-स्नुत स्तन्य-पयः सुधा-आसवम् मत्वा परम् ब्रह्म सुतान् अपाययन्

ततो नृपोन्मर्दनमज्जलेपना-
लङ्काररक्षातिलकाशनादिभि: ।
संलालित: स्वाचरितै: प्रहर्षयन्
सायं गतो यामयमेन माधव: ॥ २३ ॥

ततः नृप उन्मर्दन मज्ज लेपन अलङ्कार रक्षा तिलक अशन-आदिभिः संलालितः स्व-आचरितैः प्रहर्ष-यन् सायम् गतः याम-यमेन माधवः

गावस्ततो गोष्ठमुपेत्य सत्वरं
हुङ्कारघोषै: परिहूतसङ्गतान् ।
स्वकान् स्वकान् वत्सतरानपाययन्
मुहुर्लिहन्त्य: स्रवदौधसं पय: ॥ २४ ॥

गावः ततः गोष्ठम् उपेत्य सत्वरम् हुङ्कार-घोषैः परिहूत-सङ्गतान् स्वकान् स्वकान् वत्सतरान् अपाययन् मुहुः लिहन्त्यः स्रवत् औधसम् पयः

गोगोपीनां मातृतास्मिन्नासीत्स्‍नेहर्धिकां विना ।
पुरोवदास्वपि हरेस्तोकता मायया विना ॥ २५ ॥

गो-गोपीनाम् मातृता अस्मिन् आसीत् स्नेह ऋधिकाम् विना पुरः-वत् आसु अपि हरेः तोकता मायया विना

व्रजौकसां स्वतोकेषु स्‍नेहवल्‍ल्याब्दमन्वहम् ।
शनैर्नि:सीम ववृधे यथा कृष्णे त्वपूर्ववत् ॥ २६ ॥

व्रज-ओकसाम् स्व-तोकेषु स्नेह-वल्ली आ-अब्दम् अनु-अहम् शनैः निःसीम ववृधे यथा कृष्णे तु अपूर्व-वत्

इत्थमात्मात्मनात्मानं वत्सपालमिषेण स: ।
पालयन् वत्सपो वर्षं चिक्रीडे वनगोष्ठयो: ॥ २७ ॥

इत्थम् आत्मा आत्मना आत्मानम् वत्स-पाल-मिषेण सः पालयन् वत्स-पः वर्षम् चिक्रीडे वन-गोष्ठयोः

एकदा चारयन् वत्सान्सरामो वनमाविशत् ।
पञ्चषासु त्रियामासु हायनापूरणीष्वज: ॥ २८ ॥

एकदा चारयन् वत्सान् स-रामः वनम् आविशत् पञ्च-षासु त्रि-यामासु हायन अपूरणीषु अजः

ततो विदूराच्चरतो गावो वत्सानुपव्रजम् ।
गोवर्धनाद्रिशिरसि चरन्त्यो दद‍ृशुस्तृणम् ॥ २९ ॥

ततः विदूरात् चरतः गावः वत्सान् उपव्रजम् गोवर्धन-अद्रि-शिरसि चरन्त्यः ददृशुः तृणम्

द‍ृष्ट्वाथ तत्स्‍नेहवशोऽस्मृतात्मा
स गोव्रजोऽत्यात्मपदुर्गमार्ग: ।
द्विपात्ककुद्ग्रीव उदास्यपुच्छो-
ऽगाद्धुङ्कृतैरास्रुपया जवेन ॥ ३० ॥

दृष्ट्वा अथ तत्-स्नेह-वशः अस्मृत-आत्मा सः गो-व्रजः अति-आत्म-प-दुर्ग-मार्गः द्वि-पात् ककुत्-ग्रीवः उदास्य-पुच्छः अगात् हुङ्कृतैः आस्रु-पयाः जवेन

समेत्य गावोऽधो वत्सान् वत्सवत्योऽप्यपाययन् ।
गिलन्त्य इव चाङ्गानि लिहन्त्य: स्वौधसं पय: ॥ ३१ ॥

समेत्य गावः अधः वत्सान् वत्स-वत्यः अपि अपाययन् गिलन्त्यः इव च अङ्गानि लिहन्त्यः स्व-ओधसम् पयः

गोपास्तद्रोधनायासमौघ्यलज्जोरुमन्युना ।
दुर्गाध्वकृच्छ्रतोऽभ्येत्य गोवत्सैर्दद‍ृशु: सुतान् ॥ ३२ ॥

गोपाः तत्-रोधन-आयास मौघ्य लज्जा उरु-मन्युना दुर्ग-अध्व-कृच्छ्रतः अभ्येत्य गो-वत्सैः ददृशुः सुतान्

तदीक्षणोत्प्रेमरसाप्लुताशया
जातानुरागा गतमन्यवोऽर्भकान् ।
उदुह्य दोर्भि: परिरभ्य मूर्धनि
घ्राणैरवापु: परमां मुदं ते ॥ ३३ ॥

तत्-ईक्षण-उत्प्रेम-रस-आप्लुत-आशयाः जात-अनुरागाः गत-मन्यवः अर्भकान् उदुह्य दोर्भिः परिरभ्य मूर्धनि घ्राणैः अवापुः परमाम् मुदम् ते

तत: प्रवयसो गोपास्तोकाश्लेषसुनिर्वृता: ।
कृच्छ्राच्छनैरपगतास्तदनुस्मृत्युदश्रव: ॥ ३४ ॥

ततः प्रवयसः गोपाः तोक-आश्लेष-सुनिर्वृताः कृच्छ्रात् शनैः अपगताः तत्-अनुस्मृति-उद-श्रवः

व्रजस्य राम: प्रेमर्धेर्वीक्ष्यौत्कण्ठ्यमनुक्षणम् ।
मुक्तस्तनेष्वपत्येष्वप्यहेतुविदचिन्तयत् ॥ ३५ ॥

व्रजस्य रामः प्रेम-ऋधेः वीक्ष्य औत्-कण्ठ्यम् अनु-क्षणम् मुक्त-स्तनेषु अपत्येषु अपि अहेतु-वित् अचिन्तयत्

किमेतदद्भ‍ुतमिव वासुदेवेऽखिलात्मनि ।
व्रजस्य सात्मनस्तोकेष्वपूर्वं प्रेम वर्धते ॥ ३६ ॥

किम् एतत् अद्भुतम् इव वासुदेवे अखिल-आत्मनि व्रजस्य स-आत्मनः तोकेषु अपूर्वम् प्रेम वर्धते

केयं वा कुत आयाता दैवी वा नार्युतासुरी ।
प्रायो मायास्तु मे भर्तुर्नान्या मेऽपि विमोहिनी ॥ ३७ ॥

का इयम् वा कुतः आयाता दैवी वा नारी उत आसुरी प्रायः माया अस्तु मे भर्तुः न अन्या मे अपि विमोहिनी

इति सञ्चिन्त्य दाशार्हो वत्सान्सवयसानपि ।
सर्वानाचष्ट वैकुण्ठं चक्षुषा वयुनेन स: ॥ ३८ ॥

इति सञ्चिन्त्य दाशार्हः वत्सान् स-वयसान् अपि सर्वान् आचष्ट वैकुण्ठम् चक्षुषा वयुनेन सः

नैते सुरेशा ऋषयो न चैते
त्वमेव भासीश भिदाश्रयेऽपि ।
सर्वं पृथक्त्वं निगमात् कथं वदे-
त्युक्तेन वृत्तं प्रभुणा बलोऽवैत् ॥ ३९ ॥

न एते सुर-ईशाः ऋषयः न च एते त्वम् एव भासि ईश भित्-आश्रये अपि सर्वम् पृथक् त्वम् निगमात् कथम् वद इति उक्तेन वृत्तम् प्रभुणा बलः अवैत्

तावदेत्यात्मभूरात्ममानेन त्रुट्यनेहसा ।
पुरोवदाब्दं क्रीडन्तं दद‍ृशे सकलं हरिम् ॥ ४० ॥

तावत् एत्य आत्म-भूः आत्म-मानेन त्रुटि-अनेहसा पुरः-वत् आ-अब्दम् क्रीडन्तम् ददृशे स-कलम् हरिम्

यावन्तो गोकुले बाला: सवत्सा: सर्व एव हि ।
मायाशये शयाना मे नाद्यापि पुनरुत्थिता: ॥ ४१ ॥

यावन्तः गोकुले बालाः स-वत्साः सर्वे एव हि माया-आशये शयानाः मे न अद्य अपि पुनः उत्थिताः

इत एतेऽत्र कुत्रत्या मन्मायामोहितेतरे ।
तावन्त एव तत्राब्दं क्रीडन्तो विष्णुना समम् ॥ ४२ ॥

इतः एते अत्र कुत्रत्याः मत्-माया-मोहित-इतरे तावन्तः एव तत्र आ-अब्दम् क्रीडन्तः विष्णुना समम्

एवमेतेषु भेदेषु चिरं ध्यात्वा स आत्मभू: ।
सत्या: के कतरे नेति ज्ञातुं नेष्टे कथञ्चन ॥ ४३ ॥

एवम् एतेषु भेदेषु चिरम् ध्यात्वा सः आत्म-भूः सत्याः के कतरे न इति ज्ञातुम् न इष्टे कथञ्चन

एवं सम्मोहयन् विष्णुं विमोहं विश्वमोहनम् ।
स्वयैव माययाजोऽपि स्वयमेव विमोहित: ॥ ४४ ॥

एवम् सम्मोहयन् विष्णुम् विमोहम् विश्व-मोहनम् स्वया एव मायया अजः अपि स्वयम् एव विमोहितः

तम्यां तमोवन्नैहारं खद्योतार्चिरिवाहनि ।
महतीतरमायैश्यं निहन्त्यात्मनि युञ्जत: ॥ ४५ ॥

तम्याम् तमः-वत् नैहारम् खद्योत-अर्चिः इव अहनि महति इतर-माया ऐश्यम् निहन्ति आत्मनि युञ्जतः

तावत् सर्वे वत्सपाला: पश्यतोऽजस्य तत्क्षणात् ।
व्यद‍ृश्यन्त घनश्यामा: पीतकौशेयवासस: ॥ ४६ ॥

तावत् सर्वे वत्स-पालाः पश्यतः अजस्य तत्-क्षणात् व्यदृश्यन्त घन-श्यामाः पीत-कौशेय-वाससः

चतुर्भुजा: शङ्खचक्रगदाराजीवपाणय: ।
किरीटिन: कुण्डलिनो हारिणो वनमालिन: ॥ ४७ ॥
श्रीवत्साङ्गददोरत्नकम्बुकङ्कणपाणय: ।
नूपुरै: कटकैर्भाता: कटिसूत्राङ्गुलीयकै: ॥ ४८ ॥

चतुः-भुजाः शङ्ख-चक्र-गदा-राजीव-पाण-यः किरीटिनः कुण्डलिनः हारिणः वन-मालिनः श्रीवत्स-अङ्गद-दो-रत्न-कम्बु-कङ्कण-पाणयः नूपुरैः कटकैः भाताः कटि-सूत्र-अङ्गुली-यकैः

आङ्‍‍घ्रिमस्तकमापूर्णास्तुलसीनवदामभि: ।
कोमलै: सर्वगात्रेषु भूरिपुण्यवदर्पितै: ॥ ४९ ॥

आ-अङ्घ्रि-मस्तकम् आपूर्णाः तुलसी-नव-दामभिः कोमलैः सर्व-गात्रेषु भूरि-पुण्यवत्-अर्पितैः

चन्द्रिकाविशदस्मेरै: सारुणापाङ्गवीक्षितै: ।
स्वकार्थानामिव रज:सत्त्वाभ्यां स्रष्टृपालका: ॥ ५० ॥

चन्द्रिका-विशद-स्मेरैः स-अरुण-अपाङ्ग-वीक्षितैः स्वक-अर्थानाम् इव रजः-सत्त्वाभ्याम् स्रष्टृ-पालकाः

आत्मादिस्तम्बपर्यन्तैर्मूर्तिमद्भ‍िश्चराचरै: ।
नृत्यगीताद्यनेकार्है: पृथक्पृथगुपासिता: ॥ ५१ ॥

आत्म-आदि-स्तम्ब-पर्यन्तैः मूर्ति-मद्भिः चर-अचरैः नृत्य-गीत-आदि-अनेक-अर्हैः पृथक् पृथक् उपासिताः

अणिमाद्यैर्महिमभिरजाद्याभिर्विभूतिभि: ।
चतुर्विंशतिभिस्तत्त्वै: परीता महदादिभि: ॥ ५२ ॥

अणिमा-आद्यैः महिमभिः अजा-आद्याभिः विभूतिभिः चतुः-विंशतिभिः तत्त्वैः परीताः महत्-आदिभिः

कालस्वभावसंस्कारकामकर्मगुणादिभि: ।
स्वमहिध्वस्तमहिभिर्मूर्तिमद्भ‍िरुपासिता: ॥ ५३ ॥

काल स्वभाव संस्कार काम कर्म गुण आदिभिः स्व-महि-ध्वस्त-महिभिः मूर्ति-मद्भिः उपासिताः

सत्यज्ञानानन्तानन्दमात्रैकरसमूर्तय: ।
अस्पृष्टभूरिमाहात्म्या अपि ह्युपनिषद्‍‌द‍ृशाम् ॥ ५४ ॥

सत्य ज्ञान अनन्त आनन्द मात्र एक-रस मूर्तयः अस्पृष्ट-भूरि-माहात्म्याः अपि हि उपनिषत्-दृशाम्

एवं सकृद् ददर्शाज: परब्रह्मात्मनोऽखिलान् ।
यस्य भासा सर्वमिदं विभाति सचराचरम् ॥ ५५ ॥

एवम् सकृत् ददर्श अजः पर-ब्रह्म आत्मनः अखिलान् यस्य भासा सर्वम् इदम् विभाति स-चर-अचरम्

ततोऽतिकुतुकोद्‌वृत्यस्तिमितैकादशेन्द्रिय: ।
तद्धाम्नाभूदजस्तूष्णीं पूर्देव्यन्तीव पुत्रिका ॥ ५६ ॥

ततः अतिकुतुक-उद्वृत्य-स्तिमित-एकादश-इन्द्रियः तद्-धाम्ना अभूत् अजः तूष्णीम् पूः-देवी-अन्ति इव पुत्रिका

इतीरेशेऽतर्क्ये निजमहिमनि स्वप्रमितिके
परत्राजातोऽतन्निरसनमुखब्रह्मकमितौ ।
अनीशेऽपि द्रष्टुं किमिदमिति वा मुह्यति सति
चच्छादाजो ज्ञात्वा सपदि परमोऽजाजवनिकाम् ॥ ५७ ॥

इति इरा-ईशे अतर्क्ये निज-महिमनि स्व-प्रमितिके परत्र अजातः अतत् निरसन-मुख ब्रह्मक मितौ अनीशे अपि द्रष्टुम् किम् इदम् इति वा मुह्यति सति चच्छाद अजः ज्ञात्वा सपदि परमः अजा-जवनिकाम्

ततोऽर्वाक्प्रतिलब्धाक्ष: क: परेतवदुत्थित: ।
कृच्छ्रादुन्मील्य वै द‍ृष्टीराचष्टेदं सहात्मना ॥ ५८ ॥

ततः अर्वाक् प्रतिलब्ध-अक्षः कः परेत-वत् उत्थितः कृच्छ्रात् उन्मील्य वै दृष्टीः आचष्ट इदम् सह-आत्मना

सपद्येवाभित: पश्यन् दिशोऽपश्यत्पुर:स्थितम् ।
वृन्दावनं जनाजीव्यद्रुमाकीर्णं समाप्रियम् ॥ ५९ ॥

सपदि एव अभितः पश्यन् दिशः अपश्यत् पुरः-स्थितम् वृन्दावनम् जन-आजीव्य-द्रुम-आकीर्णम् समा-प्रियम्

यत्र नैसर्गदुर्वैरा: सहासन् नृमृगादय: ।
मित्राणीवाजितावासद्रुतरुट्‌‌तर्षकादिकम् ॥ ६० ॥

यत्र नैसर्ग दुर्वैराः सह आसन् नृ मृग-आदयः मित्राणि इव अजित आवास द्रुत रुट् तर्षक-आदिकम्

तत्रोद्वहत् पशुपवंशशिशुत्वनाट्यं
ब्रह्माद्वयं परमनन्तमगाधबोधम् ।
वत्सान् सखीनिव पुरा परितो विचिन्व-
देकं सपाणिकवलं परमेष्ठ्यचष्ट ॥ ६१ ॥

तत्र उद्वहत् पशुप-वंश-शिशुत्व-नाट्यम् ब्रह्म अद्वयम् परम् अनन्तम् अगाध-बोधम् वत्सान् सखीन् इव पुरा परितः विचिन्वत् एकम् स-पाणि-कवलम् परमेष्ठी अचष्ट

द‍ृष्ट्वा त्वरेण निजधोरणतोऽवतीर्य
पृथ्व्यां वपु: कनकदण्डमिवाभिपात्य ।
स्पृष्ट्वा चतुर्मुकुटकोटिभिरङ्‍‍घ्रियुग्मं
नत्वा मुदश्रुसुजलैरकृताभिषेकम् ॥ ६२ ॥

दृष्ट्वा त्वरेण निज-धोरणतः अवतीर्य पृथ्व्याम् वपुः कनक-दण्डम् इव अभिपात्य स्पृष्ट्वा चतुः-मुकुट-कोटि-भिः अङ्घ्रि-युग्मम् नत्वा मुत्-अश्रु-सु-जलैः अकृत अभिषेकम्

उत्थायोत्थाय कृष्णस्य चिरस्य पादयो: पतन् ।
आस्ते महित्वं प्राग्द‍ृष्टं स्मृत्वा स्मृत्वा पुन: पुन: ॥ ६३ ॥

उत्थाय उत्थाय कृष्णस्य चिरस्य पादयोः पतन् आस्ते महित्वम् प्राक्-दृष्टम् स्मृत्वा स्मृत्वा पुनः पुनः

शनैरथोत्थाय विमृज्य लोचने
मुकुन्दमुद्वीक्ष्य विनम्रकन्धर: ।
कृताञ्जलि: प्रश्रयवान् समाहित:
सवेपथुर्गद्गदयैलतेलया ॥ ६४ ॥
ज्ञाने प्रयासमुदपास्य नमन्त एव
जीवन्ति सन्मुखरितां भवदीयवार्ताम् ।
स्थाने स्थिता: श्रुतिगतां तनुवाङ्‌मनोभि-
र्ये प्रायशोऽजित जितोऽप्यसि तैस्त्रिलोक्याम् ॥

शनैः अथ उत्थाय विमृज्य लोचने मुकुन्दम् उद्वीक्ष्य विनम्र-कन्धरः कृत-अञ्जलिः प्रश्रय-वान् समाहितः स-वेपथुः गद्गदया ऐलत ईलया

श्रीब्रह्मोवाच
नौमीड्य तेऽभ्रवपुषे तडिदम्बराय
गुञ्जावतंसपरिपिच्छलसन्मुखाय ।
वन्यस्रजे कवलवेत्रविषाणवेणु-
लक्ष्मश्रिये मृदुपदे पशुपाङ्गजाय ॥ १ ॥

श्री-ब्रह्मा उवाच नौमि ईड्य ते अभ्र वपुषे तडित् अम्बराय गुञ्जा अवतंस परिपिच्छ लसत् मुखाय वन्य-स्रजे कवल वेत्र विषाण वेणु लक्ष्म श्रिये मृदु पदे पशु-प अङ्ग-जाय

अस्यापि देव वपुषो मदनुग्रहस्य
स्वेच्छामयस्य न तु भूतमयस्य कोऽपि ।
नेशे महि त्ववसितुं मनसान्तरेण
साक्षात्तवैव किमुतात्मसुखानुभूते: ॥ २ ॥

अस्य अपि देव वपुषः मत्-अनुग्रहस्य स्व-इच्छा-मयस्य न तु भूत-मयस्य कः अपि न ईशे महि तु अवसितुम् मनसा अन्तरेण साक्षात् तव एव किम् उत आत्म सुख अनुभूतेः

ज्ञाने प्रयासमुदपास्य नमन्त एव
जीवन्ति सन्मुखरितां भवदीयवार्ताम् ।
स्थाने स्थिता: श्रुतिगतां तनुवाङ्‌मनोभि-
र्ये प्रायशोऽजित जितोऽप्यसि तैस्त्रिलोक्याम् ॥ ३ ॥

ज्ञाने प्रयासम् उदपास्य नमन्तः एव जीवन्ति सत्-मुखरिताम् भवदीय-वार्ताम् स्थाने स्थिताः श्रुति-गताम् तनु वाक् मनोभिः ये प्रायशः अजित जितः अपि असि तैः त्रि-लोक्याम्

श्रेय:सृतिं भक्तिमुदस्य ते विभो
क्लिश्यन्ति ये केवलबोधलब्धये ।
तेषामसौ क्लेशल एव शिष्यते
नान्यद् यथा स्थूलतुषावघातिनाम् ॥ ४ ॥

श्रेयः सृतिम् भक्तिम् उदस्य ते विभो क्लिश्यन्ति ये केवल बोध लब्धये तेषाम् असौ क्लेशलः एव शिष्यते न अन्यत् यथा स्थूल-तुष अवघातिनाम्

पुरेह भूमन् बहवोऽपि योगिन-
स्त्वदर्पितेहा निजकर्मलब्धया ।
विबुध्य भक्त्यैव कथोपनीतया
प्रपेदिरेऽञ्जोऽच्युत ते गतिं पराम् ॥ ५ ॥

पुरा इह भूमन् बहवः अपि योगिनः त्वत् अर्पित ईहाः निज-कर्म लब्धया विबुध्य भक्त्या एव कथा-उपनीतया प्रपेदिरे अञ्जः अच्युत ते गतिम् पराम्

तथापि भूमन्महिमागुणस्य ते
विबोद्धुमर्हत्यमलान्तरात्मभि: ।
अविक्रियात् स्वानुभवादरूपतो
ह्यनन्यबोध्यात्मतया न चान्यथा ॥ ६ ॥

तथा अपि भूमन् महिमा अगुणस्य ते विबोद्धुम् अर्हति अमल अन्तः-आत्मभिः अविक्रियात् स्व-अनुभवात् अरूपतः हि अनन्य-बोध्य-आत्मतया न च अन्यथा

गुणात्मनस्तेऽपि गुणान् विमातुं
हितावतीर्णस्य क ईशिरेऽस्य ।
कालेन यैर्वा विमिता: सुकल्पै-
र्भूपांशव: खे मिहिका द्युभास: ॥ ७ ॥

गुण-आत्मनः ते अपि गुणान् विमातुम् हित-अवतीर्णस्य के ईशिरे अस्य कालेन यैः वा विमिताः सु-कल्पैः भू-पांशवः खे मिहिकाः द्यु-भासः

तत्तेऽनुकम्पां सुसमीक्षमाणो
भुञ्जान एवात्मकृतं विपाकम् ।
हृद्वाग्वपुर्भिर्विदधन्नमस्ते
जीवेत यो मुक्तिपदे स दायभाक् ॥ ८ ॥

तत् ते अनुकम्पाम् सु-समीक्षमाणः भुञ्जानः एव आत्म-कृतम् विपाकम् हृत् वाक् वपुर्भिः विदधन् नमः ते जीवेत यः मुक्ति-पदे सः दाय-भाक्

पश्येश मेऽनार्यमनन्त आद्ये
परात्मनि त्वय्यपि मायिमायिनि ।
मायां वितत्येक्षितुमात्मवैभवं
ह्यहं कियानैच्छमिवार्चिरग्नौ ॥ ९ ॥

पश्य ईश मे अनार्यम् अनन्ते आद्ये पर-आत्मनि त्वयि अपि मायि-मायिनि मायाम् वितत्य ईक्षितुम् आत्म वैभवम् हि अहम् कियान् ऐच्छम् इव अर्चिः अग्नौ

अत: क्षमस्वाच्युत मे रजोभुवो
ह्यजानतस्त्वत्पृथगीशमानिन: ।
अजावलेपान्धतमोऽन्धचक्षुष
एषोऽनुकम्प्यो मयि नाथवानिति ॥ १० ॥

अतः क्षमस्व अच्युत मे रजः-भुवः हि अजानतः त्वत् पृथक् ईश मानिनः अज अवलेप अन्ध-तमः अन्ध चक्षुषः एषः अनुकम्प्यः मयि नाथ-वान् इति

क्‍वाहं तमोमहदहंखचराग्निवार्भू-
संवेष्टिताण्डघटसप्तवितस्तिकाय: ।
क्‍वेद‍ृग्विधाविगणिताण्डपराणुचर्या-
वाताध्वरोमविवरस्य च ते महित्वम् ॥ ११ ॥

क्व अहम् तमः महत् अहम् ख चर अग्नि वाः भू संवेष्टित अण्ड-घट सप्त-वितस्ति कायः क्व ईदृक् विधा अविगणित अण्ड पर-अणु चर्या वात-अध्व रोम विवरस्य च ते महित्वम्

उत्क्षेपणं गर्भगतस्य पादयो:
किं कल्पते मातुरधोक्षजागसे ।
किमस्तिनास्तिव्यपदेशभूषितं
तवास्ति कुक्षे: कियदप्यनन्त: ॥ १२ ॥

उत्क्षेपणम् गर्भ-गतस्य पादयोः किम् कल्पते मातुः अधोक्षज आगसे किम् अस्ति न अस्ति व्यपदेश भूषितम् तव अस्ति कुक्षेः कियत् अपि अनन्तः

जगत् त्रयान्तोदधिसम्प्लवोदे
नारायणस्योदरनाभिनालात् ।
विनिर्गतोऽजस्त्विति वाङ्‍‍‍‍न वै मृषा
किन्‍त्वीश्वर त्वन्न विनिर्गतोऽस्मि ॥ १३ ॥

जगत्-त्रय अन्त उदधि सम्प्लव उदे नारायणस्य उदर नाभि नालात् विनिर्गतः अजः तु इति वाक् न वै मृषा किन्तु ईश्वर त्वत् न विनिर्गतः अस्मि

नारायणस्त्वं न हि सर्वदेहिना-
मात्मास्यधीशाखिललोकसाक्षी ।
नारायणोऽङ्गं नरभूजलायना-
त्तच्चापि सत्यं न तवैव माया ॥ १४ ॥

नारायणः त्वम् न हि सर्व देहिनाम् आत्मा असि अधीश अखिल लोक साक्षी नारायणः अङ्गम् नर भू जल अयनात् तत् च अपि सत्यम् न तव एव माया

तच्चेज्जलस्थं तव सज्जगद्वपु:
किं मे न द‍ृष्टं भगवंस्तदैव ।
किं वा सुद‍ृष्टं हृदि मे तदैव
किं नो सपद्येव पुनर्व्यदर्शि ॥ १५ ॥

तत् चेत् जल-स्थम् तव सत् जगत् वपुः किम् मे न दृष्टम् भगवन् तदा एव किम् वा सु-दृष्टम् हृदि मे तदा एव किम् न उ सपदि एव पुनः व्यदर्शि

अत्रैव मायाधमनावतारे
ह्यस्य प्रपञ्चस्य बहि: स्फुटस्य ।
कृत्‍स्‍नस्य चान्तर्जठरे जनन्या
मायात्वमेव प्रकटीकृतं ते ॥ १६ ॥

अत्र एव माया-धमन अवतारे हि अस्य प्रपञ्चस्य बहिः स्फुटस्य कृत्स्नस्य च अन्तः जठरे जनन्याः मायात्वम् एव प्रकटी-कृतम् ते

यस्य कुक्षाविदं सर्वं सात्मं भाति यथा तथा ।
तत्त्वय्यपीह तत् सर्वं किमिदं मायया विना ॥ १७ ॥

यस्य कुक्षौ इदम् सर्वम् स-आत्मम् भाति यथा तथा तत् त्वयि अपि इह तत् सर्वम् किम् इदम् मायया विना

अद्यैव त्वद‍ृतेऽस्य किं मम न ते मायात्वमादर्शित-
मेकोऽसि प्रथमं ततो व्रजसुहृद्वत्सा: समस्ता अपि ।
तावन्तोऽसि चतुर्भुजास्तदखिलै: साकं मयोपासिता-
स्तावन्त्येव जगन्त्यभूस्तदमितं ब्रह्माद्वयं शिष्यते ॥ १८ ॥

अद्य एव त्वत् ऋते अस्य किम् मम न ते मायात्वम् आदर्शितम् एकः असि प्रथमम् ततः व्रज-सुहृत् वत्साः समस्ताः अपि तावन्तः असि चतुः-भुजाः तत् अखिलैः साकम् मया उपासिताः तावन्ति एव जगन्ति अभूः तत् अमितम् ब्रह्म अद्वयम् शिष्यते

अजानतां त्वत्पदवीमनात्म-
न्यात्मात्मना भासि वितत्य मायाम् ।
सृष्टाविवाहं जगतो विधान
इव त्वमेषोऽन्त इव त्रिनेत्र: ॥ १९ ॥

अजानताम् त्वत्-पदवीम् अनात्मनि आत्मा आत्मना भासि वितत्य मायाम् सृष्टौ इव अहम् जगतः विधाने इव त्वम् एषः अन्ते इव त्रि-नेत्रः

सुरेष्वृषिष्वीश तथैव नृष्वपि
तिर्यक्षु याद:स्वपि तेऽजनस्य ।
जन्मासतां दुर्मदनिग्रहाय
प्रभो विधात: सदनुग्रहाय च ॥ २० ॥

सुरेषु ऋषिषु ईश तथा एव नृषु अपि तिर्यक्षु यादःसु अपि ते अजनस्य जन्म असताम् दुर्मद निग्रहाय प्रभो विधातः सत् अनुग्रहाय च

को वेत्ति भूमन् भगवन् परात्मन्
योगेश्वरोतीर्भवतस्त्रिलोक्याम् ।
क्‍व वा कथं वा कति वा कदेति
विस्तारयन्क्रीडसि योगमायाम् ॥ २१ ॥

कः वेत्ति भूमन् भगवन् पर-आत्मन् योग-ईश्वर ऊतीः भवतः त्रि-लोक्याम् क्व वा कथम् वा कति वा कदा इति विस्तारयन् क्रीडसि योग-मायाम्

तस्मादिदं जगदशेषमसत्स्वरूपं
स्वप्नाभमस्तधिषणं पुरुदु:खदु:खम् ।
त्वय्येव नित्यसुखबोधतनावनन्ते
मायात उद्यदपि यत् सदिवावभाति ॥ २२ ॥

तस्मात् इदम् जगत् अशेषम् असत्-स्वरूपम् स्वप्न-आभम् अस्त-धिषणम् पुरु-दुःख-दुःखम् त्वयि एव नित्य सुख बोध तनौ अनन्ते मायातः उद्यत् अपि यत् सत् इव अवभाति

एकस्त्वमात्मा पुरुष: पुराण:
सत्य: स्वयंज्योतिरनन्त आद्य: ।
नित्योऽक्षरोऽजस्रसुखो निरञ्जन:
पूर्णाद्वयो मुक्त उपाधितोऽमृत: ॥ २३ ॥

एकः त्वम् आत्मा पुरुषः पुराणः सत्यः स्वयम्-ज्योतिः अनन्तः आद्यः नित्यः अक्षरः अजस्र-सुखः निरञ्जनः पूर्ण अद्वयः मुक्तः उपाधितः अमृतः

एवंविधं त्वां सकलात्मनामपि
स्वात्मानमात्मात्मतया विचक्षते ।
गुर्वर्कलब्धोपनिषत्सुचक्षुषा
ये ते तरन्तीव भवानृताम्बुधिम् ॥ २४ ॥

एवम्-विधम् त्वाम् सकल आत्मनाम् अपि स्व-आत्मानम् आत्म-आत्मतया विचक्षते गुरु अर्क लब्ध उपनिषत् सु-चक्षुषा ये ते तरन्ति इव भव अनृत अम्बुधिम्

आत्मानमेवात्मतयाविजानतां
तेनैव जातं निखिलं प्रपञ्चितम् ।
ज्ञानेन भूयोऽपि च तत् प्रलीयते
रज्ज्वामहेर्भोगभवाभवौ यथा ॥ २५ ॥

आत्मानम् एव आत्मतया अविजानताम् तेन एव जातम् निखिलम् प्रपञ्चितम् ज्ञानेन भूयः अपि च तत् प्रलीयते रज्ज्वाम् अहेः भोग भव-अभवौ यथा

अज्ञानसंज्ञौ भवबन्धमोक्षौ
द्वौ नाम नान्यौ स्त ऋतज्ञभावात् ।
अजस्रचित्यात्मनि केवले परे
विचार्यमाणे तरणाविवाहनी ॥ २६ ॥

अज्ञान संज्ञौ भव-बन्ध मोक्षौ द्वौ नाम न अन्यौ स्तः ऋत ज्ञ-भावात् अजस्र-चिति आत्मनि केवले परे विचार्यमाणे तरणौ इव अहनी

त्वामात्मानं परं मत्वा परमात्मानमेव च ।
आत्मा पुनर्बहिर्मृग्य अहोऽज्ञजनताज्ञता ॥ २७ ॥

त्वाम् आत्मानम् परम् मत्वा परम् आत्मानम् एव च आत्मा पुनः बहिः मृग्यः अहो अज्ञ जनता अज्ञता

अन्तर्भवेऽनन्त भवन्तमेव
ह्यतत्त्यजन्तो मृगयन्ति सन्त: ।
असन्तमप्यन्त्यहिमन्तरेण
सन्तं गुणं तं किमु यन्ति सन्त: ॥ २८ ॥

अन्तः-भवे अनन्त भवन्तम् एव हि अतत् त्यजन्तः मृगयन्ति सन्तः असन्तम् अपि अन्ति अहिम् अन्तरेण सन्तम् गुणम् तम् किम् उ यन्ति सन्तः

अथापि ते देव पदाम्बुजद्वय-
प्रसादलेशानुगृहीत एव हि ।
जानाति तत्त्वं भगवन् महिम्नो
न चान्य एकोऽपि चिरं विचिन्वन् ॥ २९ ॥

अथ अपि ते देव पद-अम्बुज-द्वय प्रसाद लेश अनुगृहीतः एव हि जानाति तत्त्वम् भगवत् महिम्नः न च अन्यः एकः अपि चिरम् विचिन्वन्

तदस्तु मे नाथ स भूरिभागो
भवेऽत्र वान्यत्र तु वा तिरश्चाम् ।
येनाहमेकोऽपि भवज्जनानां
भूत्वा निषेवे तव पादपल्लवम् ॥ ३० ॥

तत् अस्तु मे नाथ सः भूरि-भागः भवे अत्र वा अन्यत्र तु वा तिरश्चाम् येन अहम् एकः अपि भवत् जनानाम् भूत्वा निषेवे तव पाद-पल्लवम्

अहोऽतिधन्या व्रजगोरमण्य:
स्तन्यामृतं पीतमतीव ते मुदा ।
यासां विभो वत्सतरात्मजात्मना
यत्तृप्तयेऽद्यापि न चालमध्वरा: ॥ ३१ ॥

अहो अति-धन्याः व्रज गो रमण्यः स्तन्य अमृतम् पीतम् अतीव ते मुदा यासाम् विभो वत्सतर-आत्मज-आत्मना यत् तृप्तये अद्य अपि न च अलम् अध्वराः

अहो भाग्यमहो भाग्यं नन्दगोपव्रजौकसाम् ।
यन्मित्रं परमानन्दं पूर्णं ब्रह्म सनातनम् ॥ ३२ ॥

अहो भाग्यम् अहो भाग्यम् नन्द गोप व्रज-ओकसाम् यत् मित्रम् परम-आनन्दम् पूर्णम् ब्रह्म सनातनम्

एषां तु भाग्यमहिमाच्युत तावदास्ता-
मेकादशैव हि वयं बत भूरिभागा: ।
एतद्‌धृषीकचषकैरसकृत् पिबाम:
शर्वादयोऽङ्‌घ्य्रुदजमध्वमृतासवं ते ॥ ३३ ॥

एषाम् तु भाग्य महिमा अच्युत तावत् आस्ताम् एकादश एव हि वयम् बत भूरि-भागाः एतत् हृषीक चषकैः असकृत् पिबामः शर्व-आदयः अङ्घ्रि-उदज मधु अमृत-आसवम् ते

तद् भूरिभाग्यमिह जन्म किमप्यटव्यां
यद् गोकुलेऽपि कतमाङ्‍‍घ्रिरजोऽभिषेकम् ।
यज्जीवितं तु निखिलं भगवान् मुकुन्द-
स्त्वद्यापि यत्पदरज: श्रुतिमृग्यमेव ॥ ३४ ॥

तत् भूरि-भाग्यम् इह जन्म किम् अपि अटव्याम् यत् गोकुले अपि कतम अङ्घ्रि रजः अभिषेकम् यत् जीवितम् तु निखिलम् भगवान् मुकुन्दः तु अद्य अपि यत् पाद-रजः श्रुति मृग्यम् एव

एषां घोषनिवासिनामुत भवान् किं देव रातेति न-
श्चेतो विश्वफलात् फलं त्वदपरं कुत्राप्ययन् मुह्यति ।
सद्वेषादिव पूतनापि सकुला त्वामेव देवापिता
यद्धामार्थसुहृत्प्रियात्मतनयप्राणाशयास्त्वत्कृते ॥ ३५ ॥

एषाम् घोष-निवासिनाम् उत भवान् किम् देव राता इति नः चेतः विश्व-फलात् फलम् त्वत् अपरम् कुत्र अपि अयत् मुह्यति सत्-वेषात् इव पूतना अपि स-कुला त्वाम् एव देव आपिता यत् धाम अर्थ सुहृत् प्रिय आत्म तनय प्राण आशयाः त्वत्-कृते

तावद् रागादय: स्तेनास्तावत् कारागृहं गृहम् ।
तावन्मोहोऽङ्‍‍‍‍‍घ्रिनिगडो यावत् कृष्ण न ते जना: ॥ ३६ ॥

तावत् राग-आदयः स्तेनाः तावत् कारा-गृहम् गृहम् तावत् मोहः अङ्घ्रि निगडः यावत् कृष्ण न ते जनाः

प्रपञ्चं निष्प्रपञ्चोऽपि विडम्बयसि भूतले ।
प्रपन्नजनतानन्दसन्दोहं प्रथितुं प्रभो ॥ ३७ ॥

प्रपञ्चम् निष्प्रपञ्चः अपि विडम्बयसि भू-तले प्रपन्न जनता आनन्द-सन्दोहम् प्रथितुम् प्रभो

जानन्त एव जानन्तु किं बहूक्त्या न मे प्रभो ।
मनसो वपुषो वाचो वैभवं तव गोचर: ॥ ३८ ॥

जानन्तः एव जानन्तु किम् बहु-उक्त्या न मे प्रभो मनसः वपुषः वाचः वैभवम् तव गो-चरः

अनुजानीहि मां कृष्ण सर्वं त्वं वेत्सि सर्वद‍ृक् ।
त्वमेव जगतां नाथो जगदेतत्तवार्पितम् ॥ ३९ ॥

अनुजानीहि माम् कृष्ण सर्वम् त्वम् वेत्सि सर्व-दृक् त्वम् एव जगताम् नाथः जगत् एतत् तव अर्पितम्

श्रीकृष्ण वृष्णिकुलपुष्करजोषदायिन्
क्ष्मानिर्जरद्विजपशूदधिवृद्धिकारिन् ।
उद्धर्मशार्वरहर क्षितिराक्षसध्रु-
गाकल्पमार्कमर्हन् भगवन्नमस्ते ॥ ४० ॥

श्री-कृष्ण वृष्णि-कुल पुष्कर जोष दायिन् क्ष्मा निर्जर द्विज पशु उदधि वृद्धि कारिन् उद्धर्म शार्वर हर क्षिति राक्षस ध्रुक् आ-कल्पम् आ-अर्कम् अर्हन् भगवन् नमः ते

श्रीशुक उवाच
इत्यभिष्टूय भूमानं त्रि: परिक्रम्य पादयो: ।
नत्वाभीष्टं जगद्धाता स्वधाम प्रत्यपद्यत ॥ ४१ ॥

श्री-शुकः उवाच इति अभिष्टूय भूमानम् त्रिः परिक्रम्य पादयोः नत्वा अभीष्टम् जगत् धाता स्व-धाम प्रत्यपद्यत

ततोऽनुज्ञाप्य भगवान् स्वभुवं प्रागवस्थितान् ।
वत्सान् पुलिनमानिन्ये यथापूर्वसखं स्वकम् ॥ ४२ ॥

ततः अनुज्ञाप्य भगवान् स्व-भुवम् प्राक् अवस्थितान् वत्सान् पुलिनम् आनिन्ये यथा-पूर्व सखम् स्वकम्

एकस्मिन्नपि यातेऽब्दे प्राणेशं चान्तरात्मन: ।
कृष्णमायाहता राजन् क्षणार्धं मेनिरेऽर्भका: ॥ ४३ ॥

एकस्मिन् अपि याते अब्दे प्राण-ईशम् च अन्तरा आत्मनः कृष्ण माया आहताः राजन् क्षण-अर्धम् मेनिरे अर्भकाः

किं किं न विस्मरन्तीह मायामोहितचेतस: ।
यन्मोहितं जगत् सर्वमभीक्ष्णं विस्मृतात्मकम् ॥ ४४ ॥

किम् किम् न विस्मरन्ति इह माया-मोहित चेतसः यत् मोहितम् जगत् सर्वम् अभीक्ष्णम् विस्मृत-आत्मकम्

ऊचुश्च सुहृद: कृष्णं स्वागतं तेऽतिरंहसा ।
नैकोऽप्यभोजि कवल एहीत: साधु भुज्यताम् ॥ ४५ ॥

ऊचुः च सुहृदः कृष्णम् सु-आगतम् ते अति-रंहसा न एकः अपि अभोजि कवलः एहि इतः साधु भुज्यताम्

ततो हसन् हृषीकेशोऽभ्यवहृत्य सहार्भकै: ।
दर्शयंश्चर्माजगरं न्यवर्तत वनाद् व्रजम् ॥ ४६ ॥

ततः हसन् हृषीकेशः अभ्यवहृत्य सह अर्भकैः दर्शयन् चर्म आजगरम् न्यवर्तत वनात् व्रजम्

बर्हप्रसूनवनधातुविचित्रिताङ्ग:
प्रोद्दामवेणुदलश‍ृङ्गरवोत्सवाढ्य: ।
वत्सान् गृणन्ननुगगीतपवित्रकीर्ति-
र्गोपीद‍ृगुत्सवद‍ृशि: प्रविवेश गोष्ठम् ॥ ४७ ॥

बर्ह प्रसून वन-धातु विचित्रित अङ्गः प्रोद्दाम वेणु-दल शृङ्ग रव उत्सव आढ्यः वत्सान् गृणन् अनुग गीत पवित्र कीर्तिः गोपी दृक् उत्सव दृशिः प्रविवेश गोष्ठम्

अद्यानेन महाव्यालो यशोदानन्दसूनुना ।
हतोऽविता वयं चास्मादिति बाला व्रजे जगु: ॥ ४८ ॥

अद्य अनेन महा-व्यालः यशोदा नन्द सूनुना हतः अविताः वयम् च अस्मात् इति बालाः व्रजे जगुः

श्रीराजोवाच
ब्रह्मन् परोद्भ‍वे कृष्णे इयान् प्रेमा कथं भवेत् ।
योऽभूतपूर्वस्तोकेषु स्वोद्भ‍वेष्वपि कथ्यताम् ॥ ४९ ॥

श्री-राजा उवाच ब्रह्मन् पर-उद्भवे कृष्णे इयान् प्रेमा कथम् भवेत् यः अभूत-पूर्वः तोकेषु स्व-उद्भवेषु अपि कथ्यताम्

श्रीशुक उवाच
सर्वेषामपि भूतानां नृप स्वात्मैव वल्लभ: ।
इतरेऽपत्यवित्ताद्यास्तद्वल्लभतयैव हि ॥ ५० ॥

श्री-शुकः उवाच सर्वेषाम् अपि भूतानाम् नृप स्व-आत्मा एव वल्लभः इतरे अपत्य वित्त आद्याः तत् वल्लभतया एव हि

तद् राजेन्द्र यथा स्नेह: स्वस्वकात्मनि देहिनाम् ।
न तथा ममतालम्बिपुत्रवित्तगृहादिषु ॥ ५१ ॥

तत् राज-इन्द्र यथा स्नेहः स्व-स्वक आत्मनि देहिनाम् न तथा ममता-आलम्बि पुत्र वित्त गृह आदिषु

देहात्मवादिनां पुंसामपि राजन्यसत्तम ।
यथा देह: प्रियतमस्तथा न ह्यनु ये च तम् ॥ ५२ ॥

देह-आत्म-वादिनाम् पुंसाम् अपि राजन्य-सत्-तम यथा देहः प्रिय-तमः तथा न हि अनु ये च तम्

देहोऽपि ममताभाक् चेत्तर्ह्यसौ नात्मवत् प्रिय: ।
यज्जीर्यत्यपि देहेऽस्मिन् जीविताशा बलीयसी ॥ ५३ ॥

देहः अपि ममता भाक् चेत् तर्हि असौ न आत्म-वत् प्रियः यत् जीर्यति अपि देहे अस्मिन् जीवित-आशा बलीयसी

तस्मात् प्रियतम: स्वात्मा सर्वेषामपि देहिनाम् ।
तदर्थमेव सकलं जगदेतच्चराचरम् ॥ ५४ ॥

तस्मात् प्रिय-तमः स्व-आत्मा सर्वेषाम् अपि देहिनाम् तत्-अर्थम् एव सकलम् जगत् एतत् चर-अचरम्

कृष्णमेनमवेहि त्वमात्मानमखिलात्मनाम् ।
जगद्धिताय सोऽप्यत्र देहीवाभाति मायया ॥ ५५ ॥

कृष्णम् एनम् अवेहि त्वम् आत्मानम् अखिल-आत्मनाम् जगत्-हिताय सः अपि अत्र देही इव आभाति मायया

वस्तुतो जानतामत्र कृष्णं स्थास्‍नु चरिष्णु च ।
भगवद्रूपमखिलं नान्यद् वस्त्विह किञ्चन ॥ ५६ ॥

वस्तुतः जानताम् अत्र कृष्णम् स्थास्नु चरिष्णु च भगवत्-रूपम् अखिलम् न अन्यत् वस्तु इह किञ्चन

सर्वेषामपि वस्तूनां भावार्थो भवति स्थित: ।
तस्यापि भगवान् कृष्ण: किमतद् वस्तु रूप्यताम् ॥ ५७ ॥

सर्वेषाम् अपि वस्तूनाम् भाव-अर्थः भवति स्थितः तस्य अपि भगवान् कृष्णः किम् अतत् वस्तु रूप्यताम्

समाश्रिता ये पदपल्लवप्लवं
महत्पदं पुण्ययशो मुरारे: ।
भवाम्बुधिर्वत्सपदं परं पदं
पदं पदं यद् विपदां न तेषाम् ॥ ५८ ॥

समाश्रिताः ये पद पल्लव प्लवम् महत् पदम् पुण्य यशः मुर-अरेः भव अम्बुधिः वत्स-पदम् परम् पदम् पदम् पदम् यत् विपदाम् न तेषाम्

एतत्ते सर्वमाख्यातं यत् पृष्टोऽहमिह त्वया ।
तत् कौमारे हरिकृतं पौगण्डे परिकीर्तितम् ॥ ५९ ॥

एतत् ते सर्वम् आख्यातम् यत् पृष्टः अहम् इह त्वया तत् कौमारे हरि-कृतम् पौगण्डे परिकीर्तितम्

एतत् सुहृद्भ‍िश्चरितं मुरारे-
रघार्दनं शाद्वलजेमनं च ।
व्यक्तेतरद् रूपमजोर्वभिष्टवं
श‍ृण्वन् गृणन्नेति नरोऽखिलार्थान् ॥ ६० ॥

एतत् सुहृद्भिः चरितम् मुरारेः अघ-अर्दनम् शाद्वल जेमनम् च व्यक्त-इतरत् रूपम् अज उरु अभिष्टवम् शृण्वन् गृणन् एति नरः अखिल-अर्थान्

एवं विहारै: कौमारै: कौमारं जहतुर्व्रजे ।
निलायनै: सेतुबन्धैर्मर्कटोत्‍प्लवनादिभि: ॥ ६१ ॥

एवम् विहारैः कौमारैः कौमारम् जहतुः व्रजे निलायनैः सेतु-बन्धैः मर्कट-उत्प्लवन आदिभिः

श्रीशुक उवाच
ततश्च पौगण्डवय:श्रीतौ व्रजे
बभूवतुस्तौ पशुपालसम्मतौ ।
गाश्चारयन्तौ सखिभि: समं पदै-
र्वृन्दावनं पुण्यमतीव चक्रतु: ॥ १ ॥

श्री-शुकः उवाच ततः च पौगण्ड वयः श्रितौ व्रजे बभूवतुः तौ पशु-पाल सम्मतौ गाः चारयन्तौ सखिभिः समम् पदैः वृन्दावनम् पुण्यम् अतीव चक्रतुः

तन्माधवो वेणुमुदीरयन् वृतो
गोपैर्गृणद्भ‍ि: स्वयशो बलान्वित: ।
पशून् पुरस्कृत्य पशव्यमाविशद्
विहर्तुकाम: कुसुमाकरं वनम् ॥ २ ॥

तत् माधवः वेणुम् उदीरयन् वृतः गोपैः गृणद्भिः स्व-यशः बल-अन्वितः पशून् पुरस्कृत्य पशव्यम् आविशत् विहर्तु-कामः कुसुम-आकरम् वनम्

तन्मञ्जुघोषालिमृगद्विजाकुलं
महन्मन:प्रख्यपय:सरस्वता ।
वातेन जुष्टं शतपत्रगन्धिना
निरीक्ष्य रन्तुं भगवान् मनो दधे ॥ ३ ॥

तत् मञ्जु घोष अलि मृग द्विज आकुलम् महत् मनः प्रख्य पयः सरस्वता वातेन जुष्टम् शत-पत्र गन्धिना निरीक्ष्य रन्तुम् भगवान् मनः दधे

स तत्र तत्रारुणपल्लवश्रिया
फलप्रसूनोरुभरेण पादयो: ।
स्पृशच्छिखान् वीक्ष्य वनस्पतीन् मुदा
स्मयन्निवाहाग्रजमादिपूरुष: ॥ ४ ॥

सः तत्र तत्र अरुण पल्लव श्रीया फल प्रसून उरु-भरेण पादयोः स्पृशत् शिखान् वीक्ष्य वनस्पतीन् मुदा स्मयन् इव आह अग्र-जम् आदि-पूरुषः

श्रीभगवानुवाच
अहो अमी देववरामरार्चितं
पादाम्बुजं ते सुमन:फलार्हणम् ।
नमन्त्युपादाय शिखाभिरात्मन-
स्तमोऽपहत्यै तरुजन्म यत्कृतम् ॥ ५ ॥

श्री-भगवान् उवाच अहो अमी देव-वर अमर अर्चितम् पाद-अम्बुजम् ते सुमनः फल अर्हणम् नमन्ति उपादाय शिखाभिः आत्मनः तमः अपहत्यै तरु-जन्म यत् कृतम्

एतेऽलिनस्तव यशोऽखिललोकतीर्थं
गायन्त आदिपुरुषानुपथं भजन्ते ।
प्रायो अमी मुनिगणा भवदीयमुख्या
गूढं वनेऽपि न जहत्यनघात्मदैवम् ॥ ६ ॥

एते अलिनः तव यशः अखिल-लोक तीर्थम् गायन्तः आदि-पुरुष अनुपथम् भजन्ते प्रायः अमी मुनि-गणाः भवदीय मुख्याः गूढम् वने अपि न जहति अनघ आत्म-दैवम्

नृत्यन्त्यमी शिखिन ईड्य मुदा हरिण्य:
कुर्वन्ति गोप्य इव ते प्रियमीक्षणेन ।
सूक्तैश्च कोकिलगणा गृहमागताय
धन्या वनौकस इयान् हि सतां निसर्ग: ॥ ७ ॥

नृत्यन्ति अमी शिखिनः ईड्य मुदा हरिण्यः कुर्वन्ति गोप्यः इव ते प्रियम् ईक्षणेन सूक्तैः च कोकिल-गणाः गृहम् आगताय धन्याः वन-ओकसः इयान् हि सताम् निसर्गः

धन्येयमद्य धरणी तृणवीरुधस्त्वत्-
पादस्पृशो द्रुमलता: करजाभिमृष्टा: ।
नद्योऽद्रय: खगमृगा: सदयावलोकै-
र्गोप्योऽन्तरेण भुजयोरपि यत्स्पृहा श्री: ॥ ८ ॥

धन्या इयम् अद्य धरणी तृण वीरुधः त्वत् पाद स्पृशः द्रुम लताः कर-ज अभिमृष्टाः नद्यः अद्रयः खग मृगाः सदय अवलोकैः गोप्यः अन्तरेण भुजयोः अपि यत् स्पृहा श्रीः

श्रीशुक उवाच
एवं वृन्दावनं श्रीमत् कृष्ण: प्रीतमना: पशून् ।
रेमे सञ्चारयन्नद्रे: सरिद्रोध:सु सानुग: ॥ ९ ॥

श्री-शुकः उवाच एवम् वृन्दावनम् श्रीमत् कृष्णः प्रीत-मनाः पशून् रेमे सञ्चारयन् अद्रेः सरित् रोधःसु स-अनुगः

क्‍वचिद् गायति गायत्सु मदान्धालिष्वनुव्रतै: ।
उपगीयमानचरित: पथि सङ्कर्षणान्वित: ॥ १० ॥
अनुजल्पति जल्पन्तं कलवाक्यै: शुकं क्‍वचित् ।
क्‍वचित्सवल्गु कूजन्तमनुकूजति कोकिलम् ।
क्‍वचिच्च कालहंसानामनुकूजति कूजितम् ।
अभिनृत्यति नृत्यन्तं बर्हिणं हासयन् क्‍वचित् ॥ ११ ॥
मेघगम्भीरया वाचा नामभिर्दूरगान् पशून् ।
क्‍वचिदाह्वयति प्रीत्या गोगोपालमनोज्ञया ॥ १२ ॥

क्वचित् गायति गायत्सु मद-अन्ध अलिषु अनुव्रतैः उपगीयमान चरितः पथि सङ्कर्षण-अन्वितः अनुजल्पति जल्पन्तम् कल-वाक्यैः शुकम् क्वचित् क्वचित् स वल्गु कूजन्तम् अनुकूजति कोकिलम् क्वचित् च कल-हंसानाम् अनुकूजति कूजितम् अभिनृत्यति नृत्यन्तम् बर्हिणम् हासयन् क्वचित् मेघ गम्भिरया वाचा नामभिः दूर-गान् पशून् क्वचित् आह्वयति प्रीत्या गो गोपाल मनः-ज्ञया

चकोरक्रौञ्चचक्राह्वभारद्वाजांश्च बर्हिण: ।
अनुरौति स्म सत्त्वानां भीतवद् व्याघ्रसिंहयो: ॥ १३ ॥

चकोर-क्रौञ्च-चक्राह्व-भारद्वाजान् च बर्हिणः अनुरौति स्म सत्त्वानाम् भीत-वत् व्याघ्र-सिंहयोः

क्‍वचित् क्रीडापरिश्रान्तं गोपोत्सङ्गोपबर्हणम् ।
स्वयं विश्रमयत्यार्यं पादसंवाहनादिभि: ॥ १४ ॥

क्वचित् क्रीडा परिश्रान्तम् गोप उत्सङ्ग उपबर्हणम् स्वयम् विश्रमयति आर्यम् पाद-संवाहन-आदिभिः

नृत्यतो गायत: क्‍वापि वल्गतो युध्यतो मिथ: ।
गृहीतहस्तौ गोपालान् हसन्तौ प्रशशंसतु: ॥ १५ ॥

नृत्यतः गायतः क्व अपि वल्गतः युध्यतः मिथः गृहीत-हस्तौ गोपालान् हसन्तौ प्रशशंसतुः

क्‍वचित् पल्लवतल्पेषु नियुद्धश्रमकर्शित: ।
वृक्षमूलाश्रय: शेते गोपोत्सङ्गोपबर्हण: ॥ १६ ॥

क्वचित् पल्लव तल्पेषु नियुद्ध श्रम कर्शितः वृक्ष मूल आश्रयः शेते गोप-उत्सङ्ग उपबर्हणः

पादसंवाहनं चक्रु: केचित्तस्य महात्मन: ।
अपरे हतपाप्मानो व्यजनै: समवीजयन् ॥ १७ ॥

पाद-संवाहनम् चक्रुः केचित् तस्य महा-आत्मनः अपरे हत-पाप्मानः व्यजनैः समवीजयन्

अन्ये तदनुरूपाणि मनोज्ञानि महात्मन: ।
गायन्ति स्म महाराज स्नेहक्लिन्नधिय: शनै: ॥ १८ ॥

अन्ये तत्-अनुरूपाणि मनः-ज्ञानि महा-आत्मनः गायन्ति स्म महा-राज स्नेह क्लिन्न धियः शनैः

एवं निगूढात्मगति: स्वमायया
गोपात्मजत्वं चरितैर्विडम्बयन् ।
रेमे रमालालितपादपल्लवो
ग्राम्यै: समं ग्राम्यवदीशचेष्टित: ॥ १९ ॥

एवम् निगूढ आत्म-गतिः स्व-मायया गोप-आत्मजत्वम् चरितैः विडम्बयन् रेमे रमा लालित पाद-पल्लवः ग्राम्यैः समम् ग्राम्य-वत् ईश-चेष्टितः

श्रीदामा नाम गोपालो रामकेशवयो: सखा ।
सुबलस्तोककृष्णाद्या गोपा: प्रेम्णेदमब्रुवन् ॥ २० ॥

श्रीदामा नाम गोपालः राम-केशवयोः सखा सुबल-स्तोककृष्ण-आद्याः गोपाः प्रेम्णा इदम् अब्रुवन्

राम राम महाबाहो कृष्ण दुष्टनिबर्हण ।
इतोऽविदूरे सुमहद् वनं तालालिसङ्कुलम् ॥ २१ ॥

राम राम महा-बाहो कृष्ण दुष्ट-निबर्हण इतः अविदूरे सु-महत् वनम् ताल-आलि सङ्कुलम्

फलानि तत्र भूरीणि पतन्ति पतितानि च ।
सन्ति किन्त्ववरुद्धानि धेनुकेन दुरात्मना ॥ २२ ॥

फलानि तत्र भूरीणि पतन्ति पतितानि च सन्ति किन्तु अवरुद्धानि धेनुकेन दुरात्मना

सोऽतिवीर्योऽसुरो राम हे कृष्ण खररूपधृक् ।
आत्मतुल्यबलैरन्यैर्ज्ञातिभिर्बहुभिर्वृत: ॥ २३ ॥

सः अति-वीर्यः असुरः राम हे कृष्ण खर-रूप धृक् आत्म-तुल्य बलैः अन्यैः ज्ञातिभिः बहुभिः वृतः

तस्मात् कृतनराहाराद् भीतैर्नृभिरमित्रहन् ।
न सेव्यते पशुगणै: पक्षिसङ्घैर्विवर्जितम् ॥ २४ ॥

तस्मात् कृत-नर-आहारात् भीतैः नृभिः अमित्र-हन् न सेव्यते पशु-गणैः पक्षि-सङ्घैः विवर्जितम्

विद्यन्तेऽभुक्तपूर्वाणि फलानि सुरभीणि च ।
एष वै सुरभिर्गन्धो विषूचीनोऽवगृह्यते ॥ २५ ॥

विद्यन्ते अभुक्त-पूर्वाणि फलानि सुरभीणि च एषः वै सुरभिः गन्धः विषूचीनः अवगृह्यते

प्रयच्छ तानि न: कृष्ण गन्धलोभितचेतसाम् ।
वाञ्छास्ति महती राम गम्यतां यदि रोचते ॥ २६ ॥

प्रयच्छ तानि नः कृष्ण गन्ध लोभित चेतसाम् वाञ्छा अस्ति महती राम गम्यताम् यदि रोचते

एवं सुहृद्वच: श्रुत्वा सुहृत्प्रियचिकीर्षया ।
प्रहस्य जग्मतुर्गोपैर्वृतौ तालवनं प्रभू ॥ २७ ॥

एवम् सुहृत् वचः श्रुत्वा सुहृत् प्रिय चिकीर्षया प्रहस्य जग्मतुः गोपैः वृतौ ताल-वनम् प्रभू

बल: प्रविश्य बाहुभ्यां तालान् सम्परिकम्पयन् ।
फलानि पातयामास मतङ्गज इवौजसा ॥ २८ ॥

बलः प्रविश्य बाहुभ्याम् तालान् सम्परिकम्पयन् फलानि पातयाम् आस मतम्-गजः इव ओजसा

फलानां पततां शब्दं निशम्यासुररासभ: ।
अभ्यधावत् क्षितितलं सनगं परिकम्पयन् ॥ २९ ॥

फलानाम् पतताम् शब्दम् निशम्य असुर-रासभः अभ्यधावत् क्षिति-तलम् स-नगम् परिकम्पयन्

समेत्य तरसा प्रत्यग् द्वाभ्यां पद्‌भ्यां बलं बली ।
निहत्योरसि काशब्दं मुञ्चन् पर्यसरत् खल: ॥ ३० ॥

समेत्य तरसा प्रत्यक् द्वाभ्याम् पद्भ्याम् बलम् बली निहत्य उरसि का-शब्दम् मुञ्चन् पर्यसरत् खलः

पुनरासाद्य संरब्ध उपक्रोष्टा पराक् स्थित: ।
चरणावपरौ राजन् बलाय प्राक्षिपद् रुषा ॥ ३१ ॥

पुनः आसाद्य संरब्धः उपक्रोष्टा पराक् स्थितः चरणौ अपरौ राजन् बलाय प्राक्षिपत् रुषा

स तं गृहीत्वा प्रपदोर्भ्रामयित्वैकपाणिना ।
चिक्षेप तृणराजाग्रे भ्रामणत्यक्तजीवितम् ॥ ३२ ॥

सः तम् गृहीत्वा प्रपदोः भ्रामयित्वा एक-पाणिना चिक्षेप तृण-राज-अग्रे भ्रामण त्यक्त जीवितम्

तेनाहतो महातालो वेपमानो बृहच्छिरा: ।
पार्श्वस्थं कम्पयन् भग्न: स चान्यं सोऽपि चापरम् ॥ ३३ ॥

तेन आहतः महा-तालः वेपमानः बृहत्-शिराः पार्श्व-स्थम् कम्पयन् भग्नः सः च अन्यम् सः अपि च अपरम्

बलस्य लीलयोत्सृष्टखरदेहहताहता: ।
तालाश्चकम्पिरे सर्वे महावातेरिता इव ॥ ३४ ॥

बलस्य लीलया उत्सृष्ट खर-देह हत-आहताः तालाः चकम्पिरे सर्वे महा-वात ईरिताः इव

नैतच्चित्रं भगवति ह्यनन्ते जगदीश्वरे ।
ओतप्रोतमिदं यस्मिंस्तन्तुष्वङ्ग यथा पट: ॥ ३५ ॥

न एतत् चित्रम् भगवति हि अनन्ते जगत्-ईश्वरे ओत-प्रोतम् इदम् यस्मिन् तन्तुषु अङ्ग यथा पटः

तत: कृष्णं च रामं च ज्ञातयो धेनुकस्य ये ।
क्रोष्टारोऽभ्यद्रवन् सर्वे संरब्धा हतबान्धवा: ॥ ३६ ॥

ततः कृष्णम् च रामम् च ज्ञातयः धेनुकस्य ये क्रोष्टारः अभ्यद्रवन् सर्वे संरब्धाः हत-बान्धवाः

तांस्तानापतत: कृष्णो रामश्च नृप लीलया ।
गृहीतपश्चाच्चरणान् प्राहिणोत्तृणराजसु ॥ ३७ ॥

तान् तान् आपततः कृष्णः रामः च नृप लीलया गृहीत पश्चात्-चरणान् प्राहिणोत् तृण-राजसु

फलप्रकरसङ्कीर्णं दैत्यदेहैर्गतासुभि: ।
रराज भू: सतालाग्रैर्घनैरिव नभस्तलम् ॥ ३८ ॥

फल-प्रकर सङ्कीर्णम् दैत्य-देहैः गत-असुभिः रराज भूः स-ताल-अग्रैः घनैः इव नभः-तलम्

तयोस्तत् सुमहत् कर्म निशम्य विबुधादय: ।
मुमुचु: पुष्पवर्षाणि चक्रुर्वाद्यानि तुष्टुवु: ॥ ३९ ॥

तयोः तत् सु-महत् कर्म निशम्य विबुध-आदयः मुमुचुः पुष्प-वर्षाणि चक्रुः वाद्यानि तुष्टुवुः

अथ तालफलान्यादन्मनुष्या गतसाध्वसा: ।
तृणं च पशवश्चेरुर्हतधेनुककानने ॥ ४० ॥

अथ ताल फलानि आदन् मनुष्याः गत-साध्वसाः तृणम् च पशवः चेरुः हत धेनुक कानने

कृष्ण: कमलपत्राक्ष: पुण्यश्रवणकीर्तन: ।
स्तूयमानोऽनुगैर्गोपै: साग्रजो व्रजमाव्रजत् ॥ ४१ ॥

कृष्णः कमल-पत्र-अक्षः पुण्य-श्रवण-कीर्तनः स्तूयमानः अनुगैः गोपैः स-अग्र-जः व्रजम् आव्रजत्

तं गोरजश्छुरितकुन्तलबद्धबर्ह-
वन्यप्रसूनरुचिरेक्षणचारुहासम् ।
वेणुम्क्वणन्तमनुगैरुपगीतकीर्तिं
गोप्यो दिद‍ृक्षितद‍ृशोऽभ्यगमन् समेता: ॥ ४२ ॥

तम् गो-रजः छुरित कुन्तल बद्ध बर्ह वन्य-प्रसून रुचिर-ईक्षण चारु-हासम् वेणुम् क्वणन्तम् अनुगैः उपगीत कीर्तिम् गोप्यः दिदृक्षित दृशः अभ्यगमन् समेताः

पीत्वा मुकुन्दमुखसारघमक्षिभृङ्गै-
स्तापं जहुर्विरहजं व्रजयोषितोऽह्नि ।
तत्सत्कृतिं समधिगम्य विवेश गोष्ठं
सव्रीडहासविनयं यदपाङ्गमोक्षम् ॥ ४३ ॥

पीत्वा मुकुन्द-मुख सारघम् अक्षि-भृङ्गैः तापम् जहुः विरह-जम् व्रज-योषितः अह्नि तत् सत्-कृतिम् समधिगम्य विवेश गोष्ठम् स-व्रीड हास विनयम् यत् अपाङ्ग मोक्षम्

तयोर्यशोदारोहिण्यौ पुत्रयो: पुत्रवत्सले ।
यथाकामं यथाकालं व्यधत्तां परमाशिष: ॥ ४४ ॥

तयोः यशोदा-रोहिण्यौ पुत्रयोः पुत्र-वत्सले यथा-कामम् यथा-कालम् व्यधत्ताम् परम-आशिषः

गताध्वानश्रमौ तत्र मज्जनोन्मर्दनादिभि: ।
नीवीं वसित्वा रुचिरां दिव्यस्रग्गन्धमण्डितौ ॥ ४५ ॥

गत अध्वान-श्रमौ तत्र मज्जन उन्मर्दन आदिभिः नीवीम् वसित्वा रुचिराम् दिव्य स्रक् गन्ध मण्डितौ

जनन्युपहृतं प्राश्य स्वाद्वन्नमुपलालितौ ।
संविश्य वरशय्यायां सुखं सुषुपतुर्व्रजे ॥ ४६ ॥

जननी उपहृतम् प्राश्य स्वादु अन्नम् उपलालितौ संविश्य वर शय्यायाम् सुखम् सुषुपतुः व्रजे

एवं स भगवान् कृष्णो वृन्दावनचर: क्‍वचित् ।
ययौ राममृते राजन् कालिन्दीं सखिभिर्वृत: ॥ ४७ ॥

एवम् सः भगवान् कृष्णः वृन्दावन-चरः क्वचित् ययौ रामम् ऋते राजन् कालिन्दीम् सखिभिः वृतः

अथ गावश्च गोपाश्च निदाघातपपीडिता: ।
दुष्टं जलं पपुस्तस्यास्तृष्णार्ता विषदूषितम् ॥ ४८ ॥

अथ गावः च गोपाः च निदाघ आतप पीडिताः दुष्टम् जलम् पपुः तस्याः तृष-आर्ताः विष दूषितम्

विषाम्भस्तदुपस्पृश्य दैवोपहतचेतस: ।
निपेतुर्व्यसव: सर्वे सलिलान्ते कुरूद्वह ॥ ४९ ॥
वीक्ष्य तान् वै तथाभूतान् कृष्णो योगेश्वरेश्वर: ।
ईक्षयामृतवर्षिण्या स्वनाथान् समजीवयत् ॥ ५० ॥

विष-अम्भः तत् उपस्पृश्य दैव उपहत चेतसः निपेतुः व्यसवः सर्वे सलिल-अन्ते कुरु-उद्वह वीक्ष्य तान् वै तथा-भूतान् कृष्णः योग-ईश्वर-ईश्वरः ईक्षया अमृत-वर्षिण्या स्व-नाथान् समजीवयत्

ते सम्प्रतीतस्मृतय: समुत्थाय जलान्तिकात् ।
आसन् सुविस्मिता: सर्वे वीक्षमाणा: परस्परम् ॥ ५१ ॥

ते सम्प्रतीत स्मृतयः समुत्थाय जल-अन्तिकात् आसन् सु-विस्मिताः सर्वे वीक्षमाणाः परस्परम्

अन्वमंसत तद् राजन् गोविन्दानुग्रहेक्षितम् ।
पीत्वा विषं परेतस्य पुनरुत्थानमात्मन: ॥ ५२ ॥

अन्वमंसत तत् राजन् गोविन्द अनुग्रह-ईक्षितम् पीत्वा विषम् परेतस्य पुनः उत्थानम् आत्मनः

श्रीशुक उवाच
विलोक्य दूषितां कृष्णां कृष्ण: कृष्णाहिना विभु: ।
तस्या विशुद्धिमन्विच्छन् सर्पं तमुदवासयत् ॥ १ ॥

श्री-शुकः उवाच विलोक्य दूषिताम् कृष्णाम् कृष्णः कृष्ण-अहिना विभुः तस्याः विशुद्धिम् अन्विच्छन् सर्पम् तम् उदवासयत्

श्रीराजोवाच
कथमन्तर्जलेऽगाधे न्यगृह्णाद् भगवानहिम् ।
स वै बहुयुगावासं यथासीद् विप्र कथ्यताम् ॥ २ ॥

श्री-राजा उवाच कथम् अन्तः-जले अगाधे न्यगृह्णात् भगवान् अहिम् सः वै बहु-युग आवासम् यथा आसीत् विप्र कथ्यताम्

ब्रह्मन् भगवतस्तस्य भूम्न: स्वच्छन्दवर्तिन: ।
गोपालोदारचरितं कस्तृप्येतामृतं जुषन् ॥ ३ ॥

ब्रह्मन् भगवतः तस्य भूम्नः स्व-छन्द-वर्तिनः गोपाल उदार चरितम् कः तृप्येत अमृतम् जुषन्

श्रीशुक उवाच
कालिन्द्यां कालियस्यासीद् ह्रद: कश्चिद् विषाग्निना ।
श्रप्यमाणपया यस्मिन् पतन्त्युपरिगा: खगा: ॥ ४ ॥

श्री-शुकः उवाच कालिन्द्याम् कालियस्य आसीत् ह्रदः कश्चित् विष अग्निना श्रप्यमाण पयाः यस्मिन् पतन्ति उपरि-गाः खगाः

विप्रुष्मता विषदोर्मिमारुतेनाभिमर्शिता: ।
म्रियन्ते तीरगा यस्य प्राणिन: स्थिरजङ्गमा: ॥ ५ ॥

विप्रुट्-मता विष-द ऊर्मि मारुतेन अभिमर्शिताः म्रियन्ते तीर-गाः यस्य प्राणिनः स्थिर-जङ्गमाः

तं चण्डवेगविषवीर्यमवेक्ष्य तेन
दुष्टां नदीं च खलसंयमनावतार: ।
कृष्ण: कदम्बमधिरुह्य ततोऽतितुङ्ग-
मास्फोट्य गाढरशनो न्यपतद् विषोदे ॥ ६ ॥

तम् चण्ड-वेग विष वीर्यम् अवेक्ष्य तेन दुष्टाम् नदीम् च खल संयमन अवतारः कृष्णः कदम्बम् अधिरुह्य ततः अति-तुङ्गम् आस्फोट्य गाढ-रशनः न्यपतत् विष-उदे

सर्पह्रद: पुरुषसारनिपातवेग-
सङ्‌क्षोभितोरगविषोच्छ्वसिताम्बुराशि: ।
पर्यक्‍प्लुतो विषकषायबिभीषणोर्मि-
र्धावन् धनु:शतमनन्तबलस्य किं तत् ॥ ७ ॥

सर्प-ह्रदः पुरुष-सार निपात-वेग सङ्क्षोभित उरग विष-उच्छ्वसित अम्बु-राशिः पर्यक् प्लुतः विष-कषाय बिभीषण ऊर्मिः धावन् धनुः-शतम् अनन्त-बलस्य किम् तत्

तस्य ह्रदे विहरतो भुजदण्डघूर्ण-
वार्घोषमङ्ग वरवारणविक्रमस्य ।
आश्रुत्य तत् स्वसदनाभिभवं निरीक्ष्य
चक्षु:श्रवा: समसरत्तदमृष्यमाण: ॥ ८ ॥

तस्य ह्रदे विहरतः भुज-दण्ड घूर्ण वाः घोषम् अङ्ग वर-वारण विक्रमस्य आश्रुत्य तत् स्व-सदन अभिभवम् निरीक्ष्य चक्षुः-श्रवाः समसरत् तत् अमृष्यमाणः

तं प्रेक्षणीयसुकुमारघनावदातं
श्रीवत्सपीतवसनं स्मितसुन्दरास्यम् ।
क्रीडन्तमप्रतिभयं कमलोदराङ्‍‍‍‍‍घ्रि
सन्दश्य मर्मसु रुषा भुजया चछाद ॥ ९ ॥

तम् प्रेक्षणीय सु-कुमार घन अवदातम् श्रीवत्स पीत वसनम् स्मित सुन्दर आस्यम् क्रीडन्तम् अप्रति-भयम् कमल उदर अङ्घ्रिम् सन्दश्य मर्मसु रुषा भुजया चछाद

तं नागभोगपरिवीतमद‍ृष्टचेष्ट-
मालोक्य तत्प्रियसखा: पशुपा भृशार्ता: ।
कृष्णेऽर्पितात्मसुहृदर्थकलत्रकामा
दु:खानुशोकभयमूढधियो निपेतु: ॥ १० ॥

तम् नाग भोग परिवीतम् अदृष्ट-चेष्टम् आलोक्य तत्-प्रिय-सखाः पशु-पाः भृश-आर्ताः कृष्णे अर्पित आत्म सु-हृत् अर्थ कलत्र कामाः दुःख अनुशोक भय मूढ धियः निपेतुः

गावो वृषा वत्सतर्य: क्रन्दमाना: सुदु:खिता: ।
कृष्णे न्यस्तेक्षणा भीता रुदन्त्य इव तस्थिरे ॥ ११ ॥

गावः वृषाः वत्सतर्यः क्रन्दमानाः सु-दुःखिताः कृष्णे न्यस्त ईक्षणाः भीताः रुदन्त्यः इव तस्थिरे

अथ व्रजे महोत्पातास्त्रिविधा ह्यतिदारुणा: ।
उत्पेतुर्भुवि दिव्यात्मन्यासन्नभयशंसिन: ॥ १२ ॥

अथ व्रजे महा-उत्पाताः त्रि-विधाः हि अति-दारुणाः उत्पेतुः भुवि दिवि आत्मनि आसन्न भय संशिनः

तानालक्ष्य भयोद्विग्ना गोपा नन्दपुरोगमा: ।
विना रामेण गा: कृष्णं ज्ञात्वा चारयितुं गतम् ॥ १३ ॥
तैर्दुर्निमित्तैर्निधनं मत्वा प्राप्तमतद्विद: ।
तत्प्राणास्तन्मनस्कास्ते दु:खशोकभयातुरा: ॥ १४ ॥
आबालवृद्धवनिता: सर्वेऽङ्ग पशुवृत्तय: ।
निर्जग्मुर्गोकुलाद् दीना: कृष्णदर्शनलालसा: ॥ १५ ॥

तान् आलक्ष्य भय-उद्विग्नाः गोपाः नन्द-पुरः-गमाः विना रामेण गाः कृष्णम् ज्ञात्वा चारयितुम् गतम् तैः दुर्निमित्तैः निधनम् मत्वा प्राप्तम् अतत्-विदः तत्-प्राणाः तत्-मनस्काः ते दुःख शोक भय आतुराः आ-बाल वृद्ध वनिताः सर्वे अङ्ग पशु-वृत्तयः निर्जग्मुः गोकुलात् दीनाः कृष्ण-दर्शन लालसाः

तांस्तथा कातरान् वीक्ष्य भगवान् माधवो बल: ।
प्रहस्य किञ्चिन्नोवाच प्रभावज्ञोऽनुजस्य स: ॥ १६ ॥

तान् तथा कातरान् वीक्ष्य भगवान् माधवः बलः प्रहस्य किञ्चित् न उवाच प्रभाव-ज्ञः अनुजस्य सः

तेऽन्वेषमाणा दयितं कृष्णं सूचितया पदै: ।
भगवल्लक्षणैर्जग्मु: पदव्या यमुनातटम् ॥ १७ ॥

ते अन्वेषमाणाः दयितम् कृष्णम् सूचितया पदैः भगवत्-लक्षणैः जग्मुः पदव्या यमुना-तटम्

ते तत्र तत्राब्जयवाङ्कुशाशनि-
ध्वजोपपन्नानि पदानि विश्पते: ।
मार्गे गवामन्यपदान्तरान्तरे
निरीक्षमाणा ययुरङ्ग सत्वरा: ॥ १८ ॥

ते तत्र तत्र अब्ज यव अङ्कुश अशनि ध्वज उपपन्नानि पदानि विट्-पतेः मार्गे गवाम् अन्य-पद अन्तर-अन्तरे निरीक्षमाणाः युयुः अङ्ग स-त्वराः

अन्तर्ह्रदे भुजगभोगपरीतमारात्
कृष्णं निरीहमुपलभ्य जलाशयान्ते ।
गोपांश्च मूढधिषणान् परित: पशूंश्च
सङ्क्रन्दत: परमकश्मलमापुरार्ता: ॥ १९ ॥

अन्तः ह्रदे भुजग भोग परीतम् आरात् कृष्णम् निरीहम् उपलभ्य जल-आशय अन्ते गोपान् च मूढ-धिषणान् परितः पशून् च सङ्क्रन्दतः परम-कश्मलम् आपुः आर्ताः

गोप्योऽनुरक्तमनसो भगवत्यनन्ते
तत्सौहृदस्मितविलोकगिर: स्मरन्त्य: ।
ग्रस्तेऽहिना प्रियतमे भृशदु:खतप्ता:
शून्यं प्रियव्यतिहृतं दद‍ृशुस्त्रिलोकम् ॥ २० ॥

गोप्यः अनुरक्त-मनसः भगवति अनन्ते तत् सौहृद स्मित विलोक गिरः स्मरन्त्यः ग्रस्ते अहिना प्रिय-तमे भृश दुःख तप्ताः शून्यम् प्रिय-व्यतिहृतम् ददृशुः त्रि-लोकम्

ता: कृष्णमातरमपत्यमनुप्रविष्टां
तुल्यव्यथा: समनुगृह्य शुच: स्रवन्त्य: ।
तास्ता व्रजप्रियकथा: कथयन्त्य आसन्
कृष्णाननेऽर्पितद‍ृशो मृतकप्रतीका: ॥ २१ ॥

ताः कृष्ण-मातरम् अपत्यम् अनुप्रविष्टाम् तुल्य व्यथाः समनुगृह्य शुचः स्रवन्त्यः ताः ताः व्रज-प्रिय कथाः कथयन्त्यः आसन् कृष्ण-आनने अर्पित दृशः मृतक प्रतीकाः

कृष्णप्राणान्निर्विशतो नन्दादीन् वीक्ष्य तं ह्रदम् ।
प्रत्यषेधत् स भगवान् राम: कृष्णानुभाववित् ॥ २२ ॥

कृष्ण-प्राणान् निर्विशतः नन्द-आदीन् वीक्ष्य तम् ह्रदम् प्रत्यषेधत् सः भगवान् रामः कृष्ण अनुभाव वित्

इत्थं स्वगोकुलमनन्यगतिं निरीक्ष्य
सस्त्रीकुमारमतिदु:खितमात्महेतो: ।
आज्ञाय मर्त्यपदवीमनुवर्तमान:
स्थित्वा मुहूर्तमुदतिष्ठदुरङ्गबन्धात् ॥ २३ ॥

इत्थम् स्व-गोकुलम् अनन्य-गतिम् निरीक्ष्य स-स्त्री कुमारम् अति-दुःखितम् आत्म-हेतोः आज्ञाय मर्त्य-पदवीम् अनुवर्तमानः स्थित्वा मुहूर्तम् उदतिष्ठत् उरङ्ग बन्धात्

तत्प्रथ्यमानवपुषा व्यथितात्मभोग-
स्त्यक्त्वोन्नमय्य कुपित: स्वफणान् भुजङ्ग: ।
तस्थौ श्वसञ्छ्वसनरन्ध्रविषाम्बरीष-
स्तब्धेक्षणोल्मुकमुखो हरिमीक्षमाण: ॥ २४ ॥

तत् प्रथ्यमान वपुषा व्यथित आत्म भोगः त्यक्त्वा उन्नमय्य कुपितः स्व-फणान् भुजङ्ग तस्थौ श्वसन् श्वसन-रन्ध्र विष-अम्बरीष स्तब्ध ईक्षण उल्मुक मुखः हरिम् ईक्षमाणः

तं जिह्वया द्विशिखया परिलेलिहानं
द्वे सृक्‍वणी ह्यतिकरालविषाग्निद‍ृष्टिम् ।
क्रीडन्नमुं परिससार यथा खगेन्द्रो
बभ्राम सोऽप्यवसरं प्रसमीक्षमाण: ॥ २५ ॥

तम् जिह्वया द्वि-शिखया परिलेलिहानम् द्वे सृक्वणी हि अति-कराल विष-अग्नि दृष्टिम् क्रीडन् अमुम् परिससार यथा खग-इन्द्रः बभ्राम सः अपि अवसरम् प्रसमीक्षमाणः

एवं परिभ्रमहतौजसमुन्नतांस-
मानम्य तत्पृथुशिर:स्वधिरूढ आद्य: ।
तन्मूर्धरत्ननिकरस्पर्शातिताम्र-
पादाम्बुजोऽखिलकलादिगुरुर्ननर्त ॥ २६ ॥

एवम् परिभ्रम हत ओजसम् उन्नत अंसम् आनम्य तत् पृथु-शिरःसु अधिरूढः आद्यः तत् मूर्ध रत्न-निकर स्पर्श अति-ताम्र पाद-अम्बुजः अखिल-कला आदि-गुरुः ननर्त

तं नर्तुमुद्यतमवेक्ष्य तदा तदीय-
गन्धर्वसिद्धमुनिचारणदेववध्व: ।
प्रीत्या मृदङ्गपणवानकवाद्यगीत-
पुष्पोपहारनुतिभि: सहसोपसेदु: ॥ २७ ॥

तम् नर्तुम् उद्यतम् अवेक्ष्य तदा तदीय गन्धर्व-सिद्ध मुनि-चारण देव-वध्वः प्रीत्या मृदङ्ग-पणव-आनक वाद्य गीत पुष्प उपहार नुतिभिः सहसा उपसेदुः

यद् यच्छिरो न नमतेऽङ्ग शतैकशीर्ष्ण-
स्तत्तन् ममर्द खरदण्डधरोऽङ्‍‍‍‍‍घ्रिपातै: ।
क्षीणायुषो भ्रमत उल्बणमास्यतोऽसृङ्
नस्तो वमन् परमकश्मलमाप नाग: ॥ २८ ॥

यत् यत् शिरः न नमते अङ्ग शत-एक-शीर्ष्णः तत् तत् ममर्द खर दण्ड धरः अङ्घ्रि-पातैः क्षीण-आयुषः भ्रमतः उल्बणम् आस्यतः असृक् नस्तः वमन् परम कश्मलम् आप नागः

तस्याक्षिभिर्गरलमुद्वमत: शिर:सु
यद् यत् समुन्नमति नि:श्वसतो रुषोच्चै: ।
नृत्यन् पदानुनमयन् दमयां बभूव
पुष्पै: प्रपूजित इवेह पुमान् पुराण: ॥ २९ ॥

तस्य अक्षिभिः गरलम् उद्वमतः शिरःसु यत् यत् समुन्नमति निःश्वसतः रुषा उच्चैः नृत्यन् पदा अनुनमयन् दमयाम् बभूव पुष्पैः प्रपूजितः इव इह पुमान् पुराणः

तच्चित्रताण्डवविरुग्नफणासहस्रो
रक्तं मुखैरुरु वमन्नृप भग्नगात्र: ।
स्मृत्वा चराचरगुरुं पुरुषं पुराणं
नारायणं तमरणं मनसा जगाम ॥ ३० ॥

तत् चित्र ताण्डव विरुग्न फणा-सहस्रः रक्तम् मुखैः उरु वमन् नृप भग्न-गात्रः स्मृत्वा चर-अचर गुरुम् पुरुषम् पुराणम् नारायणम् तम् अरणम् मनसा जगाम

कृष्णस्य गर्भजगतोऽतिभरावसन्नं
पार्ष्णिप्रहारपरिरुग्नफणातपत्रम् ।
द‍ृष्ट्वाहिमाद्यमुपसेदुरमुष्य पत्‍न्य
आर्ता: श्लथद्वसनभूषणकेशबन्धा: ॥ ३१ ॥

कृष्णस्य गर्भ जगतः अति-भर अवसन्नम् पार्ष्णि प्रहार परिरुग्न फणा आतपत्रम् दृष्ट्वा अहिम् आद्यम् उपसेदुः अमुष्य पत्न्यः आर्ताः श्लथत् वसन भूषण केश-बन्धाः

तास्तं सुविग्नमनसोऽथ पुरस्कृतार्भा:
कायं निधाय भुवि भूतपतिं प्रणेमु: ।
साध्व्य: कृताञ्जलिपुटा: शमलस्य भर्तु-
र्मोक्षेप्सव: शरणदं शरणं प्रपन्ना: ॥ ३२ ॥

ताः तम् सु-विग्न मनसः अथ पुरः-कृत अर्भाः कायम् निधाय भुवि भूत-पतिम् प्रणेमुः साध्व्यः कृत-अञ्जलि-पुटाः शमलस्य भर्तुः मोक्ष ईप्सवः शरण-दम् शरणम् प्रपन्नाः

नागपत्‍न्य ऊचु:
न्याय्यो हि दण्ड: कृतकिल्बिषेऽस्मिं-
स्तवावतार: खलनिग्रहाय ।
रिपो: सुतानामपि तुल्यद‍ृष्टि-
र्धत्से दमं फलमेवानुशंसन् ॥ ३३ ॥

नाग-पत्न्यः ऊचुः न्याय्यः हि दण्डः कृत-किल्बिषे अस्मिन् तव अवतारः खल निग्रहाय रिपोः सुतानाम् अपि तुल्य-दृष्टिः धत्से दमम् फलम् एव अनुशंसम्

अनुग्रहोऽयं भवत: कृतो हि नो
दण्डोऽसतां ते खलु कल्मषापह: ।
यद् दन्दशूकत्वममुष्य देहिन:
क्रोधोऽपि तेऽनुग्रह एव सम्मत: ॥ ३४ ॥

अनुग्रहः अयम् भवतः कृतः हि नः दण्डः असताम् ते खलु कल्मष-अपहः यत् दन्दशूकत्वम् अमुष्य देहिनः क्रोधः अपि ते अनुग्रहः एव सम्मतः

तप: सुतप्तं किमनेन पूर्वं
निरस्तमानेन च मानदेन ।
धर्मोऽथ वा सर्वजनानुकम्पया
यतो भवांस्तुष्यति सर्वजीव: ॥ ३५ ॥

तपः सु-तप्तम् किम् अनेन पूर्वम् निरस्त-मानेन च मान-देन धर्मः अथ वा सर्व-जन अनुकम्पया यतः भवान् तुष्यति सर्व-जीवः

कस्यानुभावोऽस्य न देव विद्महे
तवाङ्‍‍‍‍‍घ्रिरेणुस्परशाधिकार: ।
यद्वाञ्छया श्रीर्ललनाचरत्तपो
विहाय कामान् सुचिरं धृतव्रता ॥ ३६ ॥

कस्य अनुभावः अस्य न देव विद्महे तव अङ्घ्रि रेणु स्परश अधिकारः यत् वाञ्छया श्रीः ललना आचरत् तपः विहाय कामान् सु-चिरम् धृत व्रता

न नाकपृष्ठं न च सार्वभौमं
न पारमेष्ठ्यं न रसाधिपत्यम् ।
न योगसिद्धीरपुनर्भवं वा
वाञ्छन्ति यत्पादरज:प्रपन्ना: ॥ ३७ ॥

न नाक-पृष्ठम् न च सार्व-भौमम् न पारमेष्ठ्यम् न रस-अधिपत्यम् न योग-सिद्धीः अपुनः-भवम् वा वाञ्छन्ति यत् पाद रजः प्रपन्नाः

तदेष नाथाप दुरापमन्यै-
स्तमोजनि: क्रोधवशोऽप्यहीश: ।
संसारचक्रे भ्रमत: शरीरिणो
यदिच्छत: स्याद् विभव: समक्ष: ॥ ३८ ॥

तत् एषः नाथ आप दुरापम् अन्यैः तमः-जनिः क्रोध-वशः अपि अहि-ईशः संसार-चक्रे भ्रमतः शरीरिणः यत् इच्छतः स्यात् विभवः समक्षः

नमस्तुभ्यं भगवते पुरुषाय महात्मने ।
भूतावासाय भूताय पराय परमात्मने ॥ ३९ ॥

नमः तुभ्यम् भगवते पुरुषाय महा-आत्मने भूत-आवासाय भूताय पराय परम-आत्मने

ज्ञानविज्ञाननीधये ब्रह्मणेऽनन्तशक्तये ।
अगुणायाविकाराय नमस्ते प्राकृताय च ॥ ४० ॥

ज्ञान विज्ञान निधये ब्रह्मणे अनन्त-शक्तये अगुणाय अविकाराय नमः ते प्राकृताय च

कालाय कालनाभाय कालावयवसाक्षिणे ।
विश्वाय तदुपद्रष्ट्रे तत्कर्त्रे विश्वहेतवे ॥ ४१ ॥

कालाय काल-नाभाय काल-अवयव साक्षिणे विश्वाय तद्-उपद्रष्ट्रे तत्-कर्त्रे विश्व हेतवे

भूतमात्रेन्द्रियप्राणमनोबुद्ध्याशयात्मने ।
त्रिगुणेनाभिमानेन गूढस्वात्मानुभूतये ॥ ४२ ॥
नमोऽनन्ताय सूक्ष्माय कूटस्थाय विपश्चिते ।
नानावादानुरोधाय वाच्यवाचकशक्तये ॥ ४३ ॥

भूत मात्र इन्द्रिय प्राण मनः बुद्धि आशय आत्मने त्रि-गुणेन अभिमानेन गूढ स्व आत्म अनुभूतये नमः अनन्ताय सूक्ष्माय कूट-स्थाय विपश्चिते नाना वाद अनुरोधाय वाच्य वाचक शक्तये

नम: प्रमाणमूलाय कवये शास्त्रयोनये ।
प्रवृत्ताय निवृत्ताय निगमाय नमो नम: ॥ ४४ ॥

नमः प्रमाण मूलाय कवये शास्त्र योनये प्रवृत्ताय निवृत्ताय निगमाय नमः नमः

नम: कृष्णाय रामाय वसुदेवसुताय च ।
प्रद्युम्नायानिरुद्धाय सात्वतां पतये नम: ॥ ४५ ॥

नमः कृष्णाय रामाय वसुदेव-सुताय च प्रद्युम्नाय अनिरुद्धाय सात्वताम् पतये नमः

नमो गुणप्रदीपाय गुणात्मच्छादनाय च ।
गुणवृत्त्युपलक्ष्याय गुणद्रष्ट्रे स्वसंविदे ॥ ४६ ॥

नमः गुण-प्रदीपाय गुण आत्म छादनाय च गुण वृत्ति उपलक्ष्याय गुण-द्रष्ट्रे स्व संविदे

अव्याकृतविहाराय सर्वव्याकृतसिद्धये ।
हृषीकेश नमस्तेऽस्तु मुनये मौनशीलिने ॥ ४७ ॥

अव्याकृत-विहाराय सर्व-व्याकृत सिद्धये हृषीक-ईश नमः ते अस्तु मुनये मौन-शीलिने

परावरगतिज्ञाय सर्वाध्यक्षाय ते नम: ।
अविश्वाय च विश्वाय तद्‌‌द्रष्ट्रेऽस्य च हेतवे ॥ ४८ ॥

पर-अवर गति ज्ञाय सर्व अध्यक्षाय ते नमः अविश्वाय च विश्वाय तत्-द्रष्ट्रे अस्य च हेतवे

त्वं ह्यस्य जन्मस्थितिसंयमान् विभो
गुणैरनीहोऽकृतकालशक्तिधृक् ।
तत्तत्स्वभावान् प्रतिबोधयन् सत:
समीक्षयामोघविहार ईहसे ॥ ४९ ॥

त्वम् हि अस्य जन्म-स्थिति-संयमान् विभो गुणैः अनीहः अकृत काल-शक्ति धृक् तत्-तत् स्व-भावान् प्रतिबोधयन् सतः समीक्षया अमोघ-विहारः ईहसे

तस्यैव तेऽमूस्तनवस्त्रिलोक्यां
शान्ता अशान्ता उत मूढयोनय: ।
शान्ता: प्रियास्ते ह्यधुनावितुं सतां
स्थातुश्च ते धर्मपरीप्सयेहत: ॥ ५० ॥

तस्य एव ते अमूः तनवः त्रि-लोक्याम् शान्ताः अशान्ताः उत मूढ-योनयः शान्ताः प्रियाः ते हि अधुना अवितुम् सताम् स्थातुः च ते धर्म परीप्सया ईहतः

अपराध: सकृद् भर्त्रा सोढव्य: स्वप्रजाकृत: ।
क्षन्तुमर्हसि शान्तात्मन् मूढस्य त्वामजानत: ॥ ५१ ॥

अपराधः सकृत् भर्त्रा सोढव्यः स्व-प्रजा कृतः क्षन्तुम् अर्हसि शान्त-आत्मन् मूढस्य त्वाम् अजानतः

अनुगृह्णीष्व भगवन् प्राणांस्त्यजति पन्नग: ।
स्त्रीणां न: साधुशोच्यानां पति: प्राण: प्रदीयताम् ॥ ५२ ॥

अनुगृह्णीष्व भगवन् प्राणान् त्यजति पन्नगः स्त्रीणाम् नः साधु-शोच्यानाम् पतिः प्राणः प्रदीयताम्

विधेहि ते किङ्करीणामनुष्ठेयं तवाज्ञया ।
यच्छ्रद्धयानुतिष्ठन् वै मुच्यते सर्वतोभयात् ॥ ५३ ॥

विधेहि ते किङ्करीणाम् अनुष्ठेयम् तव आज्ञया यत् श्रद्धया अनुतिष्ठन् वै मुच्यते सर्वतः भयात्

श्रीशुक उवाच
इत्थं स नागपत्नीभिर्भगवान् समभिष्टुत: ।
मूर्च्छितं भग्नशिरसं विससर्जाङ्‍‍‍‍‍घ्रिकुट्टनै: ॥ ५४ ॥

श्री-शुकः उवाच इत्थम् सः नाग-पत्नीभिः भगवान् समभिष्टुतः मूर्च्छितम् भग्न-शिरसम् विससर्ज अङ्घ्रि-कुट्टनैः

प्रतिलब्धेन्द्रियप्राण: कालिय: शनकैर्हरिम् ।
कृच्छ्रात् समुच्छ्वसन् दीन: कृष्णं प्राह कृताञ्जलि: ॥ ५५ ॥

प्रतिलब्ध इन्द्रिय प्राणः कालियः शनकैः हरिम् कृच्छ्रात् समुच्छ्वसन् दीनः कृष्णम् प्राह कृत-अञ्जलिः

कालिय उवाच
वयं खला: सहोत्पत्त्या तामसा दीर्घमन्यव: ।
स्वभावो दुस्त्यजो नाथ लोकानां यदसद्ग्रह: ॥ ५६ ॥

कालियः उवाच वयम् खलाः सह उत्पत्त्या तामसाः दीर्घ-मन्यवः स्वभावः दुस्त्यजः नाथ लोकानाम् यत् असत् ग्रहः

त्वया सृष्टमिदं विश्वं धातर्गुणविसर्जनम् ।
नानास्वभाववीर्यौजोयोनिबीजाशयाकृति ॥ ५७ ॥

त्वया सृष्टम् इदम् विश्वम् धातः गुण विसर्जनम् नाना स्व-भाव वीर्य ओजः योनि बीज आशय आकृति

वयं च तत्र भगवन् सर्पा जात्युरुमन्यव: ।
कथं त्यजामस्त्वन्मायां दुस्त्यजां मोहिता: स्वयम् ॥ ५८ ॥

वयम् च तत्र भगवन् सर्पाः जाति उरु-मन्यवः कथम् त्यजामः त्वत्-मायाम् दुस्त्यजाम् मोहिताः स्वयम्

भवान् हि कारणं तत्र सर्वज्ञो जगदीश्वर: ।
अनुग्रहं निग्रहं वा मन्यसे तद् विधेहि न: ॥ ५९ ॥

भवान् हि कारणम् तत्र सर्व-ज्ञः जगत्-ईश्वरः अनुग्रहम् निग्रहम् वा मन्यसे तत् विधेहि नः

श्रीशुक उवाच
इत्याकर्ण्य वच: प्राह भगवान् कार्यमानुष: ।
नात्र स्थेयं त्वया सर्प समुद्रं याहि मा चिरम् ।
स्वज्ञात्यपत्यदाराढ्यो गोनृभिर्भुज्यते नदी ॥ ६० ॥

श्री-शुकः उवाच इति आकर्ण्य वचः प्राह भगवान् कार्य-मानुषः न अत्र स्थेयम् त्वया सर्प समुद्रम् याहि मा चिरम् स्व ज्ञाति अपत्य दार आढ्यः गो नृभिः भुज्यते नदी

य एतत् संस्मरेन्मर्त्यस्तुभ्यं मदनुशासनम् ।
कीर्तयन्नुभयो: सन्ध्योर्न युष्मद् भयमाप्नुयात् ॥ ६१ ॥

यः एतत् संस्मरेत् मर्त्यः तुभ्यम् मत् अनुशासनम् कीर्तयन् उभयोः सन्ध्योः न युष्मत् भयम् आप्नुयात्

योऽस्मिन् स्‍नात्वा मदाक्रीडे देवादींस्तर्पयेज्जलै: ।
उपोष्य मां स्मरन्नर्चेत् सर्वपापै: प्रमुच्यते ॥ ६२ ॥

यः अस्मिन् स्नात्वा मत्-आक्रीडे देव-आदीन् तर्पयेत् जलैः उपोष्य माम् स्मरन् अर्चेत् सर्व-पापैः प्रमुच्यते

द्वीपं रमणकं हित्वा ह्रदमेतमुपाश्रित: ।
यद्भ‍यत्स सुपर्णस्त्वां नाद्यान्मत्पादलाञ्छितम् ॥ ६३ ॥

द्वीपम् रमणकम् हित्वा ह्रदम् एतम् उपाश्रितः यत् भयात् सः सुपर्णः त्वाम् न अद्यात् मत्-पाद लाञ्छितम्

श्रीऋषिरुवाच
मुक्तो भगवता राजन् कृष्णेनाद्भुतकर्मणा ।
तं पूजयामास मुदा नागपत्‍न्यश्च सादरम् ॥ ६४ ॥

श्री-ऋषिः उवाच मुक्तः भगवता राजन् कृष्णेन अद्भुत-कर्मणा तम् पूजयाम् आस मुदा नाग पत्न्यः च स-आदरम्

दिव्याम्बरस्रङ्‌मणिभि: परार्ध्यैरपि भूषणै: ।
दिव्यगन्धानुलेपैश्च महत्योत्पलमालया ॥ ६५ ॥
पूजयित्वा जगन्नाथं प्रसाद्य गरुडध्वजम् ।
तत: प्रीतोऽभ्यनुज्ञात: परिक्रम्याभिवन्द्य तम् ॥ ६६ ॥
सकलत्रसुहृत्पुत्रो द्वीपमब्धेर्जगाम ह ।
तदैव सामृतजला यमुना निर्विषाभवत् ।
अनुग्रहाद् भगवत: क्रीडामानुषरूपिण: ॥ ६७ ॥

दिव्य अम्बर स्रक् मणिभिः पर-अर्ध्यैः अपि भूषणैः दिव्य गन्ध अनुलेपैः च महत्या उत्पल मालया पूजयित्वा जगत्-नाथम् प्रसाद्य गरुड-ध्वजम् ततः प्रीतः अभ्यनुज्ञातः परिक्रम्य अभिवन्द्य तम् स कलत्र सुहृत् पुत्रः द्वीपम् अब्धेः जगाम ह तदा एव स-अमृत जला यमुना निर्विषा अभवत् अनुग्रहात् भगवतः क्रीडा मानुष रूपिणः

श्रीराजोवाच
नागालयं रमणकं कथं तत्याज कालिय: ।
कृतं किं वा सुपर्णस्य तेनैकेनासमञ्जसम् ॥ १ ॥

श्री-राजा उवाच नाग आलयम् रमणकम् कथम् तत्याज कालियः कृतम् किम् वा सुपर्णस्य तेन एकेन असमञ्जसम्

श्रीशुक उवाच
उपहार्यै: सर्पजनैर्मासि मासीह यो बलि: ।
वानस्पत्यो महाबाहो नागानां प्राङ्‍‍‍‍‍‍निरूपित: ॥ २ ॥
स्वं स्वं भागं प्रयच्छन्ति नागा: पर्वणि पर्वणि ।
गोपीथायात्मन: सर्वे सुपर्णाय महात्मने ॥ ३ ॥

श्री-शुकः उवाच उपहार्यैः सर्प-जनैः मासि मासि इह यः बलिः वानस्पत्यः महा-बाहो नागानाम् प्राक् निरूपितः स्वम् स्वम् भागम् प्रयच्छन्ति नागाः पर्वणि पर्वणि गोपीथाय आत्मनः सर्वे सुपर्णाय महा-आत्मने

विषवीर्यमदाविष्ट: काद्रवेयस्तु कालिय: ।
कदर्थीकृत्य गरुडं स्वयं तं बुभुजे बलिम् ॥ ४ ॥

विष वीर्य मद आविष्टः काद्रवेयः तु कालियः कदर्थी-कृत्य गरुडम् स्वयम् तम् बुभुजे बलिम्

तच्छ्रुत्वा कुपितो राजन् भगवान् भगवत्प्रिय: ।
विजिघांसुर्महावेग: कालियं समुपाद्रवत् ॥ ५ ॥

तत् श्रुत्वा कुपितः राजन् भगवान् भगवत्-प्रियः विजिघांसुः महा-वेगः कालियम् समुपाद्रवत्

तमापतन्तं तरसा विषायुध:
प्रत्यभ्ययादुत्थितनैकमस्तक: ।
दद्भ‍ि: सुपर्णं व्यदशद् ददायुध:
करालजिह्वोच्छ्वसितोग्रलोचन: ॥ ६ ॥

तम् आपतन्तम् तरसा विष आयुधः प्रति अभ्ययात् उत्थित न एक मस्तकः दद्भिः सुपर्णम् व्यदशत् दत्-आयुधः कराल जिह्वा उच्छ्वसित उग्र लोचनः

तं तार्क्ष्यपुत्र: स निरस्य मन्युमान्
प्रचण्डवेगो मधुसूदनासन: ।
पक्षेण सव्येन हिरण्यरोचिषा
जघान कद्रुसुतमुग्रविक्रम: ॥ ७ ॥

तम् तार्क्ष्य-पुत्रः सः निरस्य मन्यु-मान् प्रचण्ड-वेगः मधुसूदन-आसनः पक्षेण सव्येन हिरण्य रोचिषा जघान कद्रु-सुतम् उग्र विक्रमः

सुपर्णपक्षाभिहत: कालियोऽतीव विह्वल: ।
ह्रदं विवेश कालिन्द्यास्तदगम्यं दुरासदम् ॥ ८ ॥

सुपर्ण पक्ष अभिहतः कालियः अतीव विह्वलः ह्रदम् विवेश कालिन्द्याः तत्-अगम्यम् दुरासदम्

तत्रैकदा जलचरं गरुडो भक्ष्यमीप्सितम् ।
निवारित: सौभरिणा प्रसह्य क्षुधितोऽहरत् ॥ ९ ॥

तत्र एकदा जल-चरम् गरुडः भक्ष्यम् ईप्सितम् निवारितः सौभरिणा प्रसह्य क्षुधितः अहरत्

मीनान्सुदु:खितान्‍द‍ृष्ट्वा दीनान्मीनपतौ हते ।
कृपया सौभरि: प्राह तत्रत्यक्षेममाचरन् ॥ १० ॥

मीनान् सु-दुःखितान् दृष्ट्वा दीनान् मीन-पतौ हते कृपया सौभरिः प्राह तत्रत्य क्षेमम् आचरन्

अत्र प्रविश्य गरुडो यदि मत्स्यान् स खादति ।
सद्य: प्राणैर्वियुज्येत सत्यमेतद् ब्रवीम्यहम् ॥ ११ ॥

अत्र प्रविश्य गरुडः यदि मत्स्यान् सः खादति सद्यः प्राणैः वियुज्येत सत्यम् एतत् ब्रवीमि अहम्

तत् कालिय: परं वेद नान्य: कश्चन लेलिह: ।
अवात्सीद् गरुडाद् भीत: कृष्णेन च विवासित: ॥ १२ ॥

तम् कालियः परम् वेद न अन्यः कश्चन लेलिहः अवात्सीत् गरुडात् भीतः कृष्णेन च विवासितः

कृष्णं ह्रदाद्विनिष्क्रान्तं दिव्यस्रग्गन्धवाससम् ।
महामणिगणाकीर्णं जाम्बूनदपरिष्कृतम् ॥ १३ ॥
उपलभ्योत्थिता: सर्वे लब्धप्राणा इवासव: ।
प्रमोदनिभृतात्मानो गोपा: प्रीत्याभिरेभिरे ॥ १४ ॥

कृष्णम् ह्रदात् विनिष्क्रान्तम् दिव्य स्रक् गन्ध वाससम् महा-मणि-गण आकीर्णम् जाम्बूनद परिष्कृतम् उपलभ्य उत्थिताः सर्वे लब्ध-प्राणाः इव असवः प्रमोद निभृत-आत्मानः गोपाः प्रीत्या अभिरेभिरे

यशोदा रोहिणी नन्दो गोप्यो गोपाश्च कौरव ।
कृष्णं समेत्य लब्धेहा आसन् शुष्का नगा अपि ॥ १५ ॥

यशोदा रोहिणी नन्दः गोप्यः गोपाः च कौरव कृष्णम् समेत्य लब्ध ईहाः आसन् शुष्काः नगाः अपि

रामश्चाच्युतमालिङ्‌‌ग्य जहासास्यानुभाववित् ।
प्रेम्णा तमङ्कमारोप्य पुन: पुनरुदैक्षत ।
गावो वृषा वत्सतर्यो लेभिरे परमां मुदम् ॥ १६ ॥

रामः च अच्युतम् आलिङ्ग्य जहास अस्य अनुभाव-वित् प्रेम्णा तम् अङ्कम् आरोप्य पुनः पुनः उदैक्षत गावः वृषाः वत्सतर्यः लेभिरे परमाम् मुदम्

नन्दं विप्रा: समागत्य गुरव: सकलत्रका: ।
ऊचुस्ते कालियग्रस्तो दिष्ट्या मुक्तस्तवात्मज: ॥ १७ ॥

नन्दम् विप्राः समागत्य गुरवः स-कलत्रकाः ऊचुः ते कालिय-ग्रस्तः दिष्ट्या मुक्तः तव आत्म-जः

देहि दानं द्विजातीनां कृष्णनिर्मुक्तिहेतवे ।
नन्द: प्रीतमना राजन् गा: सुवर्णं तदादिशत् ॥ १८ ॥

देहि दानम् द्वि-जातीनाम् कृष्ण-निर्मुक्ति हेतवे नन्दः प्रीत-मनाः राजन् गाः सुवर्णम् तदा आदिशत्

यशोदापि महाभागा नष्टलब्धप्रजा सती ।
परिष्वज्याङ्कमारोप्य मुमोचाश्रुकलां मुहु: ॥ १९ ॥

यशोदा अपि महा-भागा नष्ट लब्ध प्रजा सती परिष्वज्य अङ्कम् आरोप्य मुमोच अश्रु कलाम् मुहुः

तां रात्रिं तत्र राजेन्द्र क्षुत्तृड्भ्यां श्रमकर्षिता: ।
ऊषुर्व्रयौकसो गाव: कालिन्द्या उपकूलत: ॥ २० ॥

ताम् रात्रिम् तत्र राज-इन्द्र क्षुत्-तृड्भ्याम् श्रम कर्षिताः ऊषुः व्रज-ओकसः गावः कालिन्द्याः उपकूलतः

तदा शुचिवनोद्भ‍ूतो दावाग्नि: सर्वतो व्रजम् ।
सुप्तं निशीथ आवृत्य प्रदग्धुमुपचक्रमे ॥ २१ ॥

तदा शुचि वन उद्भूतः दाव-अग्निः सर्वतः व्रजम् सुप्तम् निशीथे आवृत्य प्रदग्धुम् उपचक्रमे

तत उत्थाय सम्भ्रान्ता दह्यमाना व्रजौकस: ।
कृष्णं ययुस्ते शरणं मायामनुजमीश्वरम् ॥ २२ ॥

ततः उत्थाय सम्भ्रान्ताः दह्यमानाः व्रज-ओकसः कृष्णम् ययुः ते शरणम् माया मनुजम् ईश्वरम्

कृष्ण कृष्ण महाभाग हे रामामितविक्रम ।
एष घोरतमो वह्निस्तावकान् ग्रसते हि न: ॥ २३ ॥

कृष्ण कृष्ण महा-भाग हे राम अमित-विक्रम एषः घोर-तमः वह्निः तावकान् ग्रसते हि नः

सुदुस्तरान्न: स्वान् पाहि कालाग्ने: सुहृद: प्रभो ।
न शक्नुमस्त्वच्चरणं सन्त्यक्तुमकुतोभयम् ॥ २४ ॥

सु-दुस्तरात् नः स्वान् पाहि काल-अग्नेः सुहृदः प्रभो न शक्नुमः त्वत्-चरणम् सन्त्यक्तुम् अकुतः-भयम्

इत्थं स्वजनवैक्लव्यं निरीक्ष्य जगदीश्वर: ।
तमग्निमपिबत्तीव्रमनन्तोऽनन्तशक्तिधृक् ॥ २५ ॥

इत्थम् स्व-जन वैक्लव्यम् निरीक्ष्य जगत्-ईश्वरः तम् अग्निम् अपिबत् तीव्रम् अनन्तः अनन्त-शक्ति-धृक्

श्रीशुक उवाच
अथ कृष्ण: परिवृतो ज्ञातिभिर्मुदितात्मभि: ।
अनुगीयमानो न्यविशद्‌‌व्रजं गोकुलमण्डितम् ॥ १ ॥

श्री-शुकः उवाच अथ कृष्णः परिवृतः ज्ञातिभिः मुदित-आत्मभिः अनुगीयमानः न्यविशत् व्रजम् गो-कुल मण्डितम्

व्रजे विक्रीडतोरेवं गोपालच्छद्ममायया ।
ग्रीष्मो नामर्तुरभवन्नातिप्रेयाञ्छरीरिणाम् ॥ २ ॥

व्रजे विक्रीडतोः एवम् गोपाल छद्म मायया ग्रीष्मः नाम ऋतुः अभवत् न अति-प्रेयान् शरीरिणाम्

स च वृन्दावनगुणैर्वसन्त इव लक्षित: ।
यत्रास्ते भगवान् साक्षाद् रामेण सह केशव: ॥ ३ ॥

सः च वृन्दावन गुणैः वसन्तः इव लक्षितः यत्र आस्ते भगवान् साक्षात् रामेण सह केशवः

यत्र निर्झरनिर्ह्रादनिवृत्तस्वनझिल्लिकम् ।
शश्वत्तच्छीकरर्जीषद्रुममण्डलमण्डितम् ॥ ४ ॥

यत्र निर्झर निर्ह्राद निवृत्त स्वन झिल्लिकम् शश्वत् तत् शीकर ऋजीष द्रुम मण्डल मण्डितम्

सरित्सर:प्रस्रवणोर्मिवायुना
कह्लारकुञ्जोत्पलरेणुहारिणा ।
न विद्यते यत्र वनौकसां दवो
निदाघवह्न्यर्कभवोऽतिशाद्वले ॥ ५ ॥

सरित् सरः प्रस्रवण ऊर्मि वायुना कह्लार-कञ्ज-उत्पल रेणु हारिणा न विद्यते यत्र वन-ओकसाम् दवः निदाघ वह्नि अर्क भवः अति-शाद्वले

अगाधतोयह्रदिनीतटोर्मिभि-
र्द्रवत्पुरीष्या: पुलिनै: समन्तत: ।
न यत्र चण्डांशुकरा विषोल्बणा
भुवो रसं शाद्वलितं च गृह्णते ॥ ६ ॥

अगाध तोय ह्रदिनी तट ऊर्मिभिः द्रवत् पुरीष्याः पुलिनैः समन्ततः न यत्र चण्ड अंशु-कराः विष उल्बणाः भुवः रसम् शाद्वलितम् च गृह्णते

वनं कुसुमितं श्रीमन्नदच्चित्रमृगद्विजम् ।
गायन्मयूरभ्रमरं कूजत्कोकिलसारसम् ॥ ७ ॥

वनम् कुसुमितम् श्रीमत् नदत् चित्र मृग द्विजम् गायन् मयूर भ्रमरम् कूजत् कोकिल सारसम्

क्रीडिष्यमाणस्तन् कृष्णो भगवान् बलसंयुत: ।
वेणुं विरणयन् गोपैर्गोधनै: संवृतोऽविशत् ॥ ८ ॥

क्रीडिष्यमाणः तत् कृष्णः भगवान् बल-संयुतः वेणुम् विरणयन् गोपैः गो-धनैः संवृतः अविशत्

प्रवालबर्हस्तबकस्रग्धातुकृतभूषणा: ।
रामकृष्णादयो गोपा ननृतुर्युयुधुर्जगु: ॥ ९ ॥

प्रवाल बर्ह स्तबक स्रक् धातु कृत-भूषणाः राम-कृष्ण-आदयः गोपाः ननृतुः युयुधुः जगुः

कृष्णस्य नृत्यत: केचिज्जगु: केचिदवादयन् ।
वेणुपाणितलै: श‍ृङ्गै: प्रशशंसुरथापरे ॥ १० ॥

कृष्णस्य नृत्यतः केचित् जगुः केचित् अवादयन् वेणु पाणि-तलैः शृङ्गैः प्रशशंसुः अथ अपरे

गोपजातिप्रतिच्छन्ना देवा गोपालरूपिणौ ।
ईडिरे कृष्णरामौ च नटा इव नटं नृप ॥ ११ ॥

गोप-जाति प्रतिच्छन्नाः देवाः गोपाल-रूपिणौ ईडिरे कृष्ण-रामौ च नटाः इव नटम् नृप

भ्रमणैर्लङ्घनै: क्षेपैरास्फोटनविकर्षणै: ।
चिक्रीडतुर्नियुद्धेन काकपक्षधरौ क्‍वचित् ॥ १२ ॥

भ्रमणैः लङ्घनैः क्षेपैः आस्फोटन विकर्षणैः चिकृईडतुः नियुद्धेन काक-पक्ष धरौ क्वचित्

क्‍वचिन्नृत्यत्सु चान्येषु गायकौ वादकौ स्वयम् ।
शशंसतुर्महाराज साधु साध्विति वादिनौ ॥ १३ ॥

क्वचित् नृत्यत्सु च अन्येषु गायकौ वादकौ स्वयम् शशंसतुः महा-राज साधु साधु इति वादिनौ

क्‍वचिद्ब‍िल्वै: क्‍वचित्कुम्भै: क्‍वचामलकमुष्टिभि: ।
अस्पृश्यनेत्रबन्धाद्यै: क्‍वचिन्मृगखगेहया ॥ १४ ॥

क्वचित् बिल्वैः क्वचित् कुम्भैः क्वच आमलक-मुष्टिभिः अस्पृश्य नेत्र-बन्ध आद्यैः क्वचित् मृग खग ईहया

क्‍वचिच्च दर्दुरप्लावैर्विविधैरुपहासकै: ।
कदाचित् स्यन्दोलिकया कर्हिचिन्नृपचेष्टया ॥ १५ ॥

क्वचित् च दर्दुर प्लावैः विविधैः उपहासकैः कदाचित् स्यन्दोलिकया कर्हिचित् नृप-चेष्टया

एवं तौ लोकसिद्धाभि: क्रीडाभिश्चेरतुर्वने ।
नद्यद्रिद्रोणिकुञ्जेषु काननेषु सर:सु च ॥ १६ ॥

एवम् तौ लोक-सिद्धाभिः क्रीडाभिः चेरतुः वने नदी अद्रि द्रोणि कुञ्जेषु काननेषु सरःसु च

पशूंश्चारयतोर्गोपैस्तद्वने रामकृष्णयो: ।
गोपरूपी प्रलम्बोऽगादसुरस्तज्जिहीर्षया ॥ १७ ॥

पशून् चारयतोः गोपैः तत्-वने राम-कृष्णयोः गोप-रूपी प्रलम्बः अगात् असुरः तत् जिहीर्षया

तं विद्वानपि दाशार्हो भगवान् सर्वदर्शन: ।
अन्वमोदत तत्सख्यं वधं तस्य विचिन्तयन् ॥ १८ ॥

तम् विद्वान् अपि दाशार्हः भगवान् सर्व-दर्शनः अन्वमोदत तत् सख्यम् वधम् तस्य विचिन्तयन्

तत्रोपाहूय गोपालान् कृष्ण: प्राह विहारवित् ।
हे गोपा विहरिष्यामो द्वन्द्वीभूय यथायथम् ॥ १९ ॥

तत्र उपाहूय गोपालान् कृष्णः प्राह विहार-वित् हे गोपाः विहरिष्यामः द्वन्द्वी-भूय यथा-यथम्

तत्र चक्रु: परिवृढौ गोपा रामजनार्दनौ ।
कृष्णसङ्घट्टिन: केचिदासन् रामस्य चापरे ॥ २० ॥

तत्र चक्रुः परिवृढौ गोपाः राम-जनार्दनौ कृष्ण-सङ्घट्टिनः केचित् आसन् रामस्य च अपरे

आचेरुर्विविधा: क्रीडा वाह्यवाहकलक्षणा: ।
यत्रारोहन्ति जेतारो वहन्ति च पराजिता: ॥ २१ ॥

आचेरुः विविधाः क्रीडाः वाह्य वाहक लक्षणाः यत्र आरोहन्ति जेतारः वहन्ति च पराजिताः

वहन्तो वाह्यमानाश्च चारयन्तश्च गोधनम् ।
भाण्डीरकं नाम वटं जग्मु: कृष्णपुरोगमा: ॥ २२ ॥

वहन्तः वाह्यमानाः च चारयन्तः च गो-धनम् भाण्डीरकम् नाम वटम् जग्मुः कृष्ण-पुरः-गमाः

रामसङ्घट्टिनो यर्हि श्रीदामवृषभादय: ।
क्रीडायां जयिनस्तांस्तानूहु: कृष्णादयो नृप ॥ २३ ॥

राम-सङ्घट्टिनः यर्हि श्रीदाम-वृषभ-आदयः क्रीडायाम् जयिनः तान् तान् ऊहुः कृष्ण-आदयः नृप

उवाह कृष्णो भगवान् श्रीदामानं पराजित: ।
वृषभं भद्रसेनस्तु प्रलम्बो रोहिणीसुतम् ॥ २४ ॥

उवाह कृष्णः भगवान् श्रीदामानम् पराजितः वृषभम् भद्रसेनः तु प्रलम्बः रोहिणी-सुतम्

अविषह्यं मन्यमान: कृष्णं दानवपुङ्गव: ।
वहन् द्रुततरं प्रागादवरोहणत: परम् ॥ २५ ॥

अविषह्यम् मन्यमानः कृष्णम् दानव-पुङ्गवः वहन् द्रुत-तरम् प्रागात् अवरोहणतः परम्

तमुद्वहन् धरणिधरेन्द्रगौरवं
महासुरो विगतरयो निजं वपु: ।
स आस्थित: पुरटपरिच्छदो बभौ
तडिद्‌‌द्युमानुडुपतिवाडिवाम्बुद: ॥ २६ ॥

तम् उद्वहन् धरणि-धर-इन्द्र गौरवम् महा-असुरः विगत-रयः निजम् वपुः सः आस्थितः पुरट परिच्छदः बभौ तडित् द्यु-मान् उडु-पति वाट् इव अम्बु-दः

निरीक्ष्य तद्वपुरलमम्बरे चरत्
प्रदीप्तद‍ृग् भ्रुकुटितटोग्रदंष्ट्रकम् ।
ज्वलच्छिखं कटककिरीटकुण्डल-
त्विषाद्भ‍ुतं हलधर ईषदत्रसत् ॥ २७ ॥

निरीक्ष्य तत् वपुः अलम् अम्बरे चरत् प्रदीप्त दृक् भ्रु-कुटि तट उग्र दंष्ट्रकम् ज्वलत् शिखम् कटक किरीट कुण्डल त्विषा अद्भुतम् हल-धरः ईषत् अत्रसत्

अथागतस्मृतिरभयो रिपुं बलो
विहायसार्थमिव हरन्तमात्मन: ।
रुषाहनच्छिरसि द‍ृढेन मुष्टिना
सुराधिपो गिरिमिव वज्ररंहसा ॥ २८ ॥

अथ आगत-स्मृतिः अभयः रिपुम् बलः विहाय सार्थम् इव हरन्तम् आत्मनः रुषा अहनत् शिरसि दृढेन मुष्टिना सुर-अधिपः गिरिम् इव वज्र रंहसा

स आहत: सपदि विशीर्णमस्तको
मुखाद् वमन् रुधिरमपस्मृतोऽसुर: ।
महारवं व्यसुरपतत् समीरयन्
गिरिर्यथा मघवत आयुधाहत: ॥ २९ ॥

सः आहतः सपदि विशीर्ण मस्तकः मुखात् वमन् रुधिरम् अपस्मृतः असुरः महा-रवम् व्यसुः अपतत् समीरयन् गिरिः यथा मघवतः आयुध आहतः

द‍ृष्ट्वा प्रलम्बं निहतं बलेन बलशालिना ।
गोपा: सुविस्मिता आसन्साधु साध्विति वादिन: ॥ ३० ॥

दृष्ट्वा प्रलम्बम् निहतम् बलेन बल-शालिना गोपाः सु-विस्मिताः आसन् साधु साधु इति वादिनः

आशिषोऽभिगृणन्तस्तं प्रशशंसुस्तदर्हणम् ।
प्रेत्यागतमिवालिङ्‌‌ग्य प्रेमविह्वलचेतस: ॥ ३१ ॥

आशिषः अभिगृणन्तः तम् प्रशशंसुः तत्-अर्हणम् प्रेत्य आगतम् इव आलिन्ग्य प्रेम विह्वल चेतसः

पापे प्रलम्बे निहते देवा: परमनिर्वृता: ।
अभ्यवर्षन् बलं माल्यै: शशंसु: साधु साध्विति ॥ ३२ ॥

पापे प्रलम्बे निहते देवाः परम निर्वृताः अभ्यवर्षन् बलम् माल्यैः शशंसुः साधु साधु इति

श्रीशुक उवाच
क्रीडासक्तेषु गोपेषु तद्गावो दूरचारिणी: ।
स्वैरं चरन्त्यो विविशुस्तृणलोभेन गह्वरम् ॥ १ ॥

श्री-शुकः उवाच क्रीडा आसक्तेषु गोपेषु तत्-गावः दूर-चारिणीः स्वैरम् चरन्त्यः विविशुः तृण लोभेन गह्वरम्

अजा गावो महिष्यश्च निर्विशन्त्यो वनाद् वनम् ।
ईषीकाटवीं निर्विविशु: क्रन्दन्त्यो दावतर्षिता: ॥ २ ॥

अजाः गावः महिष्यः च निर्विशन्त्यः वनात् वनम् ईषीका-अटवीम् निर्विविशुः क्रन्दन्त्यः दाव तर्षिताः

तेऽपश्यन्त: पशून् गोपा: कृष्णरामादयस्तदा ।
जातानुतापा न विदुर्विचिन्वन्तो गवां गतिम् ॥ ३ ॥

ते अपश्यन्तः पशून् गोपाः कृष्ण-राम-आदयः तदा जात-अनुतापाः न विदुः विचिन्वन्तः गवाम् गतिम्

तृणैस्तत्खुरदच्छिन्नैर्गोष्पदैरङ्कितैर्गवाम् ।
मार्गमन्वगमन् सर्वे नष्टाजीव्या विचेतस: ॥ ४ ॥

तृणैः तत् खुर दत् छिन्नैः गोः-पदैः अङ्कितैः गवाम् मार्गम् अन्वगमन् सर्वे नष्ट-आजीव्याः विचेतसः

मुञ्जाटव्यां भ्रष्टमार्गं क्रन्दमानं स्वगोधनम् ।
सम्प्राप्य तृषिता: श्रान्तास्ततस्ते सन्न्यवर्तयन् ॥ ५ ॥

मुञ्जा-अटव्याम् भ्रष्ट-मार्गम् क्रन्दमानम् स्व गो-धनम् सम्प्राप्य तृषिताः श्रान्ताः ततः ते सन्न्यवर्तयन्

ता आहूता भगवता मेघगम्भीरया गिरा ।
स्वनाम्नां निनदं श्रुत्वा प्रतिनेदु: प्रहर्षिता: ॥ ६ ॥

ताः आहूताः भगवता मेघ-गम्भीरया गिरा स्व-नाम्नाम् निनदम् श्रुत्वा प्रतिनेदुः प्रहर्षिताः

तत: समन्ताद्देवधूमकेतु-
र्यद‍ृच्छयाभूत् क्षयकृद् वनौकसाम् ।
समीरित: सारथिनोल्बणोल्मुकै-
र्विलेलिहान: स्थिरजङ्गमान् महान् ॥ ७ ॥

ततः समन्तात् दव-धूमकेतुः यदृच्छया अभूत् क्षय-कृत् वन-ओकसाम् समीरितः सारथिना उल्बण उल्मुकैः विलेलिहानः स्थिर-जङ्गमान् महान्

तमापतन्तं परितो दवाग्निं
गोपाश्च गाव: प्रसमीक्ष्य भीता: ।
ऊचुश्च कृष्णं सबलं प्रपन्ना
यथा हरिं मृत्युभयार्दिता जना: ॥ ८ ॥

तम् आपतन्तम् परितः दव-अग्निम् गोपाः च गावः प्रसमीक्ष्य भीताः ऊचुः च कृष्णम् स-बलम् प्रपन्नाः यथा हरिम् मृत्यु भय अर्दिताः जनाः

कृष्ण कृष्ण महावीर हे रामामोघविक्रम ।
दावाग्निना दह्यमानान् प्रपन्नांस्त्रातुमर्हथ: ॥ ९ ॥

कृष्ण कृष्ण महा-वीर हे राम अमोघ-विक्रम दाव-अग्निना दह्यमानान् प्रपन्नान् त्रातुम् अर्हथः

नूनं त्वद्ब‍ान्धवा: कृष्ण न चार्हन्त्यवसादितुम् ।
वयं हि सर्वधर्मज्ञ त्वन्नाथास्त्वत्परायणा: ॥ १० ॥

नूनम् त्वत् बान्धवाः कृष्ण न च अर्हन्ति अवसादितुम् वयम् हि सर्व-धर्म-ज्ञ त्वत्-नाथाः त्वत्-परायणः

श्रीशुक उवाच
वचो निशम्य कृपणं बन्धूनां भगवान् हरि: ।
निमीलयत मा भैष्ट लोचनानीत्यभाषत ॥ ११ ॥

श्री-शुकः उवाच वचः निशम्य कृपणम् बन्धूनाम् भगवान् हरिः निमीलयत मा भैष्ट लोचनानि इति अभाषत

तथेति मीलिताक्षेषु भगवानग्निमुल्बणम् ।
पीत्वा मुखेन तान्कृच्छ्राद् योगाधीशो व्यमोचयत् ॥ १२ ॥

तथा इति मीलित अक्षेषु भगवान् अग्निम् उल्बणम् पीत्वा मुखेन तान् कृच्छ्रात् योग-अधीशः व्यमोचयत्

ततश्च तेऽक्षीण्युन्मील्य पुनर्भाण्डीरमापिता: ।
निशम्य विस्मिता आसन्नात्मानं गाश्च मोचिता: ॥ १३ ॥

ततः च ते अक्षीणि उन्मील्य पुनः भाण्डीरम् आपिताः निशम्य विस्मिताः आसन् आत्मानम् गाः च मोचिताः

कृष्णस्य योगवीर्यं तद् योगमायानुभावितम् ।
दावाग्नेरात्मन: क्षेमं वीक्ष्य ते मेनिरेऽमरम् ॥ १४ ॥

कृष्णस्य योग-वीर्यम् तत् योग-माया अनुभावितम् दाव-अग्नेः आत्मनः क्षेमम् वीक्ष्य ते मेनिरे अमरम्

गा: सन्निवर्त्य सायाह्ने सहरामो जनार्दन: ।
वेणुं विरणयन् गोष्ठमगाद् गोपैरभिष्टुत: ॥ १५ ॥

गाः सन्निवर्त्य साय-अह्ने सह-रामः जनार्दनः वेणुम् विरणयन् गोष्ठम् अगात् गोपैः अभिष्टुतः

गोपीनां परमानन्द आसीद् गोविन्ददर्शने ।
क्षणं युगशतमिव यासां येन विनाभवत् ॥ १६ ॥

गोपीनाम् परम-आनन्दः आसीत् गोविन्द-दर्शने क्षणम् युग-शतम् इव यासाम् येन विना अभवत्

श्रीशुक उवाच
तयोस्तदद्भ‍ुतं कर्म दावाग्नेर्मोक्षमात्मन: ।
गोपा: स्त्रीभ्य: समाचख्यु: प्रलम्बवधमेव च ॥ १ ॥

श्री-शुकः उवाच तयोः तत् अद्भुतम् कर्म दाव-अग्नेः मोक्षम् आत्मनः गोपाः स्त्रीभ्यः समाचख्युः प्रलम्ब-वधम् एव च

गोपवृद्धाश्च गोप्यश्च तदुपाकर्ण्य विस्मिता: ।
मेनिरे देवप्रवरौ कृष्णरामौ व्रजं गतौ ॥ २ ॥

गोप-वृद्धाः च गोप्यः च तत् उपाकर्ण्य विस्मिताः मेनिरे देव-प्रवरौ कृष्ण-रामौ व्रजम् गतौ

तत: प्रावर्तत प्रावृट् सर्वसत्त्वसमुद्भ‍वा ।
विद्योतमानपरिधिर्विस्फूर्जितनभस्तला ॥ ३ ॥

ततः प्रावर्तत प्रावृट् सर्व-सत्त्व समुद्भवा विद्योतमान परिधिः विस्फूर्जित नभः-तला

सान्द्रनीलाम्बुदैर्व्योम सविद्युत्स्तनयित्नुभि: ।
अस्पष्टज्योतिराच्छन्नं ब्रह्मेव सगुणं बभौ ॥ ४ ॥

सान्द्र नील अम्बुदैः व्योम स-विद्युत् स्तनयित्नुभिः अस्पष्ट ज्योतिः आच्छन्नम् ब्रह्म इव स-गुणम् बभौ

अष्टौ मासान् निपीतं यद् भूम्याश्चोदमयं वसु ।
स्वगोभिर्मोक्तुमारेभे पर्जन्य: काल आगते ॥ ५ ॥

अष्टौ मासान् निपीतम् यत् भूम्याः च उद-मयम् वसु स्व-गोभिः मोक्तुम् आरेभे पर्जन्यः काले आगते

तडिद्वन्तो महामेघाश्चण्डश्वसनवेपिता: ।
प्रीणनं जीवनं ह्यस्य मुमुचु: करुणा इव ॥ ६ ॥

तडित्-वन्तः महा-मेघाः चण्ड श्वसन वेपिताः प्रीणनम् जीवनम् हि अस्य मुमुचुः करुणाः इव

तप:कृशा देवमीढा आसीद् वर्षीयसी मही ।
यथैव काम्यतपसस्तनु: सम्प्राप्य तत्फलम् ॥ ७ ॥

तपः-कृशा देव-मीढा आसीत् वर्षीयसी मही यथा एव काम्य तपसः तनुः सम्प्राप्य तत् फलम्

निशामुखेषु खद्योतास्तमसा भान्ति न ग्रहा: ।
यथा पापेन पाषण्डा न हि वेदा: कलौ युगे ॥ ८ ॥

निशा-मुखेषु खद्योताः तमसा भान्ति न ग्रहाः यथा पापेन पाषण्डाः न हि वेदाः कलौ युगे

श्रुत्वा पर्जन्यनिनदं मण्डुका: ससृजुर्गिर: ।
तूष्णीं शयाना: प्राग् यद्वद्ब्राह्मणा नियमात्यये ॥ ९ ॥

श्रुत्वा पर्जन्य निनदम् मण्डुकाः ससृजुः गिरः तूष्णीम् शयानाः प्राक् यद्वत् ब्राह्मणाः नियम-अत्यये

आसन्नुत्पथगामिन्य: क्षुद्रनद्योऽनुशुष्यती: ।
पुंसो यथास्वतन्त्रस्य देहद्रविणसम्पद: ॥ १० ॥

आसन् उत्पथ-गामिन्यः क्षुद्र नद्यः अनुशुष्यतीः पुंसः यथा अस्वतन्त्रस्य देह द्रविण सम्पदः

हरिता हरिभि: शष्पैरिन्द्रगोपैश्च लोहिता ।
उच्छिलीन्ध्रकृतच्छाया नृणां श्रीरिव भूरभूत् ॥ ११ ॥

हरिताः हरिभिः शष्पैः इन्द्रगोपैः च लोहिता उच्छिलीन्ध्र कृत छाया नृणाम् श्रीः इव भूः अभूत्

क्षेत्राणि शष्यसम्पद्भ‍ि: कर्षकाणां मुदं ददु: ।
मानिनामनुतापं वै दैवाधीनमजानताम् ॥ १२ ॥

क्षेत्राणि शष्य-सम्पद्भिः कर्षकाणाम् मुदम् ददुः मानिनाम् अनुतापम् वै दैव-अधीनम् अजानताम्

जलस्थलौकस: सर्वे नववारिनिषेवया ।
अबिभ्रन् रुचिरं रूपं यथा हरिनिषेवया ॥ १३ ॥

जल स्थल ओकसः सर्वे नव वारि निषेवया अबिभ्रन् रुचिरम् रूपम् यथा हरि-निषेवया

सरिद्भ‍ि: सङ्गत: सिन्धुश्चुक्षोभ श्वसनोर्मिमान् ।
अपक्‍वयोगिनश्चित्तं कामाक्तं गुणयुग् यथा ॥ १४ ॥

सरिद्भिः सङ्गतः सिन्धुः चुक्षोभ श्वसन ऊर्मि-मान् अपक्व योगिनः चित्तम् काम-अक्तम् गुण-युक् यथा

गिरयो वर्षधाराभिर्हन्यमाना न विव्यथु: ।
अभिभूयमाना व्यसनैर्यथाधोक्षजचेतस: ॥ १५ ॥

गिरयः वर्ष-धाराभिः हन्यमानाः न विव्यथुः अभिभूयमानाः व्यसनैः यथा अधोक्षज-चेतसः

मार्गा बभूवु: सन्दिग्धस्तृणैश्छन्ना ह्यसंस्कृता: ।
नाभ्यस्यमाना: श्रुतयो द्विजै: कालेन चाहता: ॥ १६ ॥

मार्गाः बभूवुः सन्दिग्धाः तृणैः छन्नाः हि असंस्कृताः न अभ्यस्यमानाः श्रुतयः द्विजैः कालेन च आहताः

लोकबन्धुषु मेघेषु विद्युतश्चलसौहृदा: ।
स्थैर्यं न चक्रु: कामिन्य: पुरुषेषु गुणिष्विव ॥ १७ ॥

लोक बन्धुषु मेघेषु विद्युतः चल-सौहृदाः स्थैर्यम् न चक्रुः कामिन्यः पुरुषेषु गुणिषु इव

धनुर्वियति माहेन्द्रं निर्गुणं च गुणिन्यभात् ।
व्यक्ते गुणव्यतिकरेऽगुणवान् पुरुषो यथा ॥ १८ ॥

धनुः वियति माहा-इन्द्रम् निर्गुणम् च गुणिनि अभात् व्यक्ते गुण-व्यतिकरे अगुण-वान् पुरुषः यथा

न रराजोडुपश्छन्न: स्वज्योत्स्‍नाराजितैर्घनै: ।
अहंमत्या भासितया स्वभासा पुरुषो यथा ॥ १९ ॥

न रराज उडुपः छन्नः स्व-ज्योत्स्ना राजितैः घनैः अहम्-मत्या भासितया स्व-भासा पुरुषः यथा

मेघागमोत्सवा हृष्टा: प्रत्यनन्दञ्छिखण्डिन: ।
गृहेषु तप्तनिर्विण्णा यथाच्युतजनागमे ॥ २० ॥

मेघ आगम उत्सवाः हृष्टाः प्रत्यनन्दन् शिखण्डिनः गृहेषु तप्त निर्विण्णाः यथा अच्युत जन आगमे

पीत्वाप: पादपा: पद्भ‍िरासन्नानात्ममूर्तय: ।
प्राक् क्षामास्तपसा श्रान्ता यथा कामानुसेवया ॥ २१ ॥

पीत्वा आपः पाद-पाः पद्भिः आसन् नाना आत्म-मूर्तयः प्राक् क्षामाः तपसा श्रान्ताः यथा काम-अनुसेवया

सर:स्वशान्तरोध:सु न्यूषुरङ्गापि सारसा: ।
गृहेष्वशान्तकृत्येषु ग्राम्या इव दुराशया: ॥ २२ ॥

सरःसु अशान्त रोधःसु न्यूषुः अङ्ग अपि सारसाः गृहेषु अशान्त कृत्येषु ग्राम्याः इव दुराशयाः

जलौघैर्निरभिद्यन्त सेतवो वर्षतीश्वरे ।
पाषण्डिनामसद्वादैर्वेदमार्गा: कलौ यथा ॥ २३ ॥

जल-ओघैः निरभिद्यन्त सेतवः वर्षति ईश्वरे पाषण्डिनाम् असत्-वादैः वेद-मार्गाः कलौ यथा

व्यमुञ्चन् वायुभिर्नुन्ना भूतेभ्यश्चामृतं घना: ।
यथाशिषो विश्पतय: काले काले द्विजेरिता: ॥ २४ ॥

व्यमुञ्चन् वायुभिः नुन्नाः भूतेभ्यः च अमृतम् घनाः यथा आशिषः विट्-पतयः काले काले द्विज ईरिताः

एवं वनं तद् वर्षिष्ठं पक्‍वखर्जुरजम्बुमत् ।
गोगोपालैर्वृतो रन्तुं सबल: प्राविशद्धरि: ॥ २५ ॥

एवम् वनम् तत् वर्षिष्ठम् पक्व खर्जुर जम्बु मत् गो गोपालैः वृतः रन्तुम् स-बलः प्राविशत् हरिः

धेनवो मन्दगामिन्य ऊधोभारेण भूयसा ।
ययुर्भगवताहूता द्रुतं प्रीत्या स्‍नुतस्तना: ॥ २६ ॥

धेनवः मन्द-गामिन्यः ऊधः भारेण भूयसा ययुः भगवता आहूताः द्रुतम् प्रीत्या स्नुत स्तनाः

वनौकस: प्रमुदिता वनराजीर्मधुच्युत: ।
जलधारा गिरेर्नादादासन्ना दद‍ृशे गुहा: ॥ २७ ॥

वन-ओकसः प्रमुदिताः वन-राजीः मधु-च्युतः जल-धाराः गिरेः नादात् आसन्नाः ददृशे गुहाः

क्‍वचिद् वनस्पतिक्रोडे गुहायां चाभिवर्षति ।
निर्विश्य भगवान् रेमे कन्दमूलफलाशन: ॥ २८ ॥

क्वचित् वनस्पति क्रोडे गुहायाम् च अभिवर्षति निर्विश्य भगवान् रेमे कन्द-मूल फल अशनः

दध्योदनं समानीतं शिलायां सलिलान्तिके ।
सम्भोजनीयैर्बुभुजे गोपै: सङ्कर्षणान्वित: ॥ २९ ॥

दधि-ओदनम् समानीतम् शीलायाम् सलिल-अन्तिके सम्भोजनीयैः बुभुजे गोपैः सङ्कर्षण-अन्वितः

शाद्वलोपरि संविश्य चर्वतो मीलितेक्षणान् ।
तृप्तान् वृषान् वत्सतरान् गाश्च स्वोधोभरश्रमा: ॥ ३० ॥
प्रावृट्‍‍श्रियं च तां वीक्ष्य सर्वकालसुखावहाम् ।
भगवान् पूजयां चक्रे आत्मशक्त्युपबृंहिताम् ॥ ३१ ॥

शाद्वल उपरि संविश्य चर्वतः मीलित ईक्षणान् तृप्तान् वृषान् वत्सतरान् गाः च स्व ऊधः भर श्रमाः प्रावृट् श्रियम् च ताम् वीक्ष्य सर्व-काल सुख आवहाम् भगवान् पूजयाम् चक्रे आत्म-शक्ति उपबृंहिताम्

एवं निवसतोस्तस्मिन् रामकेशवयोर्व्रजे ।
शरत्समभवद् व्यभ्रा स्वच्छाम्ब्वपरुषानिला ॥ ३२ ॥

एवम् निवसतोः तस्मिन् राम-केशवयोः व्रजे शरत् समभवत् व्यभ्रा स्वच्छ-अम्बु अपरुष-अनिला

शरदा नीरजोत्पत्त्या नीराणि प्रकृतिं ययु: ।
भ्रष्टानामिव चेतांसि पुनर्योगनिषेवया ॥ ३३ ॥

शरदा नीरज उत्पत्त्या नीराणि प्रकृतिम् ययुः भ्रष्टानाम् इव चेतांसि पुनः योग निषेवया

व्योम्नोऽब्भ्रं भूतशाबल्यं भुव: पङ्कमपां मलम् ।
शरज्जहाराश्रमिणां कृष्णे भक्तिर्यथाशुभम् ॥ ३४ ॥

व्योम्नः अप्-भ्रम् भूत शाबल्यम् भुवः पङ्कम् अपाम् मलम् शरत् जहार आश्रमिणाम् कृष्णे भक्तिः यथा अशुभम्

सर्वस्वं जलदा हित्वा विरेजु: शुभ्रवर्चस: ।
यथा त्यक्तैषणा: शान्ता मुनयो मुक्तकिल्बिषा: ॥ ३५ ॥

सर्व-स्वम् जल-दाः हित्वा विरेजुः शुभ्र वर्चसः यथा त्यक्त-एषणाः शान्ताः मुनयः मुक्त-किल्बिषाः

गिरयो मुमुचुस्तोयं क्‍वचिन्न मुमुचु: शिवम् ।
यथा ज्ञानामृतं काले ज्ञानिनो ददते न वा ॥ ३६ ॥

गिरयः मुमुचुः तोयम् क्वचित् न मुमुचुः शिवम् यथा ज्ञान अमृतम् काले ज्ञानिनः ददते न वा

नैवाविदन् क्षीयमाणं जलं गाधजलेचरा: ।
यथायुरन्वहं क्षय्यं नरा मूढा: कुटुम्बिन: ॥ ३७ ॥

न एव अविदन् क्षीयमाणम् जलम् गाध-जले चराः यथा आयुः अनु-अहम् क्षय्यम् नराः मूढाः कुटुम्बिनः

गाधवारिचरास्तापमविन्दञ्छरदर्कजम् ।
यथा दरिद्र: कृपण: कुटुम्ब्यविजितेन्द्रिय: ॥ ३८ ॥

गाध-वारि-चराः तापम् अविन्दन् शरत्-अर्क-जम् यथा दरिद्रः कृपणः कुटुम्बी अविजित-इन्द्रियः

शनै: शनैर्जहु: पङ्कं स्थलान्यामं च वीरुध: ।
यथाहंममतां धीरा: शरीरादिष्वनात्मसु ॥ ३९ ॥

शनैः शनैः जहुः पङ्कम् स्थलानि आमम् च वीरुधः यथा अहम्-ममताम् धीराः शरीर-आदिषु अनात्मसु

निश्चलाम्बुरभूत्तूष्णीं समुद्र: शरदागमे ।
आत्मन्युपरते सम्यङ्‍मुनिर्व्युपरतागम: ॥ ४० ॥

निश्चल अम्बुः अभूत् तूष्नीम् समुद्रः शरत् आगमे आत्मनि उपरते सम्यक् मुनिः व्युपरत आगमः

केदारेभ्यस्त्वपोऽगृह्णन् कर्षका द‍ृढसेतुभि: ।
यथा प्राणै: स्रवज्ज्ञानं तन्निरोधेन योगिन: ॥ ४१ ॥

केदारेभ्यः तु अपः अगृह्णन् कर्षकाः दृढ सेतुभिः यथा प्राणैः स्रवत् ज्ञानम् तत् निरोधेन योगिनः

शरदर्कांशुजांस्तापान् भूतानामुडुपोऽहरत् ।
देहाभिमानजं बोधो मुकुन्दो व्रजयोषिताम् ॥ ४२ ॥

शरत्-अर्क अंशु जान् तापान् भूतानाम् उडुपः अहरत् देह अभिमान-जम् बोधः मुकुन्दः व्रज-योषिताम्

खमशोभत निर्मेघं शरद्विमलतारकम् ।
सत्त्वयुक्तं यथा चित्तं शब्दब्रह्मार्थदर्शनम् ॥ ४३ ॥

खम् अशोभत निर्मेघम् शरत् विमल तारकम् सत्त्व-युक्तम् यथा चित्तम् शब्द-ब्रह्म अर्थ दर्शनम्

अखण्डमण्डलो व्योम्नि रराजोडुगणै: शशी ।
यथा यदुपति: कृष्णो वृष्णिचक्रावृतो भुवि ॥ ४४ ॥

अखण्ड मण्डलः व्योम्नि रराज उडु-गणैः शशी यथा यदु-पतिः कृष्णः वृष्णि-चक्र आवृतः भुवि

आश्लिष्य समशीतोष्णं प्रसूनवनमारुतम् ।
जनास्तापं जहुर्गोप्यो न कृष्णहृतचेतस: ॥ ४५ ॥

आश्लिष्य सम शीत-उष्णम् प्रसून-वन मारुतम् जनाः तापम् जहुः गोप्यः न कृष्ण हृत चेतसः

गावो मृगा: खगा नार्य: पुष्पिण्य: शरदाभवन् ।
अन्वीयमाना: स्ववृषै: फलैरीशक्रिया इव ॥ ४६ ॥

गावः मृगाः खगाः नार्यः पुष्पिण्यः शरदा अभवन् अन्वीयमानाः स्व-वृषैः फलैः ईश-क्रियाः इव

उदहृष्यन् वारिजानि सूर्योत्थाने कुमुद् विना ।
राज्ञा तु निर्भया लोका यथा दस्यून् विना नृप ॥ ४७ ॥

उदहृष्यन् वारि-जानि सूर्य उत्थाने कुमुत् विना राज्ञा तु निर्भयाः लोकाः यथा दस्यून् विना नृप

पुरग्रामेष्वाग्रयणैरिन्द्रियैश्च महोत्सवै: ।
बभौ भू: पक्‍वशष्याढ्या कलाभ्यां नितरां हरे: ॥ ४८ ॥

पुर ग्रामेषु आग्रयणैः इन्द्रियैः च महा-उत्सवैः बभौ भूः पक्व शष्य आढ्या कला आभ्याम् नितराम् हरेः

वणिङ्‍मुनिनृपस्‍नाता निर्गम्यार्थान् प्रपेदिरे ।
वर्षरुद्धा यथा सिद्धा: स्वपिण्डान् काल आगते ॥ ४९ ॥

वणिक् मुनि नृप स्नाताः निर्गम्य अर्थान् प्रपेदिरे वर्ष रुद्धाः यथा सिद्धाः स्व-पिण्डान् काले आगते

श्रीशुक उवाच
इत्थं शरत्स्वच्छजलं पद्माकरसुगन्धिना ।
न्यविशद् वायुना वातं सगोगोपालकोऽच्युत: ॥ १ ॥

श्री-शुकः उवाच इत्थम् शरत् स्वच्छ जलम् पद्म-आकर सु-गन्धिना न्यविशत् वायुना वातम् स गो गोपालकः अच्युतः

कुसुमितवनराजिशुष्मिभृङ्ग-
द्विजकुलघुष्टसर:सरिन्महीध्रम् ।
मधुपतिरवगाह्य चारयन् गा:
सहपशुपालबलश्चुकूज वेणुम् ॥ २ ॥

कुसुमित वन-राजि शुष्मि भृङ्ग द्विज कुल घुष्ट सरः सरित् महीध्रम् मधु-पतिः अवगाह्य चारयन् गाः सह-पशु-पाल-बलः चुकूज वेणुम्

तद् व्रजस्त्रिय आश्रुत्य वेणुगीतं स्मरोदयम् ।
काश्चित्परोक्षं कृष्णस्य स्वसखीभ्योऽन्ववर्णयन् ॥ ३ ॥

तत् व्रज-स्त्रियः आश्रुत्य वेणु-गीतम् स्मर-उदयम् काश्चित् परोक्षम् कृष्णस्य स्व-सखीभ्यः अन्ववर्णयन्

तद्वर्णयितुमारब्धा: स्मरन्त्य: कृष्णचेष्टितम् ।
नाशकन् स्मरवेगेन विक्षिप्तमनसो नृप ॥ ४ ॥

तत् वर्णयितुम् आरब्धाः स्मरन्त्यः कृष्ण-चेष्टितम् न अशकन् स्मर-वेगेन विक्षिप्त मनसः नृप

बर्हापीडं नटवरवपु: कर्णयो: कर्णिकारं
बिभ्रद् वास: कनककपिशं वैजयन्तीं च मालाम् ।
रन्ध्रान् वेणोरधरसुधया पूरयन्गोपवृन्दै-
र्वृन्दारण्यं स्वपदरमणं प्राविशद् गीतकीर्ति: ॥ ५ ॥

बर्ह आपीडम् नट-वर वपुः कर्णयोः कर्णिकारम् बिभ्रत् वासः कनक कपिशम् वैजयन्तीम् च मालाम् रन्ध्रान् वेणोः अधर सुधया आपूरयन् गोप-वृन्दैः वृन्दा-अरण्यम् स्व-पद रमणम् प्राविशत् गीत कीर्तिः

इति वेणुरवं राजन् सर्वभूतमनोहरम् ।
श्रुत्वा व्रजस्त्रिय: सर्वा वर्णयन्त्योऽभिरेभिरे ॥ ६ ॥

इति वेणु-रवम् राजन् सर्व-भूत मनः-हरम् श्रुत्वा व्रज-स्त्रियः सर्वाः वर्णयन्त्यः अभिरेभिरे

श्रीगोप्य ऊचु:
अक्षण्वतां फलमिदं न परं विदाम:
सख्य: पशूननु विवेशयतोर्वयस्यै: ।
वक्त्रं व्रजेशसुतयोरनवेणु जुष्टं
यैर्वा निपीतमनुरक्तकटाक्षमोक्षम् ॥ ७ ॥

श्री-गोप्यः ऊचुः अक्षण्वताम् फलम् इदम् न परम् विदामः सख्यः पशून् अनुविवेशयतोः वयस्यैः वक्त्रम् व्रज-ईश सुतयोः अनु-वेणु-जुष्टम् यैः वा निपीतम् अनुरक्त कट-अक्ष मोक्षम्

चूतप्रवालबर्हस्तबकोत्पलाब्ज-
मालानुपृक्तपरिधानविचित्रवेशौ ।
मध्ये विरेजतुरलं पशुपालगोष्ठ्यां
रङ्गे यथा नटवरौ क्‍व च गायमानौ ॥ ८ ॥

चूत प्रवाल बर्ह स्तबक उत्पल अब्ज माला अनुपृक्त परिधान विचित्र वेशौ मध्ये विरेजतुः अलम् पशु-पाल गोष्ठ्याम् रङ्गे यथा नट-वरौ क्वच गायमानौ

गोप्य: किमाचरदयं कुशलं स्म वेणु-
र्दामोदराधरसुधामपि गोपिकानाम् ।
भुङ्क्ते स्वयं यदवशिष्टरसं ह्रदिन्यो
हृष्यत्त्वचोऽश्रु मुमुचुस्तरवो यथार्या: ॥ ९ ॥

गोप्यः किम् आचरत् अयम् कुशलम् स्म वेणुः दामोदर अधर-सुधाम् अपि गोपिकानाम् भुङ्क्ते स्वयम् यत् अवशिष्ट रसम् ह्रदिन्यः हृष्यत् त्वचः अश्रु मुमुचुः तरवः यथा आर्याः

वृन्दावनं सखि भुवो वितनोति कीर्तिं
यद् देवकीसुतपदाम्बुजलब्धलक्ष्मि ।
गोविन्दवेणुमनु मत्तमयूरनृत्यं
प्रेक्ष्याद्रिसान्ववरतान्यसमस्तसत्त्वम् ॥ १० ॥

वृन्दावनम् सखि भुवः वितनोति कीर्तिम् यत् देवकी-सुत पद-अम्बुज लब्ध लक्ष्मि गोविन्द-वेणुम् अनु मत्त मयूर नृत्यम् प्रेक्ष्य अद्रि-सानु अवरत अन्य समस्त सत्त्वम्

धन्या: स्म मूढगतयोऽपि हरिण्य एता
या नन्दनन्दनमुपात्तविचित्रवेशम् ।
आकर्ण्य वेणुरणितं सहकृष्णसारा:
पूजां दधुर्विरचितां प्रणयावलोकै: ॥ ११ ॥

धन्याः स्म मूढ-गतयः अपि हरिण्यः एताः याः नन्द-नन्दनम् उपात्त-विचित्र-वेशम् आकर्ण्य वेणु-रणितम् सह-कृष्ण-साराः पूजाम् दधुः विरचिताम् प्रणय-अवलोकैः

कृष्णं निरीक्ष्य वनितोत्सवरूपशीलं
श्रुत्वा च तत्‍क्‍वणितवेणुविविक्तगीतम् ।
देव्यो विमानगतय: स्मरनुन्नसारा
भ्रश्यत्प्रसूनकबरा मुमुहुर्विनीव्य: ॥ १२ ॥

कृष्णम् निरीक्ष्य वनिता उत्सव रूप शीलम् श्रुत्वा च तत् क्वणित वेणु विविक्त गीतम् देव्यः विमान-गतयः स्मर नुन्न साराः भ्रश्यत् प्रसून-कबराः मुमुहुः विनीव्यः

गावश्च कृष्णमुखनिर्गतवेणुगीत-
पीयूषमुत्तभितकर्णपुटै: पिबन्त्य: ।
शावा: स्‍नुतस्तनपय:कवला: स्म तस्थु-
र्गोविन्दमात्मनि द‍ृशाश्रुकला: स्पृशन्त्य: ॥ १३ ॥

गावः च कृष्ण-मुख निर्गत वेणु गीत पीयूषम् उत्तभित कर्ण पुटैः पिबन्त्यः शावाः स्नुत स्तन पयः कवलाः स्म तस्थुः गोविन्दम् आत्मनि दृशा अश्रु-कलाः स्पृशन्त्यः

प्रायो बताम्ब विहगा मुनयो वनेऽस्मिन्
कृष्णेक्षितं तदुदितं कलवेणुगीतम् ।
आरुह्य ये द्रुमभुजान् रुचिरप्रवालान्
श‍ृण्वन्ति मीलितद‍ृशो विगतान्यवाच: ॥ १४ ॥

प्रायः बत अम्ब विहगाः मुनयः वने अस्मिन् कृष्ण-ईक्षितम् तत्-उदितम् कल-वेणु-गीतम् आरुह्य ये द्रुम-भुजान् रुचिर-प्रवालान् शृण्वन्ति मीलित-दृशः विगत-अन्य-वाचः

नद्यस्तदा तदुपधार्य मुकुन्दगीत-
मावर्तलक्षितमनोभवभग्नवेगा: ।
आलिङ्गनस्थगितमूर्मिभुजैर्मुरारे-
र्गृह्णन्ति पादयुगलं कमलोपहारा: ॥ १५ ॥

नद्यः तदा तत् उपधार्य मुकुन्द गीतम् आवर्त लक्षित मनः-भव भग्न वेगाः आलिङ्गन स्थगितम् ऊर्मि-भुजैः मुरारेः गृह्णन्ति पाद-युगलम् कमल-उपहाराः

द‍ृष्ट्वातपे व्रजपशून् सह रामगोपै:
सञ्चारयन्तमनु वेणुमुदीरयन्तम् ।
प्रेमप्रवृद्ध उदित: कुसुमावलीभि:
सख्युर्व्यधात् स्ववपुषाम्बुद आतपत्रम् ॥ १६ ॥

दृष्ट्वा आतपे व्रज-पशून् सह राम-गोपैः सञ्चारयन्तम् अनु वेणुम् उदीरयन्तम् प्रेम प्रवृद्धः उदितः कुसुम-आवलीभिः सख्युः व्यधात् स्व-वपुषा अम्बुदः आतपत्रम्

पूर्णा: पुलिन्द्य उरुगायपदाब्जराग-
श्रीकुङ्कुमेन दयितास्तनमण्डितेन ।
तद्दर्शनस्मररुजस्तृणरूषितेन
लिम्पन्त्य आननकुचेषु जहुस्तदाधिम् ॥ १७ ॥

पूर्णाः पुलिन्द्यः उरुगाय पद-अब्ज राग श्री-कुङ्कुमेन दयिता स्तन मण्डितेन तत् दर्शन स्मर रुजः तृण रूषितेन लिम्पन्त्यः आनन कुचेषु जहुः तत् आधिम्

हन्तायमद्रिरबला हरिदासवर्यो
यद् रामकृष्णचरणस्परशप्रमोद: ।
मानं तनोति सहगोगणयोस्तयोर्यत्
पानीयसूयवसकन्दरकन्दमूलै: ॥ १८ ॥

हन्त अयम् अद्रिः अबलाः हरि-दास-वर्यः यत् राम-कृष्ण-चरण स्परश प्रमोदः मानम् तनोति सह गो-गणयोः तयोः यत् पानीय सूयवस कन्दर कन्द-मूलैः

गा गोपकैरनुवनं नयतोरुदार-
वेणुस्वनै: कलपदैस्तनुभृत्सु सख्य: ।
अस्पन्दनं गतिमतां पुलकस्तरुणां
निर्योगपाशकृतलक्षणयोर्विचित्रम् ॥ १९ ॥

गाः गोपकैः अनु-वनम् नयतोः उदार वेणु-स्वनैः कल-पदैः तनुभृत्सु सख्यः अस्पन्दनम् गति-मताम् पुलकः तरुणम् निर्योग-पाश कृत-लक्षणयोः विचित्रम्

एवंविधा भगवतो या वृन्दावनचारिण: ।
वर्णयन्त्यो मिथो गोप्य: क्रीडास्तन्मयतां ययु: ॥ २० ॥

एवम्-विधाः भगवतः याः वृन्दावन-चारिणः वर्णयन्त्यः मिथः गोप्यः क्रीडः तत्-मयताम् ययुः

श्रीशुक उवाच
हेमन्ते प्रथमे मासि नन्दव्रजकुमारिका: ।
चेरुर्हविष्यं भुञ्जाना: कात्यायन्यर्चनव्रतम् ॥ १ ॥

श्री-शुकः उवाच हेमन्ते प्रथमे मासि नन्द-व्रज कुमारिकाः चेरुः हविष्यम् भुञ्जानाः कात्यायनी अर्चन-व्रतम्

आप्लुत्याम्भसि कालिन्द्या जलान्ते चोदितेऽरुणे ।
कृत्वा प्रतिकृतिं देवीमानर्चुर्नृप सैकतीम् ॥ २ ॥
गन्धैर्माल्यै: सुरभिभिर्बलिभिर्धूपदीपकै: ।
उच्चावचैश्चोपहारै: प्रवालफलतण्डुलै: ॥ ३ ॥

आप्लुत्य अम्भसि कालिन्द्याः जल-अन्ते च उदिते अरुणे कृत्व प्रति-कृतिम् देवीम् आनर्चुः नृप सैकतीम् गन्धैः माल्यैः सुरभिभिः बलिभिः धूप-दीपकैः उच्च-अवचैः च उपहारैः प्रवाल फल तण्डुलैः

कात्यायनि महामाये महायोगिन्यधीश्वरि ।
नन्दगोपसुतं देवि पतिं मे कुरु ते नम: ।
इति मन्त्रं जपन्त्यस्ता: पूजां चक्रु: कुमारिका: ॥ ४ ॥

कात्यायनी महा-माये महा-योगिनि अधीश्वरि नन्द-गोप-सुतम् देवि पतिम् मे कुरु ते नमः इति मन्त्रम् जपन्त्यः ताः पूजाम् चक्रुः कुमारिकाः

एवं मासं व्रतं चेरु: कुमार्य: कृष्णचेतस: ।
भद्रकालीं समानर्चुर्भूयान्नन्दसुत: पति: ॥ ५ ॥

एवम् मासम् व्रतम् चेरुः कुमार्यः कृष्ण-चेतसः भद्र-कालीम् समानर्चुः भूयात् नन्द-सुतः पतिः

ऊषस्युत्थाय गोत्रै: स्वैरन्योन्याबद्धबाहव: ।
कृष्णमुच्चैर्जगुर्यान्त्य: कालिन्द्यां स्‍नातुमन्वहम् ॥ ६ ॥

ऊषसि उत्थाय गोत्रैः स्वैः अन्योन्य आबद्ध बाहवः कृष्णम् उच्चैः जगुः यान्त्यः कालिन्द्याम् स्नातुम् अनु-अहम्

नद्या: कदाचिदागत्य तीरे निक्षिप्य पूर्ववत् ।
वासांसि कृष्णं गायन्त्यो विजह्रु: सलिले मुदा ॥ ७ ॥

नद्याः कदाचित् आगत्य तीरे निक्षिप्य पूर्व-वत् वासांसि कृष्णम् गायन्त्यः विजह्रुः सलिले मुदा

भगवांस्तदभिप्रेत्य कृष्णो योगेश्वरेश्वर: ।
वयस्यैरावृतस्तत्र गतस्तत्कर्मसिद्धये ॥ ८ ॥

भगवान् तत् अभिप्रेत्य कृष्णः योग-ईश्वर-ईश्वरः वयस्यैः आवृतः तत्र गतः तत् कर्म सिद्धये

तासां वासांस्युपादाय नीपमारुह्य सत्वर: ।
हसद्भ‍ि: प्रहसन् बालै: परिहासमुवाच ह ॥ ९ ॥

तासाम् वासांसि उपादाय नीपम् आरुह्य सत्वरः हसद्भिः प्रहसन् बालैः परिहासम् उवाच ह

अत्रागत्याबला: कामं स्वं स्वं वास: प्रगृह्यताम् ।
सत्यं ब्रुवाणि नो नर्म यद् यूयं व्रतकर्शिता: ॥ १० ॥

अत्र आगत्य अबलाः कामम् स्वम् स्वम् वासः प्रगृह्यताम् सत्यम् ब्रुवाणि न उ नर्म यत् यूयम् व्रत कर्शिताः

न मयोदितपूर्वं वा अनृतं तदिमे विदु: ।
एकैकश: प्रतीच्छध्वं सहैवेति सुमध्यमा: ॥ ११ ॥

न मया उदित पूर्वम् वै अनृतम् तत् इमे विदुः एक-एकशः प्रतीच्छध्वम् सह एव इति सु-मध्यमाः

तस्य तत् क्ष्वेलितं द‍ृष्ट्वा गोप्य: प्रेमपरिप्लुता: ।
व्रीडिता: प्रेक्ष्य चान्योन्यं जातहासा न निर्ययु: ॥ १२ ॥

तस्य तत् क्ष्वेलितम् दृष्ट्वा गोप्यः प्रेम-परिप्लुताः व्रीडिताः प्रेक्ष्य च अन्योन्यम् जात-हासाः न निर्ययुः

एवं ब्रुवति गोविन्दे नर्मणाक्षिप्तचेतस: ।
आकण्ठमग्ना: शीतोदे वेपमानास्तमब्रुवन् ॥ १३ ॥

एवम् ब्रुवति गोविन्दे नर्मणा आक्षिप्त चेतसः आ-कण्ठ मग्नाः शीत उदे वेपमानाः तम् अब्रुवन्

मानयं भो: कृथास्त्वां तु नन्दगोपसुतं प्रियम् ।
जानीमोऽङ्ग व्रजश्लाघ्यं देहि वासांसि वेपिता: ॥ १४ ॥

मा अनयम् भोः कृथाः त्वाम् तु नन्द-गोप सुतम् प्रियम् जानीमः अङ्ग व्रज-श्लाघ्यम् देहि वासांसि वेपिताः

श्यामसुन्दर ते दास्य: करवाम तवोदितम् ।
देहि वासांसि धर्मज्ञ नो चेद् राज्ञे ब्रुवाम हे ॥ १५ ॥

श्यामसुन्दर ते दास्यः करवाम तव उदितम् देहि वासांसि धर्म-ज्ञ न उ चेत् राज्ञे ब्रुवामः हे

श्रीभगवानुवाच
भवत्यो यदि मे दास्यो मयोक्तं वा करिष्यथ ।
अत्रागत्य स्ववासांसि प्रतीच्छत शुचिस्मिता: ।
नो चेन्नाहं प्रदास्ये किं क्रुद्धो राजा करिष्यति ॥ १६ ॥

श्री-भगवान् उवाच भवत्यः यदि मे दास्यः मया उक्तम् वा करिष्यथ अत्र आगत्य स्व-वासांसि प्रतीच्छत शुचि स्मिताः न उ चेत् न अहम् प्रदास्ये किम् क्रुद्धः राजा करिष्यति

ततो जलाशयात् सर्वा दारिका: शीतवेपिता: ।
पाणिभ्यां योनिमाच्छाद्य प्रोत्तेरु: शीतकर्शिता: ॥ १७ ॥

ततः जल-आशयात् सर्वाः दारिकाः शीत-वेपिताः पाणिभ्याम् योनिम् आच्छाद्य प्रोत्तेरुः शीत-कर्शिताः

भगवानाहता वीक्ष्य शुद्धभावप्रसादित: ।
स्कन्धे निधाय वासांसि प्रीत: प्रोवाच सस्मितम् ॥ १८ ॥

भगवान् आहताः वीक्ष्य शुद्ध भाव प्रसादितः स्कन्धे निधाय वासांसि प्रीतः प्रोवाच स-स्मितम्

यूयं विवस्त्रा यदपो धृतव्रता
व्यगाहतैतत्तदु देवहेलनम् ।
बद्ध्वाञ्जलिं मूध्‍‍‍‍‍‍‍‍‌‌र्न्यपनुत्तयेऽहस:
कृत्वा नमोऽधोवसनं प्रगृह्यताम् ॥ १९ ॥

यूयम् विवस्त्राः यत् अपः धृत-व्रताः व्यगाहत एतत् तत् उ देव-हेलनम् बद्ध्वा अञ्जलिम् मूर्ध्नि अपनुत्तये अंहसः कृत्वा नमः अधः-वसनम् प्रगृह्यताम्

इत्यच्युतेनाभिहितं व्रजाबला
मत्वा विवस्त्राप्लवनं व्रतच्युतिम् ।
तत्पूर्तिकामास्तदशेषकर्मणां
साक्षात्कृतं नेमुरवद्यमृग् यत: ॥ २० ॥

इति अच्युतेन अभिहितम् व्रज-अबलाः मत्वा विवस्त्र आप्लवनम् व्रत-च्युतिम् तत्-पूर्ति कामाः तत् अशेष-कर्मर्णाम् साक्षात्-कृतम् नेमुः अवद्य-मृक् यतः

तास्तथावनता द‍ृष्ट्वा भगवान् देवकीसुत: ।
वासांसि ताभ्य: प्रायच्छत्करुणस्तेन तोषित: ॥ २१ ॥

ताः तथा अवनताः दृष्ट्वा भगवान् देवकी-सुतः वासांसि ताभ्यः प्रायच्छत् करुणः तेन तोषितः

द‍ृढं प्रलब्धास्त्रपया च हापिता:
प्रस्तोभिता: क्रीडनवच्च कारिता: ।
वस्त्राणि चैवापहृतान्यथाप्यमुं
ता नाभ्यसूयन् प्रियसङ्गनिर्वृता: ॥ २२ ॥

दृढम् प्रलब्धाः त्रपया च हापिताः प्रस्तोभिताः क्रीडन-वत् च कारिताः वस्त्राणि च एव अपहृतानि अथ अपि अमुम् ताः न अभ्यसूयन् प्रिय सङ्ग निर्वृताः

परिधाय स्ववासांसि प्रेष्ठसङ्गमसज्जिता: ।
गृहीतचित्ता नो चेलुस्तस्मिन्लज्जायितेक्षणा: ॥ २३ ॥

परिधाय स्व-वासांसि प्रेष्ठ सङ्गम सज्जिताः गृहीत चित्ताः न उ चेलुः तस्मिन् लज्जायित ईक्षणाः

तासां विज्ञाय भगवान् स्वपादस्पर्शकाम्यया ।
धृतव्रतानां सङ्कल्पमाह दामोदरोऽबला: ॥ २४ ॥

तासाम् विज्ञाय भगवान् स्व-पाद स्पर्श काम्यया धृत-व्रतानाम् सङ्कल्पम् आह दामोदरः अबलाः

सङ्कल्पो विदित: साध्व्यो भवतीनां मदर्चनम् ।
मयानुमोदित: सोऽसौ सत्यो भवितुमर्हति ॥ २५ ॥

सङ्कल्पः विदितः साध्व्यः भवतीनाम् मत्-अर्चनम् मया अनुमोदितः सः असौ सत्यः भवितुम् अर्हति

न मय्यावेशितधियां काम: कामाय कल्पते ।
भर्जिता क्‍वथिता धाना: प्रायो बीजाय नेशते ॥ २६ ॥

न मयि आवेशित धियाम् कामः कामाय कल्पते भर्जिताः क्वथिताः धानाः प्रायः बीजाय न इष्यते

याताबला व्रजं सिद्धा मयेमा रंस्यथा क्षपा: ।
यदुद्दिश्य व्रतमिदं चेरुरार्यार्चनं सती: ॥ २७ ॥

यात अबलाः व्रजम् सिद्धाः मया इमाः रंस्यथ क्षपाः यत् उद्दिश्य व्रतम् इदम् चेरुः आर्या अर्चनम् सतीः

श्रीशुक उवाच
इत्यादिष्टा भगवता लब्धकामा: कुमारिका: ।
ध्यायन्त्यस्तत्पदाम्भोजं कृच्छ्रान्निर्विविशुर्व्रजम् ॥ २८ ॥

श्री-शुकः उवाच इति आदिष्टाः भगवता लब्ध कामाः कुमारिकाः ध्यायन्त्यः तत् पद-अम्भोजम् कृच्छ्रात् निर्विविशुः व्रजम्

अथ गोपै: परिवृतो भगवान् देवकीसुत: ।
वृन्दावनाद्गतो दूरं चारयन् गा: सहाग्रज: ॥ २९ ॥

अथ गोपैः परिवृतः भगवान् देवकी-सुतः वृन्दावनात् गतः दूरम् चारयन् गाः सह-अग्रजः

निदघार्कातपे तिग्मे छायाभि: स्वाभिरात्मन: ।
आतपत्रायितान् वीक्ष्य द्रुमानाह व्रजौकस: ॥ ३० ॥

निदाघ अर्क आतपे तिग्मे छयभिः स्वाभिः आत्मनः आतपत्रायितान् वीक्ष्य द्रुमान् अह व्रज-ओकसः

हे स्तोककृष्ण हे अंशो श्रीदामन् सुबलार्जुन ।
विशाल वृषभौजस्विन् देवप्रस्थ वरूथप ॥ ३१ ॥
पश्यतैतान् महाभागान् परार्थैकान्तजीवितान् ।
वातवर्षातपहिमान् सहन्तो वारयन्ति न: ॥ ३२ ॥

हे स्तोक-कृष्ण हे अंशो श्रीदामन् सुबल अर्जुन विशाल वृषभ ओजस्विन् देवप्रस्थ वरूथप पश्यत एतान् महा-भागान् पर-अर्थ एकान्त जीवितान् वात वर्ष आतप हिमान् सहन्तः वारयन्ति नः

अहो एषां वरं जन्म सर्वप्राण्युपजीवनम् ।
सुजनस्येव येषां वै विमुखा यान्ति नार्थिन: ॥ ३३ ॥

अहो एषाम् वरम् जन्म सर्व प्राणि उपजीविनम् सु-जनस्य इव येषाम् वै विमुखाः यान्ति न अर्थिनः

पत्रपुष्पफलच्छायामूलवल्कलदारुभि: ।
गन्धनिर्यासभस्मास्थितोक्मै: कामान्वितन्वते ॥ ३४ ॥

पत्र पुष्प फल छाया मूल वल्कल दारुभिः गन्ध निर्यास भस्म अस्थि तोक्मैः कामान् वितन्वते

एतावज्जन्मसाफल्यं देहिनामिह देहिषु ।
प्राणैरर्थैर्धिया वाचा श्रेयआचरणं सदा ॥ ३५ ॥

एतावत् जन्म साफल्यम् देहिनाम् इह देहिषु प्राणैः अर्थैः धिया वाचा श्रेयः आचरणम् सदा

इति प्रवालस्तबकफलपुष्पदलोत्करै: ।
तरूणां नम्रशाखानां मध्यतो यमुनां गत: ॥ ३६ ॥

इति प्रवाल स्तबक फल पुष्प दल उत्करैः तरूणाम् नम्र शाखानाम् मध्यतः यमुनाम् गतः

तत्र गा: पाययित्वाप: सुमृष्टा: शीतला: शिवा: ।
ततो नृप स्वयं गोपा: कामं स्वादु पपुर्जलम् ॥ ३७ ॥

तत्र गाः पाययित्वा अपः सु-मृष्टाः शीतलाः शिवाः ततः नृप स्वयम् गोपाः कामम् स्वादु पपुः जलम्

तस्या उपवने कामं चारयन्त: पशून् नृप ।
कृष्णरामावुपागम्य क्षुधार्ता इदमब्रुवन् ॥ ३८ ॥

तस्याः उपवने कामम् चारयन्तः पशून् नृप कृष्ण-रामौ उपागम्य क्षुत्-आर्ताः इदम् अब्रुवन्

श्रीगोपा ऊचु:
राम राम महाबाहो कृष्ण दुष्टनिबर्हण ।
एषा वै बाधते क्षुन्नस्तच्छान्तिं कर्तुमर्हथ: ॥ १ ॥

श्री-गोपाः ऊचुः राम राम महा-बाहो कृष्ण दुष्ट निबर्हण एषा वै बाधते क्षुत् नः तत्-शान्तिम् कर्तुम् अर्हथः

श्रीशुक उवाच
इति विज्ञापितो गोपैर्भगवान् देवकीसुत: ।
भक्ताया विप्रभार्याया: प्रसीदन्निदमब्रवीत् ॥ २ ॥

श्री-शुकः उवाच इति विज्ञापितः गोपैः भगवान् देवकी-सुतः भक्तायाः विप्र-भार्यायाः प्रसीदन् इदम् अब्रवीत्

प्रयात देवयजनं ब्राह्मणा ब्रह्मवादिन: ।
सत्रमाङ्गिरसं नाम ह्यासते स्वर्गकाम्यया ॥ ३ ॥

प्रयात देव-यजनम् ब्राह्मणाः ब्रह्म-वादिनः सत्रम् आङ्गिरसम् नाम हि आसते स्वर्ग-काम्यया

तत्र गत्वौदनं गोपा याचतास्मद्विसर्जिता: ।
कीर्तयन्तो भगवत आर्यस्य मम चाभिधाम् ॥ ४ ॥

तत्र गत्वा ओदनम् गोपाः याचत अस्मत् विसर्जिताः कीर्तयन्तः भगवतः आर्यस्य मम च अभिधाम्

इत्यादिष्टा भगवता गत्वायाचन्त ते तथा ।
कृताञ्जलिपुटा विप्रान्दण्डवत्पतिता भुवि ॥ ५ ॥

इति आदिष्टः भगवता गत्वा अयाचन्त ते तथा कृत-अञ्जलि-पुटाः विप्रान् दण्ड-वत् पतिताः भुवि

हे भूमिदेवा: श‍ृणुत कृष्णस्यादेशकारिण: ।
प्राप्ताञ्जानीत भद्रं वो गोपान्नो रामचोदितान् ॥ ६ ॥

हे भूमि-देवाः शृणुत कृष्णस्य आदेश कारिणः प्राप्तान् जानीत भद्रम् वः गोपान् नः राम-चोदितान्

गाश्चारयन्तावविदूर ओदनं
रामाच्युतौ वो लषतो बुभुक्षितौ ।
तयोर्द्विजा ओदनमर्थिनोर्यदि
श्रद्धा च वो यच्छत धर्मवित्तमा: ॥ ७ ॥

गाः चारयन्तौ अविदूरे ओदनम् राम-अच्युतौ वः लषतः बुभुक्षितौ तयोः द्विजाः ओदनम् अर्थिनोः यदि श्रद्धा च वः यच्छत धर्म-वित्-तमाः

दीक्षाया: पशुसंस्थाया: सौत्रामण्याश्च सत्तमा: ।
अन्यत्र दीक्षितस्यापि नान्नमश्नन् हि दुष्यति ॥ ८ ॥

दीक्षायाः पशु-संस्थायाः सौत्रामण्याः च सत्-तमाः अन्यत्र दीक्षितस्य अपि न अन्नम् अश्नन् हि दुष्यति

इति ते भगवद्याच्ञां श‍ृण्वन्तोऽपि न शुश्रुवु: ।
क्षुद्राशा भूरिकर्माणो बालिशा वृद्धमानिन: ॥ ९ ॥

इति ते भगवत् याच्ञाम् शृण्वन्तः अपि न शुश्रुवुः क्षुद्र-आशाः भूरि-कर्माणः बालिशाः वृद्ध-मानिनः

देश: काल: पृथग्द्रव्यं मन्त्रतन्त्रर्त्विजोऽग्नय: ।
देवता यजमानश्च क्रतुर्धर्मश्च यन्मय: ॥ १० ॥
तं ब्रह्म परमं साक्षाद् भगवन्तमधोक्षजम् ।
मनुष्यद‍ृष्ट्या दुष्प्रज्ञा मर्त्यात्मानो न मेनिरे ॥ ११ ॥

देशः कालः पृथक् द्रव्यम् मन्त्र तन्त्र ऋत्विजः अग्नयः देवताः यजमानः च क्रतुः धर्मः च यत् मयः तम् ब्रह्म परमम् साक्षात् भगवन्तम् अधोक्षजम् मनुष्य-दृष्ट्या दुष्प्रज्ञाः मर्त्य-आत्मानः न मेनिरे

न ते यदोमिति प्रोचुर्न नेति च परन्तप ।
गोपा निराशा: प्रत्येत्य तथोचु: कृष्णरामयो: ॥ १२ ॥

न ते यत् ओम् इति प्रोचुः न न इति च परन्तप गोपाः निराशाः प्रत्येत्य तथा ऊचुः कृष्ण-रामयोः

तदुपाकर्ण्य भगवान् प्रहस्य जगदीश्वर: ।
व्याजहार पुनर्गोपान् दर्शयन्लौकिकीं गतिम् ॥ १३ ॥

तत् उपाकर्ण्य भगवान् प्रहस्य जगत्-ईश्वरः व्याजहार पुनः गोपान् दर्शयन् लौकिकीम् गतिम्

मां ज्ञापयत पत्नीभ्य: ससङ्कर्षणमागतम् ।
दास्यन्ति काममन्नं व: स्निग्धा मय्युषिता धिया ॥ १४ ॥

माम् ज्ञापयत पत्नीभ्यः स-सङ्कर्षणम् आगतम् दास्यन्ति कामम् अन्नम् वः स्निग्धाः मयि उषिताः धिया

गत्वाथ पत्नीशालायां द‍ृष्ट्वासीना: स्वलङ्कृता: ।
नत्वा द्विजसतीर्गोपा: प्रश्रिता इदमब्रुवन् ॥ १५ ॥

गत्वा अथ पत्नी-शालायाम् दृष्ट्वा असीनाः सु-अलङ्कृताः नत्वा द्विज-सतीः गोपाः प्रश्रिताः इदम् अब्रुवन्

नमो वो विप्रपत्नीभ्यो निबोधत वचांसि न: ।
इतोऽविदूरे चरता कृष्णेनेहेषिता वयम् ॥ १६ ॥

नमः वः विप्र-पत्नीभ्यः निबोधत वचांसि नः इतः अविदूरे चरता कृष्णेन इह इषिताः वयम्

गाश्चारयन् स गोपालै: सरामो दूरमागत: ।
बुभुक्षितस्य तस्यान्नं सानुगस्य प्रदीयताम् ॥ १७ ॥

गाः चारयन् सः गोपालैः स-रामः दूरम् आगतः बुभुक्षितस्य तस्य अन्नम् स-अनुगस्य प्रदीयताम्

श्रुत्वाच्युतमुपायातं नित्यं तद्दर्शनोत्सुका: ।
तत्कथाक्षिप्तमनसो बभूवुर्जातसम्भ्रमा: ॥ १८ ॥

श्रुत्वा अच्युतम् उपायातम् नित्यम् तत्-दर्शन उत्सुकाः तत्-कथा आक्ष्पित मनसः बभूवुः जात-सम्भ्रमाः

चतुर्विधं बहुगुणमन्नमादाय भाजनै: ।
अभिसस्रु: प्रियं सर्वा: समुद्रमिव निम्नगा: ॥ १९ ॥

चतुः-विधम् बहु-गुणम् अन्नम् आदाय भाजनैः अभिसस्रुः प्रियम् सर्वाः समुद्रम् इव निम्न-गाः

निषिध्यमाना: पतिभिर्भ्रातृभिर्बन्धुभि: सुतै: ।
भगवत्युत्तमश्लोके दीर्घश्रुतधृताशया: ॥ २० ॥
यमुनोपवनेऽशोकनवपल्लवमण्डिते ।
विचरन्तं वृतं गोपै: साग्रजं दद‍ृशु: स्त्रिय: ॥ २१ ॥

निषिध्यमानाः पतिभिः भ्रातृभिः बन्धुभिः सुतैः भगवति उत्तम-श्लोके दीर्घ श्रुत धृत आशयाः यमुना-उपवने अशोक-नव-पल्लव मण्डिते विचरन्तम् वृतम् गोपैः स-अग्रजम् ददृशुः स्त्रियः

श्यामं हिरण्यपरिधिं वनमाल्यबर्ह-
धातुप्रवालनटवेषमनुव्रतांसे ।
विन्यस्तहस्तमितरेण धुनानमब्जं
कर्णोत्पलालककपोलमुखाब्जहासम् ॥ २२ ॥

श्यामम् हिरण्य परिधिम् वन-माल्य बर्ह धातु प्रवाल नट वेषम् अनुव्रत अंसे विन्यस्त हस्तम् इतरेण धुनानम् अब्जम् कर्ण उत्पल अलक-कपोल मुख-अब्ज हासम्

प्राय:श्रुतप्रियतमोदयकर्णपूरै-
र्यस्मिन् निमग्नमनसस्तमथाक्षिरन्ध्रै: ।
अन्त: प्रवेश्य सुचिरं परिरभ्य तापं
प्राज्ञं यथाभिमतयो विजहुर्नरेन्द्र ॥ २३ ॥

प्रायः श्रुत प्रिय-तम उदय कर्ण-पूरैः यस्मिन् निमग्न मनसः तम् अथ अक्षि-रन्ध्रैः अन्तः प्रवेश्य सु-चिरम् परिरभ्य तापम् प्राज्ञम् यथा अभिमतयः विजहुः नर-इन्द्र

तास्तथा त्यक्तसर्वाशा: प्राप्ता आत्मदिद‍ृक्षया ।
विज्ञायाखिलद‍ृग्द्रष्टा प्राह प्रहसितानन: ॥ २४ ॥

ताः तथा त्यक्त-सर्व-आशाः प्राप्ताः आत्म-दिदृक्षया विज्ञाय अखिल-दृक् द्रष्टा प्राह प्रहसित-आननः

स्वागतं वो महाभागा आस्यतां करवाम किम् ।
यन्नो दिद‍ृक्षया प्राप्ता उपपन्नमिदं हि व: ॥ २५ ॥

सु-आगतम् वः महा-भागाः आस्यताम् करवाम किम् यत् नः दिदृक्षया प्राप्ताः उपपन्नम् इदम् हि वः

नन्वद्धा मयि कुर्वन्ति कुशला: स्वार्थदर्शिन: ।
अहैतुक्यव्यवहितां भक्तिमात्मप्रिये यथा ॥ २६ ॥

ननु अद्धा मयि कुर्वन्ति कुशलाः स्व-अर्थ दर्शिनः अहैतुकी अव्यवहिताम् भक्तिम् आत्म प्रिये यथा

प्राणबुद्धिमन:स्वात्मदारापत्यधनादय: ।
यत्सम्पर्कात्प्रिया आसंस्तत: को न्वपर: प्रिय: ॥ २७ ॥

प्राण बुद्धि मनः स्व आत्म दार अपत्य धन आदयः यत् सम्पर्कात् प्रियाः आसन् ततः कः नु अपरः प्रियः

तद् यात देवयजनं पतयो वो द्विजातय: ।
स्वसत्रं पारयिष्यन्ति युष्माभिर्गृहमेधिन: ॥ २८ ॥

तत् यात देव-यजनम् पतयः वः द्वि-जातयः स्व-सत्रम् पारयिष्यन्ति युष्माभिः गृह-मेधिनः

श्रीपत्‍न्य ऊचु:
मैवं विभोऽर्हति भवान् गदितुं नृशंसं
सत्यं कुरुष्व निगमं तव पादमूलम् ।
प्राप्ता वयं तुलसिदाम पदावसृष्टं
केशैर्निवोढुमतिलङ्‌घ्य समस्तबन्धून् ॥ २९ ॥

श्री-पत्न्यः ऊचुः मा एवम् विभो अर्हति भवान् गदितुम् नृ-शंसम् सत्यम् कुरुष्व निगमम् तव पाद-मूलम् प्राप्ताः वयम् तुलसि-दाम पदा अवसृष्टम् केशैः निवोढुम् अतिलङ्घ्य समस्त बन्धून्

गृह्णन्ति नो न पतय: पितरौ सुता वा
न भ्रातृबन्धुसुहृद: कुत एव चान्ये ।
तस्माद् भवत्प्रपदयो: पतितात्मनां नो
नान्या भवेद् गतिररिन्दम तद् विधेहि ॥ ३० ॥

गृह्णन्ति नः न पतयः पितरौ सुताः वा न भ्रातृ बन्धु सुहृदः कुतः एव च अन्ये तस्मात् भवत् प्रपदयोः पतित आत्मनाम् नः न अन्या भवेत् गतिः अरिम्-दम तत् विधेहि

श्रीभगवानुवाच
पतयो नाभ्यसूयेरन् पितृभ्रातृसुतादय: ।
लोकाश्च वो मयोपेता देवा अप्यनुमन्वते ॥ ३१ ॥

श्री-भगवान् उवाच पतयः न अभ्यसूयेरन् पितृ-भ्रातृ-सुत-आदयः लोकाः च वः मया उपेताः देवाः अपि अनुमन्वते

न प्रीतयेऽनुरागाय ह्यङ्गसङ्गो नृणामिह ।
तन्मनो मयि युञ्जाना अचिरान्मामवाप्स्यथ ॥ ३२ ॥

न प्रीतये अनुरागाय हि अङ्ग-सङ्गः नृणाम् इह तत् मनः मयि युञ्जानाः अचिरात् माम् अवाप्स्यथ

श्रवणाद्दर्शनाद्ध्यानान्मयि भावोऽनुकीर्तनात् ।
न तथा सन्निकर्षेण प्रतियात ततो गृहान् ॥ ३३ ॥

श्रवणात् दर्शनात् ध्यानात् मयि भावः अनुकीर्तनात् न तथा सन्निकर्षेण प्रतियात ततः गृहान्

श्रीशुक उवाच
इत्युक्ता द्विजपत्‍न्यस्ता यज्ञवाटं पुनर्गता: ।
ते चानसूयवस्ताभि: स्त्रीभि: सत्रमपारयन् ॥ ३४ ॥

श्री-शुकः उवाच इति उक्ताः द्विज-पत्न्यः ताः यज्ञ-वाटम् पुनः गताः ते च अनसूयवः ताभिः स्त्रीभिः सत्रम् अपारयन्

तत्रैका विधृता भर्त्रा भगवन्तं यथाश्रुतम् ।
हृदोपगुह्य विजहौ देहं कर्मानुबन्धनम् ॥ ३५ ॥

तत्र एका विधृता भर्त्रा भगवन्तम् यथा-श्रुतम् हृदा उपगुह्य विजहौ देहम् कर्म-अनुबन्धनम्

भगवानपि गोविन्दस्तेनैवान्नेन गोपकान् ।
चतुर्विधेनाशयित्वा स्वयं च बुभुजे प्रभु: ॥ ३६ ॥

भगवान् अपि गोविन्दः तेन एव अन्नेन गोपकान् चतुः-विधेन अशयित्वा स्वयम् च बुभुजे प्रभुः

एवं लीलानरवपुर्नृलोकमनुशीलयन् ।
रेमे गोगोपगोपीनां रमयन् रूपवाक्कृतै: ॥ ३७ ॥

एवम् लीला नर वपुः नृ-लोकम् अनुशीलयन् रेमे गो गोप गोपीनाम् रमयन् रूप वाक् कृतैः

अथानुस्मृत्य विप्रास्ते अन्वतप्यन्कृतागस: ।
यद् विश्वेश्वरयोर्याच्ञामहन्म नृविडम्बयो: ॥ ३८ ॥

अथ अनुस्मृत्य विप्राः ते अन्वतप्यन् कृत-अगसः यत् विश्व-ईश्वरयोः याच्ञाम् अहन्म न्र्-विडम्बयोः

द‍ृष्ट्वा स्त्रीणां भगवति कृष्णे भक्तिमलौकिकीम् ।
आत्मानं च तया हीनमनुतप्ता व्यगर्हयन् ॥ ३९ ॥

दृष्ट्वा स्त्रीणाम् भगवति कृष्णे भक्तिम् अलौकिकीम् आत्मानम् च तया हीनम् अनुतप्ताः व्यगर्हयन्

धिग् जन्म नस्त्रिवृद् यत् तद् धिग्‌व्रतं धिग्‌‌बहुज्ञताम् ।
धिक्कुलं धिक् क्रियादाक्ष्यं विमुखा ये त्वधोक्षजे ॥ ४० ॥

धिक् जन्म नः त्रि-वृत् यत् तत् धिक् व्रतम् धिक् बहु-ज्ञताम् धिक् कुलम् धिक् क्रिया-दाक्ष्यम् विमुखः ये तु अधोक्षजे

नूनं भगवतो माया योगिनामपि मोहिनी ।
यद् वयं गुरवो नृणां स्वार्थे मुह्यामहे द्विजा: ॥ ४१ ॥

नूनम् भगवतः माया योगिनाम् अपि मोहिनी यत् वयम् गुरवः नृणाम् स्व-अर्थे मुह्यामहे द्विजाः

अहो पश्यत नारीणामपि कृष्णे जगद्गुरौ ।
दुरन्तभावं योऽविध्यन्मृत्युपाशान् गृहाभिधान् ॥ ४२ ॥

अहो पश्यत नारीणाम् अपि कृष्णे जगत्-गुरौ दुरन्त भावम् यः अविध्यत् मृत्यु पाशान् गृह-अभिधान्

नासां द्विजातिसंस्कारो न निवासो गुरावपि ।
न तपो नात्ममीमांसा न शौचं न क्रिया: शुभा: ॥ ४३ ॥
तथापि ह्युत्तम:श्लोके कृष्णे योगेश्वरेश्वरे ।
भक्तिर्दृढा न चास्माकं संस्कारादिमतामपि ॥ ४४ ॥

न आसाम् द्विजाति-संस्कारः न निवासः गुरौ अपि न तपः न आत्म-मीमांसा न शौचम् न क्रियाः शुभाः तथा अपि हि उत्तमः-श्लोके कृष्णे योग-ईश्वर-ईश्वरे भक्तिः दृढा न च अस्माकम् संस्कार-आदि-मताम् अपि

ननु स्वार्थविमूढानां प्रमत्तानां गृहेहया ।
अहो न: स्मारयामास गोपवाक्यै: सतां गति: ॥ ४५ ॥

ननु स्व-अर्थ विमूढानाम् प्रमत्तानाम् गृह-ईहया अहो नः स्मारयाम् आस गोप-वाक्यैः सताम् गतिः

अन्यथा पूर्णकामस्य कैवल्याद्यशिषां पते: ।
ईशितव्यै: किमस्माभिरीशस्यैतद् विडम्बनम् ॥ ४६ ॥

अन्यथा पूर्ण-कामस्य कैवल्य आदि आशिषाम् पतेः ईशितव्यैः किम् अस्माभिः ईशस्य एतत् विडम्बनम्

हित्वान्यान् भजते यं श्री: पादस्पर्शाशयासकृत् ।
स्वात्मदोषापवर्गेण तद्याच्ञा जनमोहिनी ॥ ४७ ॥

हित्वा अन्यान् भजते यम् रीः पाद-स्पर्श आशया असकृत् स्व-आत्म दोष अपवर्गेण तत् याच्ञा जन मोहिनी

देश: काल: पृथग्द्रव्यं मन्त्रतन्त्रर्त्विजोऽग्नय: ।
देवता यजमानश्च क्रतुर्धर्मश्च यन्मय: ॥ ४८ ॥
स एव भगवान् साक्षाद् विष्णुर्योगेश्वरेश्वर: ।
जातो यदुष्वित्याश‍ृण्म ह्यपि मूढा न विद्महे ॥ ४९ ॥

देशः कालः पृथक् द्रव्यम् मन्त्र तन्त्र ऋत्विजः अग्नयः देवता यजमानः च क्रतुः धर्मः च यत् मयः सः एव भगवान् साक्षात् विष्णुः योग-ईश्वर-ईश्वरः जातः यदुषु इति आशृण्म हि अपि मूढाः न विद्महे

तस्मै नमो भगवते कृष्णायाकुण्ठमेधसे ।
यन्मायामोहितधियो भ्रमाम: कर्मवर्त्मसु ॥ ५० ॥

तस्मै नमः भगवते कृष्णाय अकुण्ठ-मेधसे यत्-माया मोहित धियः भ्रमामः कर्म-वर्त्मसु

स वै न आद्य: पुरुष: स्वमायामोहितात्मनाम् ।
अविज्ञतानुभावानां क्षन्तुमर्हत्यतिक्रमम् ॥ ५१ ॥

सः वै नः आद्यः पुरुषः स्व-मया-मोहित-आत्मनाम् अविज्ञात अनुभावानाम् क्षन्तुम् अर्हति अतिक्रमम्

इति स्वाघमनुस्मृत्य कृष्णे ते कृतहेलना: ।
दिदृक्षवो व्रजमथ कंसाद् भीता न चाचलन् ॥ ५२ ॥

इति स्व-अघम् अनुस्मृत्य कृष्णे ते कृत-हेलनाः दिदृक्षवः व्रजम् अथ कंसात् भीताः न च अचलन्

श्रीशुक उवाच
भगवानपि तत्रैव बलदेवेन संयुत: ।
अपश्यन्निवसन्गोपानिन्द्रयागकृतोद्यमान् ॥ १ ॥

श्री-शुकः उवाच भगवान् अपि तत्र एव बलदेवेन संयुतः अपश्यत् निवसन् गोपान् इन्द्र याग कृत उद्यमान्

तदभिज्ञोऽपि भगवान् सर्वात्मा सर्वदर्शन: ।
प्रश्रयावनतोऽपृच्छद् वृद्धान् नन्दपुरोगमान् ॥ २
॥

तत्-अभिज्ञः अपि भगवान् सर्व-आत्मा सर्व-दर्शनः प्रश्रय-अवनतः अपृच्छत् वृद्धान् नन्द-पुरः-गमान्

कथ्यतां मे पित: कोऽयं सम्भ्रमो व उपागत: ।
किं फलं कस्य वोद्देश: केन वा साध्यते मख: ॥ ३
॥

कथ्यताम् मे पितः कः अयम् सम्भ्रमः वः उपागतः किम् फलम् कस्य वा उद्देशः केन वा साध्यते मखः

एतद् ब्रूहि महान् कामो मह्यं शुश्रूषवे पित: ।
न हि गोप्यं हि साधूनां कृत्यं सर्वात्मनामिह ।
अस्त्यस्वपरद‍ृष्टीनाममित्रोदास्तविद्विषाम् ॥ ४ ॥

एतत् ब्रूहि महान् कामः मह्यम् शुश्रूषवे पितः न हि गोप्यम् हि साधूनाम् कृत्यम् सर्व-आत्मनाम् इह अस्ति अस्व-पर-दृष्टीनाम् अमित्र-उदास्त-विद्विषाम्

उदासीनोऽरिवद् वर्ज्य आत्मवत् सुहृदुच्यते ॥ ५ ॥

उदासीनः अरि-वत् वर्ज्यः आत्म-वत् सुहृत् उच्यते

ज्ञात्वाज्ञात्वा च कर्माणि जनोऽयमनुतिष्ठति ।
विदुष: कर्मसिद्धि: स्याद् यथा नाविदुषो
भवेत् ॥ ६ ॥

ज्ञात्वा अज्ञात्वा च कर्माणि जनः अयम् अनुतिष्ठति विदुषः कर्म-सिद्धिः स्यात् यथा न अविदुषः भवेत्

तत्र तावत् क्रियायोगो भवतां किं विचारित: ।
अथवा लौकिकस्तन्मे पृच्छत: साधु भण्यताम् ॥
७ ॥

तत्र तावत् क्रिया-योगः भवताम् किम् विचारितः अथ वा लौकिकः तत् मे पृच्छतः साधु भण्यताम्

श्रीनन्द उवाच
पर्जन्यो भगवानिन्द्रो मेघास्तस्यात्ममूर्तय: ।
तेऽभिवर्षन्ति भूतानां प्रीणनं जीवनं पय: ॥ ८
॥

श्री-नन्दः उवाच पर्जन्यः भगवान् इन्द्रः मेघाः तस्य आत्म-मूर्तयः ते अभिवर्षन्ति भूतानाम् प्रीणनम् जीवनम् पयः

तं तात वयमन्ये च वार्मुचां पतिमीश्वरम् ।
द्रव्यैस्तद्रेतसा सिद्धैर्यजन्ते क्रतुभिर्नरा: ॥ ९ ॥

तम् तात वयम् अन्ये च वाः-मुचाम् पतिम् ईश्वरम् द्रव्यैः तत्-रेतसा सिद्धैः यजन्ते क्रतुभिः नराः

तच्छेषेणोपजीवन्ति त्रिवर्गफलहेतवे ।
पुंसां पुरुषकाराणां पर्जन्य: फलभावन: ॥ १० ॥

तत् शेषेण उपजीवन्ति त्रि-वर्ग फल-हेतवे पुंसाम् पुरुष-काराणाम् पर्जन्यः फल-भावनः

य एनं विसृजेद् धर्मं परम्पर्यागतं नर: ।
कामाद् द्वेषाद्भ‍याल्लोभात्स वै नाप्नोति शोभनम् ॥
११ ॥

यः एनम् विसृजेत् धर्मम् परम्पर्य आगतम् नरः कामात् द्वेषात् भयात् लोभात् सः वै न आप्नोति शोभनम्

श्रीशुक उवाच
वचो निशम्य नन्दस्य तथान्येषां व्रजौकसाम् ।
इन्द्राय मन्युं जनयन् पितरं प्राह केशव: ॥ १२ ॥

श्री शुकः उवाच वचः निशम्य नन्दस्य तथा अन्येषाम् व्रज-ओकसाम् इन्द्राय मन्युम् जनयन् पितरम् प्राह केशवः

श्रीभगवानुवाच
कर्मणा जायते जन्तु: कर्मणैव प्रलीयते ।
सुखं दु:खं भयं क्षेमं कर्मणैवाभिपद्यते ॥ १३ ॥

श्री-भगवान् उवाच कर्मणा जायते जन्तुः कर्मणा एव प्रलीयते सुखम् दुःखम् भयम् क्षेमम् कर्मणा एव अभिपद्यते

अस्ति चेदीश्वर: कश्चित्फलरूप्यन्यकर्मणाम् ।
कर्तारं भजते सोऽपि न ह्यकर्तु: प्रभुर्हि स: ॥
१४ ॥

अस्ति चेत् ईश्वरः कश्चित् फल-रूपी अन्य-कर्मणाम् कर्तारम् भजते सः अपि न हि अकर्तुः प्रभुः हि सः

किमिन्द्रेणेह भूतानां स्वस्वकर्मानुवर्तिनाम् ।
अनीशेनान्यथा कर्तुं स्वभावविहितं नृणाम् ॥ १५ ॥

किम् इन्द्रेण इह भूतानाम् स्व-स्व कर्म अनुवर्तिनाम् अनीशेन अन्यथा कर्तुम् स्वभाव विहितम् नृणाम्

स्वभावतन्त्रो हि जन: स्वभावमनुवर्तते ।
स्वभावस्थमिदं सर्वं सदेवासुरमानुषम् ॥ १६ ॥

स्वभाव तन्त्रः हि जनः स्वभावम् अनुवर्तते स्वभाव-स्थम् इदम् सर्वम् स देव असुर मानुषम्

देहानुच्चावचाञ्जन्तु: प्राप्योत्सृजति कर्मणा ।
शत्रुर्मित्रमुदासीन: कर्मैव गुरुरीश्वर: ॥ १७ ॥

देहान् उच्च-अवचान् अन्तुः प्राप्य उत्सृजति कर्मणा शत्रुः मित्रम् उदासीनः कर्म एव गुरुः ईश्वरः

तस्मात्सम्पूजयेत्कर्म स्वभावस्थ: स्वकर्मकृत् ।
अञ्जसा येन वर्तेत तदेवास्य हि दैवतम् ॥ १८ ॥

तस्मात् सम्पूजयेत् कर्म स्वभाव स्थः स्व-कर्म कृत् अञ्जसा येन वर्तेत तत् एव अस्य हि दैवतम्

आजीव्यैकतरं भावं यस्त्वन्यमुपजीवति ।
न तस्माद् विन्दते क्षेमं जारान् नार्यसती यथा ॥ १९ ॥

आजीव्य एकतरम् भावम् यः तु अन्यम् उपजीवति न तस्मात् विन्दते क्षेमम् जारात् नारी असती यथा

वर्तेत ब्रह्मणा विप्रो राजन्यो रक्षया भुव: ।
वैश्यस्तु वार्तया जीवेच्छूद्रस्तु द्विजसेवया ॥
२० ॥

वर्तेत ब्रह्मणा विप्रः राजन्यः रक्षया भुवः वैश्यः तु वार्तया जीवेत् शूद्रः तु द्विज-सेवया

कृषिवाणिज्यगोरक्षा कुसीदं तूर्यमुच्यते ।
वार्ता चतुर्विधा तत्र वयं गोवृत्तयोऽनिशम् ॥ २१ ॥

कृषि वाणिज्य गो-रक्षा कुसीदम् तूर्यम् उच्यते वार्ता चतुः-विधा तत्र वयम् गो-वृत्तयः अनिशम्

सत्त्वं रजस्तम इति स्थित्युत्पत्त्यन्तहेतव: ।
रजसोत्पद्यते विश्वमन्योन्यं विविधं जगत् ॥ २२ ॥

सत्त्वम् रजः तमः इति स्थिति उत्पत्ति अन्त हेतवः रजसा उत्पद्यते विश्वम् अन्योन्यम् विविधम् जगत्

रजसा चोदिता मेघा वर्षन्त्यम्बूनि सर्वत: ।
प्रजास्तैरेव सिध्यन्ति महेन्द्र: किं करिष्यति ॥
२३ ॥

रजसा चोदिताः मेघाः वर्षन्ति अम्बूनि सर्वतः प्रजाः तैः एव सिध्यन्ति महा-इन्द्रः किम् करिष्यति

न न: पुरो जनपदा न ग्रामा न गृहा वयम् ।
वनौकसस्तात नित्यं वनशैलनिवासिन: ॥ २४ ॥

न नः पुरः जन-पदाः न ग्रामाः न गृहाः वयम् वन-ओकसः तात नित्यम् वन शैल निवासिनः

तस्माद् गवां ब्राह्मणानामद्रेश्चारभ्यतां मख: ।
य इन्द्रयागसम्भारास्तैरयं साध्यतां मख: ॥ २५
॥

तस्मात् गवाम् ब्राह्मणानाम् अद्रेः च आरभ्यताम् मखः ये इन्द्र-याग सम्भाराः तैः अयम् साध्यताम् मखः

पच्यन्तां विविधा: पाका: सूपान्ता: पायसादय: ।
संयावापूपशष्कुल्य: सर्वदोहश्च गृह्यताम् ॥
२६ ॥

पच्यन्ताम् विविधाः पाकाः सूप-अन्ताः पायस-आदयः संयाव-आपूप शष्कुल्यः सर्व दोहः च गृह्यताम्

हूयन्तामग्नय: सम्यग्ब्राह्मणैर्ब्रह्मवादिभि: ।
अन्नं बहुगुणं तेभ्यो देयं वो धेनुदक्षिणा: ॥ २७ ॥

हूयन्ताम् अग्नयः सम्यक् ब्राह्मणैः ब्रह्म-वादिभिः अन्नम् बहु-गुणम् तेभ्यः देयम् वः धेनु-दक्षिणाः

अन्येभ्यश्चाश्वचाण्डालपतितेभ्यो यथार्हत: ।
यवसं च गवां दत्त्वा गिरये दीयतां बलि: ॥ २८ ॥

अन्येभ्यः च आ-श्व-चाण्डाल पतितेभ्यः यथा अर्हतः यवसम् च गवाम् दत्त्वा गिरये दीयताम् बलिः

स्वलङ्कृता भुक्तवन्त: स्वनुलिप्ता: सुवासस: ।
प्रदक्षिणां च कुरुत गोविप्रानलपर्वतान् ॥ २९ ॥

सु-अलङ्कृताः भुक्तवन्तः सु-अनुलिप्ताः सु-वाससः प्रदक्षिणाम् च कुरुत गो विप्र अनल पर्वतान्

एतन्मम मतं तात क्रियतां यदि रोचते ।
अयं गोब्राह्मणाद्रीणां मह्यं च दयितो मख: ॥ ३० ॥

एतत् मम मतम् तात क्रियताम् यदि रोचते अयम् गो-ब्राह्मण-अद्रीणाम् मह्यम् च दयितः मखः

श्रीशुक उवाच
कालात्मना भगवता शक्रदर्प जिघांसया ।
प्रोक्तं निशम्य नन्दाद्या: साध्वगृह्णन्त तद्वच: ॥
३१ ॥

श्री-शुकः उवाच काल-आत्मना भगवता शक्र दर्प जिघांसया प्रोक्तम् निशम्य नन्द-आद्याः साधु अगृह्णन्त तत्-वचः

तथा च व्यदधु: सर्वं यथाह मधुसूदन: ।
वाचयित्वा स्वस्त्ययनं तद्‌‌द्रव्येण गिरिद्विजान् ॥ ३२ ॥
उपहृत्य बलीन् सम्यगाद‍ृता यवसं गवाम् ।
गोधनानि पुरस्कृत्य गिरिं चक्रु: प्रदक्षिणम् ॥ ३३ ॥

तथा च व्यदधुः सर्वम् यथा आह मधुसूदनः वाचयित्वा स्वस्ति-अयनम् तत्-द्रव्येण गिरि द्विजान् उपहृत्य बलीन् सम्यक् आदृताः यवसम् गवाम् गो-धनानि पुरस्कृत्य गिरिम् चक्रुः प्रदक्षिणम्

अनांस्यनडुद्युक्तानि ते चारुह्य स्वलङ्कृता: ।
गोप्यश्च कृष्णवीर्याणि गायन्त्य: सद्विजाशिष: ॥
३४ ॥

अनांसि अनडुत्-युक्तानि ते च आरुह्य सु-अलङ्कृताः गोप्यः च कृष्ण-वीर्याणि गायन्त्यः स द्विज आशिषः

कृष्णस्त्वन्यतमं रूपं गोपविश्रम्भणं गत: ।
शैलोऽस्मीति ब्रुवन् भूरि बलिमादद् बृहद्वपु: ॥ ३५ ॥

कृष्णः तु अन्यतमम् रूपम् गोप-विश्रम्भणम् गतः शैलः अस्मि इति ब्रुवन् भूरि बलिम् आदत् बृहत्-वपुः

तस्मै नमो व्रजजनै: सह चक्र आत्मनात्मने ।
अहो पश्यत शैलोऽसौ रूपी नोऽनुग्रहं व्यधात् ॥ ३६
॥

तस्मै नमः व्रज-जनैः सह चक्रे आत्मना आत्मने अहो पश्यत शैलः असौ रूपी नः अनुग्रहम् व्यधात्

एषोऽवजानतो मर्त्यान् कामरूपी वनौकस: ।
हन्ति ह्यस्मै नमस्याम: शर्मणे आत्मनो गवाम् ॥ ३७
॥

एषः अवजानतः मर्त्यान् काम-रूपी वन-ओकसः हन्ति हि अस्मै नमस्यामः शर्मणे आत्मनः गवाम्

इत्यद्रिगोद्विजमखं वासुदेवप्रचोदिता: ।
यथा विधाय ते गोपा सहकृष्णा व्रजं ययु: ॥ ३८ ॥

इति अद्रि गो द्विज मखम् वासुदेव प्रचोदिताः यथा विधाय ते गोपाः सह-कृष्णाः व्रजम् ययुः

श्रीशुक उवाच
इन्द्रस्तदात्मन: पूजां विज्ञाय विहतां नृप ।
गोपेभ्य: कृष्णनाथेभ्यो नन्दादिभ्यश्चुकोप ह ॥ १
॥

श्री-शुकः उवाच इन्द्रः तदा आत्मनः पूजाम् विज्ञाय विहताम् नृप गोपेभ्यः कृष्ण-नाथेभ्यः नन्द-आदिभ्यः चुकोप ह

गणं सांवर्तकं नाम मेघानां चान्तकारीणाम् ।
इन्द्र: प्रचोदयत् क्रुद्धो वाक्यं चाहेशमान्युत ॥ २
॥

गणम् सांवर्तकम् नाम मेघानाम् च अन्त-कारिणाम् इन्द्रः प्रचोदयत् क्रुद्धः वाक्यम् च आह ईश-मानी उत

अहो श्रीमदमाहात्म्यं गोपानां काननौकसाम् ।
कृष्णं मर्त्यमुपाश्रित्य ये चक्रुर्देवहेलनम् ॥ ३ ॥

अहो श्री मद माहात्म्यम् गोपानाम् कानन ओकसाम् कृष्णम् मर्त्यम् उपाश्रित्य ये चक्रुः देव हेलनम्

यथाद‍ृढै: कर्ममयै: क्रतुभिर्नामनौनिभै: ।
विद्यामान्वीक्षिकीं हित्वा तितीर्षन्ति भवार्णवम्
॥ ४ ॥

यथा अदृढैः कर्म-मयैः क्रतुभिः नाम नौ-निभैः विद्याम् आन्वीक्षिकीम् हित्वा तितीर्षन्ति भव-अर्णवम्

वाचालं बालिशं स्तब्धमज्ञं पण्डितमानिनम् ।
कृष्णं मर्त्यमुपाश्रित्य गोपा मे चक्रुरप्रियम् ॥ ५
॥

वाचालम् बालिशम् स्तब्धम् अज्ञम् पण्डित-मानिनम् कृष्णम् मर्त्यम् उपाश्रित्य गोपाः मे चक्रुः अप्रियम्

एषां श्रियावलिप्तानां कृष्णेनाध्मापितात्मनाम् ।
धुनुत श्रीमदस्तम्भं पशून् नयत सङ्‌क्षयम् ॥ ६ ॥

एषाम् श्रिया अवलिप्तानाम् कृष्णेन आध्मापित आत्मनाम् धुनुत श्री मद स्तम्भम् पशून् नयत सङ्क्षयम्

अहं चैरावतं नागमारुह्यानुव्रजे व्रजम् ।
मरुद्गणैर्महावेगैर्नन्दगोष्ठजिघांसया ॥ ७ ॥

अहम् च ऐरावतम् नागम् आरुह्य अनुव्रजे व्रजम् मरुत्-गणैः महा-वेगैः नन्द-गोष्ठ जिघांसया

श्रीशुक उवाच
इत्थं मघवताज्ञप्ता मेघा निर्मुक्तबन्धना: ।
नन्दगोकुलमासारै: पीडयामासुरोजसा ॥ ८ ॥

श्री-शुकः उवाच इत्थम् मघवता आज्ञप्ताः मेघाः निर्मुक्त-बन्धनाः नन्द-गोकुलम् आसारैः पीडयाम् आसुः ओजसा

विद्योतमाना विद्युद्भ‍ि: स्तनन्त: स्तनयित्नुभि: ।
तीव्रैर्मरुद्गणैर्नुन्ना ववृषुर्जलशर्करा: ॥ ९
॥

विद्योतमानाः विद्युद्भिः स्तनन्तः स्तनयित्नुभिः तीव्रैः मरुत्-गणैः नुन्नाः ववृषुः जल-शर्कराः

स्थूणास्थूला वर्षधारा मुञ्चत्स्वभ्रेष्वभीक्ष्णश: ।
जलौघै: प्लाव्यमाना भूर्नाद‍ृश्यत नतोन्नतम् ॥
१० ॥

स्थूणा स्थूलाः वर्स-धाराः मुञ्चत्सु अभ्रेषु अभीक्ष्णशः जल-ओघैः प्लाव्यमाना भूः न अदृश्यत नतौन्नतम्

अत्यासारातिवातेन पशवो जातवेपना: ।
गोपा गोप्यश्च शीतार्ता गोविन्दं शरणं ययु: ॥ ११ ॥

अति-आसार अति-वातेन पशवः जात-वेपनाः गोपाः गोप्यः च शीत आर्ताः गोविन्दम् शरणम् ययुः

शिर: सुतांश्च कायेन प्रच्छाद्यासारपीडिता: ।
वेपमाना भगवत: पादमूलमुपाययु: ॥ १२ ॥

शिरः सुतान् च कायेन प्रच्छाद्य आसार-पीडिताः वेपमानाः भगवतः पाद-मूलम् उपाययुः

कृष्ण कृष्ण महाभाग त्वन्नाथं गोकुलं प्रभो ।
त्रातुमर्हसि देवान्न: कुपिताद् भक्तवत्सल ॥ १३ ॥

कृष्ण कृष्ण महा-भग त्वत्-नाथम् गो-कुलम् प्रभो त्रातुम् अर्हसि देवात् नः कुपितात् भक्त-वत्सल

शिलावर्षातिवातेन हन्यमानमचेतनम् ।
निरीक्ष्य भगवान् मेने कुपितेन्द्रकृतं हरि: ॥ १४ ॥

शिला वर्ष अति-वातेन हन्यमानम् अचेतनम् निरीक्ष्य भगवान् मेने कुपित इन्द्र कृतम् हरिः

अपर्त्वत्युल्बणं वर्षमतिवातं शिलामयम् ।
स्वयागे विहतेऽस्माभिरिन्द्रो नाशाय वर्षति ॥ १५ ॥

अप-ऋतु अति-उल्बणम् वर्षम् अति-वातम् शिला-मयम् स्व-यगे विहते अस्माभिः इन्द्रः नाशाय वर्षति

तत्र प्रतिविधिं सम्यगात्मयोगेन साधये ।
लोकेशमानिनां मौढ्याद्धनिष्ये श्रीमदं तम: ॥ १६ ॥

तत्र प्रति-विधिम् सम्यक् आत्म-योगेन साधये लोक-ईश मानिनाम् मौढ्यात् हनिष्ये श्री-मदम् तमः

न हि सद्भ‍ावयुक्तानां सुराणामीशविस्मय: ।
मत्तोऽसतां मानभङ्ग: प्रशमायोपकल्पते ॥ १७ ॥

न हि सत्-भाव युक्तानाम् सुराणाम् ईश विस्मयः मत्तः असताम् मान भङ्गः प्रशमाय उपकल्पते

तस्मान्मच्छरणं गोष्ठं मन्नाथं मत्परिग्रहम् ।
गोपाये स्वात्मयोगेन सोऽयं मे व्रत आहित: ॥ १८
॥

तस्मात् मत्-शरणम् गोष्ठम् मत्-नाथम् मत्-परिग्रहम् गोपाये स्व-आत्म-योगेन सः अयम् मे व्रतः आहितः

इत्युक्त्वैकेन हस्तेन कृत्वा गोवर्धनाचलम् ।
दधार लीलया विष्णुश्छत्राकमिव बालक: ॥ १९ ॥

इति उक्त्वा एकेन हस्तेन कृत्वा गोवर्धन-अचलम् दधार लीलया विष्णुः छत्राकम् इव बालकः

अथाह भगवान् गोपान्हेऽम्ब तात व्रजौकस: ।
यथोपजोषं विशत गिरिगर्तं सगोधना: ॥ २० ॥

अथ आह भगवान् गोपान् हे अम्ब तात व्रज-ओकसः यथा-उपजोषम् विशत गिरि गर्तम् स-गोधनाः

न त्रास इह व: कार्यो मद्धस्ताद्रिनिपातनात् ।
वातवर्षभयेनालं तत्‍त्राणं विहितं हि व: ॥
२१ ॥

न त्रासः इह वः कार्यः मत्-हस्त अद्रि निपातनात् वात वर्ष भयेन अलम् तत्-त्राणम् विहितम् हि वः

तथा निर्विविशुर्गर्तं कृष्णाश्वासितमानस: ।
यथावकाशं सधना: सव्रजा: सोपजीविन: ॥ २२ ॥

तथा निर्विविशुः गर्तम् कृष्ण आश्वासित मानसः यथा-अवकाशम् स-धनाः स-व्रजाः स-उपजीविनः

क्षुत्तृड्‍‌‌‌व्यथां सुखापेक्षां हित्वा तैर्व्रजवासिभि: ।
वीक्ष्यमाणो दधाराद्रिं सप्ताहं नाचलत्
पदात् ॥ २३ ॥

क्षुत् तृट् व्यथाम् सुख अपेक्षाम् हित्वा तैः व्रज-वासिभिः वीक्ष्यमाणः दधार अद्रिम् सप्त-अहम् न अचलत् पदात्

कृष्णयोगानुभावं तं निशम्येन्द्रोऽतिविस्मित: ।
निस्तम्भो भ्रष्टसङ्कल्प: स्वान्मेघान्
सन्न्यवारयत् ॥ २४ ॥

कृष्ण योग अनुभावम् तम् निशम्य इन्द्रः अति-विस्मितः निस्तम्भः भ्रष्ट सङ्कल्पः स्वान् मेघान् सन्न्यवारयत्

खं व्यभ्रमुदितादित्यं वातवर्षं च दारुणम् ।
निशम्योपरतं गोपान् गोवर्धनधरोऽब्रवीत् ॥ २५ ॥

खम् वि-अभ्रम् उदित आदित्यम् वात-वर्षम् च दारुणम् निशम्य उपरतम् गोपान् गोवर्धन-धरः अब्रवीत्

निर्यात त्यजत त्रासं गोपा: सस्त्रीधनार्भका: ।
उपारतं वातवर्षं व्युदप्रायाश्च निम्नगा: ॥
२६ ॥

निर्यात त्यजत त्रासम् गोपाः स स्त्री धन अर्भकाः उपारतम् वात-वर्षम् वि-उद प्रायाः च निम्नगाः

ततस्ते निर्ययुर्गोपा: स्वं स्वमादाय गोधनम् ।
शकटोढोपकरणं स्त्रीबालस्थविरा: शनै: ॥ २७ ॥

ततः ते निर्ययुः गोपाः स्वम् स्वम् आदाय गो-धनम् शकट ऊढ उपकरणम् स्त्री बाल स्थविराः शनैः

भगवानपि तं शैलं स्वस्थाने पूर्ववत् प्रभु: ।
पश्यतां सर्वभूतानां स्थापयामास लीलया ॥ २८ ॥

भगवान् अपि तम् शैलम् स्व-स्थाने पूर्व-वत् प्रभुः पश्यताम् सर्व-भूतानाम् स्थापयाम् आस लीलया

तं प्रेमवेगान्निर्भृता व्रजौकसोयथा समीयु: परिरम्भणादिभि: ।
गोप्यश्च सस्‍नेहमपूजयन्
मुदादध्यक्षताद्भ‍िर्युयुजु: सदाशिष: ॥ २९ ॥

तम् प्रेम वेगात् निर्भृताः व्रज-ओकसः यथा समीयुः परिरम्भण-आदिभिः गोप्यः च स-स्नेहम् अपूजयन् मुदा दधि अक्षत अद्भिः युयुजुः सत् आशिषः

यशोदा रोहिणी नन्दो रामश्च बलिनां वर: ।
कृष्णमालिङ्‌‌ग्य युयुजुराशिष: स्‍नेहकातरा: ॥ ३०
॥

यशोदा रोहिणी नन्दः रामः च बलिनाम् वरः कृष्णम् आलिङ्ग्य युयुजुः आशिषः स्नेह कातराः

दिवि देवगणा: सिद्धा: साध्या गन्धर्वचारणा: ।
तुष्टुवुर्मुमुचुस्तुष्टा: पुष्पवर्षाणि पार्थिव ॥
३१ ॥

दिवि देव-गणाः सिद्धाः साध्याः गन्धर्व-चारणाः तुष्टुवुः मुमुचुः तुष्टाः पुष्प-वर्षाणि पार्थिव

शङ्खदुन्दुभयो नेदुर्दिवि देवप्रचोदिता: ।
जगुर्गन्धर्वपतयस्तुम्बुरुप्रमुखा नृप ॥ ३२ ॥

शङ्ख दुन्दुभयः नेदुः दिवि देव-प्रचोदिताः जगुः गन्धर्व-पतयः तुम्बुरु-प्रमुखाः नृप

ततोऽनुरक्तै: पशुपै: परिश्रितोराजन् स्वगोष्ठं सबलोऽव्रजद्धरि: ।
तथाविधान्यस्य कृतानि
गोपिकागायन्त्य ईयुर्मुदिता हृदिस्पृश: ॥ ३३ ॥

ततः अनुरक्तैः पशु-पैः परिश्रितः राजन् स्व-गोष्ठम् स-बलः अव्रजत् हरिः तथा-विधानि अस्य कृतानि गोपिकाः गायन्त्यः ईयुः मुदिताः हृदि-स्पृशः

श्रीशुक उवाच
एवंविधानि कर्माणि गोपा: कृष्णस्य वीक्ष्य ते ।
अतद्वीर्यविद: प्रोचु: समभ्येत्य सुविस्मिता:
॥ १ ॥

श्री-शुकः उवाच एवम्-विधानि कर्माणि गोपाः कृष्णस्य वीक्ष्य ते अतत्-वीर्य-विदः प्रोचुः समभ्येत्य सु-विस्मिताः

बालकस्य यदेतानि कर्माण्यत्यद्भ‍ुतानि वै ।
कथमर्हत्यसौ जन्म ग्राम्येष्वात्मजुगुप्सितम् ॥ २ ॥

बालकस्य यत् एतानि कर्माणि अति-अद्भुतानि वै कथम् अर्हति असौ जन्म ग्राम्येषु आत्म जुगुप्सितम्

य: सप्तहायनो बाल: करेणैकेन लीलया ।
कथं
बिभ्रद् गिरिवरं पुष्करं गजराडिव ॥ ३ ॥

यः सप्त-हायनः बालः करेण एकेन लीलया कथम् बिभ्रत् गिरि-वरम् पुष्करम् गज-राट् इव

तोकेनामीलिताक्षेण पूतनाया महौजस:
।
पीत: स्तन: सह प्राणै: कालेनेव वयस्तनो: ॥ ४ ॥

तोकेन आ-मीलित अक्षेण पूतनायाः महा-ओजसः पीतः स्तनः सह प्राणैः कालेन इव वयः तनोः

हिन्वतोऽध: शयानस्य मास्यस्य चरणावुदक् ।
अनोऽपतद् विपर्यस्तं रुदत: प्रपदाहतम् ॥ ५ ॥

हिन्वतः अधः शयानस्य मास्यस्य चरणौ उदक् अनः अपतत् विपर्यस्तम् रुदतः प्रपद आहतम्

एकहायन आसीनो ह्रियमाणो विहायसा ।
दैत्येन यस्तृणावर्तमहन् कण्ठग्रहातुरम् ॥ ६ ॥

एक-हायनः आसीनः ह्रियमाणः विहायसा दैत्येन यः तृणावर्तम् अहन् कण्ठ ग्रह आतुरम्

क्‍वचिद्धैयङ्गवस्तैन्ये मात्रा बद्ध उदूखले ।
गच्छन्नर्जुनयोर्मध्ये बाहुभ्यां तावपातयत् ॥ ७ ॥

क्वचित् हैयङ्गव स्तैन्ये मात्रा बद्धः उदूखले गच्छन् अर्जुनयोः मध्ये बाहुभ्याम् तौ अपातयत्

वने सञ्चारयन् वत्सान् सरामो बालकैर्वृत: ।
हन्तुकामं बकं दोर्भ्यां मुखतोऽरिमपाटयत् ॥ ८ ॥

वने सञ्चारयन् वत्सान् सरामः बालकैः वृतः हन्तु-कामम् बकम् दोर्भ्याम् मुखतः अरिम् अपाटयत्

वत्सेषु वत्सरूपेण प्रविशन्तं जिघांसया ।
हत्वा न्यपातयत्तेन कपित्थानि च लीलया ॥ ९ ॥

वत्सेषु वत्स-रूपेण प्रविशन्तम् जिघांसया हत्वा न्यपातयत् तेन कपित्थानि च लीलया

हत्वा रासभदैतेयं तद्ब‍न्धूंश्च बलान्वित: ।
चक्रे तालवनं क्षेमं परिपक्‍वफलान्वितम् ॥ १० ॥

हत्वा रासभ दैतेयम् तत्-बन्धून् च बल-अन्वितः चक्रे ताल-वनम् क्षेमम् परिपक्व फल अन्वितम्

प्रलम्बं घातयित्वोग्रं बलेन बलशालिना ।
अमोचयद् व्रजपशून्गोपांश्चारण्यवह्नित: ॥ ११ ॥

प्रलम्बम् घाययित्वा उग्रम् बलेन बल-शालिना अमोचयत् व्रज-पशून् गोपान् च आरण्य वह्नितः

आशीविषतमाहीन्द्रं दमित्वा विमदं ह्रदात् ।
प्रसह्योद्वास्य यमुनां चक्रेऽसौ निर्विषोदकाम् ॥
१२ ॥

आशी विष-तम अहि इन्द्रम् दमित्वा विमदम् ह्रदात् प्रसह्य उद्वास्य यमुनाम् चक्रे असौ निर्विष उदकाम्

दुस्त्यजश्चानुरागोऽस्मिन् सर्वेषां नो व्रजौकसाम् ।
नन्दते तनयेऽस्मासु तस्याप्यौत्पत्तिक: कथम्
॥ १३ ॥

दुस्त्यजः च अनुरागः अस्मिन् सर्वेषाम् नः व्रज-ओकसाम् नन्द ते तनये अस्मासु तस्य अपि औत्पत्तिकः कथम्

क्‍व सप्तहायनो बाल: क्‍व महाद्रिविधारणम् ।
ततो नो जायते शङ्का व्रजनाथ तवात्मजे ॥ १४
॥

क्व सप्त-हायनः बालः क्व महा-अद्रि विधारणम् ततः नः जायते शङ्का व्रज-नाथ तव आत्मजे

श्रीनन्द उवाच
श्रूयतां मे वचो गोपा व्येतु शङ्का च वोऽर्भके ।
एनं कुमारमुद्दिश्य गर्गो मे यदुवाच ह ॥ १५ ॥

श्री-नन्दः उवाच श्रूयताम् मे वचः गोपाः व्येतु शङ्का च वः अर्भके एनम् कुमारम् उद्दिश्य गर्गः मे यत् उवाच ह

वर्णास्त्रय: किलास्यासन् गृह्णतोऽनुयुगं तनू: ।
शुक्लो रक्तस्तथा पीत इदानीं कृष्णतां गत: ॥
१६ ॥

वर्णाः त्रयः किल अस्य आसन् गृह्णतः अनु-युगम् तनूः शुक्लः रक्तः तथा पीतः इदानीम् कृष्णताम् गतः

प्रागयं वसुदेवस्य क्‍वचिज्जातस्तवात्मज: ।
वासुदेव इति श्रीमानभिज्ञा: सम्प्रचक्षते ॥ १७ ॥

प्राक् अयम् वसुदेवस्य क्वचित् जातः तव आत्मजः वासुदेवः इति श्रीमान् अभिज्ञाः सम्प्रचक्षते

बहूनि सन्ति नामानि रूपाणि च सुतस्य ते ।
गुणकर्मानुरूपाणि तान्यहं वेद नो जना: ॥ १८ ॥

बहूनि सन्ति नामानि रूपाणि च सुतस्य ते गुण-कर्म-अनुरूपाणि तानि अहम् वेद न उ जनाः

एष व: श्रेय आधास्यद् गोपगोकुलनन्दन: ।
अनेन सर्वदुर्गाणि यूयमञ्जस्तरिष्यथ ॥ १९ ॥

एषः वः श्रेयः आधास्यत् गोप-गोकुल-नन्दनः अनेन सर्व-दुर्गाणि यूयम् अञ्जः तरिष्यथ

पुरानेन व्रजपते साधवो दस्युपीडिता: ।
अराजके रक्ष्यमाणा जिग्युर्दस्यून्समेधिता: ॥ २० ॥

पुरा अनेन व्रज-पते साधवः दस्यु-पीडिताः अराजके रक्ष्यमाणाः जिग्युः दस्यून् समेधिताः

य एतस्मिन् महाभागे प्रीतिं कुर्वन्ति मानवा:
।
नारयोऽभिभवन्त्येतान् विष्णुपक्षानिवासुरा: ॥ २१ ॥

ये एतस्मिन् महा-भागे प्रीतिम् कुर्वन्ति मानवाः न अरयः अभिभवन्ति एतान् विष्णु-पक्षान् इव असुराः

तस्मान्नन्द कुमारोऽयं नारायणसमो गुणै:
।
श्रिया कीर्त्यानुभावेन तत्कर्मसु न विस्मय: ॥ २२ ॥

तस्मात् नन्द कुमारः अयम् नारायण-समः गुणैः श्रिया कीर्त्या अनुभावेन तत् कर्मसु न विस्मयः

इत्यद्धा मां समादिश्य गर्गे च स्वगृहं गते ।
मन्ये नारायणस्यांशं कृष्णमक्लिष्टकारिणम् ॥ २३ ॥

इति अद्धा माम् समादिश्य गर्गे च स्व-गृहम् गते मन्ये नारायणस्य अंशम् कृष्णम् अक्लिष्ट-कारिणम्

इति नन्दवच: श्रुत्वा गर्गगीतं व्रजौकस: ।
मुदिता नन्दमानर्चु: कृष्णं च गतविस्मया: ॥ २४ ॥

इति नन्द-वचः श्रुत्वा गर्ग-गीतम् व्रज-ओकसः मुदिताः नन्दम् आनर्चुः कृष्णम् च गत विस्मयाः

देवे वर्षति यज्ञविप्लवरुषा वज्राश्मवर्षानिलै:सीदत्पालपशुस्त्रियात्मशरणं द‍ृष्ट्वानुकम्प्युत्स्मयन्
।
उत्पाट्यैककरेण शैलमबलो लीलोच्छिलीन्ध्रं यथाबिभ्रद् गोष्ठमपान्महेन्द्रमदभित् प्रीयान्न
इन्द्रो गवाम् ॥ २५ ॥

देवे वर्षति यज्ञ विप्लव रुषा वज्र अश्म-वर्ष अनिलैः सीदत् पाल पशु स्त्रि आत्म शरणम् दृष्ट्वा अनुकम्पी उत्स्मयन् उत्पाट्य एक-करेण शैलम् अबलः लीला उच्छिलीन्ध्रम् यथा बिभ्रत् गोष्ठम् अपात् महा-इन्द्र मद भित् प्रीयात् नः इन्द्रः गवाम्

श्रीशुक उवाच
गोवर्धने धृते शैले आसाराद् रक्षिते व्रजे ।
गोलोकादाव्रजत्कृष्णं सुरभि: शक्र एव च ॥ १ ॥

श्री-शुकः उवाच गोवर्धने धृते शैले आसारात् रक्षिते व्रजे गो-लोकात् आव्रजत् कृष्णम् सुरभिः शक्रः एव च

विविक्त उपसङ्गम्य व्रीडीत: कृतहेलन: ।
पस्पर्श पादयोरेनं किरीटेनार्कवर्चसा ॥ २ ॥

विविक्ते उपसङ्गम्य व्रीडितः कृत-हेलनः पस्पर्श पादयोः एनम् किरीटेन अर्क वर्चसा

द‍ृष्टश्रुतानुभावोऽस्य कृष्णस्यामिततेजस: ।
नष्टत्रिलोकेशमद इदमाह कृताञ्जलि: ॥ ३ ॥

दृष्ट श्रुत अनुभावः अस्य कृष्णस्य अमित तेजसः नष्ट त्रि-लोक ईश मदः इदम् आह कृत-अञ्जलिः

इन्द्र उवाच
विशुद्धसत्त्वं तव धाम शान्तंतपोमयं ध्वस्तरजस्तमस्कम् ।
मायामयोऽयं गुणसम्प्रवाहोन विद्यते
तेऽग्रहणानुबन्ध: ॥ ४ ॥

इन्द्रः उवाच विशुद्ध-सत्त्वम् तव धाम शान्तम् तपः-मयम् ध्वस्त रजः तमस्कम् माया-मयः अयम् गुण सम्प्रवाहः न विद्यते ते अग्रहण अनुबन्धः

कुतो नु तद्धेतव ईश तत्कृतालोभादयो येऽबुधलिङ्गभावा: ।
तथापि दण्डं भगवान् बिभर्तिधर्मस्य
गुप्‍त्यै लनिग्रहाय ॥ ५ ॥

कुतः नु तत् हेतवः ईश तत्-कृताः लोभ-आदयः ये अबुध लिन्ग-भावाः तथा अपि दण्डम् भगवान् बिभर्ति धर्मस्य गुप्त्यै खल निग्रहाय

पिता गुरुस्त्वं जगतामधीशोदुरत्यय: काल उपात्तदण्ड: ।
हिताय चेच्छातनुभि: समीहसेमानं
विधुन्वन् जगदीशमानिनाम् ॥ ६ ॥

पिता गुरुः त्वम् जगताम् अधीशः दुरत्ययः कालः उपात्त दण्डः हिताय च इच्छा तनुभिः समीहसे मानम् विधुन्वन् जगत्-ईश मानिनाम्

ये मद्विधाज्ञा जगदीशमानिन-स्त्वां वीक्ष्य कालेऽभयमाशु तन्मदम् ।
हित्वार्यमार्गं
प्रभजन्त्यपस्मयाईहा खलानामपि तेऽनुशासनम् ॥ ७ ॥

ये मत्-विध अज्ञाः जगत्-ईश मानिनः त्वाम् वीक्ष्य काले अभयम् आशु तत् मदम् हित्वा आर्य मार्गम् प्रभजन्ति अप-स्मयाः ईहा खलानाम् अपि ते अनुशासनम्

स त्वं ममैश्वर्यमदप्लुतस्यकृतागसस्तेऽविदुष: प्रभावम् ।
क्षन्तुं प्रभोऽथार्हसि मूढचेतसोमैवं
पुनर्भून्मतिरीश मेऽसती ॥ ८ ॥

सः त्वम् मम ऐश्वर्य मद प्लुतस्य कृत आगसः ते अविदुषः प्रभावम् क्षन्तुम् प्रभो अथ अर्हसि मूढ चेतसः मा एवम् पुनः भूत् मतिः ईश मे असती

तवावतारोऽयमधोक्षजेहभुवो भराणामुरुभारजन्मनाम् ।
चमूपतीनामभवाय देवभवाय
युष्मच्चरणानुवर्तिनाम् ॥ ९ ॥

तव अवतारः अयम् अधोक्षज इह भुवः भराणाम् उरु-भार जन्मनाम् चमू-पतीनाम् अभवाय देव भवाय युष्मत् चरण अनुवर्तिनाम्

नमस्तुभ्यं भगवते पुरुषाय महात्मने ।
वासुदेवाय कृष्णाय सात्वतां पतये नम: ॥ १० ॥

नमः तुभ्यम् भगवते पुरुषाय महा-आत्मने वासुदेवाय कृष्णाय सात्वताम् पतये नमः

स्वच्छन्दोपात्तदेहाय विशुद्धज्ञानमूर्तये ।
सर्वस्मै सर्वबीजाय सर्वभूतात्मने नम: ॥ ११ ॥

स्व छन्द उपात्त देहाय विशुद्ध ज्ञान मूर्तये सर्वस्मै सर्व-बीजाय सर्व-भूत आत्मने नमः

मयेदं भगवन् गोष्ठनाशायासारवायुभि: ।
चेष्टितं विहते यज्ञे मानिना तीव्रमन्युना ॥ १२ ॥

मया इदम् भगवन् गोष्ठ नाशाय आसार वायुभिः चेष्टितम् विहते यज्ञे मानिना तीव्र मन्युना

त्वयेशानुगृहीतोऽस्मि ध्वस्तस्तम्भो वृथोद्यम: ।
ईश्वरं गुरुमात्मानं त्वामहं शरणं गत: ॥ १३ ॥

त्वया ईश अनुगृहीतः अस्मि ध्वस्त स्तम्भः वृथा उद्यमः ईश्वरम् गुरुम् आत्मानम् त्वाम् अहम् शरणम् गतः

श्रीशुक उवाच
एवं सङ्कीर्तित: कृष्णो मघोना भगवानमुम् ।
मेघगम्भीरया वाचा प्रहसन्निदमब्रवीत् ॥ १४ ॥

श्री-शुकः उवाच एवम् सङ्कीर्तितः कृष्णः मघोना भगवान् अमुम् मेघ गम्भीरया वाचा प्रहसन् इदम् अब्रवीत्

श्रीभगवानुवाच
मया तेऽकारि मघवन् मखभङ्गोऽनुगृह्णता ।
मदनुस्मृतये नित्यं मत्तस्येन्द्र श्रिया भृशम् ॥ १५ ॥

श्री-भगवान् उवाच मया ते अकारि मघवन् मख भङ्गः अनुगृह्णता मत्-अनुस्मृतये नित्यम् मत्तस्य इन्द्र-श्रिया भृशम्

मामैश्वर्यश्रीमदान्धो दण्डपाणिं न पश्यति ।
तं भ्रंशयामि सम्पद्‌भ्यो यस्य चेच्छाम्यनुग्रहम् ॥
१६ ॥

माम् ऐश्वर्य श्री मद अन्धः दण्ड पाणिम् न पश्यति तम् भ्रंशयामि सम्पद्भ्यः यस्य च इच्छामि अनुग्रहम्

गम्यतां शक्र भद्रं व: क्रियतां मेऽनुशासनम् ।
स्थीयतां स्वाधिकारेषु युक्तैर्व: स्तम्भवर्जितै: ॥
१७ ॥

गम्यताम् शक्र भद्रम् वः क्रियताम् मे अनुशासनम् स्थीयताम् स्व अधिकारेषु युक्तैः वः स्तम्भ वर्जितैः

अथाह सुरभि: कृष्णमभिवन्द्यमनस्विनी ।
स्वसन्तानैरुपामन्‍त्र्य गोपरूपिणमीश्वरम् ॥ १८ ॥

अथ आह सुरभिः कृष्णम् अभिवन्द्य मनस्विनी स्व-सन्तानैः उपामन्त्र्य गोप-रूपिणम् ईश्वरम्

सुरभिरुवाच
कृष्ण कृष्ण महायोगिन् विश्वात्मन् विश्वसम्भव ।
भवता लोकनाथेन सनाथा वयमच्युत ॥ १९ ॥

सुरभिः उवाच कृष्ण कृष्ण महा योगिन् विश्व-आत्मन् विश्व-सम्भव भवता लोक नाथेन स-नाथाः वयम् अच्युत

त्वं न: परमकं दैवं त्वं न इन्द्रो जगत्पते ।
भवाय भव गोविप्रदेवानां ये च साधव: ॥ २० ॥

त्वम् नः परमकम् दैवम् त्वम् नः इन्द्रः जगत्-पते भवाय भव गो विप्र देवानाम् ये च साधवः

इन्द्रं नस्त्वाभिषेक्ष्यामो ब्रह्मणा चोदिता वयम् ।
अवतीर्णोऽसि विश्वात्मन् भूमेर्भारापनुत्तये
॥ २१ ॥

इन्द्रम् नः त्वा अभिषेक्ष्यामः ब्रह्मणा चोदिताः वयम् अवतीर्णः असि विश्व-आत्मन् भूमेः भार अपनुत्तये

श्रीशुक उवाच
एवं कृष्णमुपामन्‍त्र्य सुरभि: पयसात्मन: ।
जलैराकाशगङ्गाया ऐरावतकरोद्‌धृतै: ॥ २२ ॥ इन्द्र:
सुरर्षिभि: साकं चोदितो देवमातृभि: ।
अभ्यसिञ्चत दाशार्हं गोविन्द इति चाभ्यधात् ॥ २३ ॥

श्री-शुकः उवाच एवम् कृष्णम् उपामन्त्र्य सुरभिः पयसा आत्मनः जलैः आकाश-गङ्गायाः ऐरावत कर उद्धृतैः इन्द्रः सुर ऋषिभिः साकम् चोदितः देव मातृभिः अभ्यसिञ्चत दाशार्हम् गोविन्दः इति च अभ्यधात्

तत्रागतास्तुम्बुरुनारदादयोगन्धर्वविद्याधरसिद्धचारणा: ।
जगुर्यशो लोकमलापहं हरे:सुराङ्गना:
सन्ननृतुर्मुदान्विता: ॥ २४ ॥

तत्र आगताः तुम्बुरु नारद आदयः गन्धर्व-विद्याधर-सिद्ध-चारणाः जगुः यशः लोक मल अपहम् हरेः सुर अङ्गनाः सन्ननृतुः मुदा अन्विताः

तं तुष्टुवुर्देवनिकायकेतवोह्यवाकिरंश्चाद्भुतपुष्पवृष्टिभि: ।
लोका: परां
निर्वृतिमाप्नुवंस्त्रयोगावस्तदा गामनयन् पयोद्रुताम् ॥ २५ ॥

तम् तुष्टुवुः देव-निकाय केतवः हि अवाकिरन् च अद्भुत पुष्प वृष्टिभिः लोकाः पराम् निर्वृतिम् आप्नुवन् त्रयः गावः तदा गाम् अनयन् पयः द्रुताम्

नानारसौघा: सरितो वृक्षा आसन् मधुस्रवा: ।
अकृष्टपच्यौषधयो गिरयोऽबिभ्रनुन्मणीन् ॥ २६ ॥

नाना रस ओघाः सरितः वृक्षाः आसन् मधु स्रवाः अकृष्ट पच्य ओषधयः गिरयः अबिभ्रन् उत् मणीन्

कृष्णेऽभिषिक्त एतानि सर्वाणि कुरुनन्दन ।
निर्वैराण्यभवंस्तात क्रूराण्यपि निसर्गत: ॥ २७ ॥

कृष्णे अभिषिक्ते एतानि सर्वाणि कुरु-नन्दन निर्वैराणि अभवन् तात क्रूराणि अपि निसर्गतः

इति गोगोकुलपतिं गोविन्दमभिषिच्य स: ।
अनुज्ञातो ययौ शक्रो वृतो देवादिभिर्दिवम् ॥ २८
॥

इति गो गो-कुल पतिम् गोविन्दम् अभिषिच्य सः अनुज्ञातः ययौ शक्रः वृतः देव-आदिभिः दिवम्

श्रीबादरायणिरुवाच
एकादश्यां निराहार: समभ्यर्च्य जनार्दनम् ।
स्‍नातुं नन्दस्तु कालिन्द्यां द्वादश्यां जलमाविशत्
॥ १ ॥

श्री-बादरायणिः उवाच एकादश्याम् निराहारः समभ्यर्च्य जनार्दनम् स्नातुम् नन्दः तु कालिन्द्याम् द्वादश्याम् जलम् आविशत्

तं गृहीत्वानयद् भृत्यो वरुणस्यासुरोऽन्तिकम् ।
अवज्ञायासुरीं वेलां प्रविष्टमुदकं निशि ॥ २ ॥

तम् गृहीत्वा अनयत् भृत्यः वरुणस्य असुरः अन्तिकम् अवज्ञाय आसुरीम् वेलाम् प्रविष्टम् उदकम् निशि

चुक्रुशुस्तमपश्यन्त: कृष्ण रामेति गोपका: ।
भगवांस्तदुपश्रुत्य पितरं वरुणाहृतम् ।
तदन्तिकं गतो
राजन्स्वानामभयदो विभु: ॥ ३ ॥

चुक्रुशुः तम् अपश्यन्तः कृष्ण राम इति गोपकाः भगवान् तत् उपश्रुत्य पितरम् वरुण आहृतम् तत् अन्तिकम् गतः राजन् स्वानाम् अभय दः विभुः

प्राप्तं वीक्ष्य हृषीकेशं लोकपाल: सपर्यया ।
महत्या पूजयित्वाह तद्दर्शनमहोत्सव: ॥ ४ ॥

प्राप्तम् वीक्ष्य हृषीकेशम् लोक पालः सपर्यया महत्या पूजयित्वा आह तत् दर्शन महा उत्सवः

श्रीवरुण उवाच
अद्य मे निभृतो देहोऽद्यैवार्थोऽधिगत: प्रभो ।
त्वत्पादभाजो भगवन्नवापु: पारमध्वन: ॥ ५ ॥

श्री-वरुणः उवाच अद्य मे निभृतः देहः अद्य एव अर्थः अधिगतः प्रभो त्वत् पाद भाजः भगवन् अवापुः पारम् अध्वनः

नमस्तुभ्यं भगवते ब्रह्मणे परमात्मने ।
न यत्र श्रूयते माया लोकसृष्टिविकल्पना ॥ ६ ॥

नमः तुभ्यम् भगवते ब्रह्मणे परम-आत्मने न यत्र श्रूयते माया लोक सृष्टि विकल्पना

अजानता मामकेन मूढेनाकार्यवेदिना ।
आनीतोऽयं तव पिता तद्भ‍वान् क्षन्तुमर्हति ॥ ७ ॥

अजानता मामकेन मूढेन अकार्य-वेदिना आनीतः अयम् तव पिता तत् भवान् क्षन्तुम् अर्हति

ममाप्यनुग्रहं कृष्ण कर्तुमर्हस्यशेषद‍ृक् ।
गोविन्द नीयतामेष पिता ते पितृवत्सल ॥ ८ ॥

मम अपि अनुग्रहम् कृष्ण कर्तुम् अर्हसि अशेष दृक् गोविन्द नीयताम् एषः पिता ते पितृ-वत्सल

श्रीशुक उवाच
एवं प्रसादित: कृष्णो भगवानीश्वरेश्वर: ।
आदायागत्स्वपितरं बन्धूनां चावहन्मुदम् ॥ ९ ॥

श्री-शुकः उवाच एवम् प्रसादितः कृष्णः भगवान् ईश्वर ईश्वरः आदाय अगात् स्व-पितरम् बन्धूनाम् च आवहन् मुदम्

नन्दस्त्वतीन्द्रियं द‍ृष्ट्वा लोकपालमहोदयम् ।
कृष्णे च सन्नतिं तेषां ज्ञातिभ्यो
विस्मितोऽब्रवीत् ॥ १० ॥

नन्दः तु अतीन्द्रियम् दृष्ट्वा लोक-पाल महा-उदयम् कृष्णे च सन्नतिम् तेषाम् ज्ञातिभ्यः विस्मितः अब्रवीत्

ते चौत्सुक्यधियो राजन् मत्वा गोपास्तमीश्वरम् ।
अपि न: स्वगतिं सूक्ष्मामुपाधास्यदधीश्वर: ॥
११ ॥

ते च औत्सुक्य धियः राजन् मत्वा गोपाः तम् ईश्वरम् अपि नः स्व-गतिम् सूक्ष्माम् उपाधास्यत् अधीश्वरः

इति स्वानां स भगवान् विज्ञायाखिलद‍ृक्स्वयम् ।
सङ्कल्पसिद्धये तेषां कृपयैतदचिन्तयत् ॥ १२ ॥

इति स्वानाम् सः भगवान् विज्ञाय अखिल-दृक् स्वयम् सङ्कल्प सिद्धये तेषाम् कृपया एतत् अचिन्तयत्

जनो वै लोक एतस्मिन्नविद्याकामकर्मभि: ।
उच्चावचासु गतिषु न वेद स्वां गतिं भ्रमन् ॥ १३ ॥

जनः वै लोके एतस्मिन् अविद्या काम कर्मभिः उच्च अवचासु गतिषु न वेद स्वाम् गतिम् भ्रमन्

इति सञ्चिन्त्य भगवान् महाकारुणिको हरि: ।
दर्शयामास लोकं स्वं गोपानां तमस: परम् ॥ १४
॥

इति सञ्चिन्त्य भगवान् महा-कारुणिकः हरिः दर्शयाम् आस लोकम् स्वम् गोपानाम् तमसः परम्

सत्यं ज्ञानमनन्तं यद् ब्रह्मज्योति: सनातनम् ।
यद्धि पश्यन्ति मुनयो गुणापाये समाहिता: ॥
१५ ॥

सत्यम् ज्ञानम् अनन्तम् यत् ब्रह्म ज्योतिः सनातनम् यत् हि पश्यन्ति मुनयः गुण अपाये समाहिताः

ते तु ब्रह्मह्रदं नीता मग्ना: कृष्णेन चोद्‌धृता: ।
दद‍ृशुर्ब्रह्मणो लोकं यत्राक्रूरोऽध्यगात् पुरा
॥ १६ ॥

ते तु ब्रह्म-ह्रदम् नीताः मग्नाः कृष्णेन च उद्धृताः ददृशुः ब्रह्मणः लोकम् यत्र अक्रूरः अध्यगात् पुरा

नन्दादयस्तु तं द‍ृष्ट्वा परमानन्दनिवृता: ।
कृष्णं च तत्रच्छन्दोभि: स्तूयमानं सुविस्मिता: ॥ १७
॥

नन्द-आदयः तु तम् दृष्ट्वा परम आनन्द निवृताः कृष्णम् च तत्र छन्दोभिः स्तूयमानम् सु विस्मिताः

श्रीबादरायणिरुवाच
भगवानपि ता रात्री: शारदोत्फुल्लमल्लिका: ।
वीक्ष्य रन्तुं मनश्चक्रे योगमायामुपाश्रित: ॥
१ ॥

श्री-बादरायणिः उवाच भगवान् अपि ताः रात्रीः शारद उत्फुल्ल मल्लिकाः वीक्ष्य रन्तुम् मनः चक्रे योग-मायाम् उपाश्रितः

तदोडुराज: ककुभ: करैर्मुखंप्राच्या विलिम्पन्नरुणेन शन्तमै: ।
स चर्षणीनामुदगाच्छुचो मृजन्प्रिय:
प्रियाया इव दीर्घदर्शन: ॥ २ ॥

तदा उडु-राजः ककुभः करैः मुखम् प्राच्याः विलिम्पन् अरुणेन शम्-तमैः सः चर्षणीनाम् उदगात् शुचः मृजन् प्रियः प्रियायाः इव दीर्घ दर्शनः

द‍ृष्ट्वा कुमुद्वन्तमखण्डमण्डलंरमाननाभं नवकुङ्कुमारुणम् ।
वनं च तत्कोमलगोभी रञ्जितंजगौ कलं
वामद‍ृशां मनोहरम् ॥ ३ ॥

दृष्ट्वा कमुत्-वन्तम् अखण्ड मण्डलम् रमा आनन आभम् नव कुङ्कुम अरुणम् वनम् च तत् कोमल गोभिः रञ्जितम् जगौ कलम् वाम-दृशाम् मनः-हरम्

निशम्य गीतं तदनङ्गवर्धनंव्रजस्त्रिय: कृष्णगृहीतमानसा: ।
आजग्मुरन्योन्यमलक्षितोद्यमा:स यत्र
कान्तो जवलोलकुण्डला: ॥ ४ ॥

निशम्य गीतम् तत् अनङ्ग वर्धनम् व्रज-स्त्रियः कृष्ण गृहीत मानसाः आजग्मुः अन्योन्यम् अलक्षित उद्यमाः सः यत्र कान्तः जव लोल कुण्डलाः

दुहन्त्योऽभिययु: काश्चिद् दोहं हित्वा समुत्सुका: ।
पयोऽधिश्रित्य संयावमनुद्वास्यापरा ययु:
॥ ५ ॥

दुहन्त्यः अभिययुः काश्चित् दोहम् हित्वा समुत्सुकाः पयः अधिश्रित्य संयावम् अनुद्वास्य अपराः ययुः

परिवेषयन्त्यस्तद्धित्वा पाययन्त्य: शिशून् पय: ।
शुश्रूषन्त्य: पतीन् काश्चिदश्न‍न्त्योऽपास्य
भोजनम् ॥ ६ ॥ लिम्पन्त्य: प्रमृजन्त्योऽन्या अञ्जन्त्य: काश्च लोचने ।
व्यत्यस्तवस्त्राभरणा:
काश्चित् कृष्णान्तिकं ययु: ॥ ७ ॥

परिवेषयन्त्यः तत् हित्वा पाययन्त्यः शिशून् पयः शुश्रूषन्त्यः पतीन् काश्चित् अश्नन्त्यः अपास्य भोजनम् लिम्पन्त्यः प्रमृजन्त्यः अन्याः अञ्जन्त्यः काश्च लोचने व्यत्यस्त वस्त्र आभरणाः काश्चित् कृष्ण-अन्तिकम् ययुः

ता वार्यमाणा: पतिभि: पितृभिर्भ्रातृबन्धुभि: ।
गोविन्दापहृतात्मानो न न्यवर्तन्त
मोहिता: ॥ ८ ॥

ताः वार्यमाणाः पतिभिः पितृभिः भ्रातृ बन्धुभिः गोविन्द अपहृत आत्मानः न न्यवर्तन्त मोहिताः

अन्तर्गृहगता: काश्चिद् गोप्योऽलब्धविनिर्गमा: ।
कृष्णं तद्भ‍ावनायुक्ता दध्युर्मीलितलोचना: ॥
९ ॥

अन्तः-गृह गताः काश्चित् गोप्यः अलब्ध विनिर्गमाः कृष्णम् तत्-भावना युक्ताः दध्युः मीलित लोचनाः

दु:सहप्रेष्ठविरहतीव्रतापधुताशुभा: ।
ध्यानप्राप्ताच्युताश्लेषनिर्वृत्या क्षीणमङ्गला: ॥ १० ॥
तमेव परमात्मानं जारबुद्ध्यापि सङ्गता: ।
जहुर्गुणमयं देहं सद्य: प्रक्षीणबन्धना: ॥ ११ ॥

दुःसह प्रेष्ठ विरह तीव्र ताप धुत अशुभाः ध्यान प्राप्त अच्युत आश्लेष निर्वृत्या क्षीण मङ्गलाः तम् एव परम-आत्मानम् जार बुद्ध्या अपि सङ्गताः जहुः गुण-मयम् देहम् सद्यः प्रक्षीण बन्धनाः

श्रीपरीक्षिदुवाच
कृष्णं विदु: परं कान्तं न तु ब्रह्मतया मुने ।
गुणप्रवाहोपरमस्तासां गुणधियां कथम् ॥ १२ ॥

श्री-परीक्षित् उवाच कृष्णम् विदुः परम् कान्तम् न तु ब्रह्मतया मुने गुण प्रवाह उपरमः तासाम् गुण-धियाम् कथम्

श्रीशुक उवाच
उक्तं पुरस्तादेतत्ते चैद्य: सिद्धिं यथा गत: ।
द्विषन्नपि हृषीकेशं किमुताधोक्षजप्रिया: ॥ १३
॥

श्री-शुकः उवाच उक्तम् पुरस्तात् एतत् ते चैद्यः सिद्धिम् यथा गतः द्विषन् अपि हृषीकेशम् किम् उत अधोक्षज प्रियाः

नृणां नि:श्रेयसार्थाय व्यक्तिर्भगवतो नृप ।
अव्ययस्याप्रमेयस्य निर्गुणस्य गुणात्मन: ॥ १४ ॥

नृणाम् निःश्रेयस अर्थाय व्यक्तिः भगवतः नृप अव्ययस्य अप्रमेयस्य निर्गुणस्य गुण-आत्मनः

कामं क्रोधं भयं स्‍नेहमैक्यं सौहृदमेव च ।
नित्यं हरौ विदधतो यान्ति तन्मयतां हि ते ॥ १५ ॥

कामम् क्रोधम् भयम् स्नेहम् ऐक्यम् सौहृदम् एव च नित्यम् हरौ विदधतः यान्ति तत्-मयताम् हि ते

न चैवं विस्मय: कार्यो भवता भगवत्यजे ।
योगेश्वरेश्वरे कृष्णे यत एतद् विमुच्यते ॥ १६ ॥

न च एवम् विस्मयः कार्यः भवता भगवति अजे योग-ईश्वर ईश्वरे कृष्णे यतः एतत् विमुच्यते

ता द‍ृष्ट्वान्तिकमायाता भगवान् व्रजयोषित: ।
अवदद् वदतां श्रेष्ठो वाच: पेशैर्विमोहयन् ॥
१७ ॥

ताः दृष्ट्वा अन्तिकम् आयाताः भगवान् व्रज-योषितः अवदत् वदताम् श्रेष्ठः वाचः पेशैः विमोहयन्

श्रीभगवानुवाच
स्वागतं वो महाभागा: प्रियं किं करवाणि व: ।
व्रजस्यानामयं कच्चिद् ब्रूतागमनकारणम् ॥ १८
॥

श्री-भगवान् उवाच सु-आगतम् वः महा-भागाः प्रियम् किम् करवाणि वः व्रजस्य अनामयम् कच्चित् ब्रूत आगमन कारणम्

रजन्येषा घोररूपा घोरसत्त्वनिषेविता ।
प्रतियात व्रजं नेह स्थेयं स्त्रीभि: सुमध्यमा: ॥ १९ ॥

रजनी एषा घोर-रूपा घोर-सत्त्व निषेविता प्रतियात व्रजम् न इह स्थेयम् स्त्रीभिः सु-मध्यमाः

मातर: पितर: पुत्रा भ्रातर: पतयश्च व: ।
विचिन्वन्ति ह्यपश्यन्तो मा कृढ्‌वं बन्धुसाध्वसम् ॥
२० ॥

मातरः पितरः पुत्राः भ्रातरः पतयः च वः विन्चिन्वन्ति हि अपश्यन्तः मा कृढ्वम् बन्धु साध्वसम्

द‍ृष्टं वनं कुसुमितं राकेशकररञ्जितम् ।
यमुनानिललीलैजत्तरुपल्लवशोभितम् ॥ २१ ॥ तद् यात मा
चिरं गोष्ठं शुश्रूषध्वं पतीन् सती: ।
क्रन्दन्ति वत्सा बालाश्च तान् पाययत दुह्यत ॥ २२ ॥

दृष्टम् वनम् कुसुमितम् राका-ईश कर रञ्जितम् यमुना अनिल लीला एजत् तरु पल्लव शोभितम् तत् यात मा चिरम् गोष्ठम् शुश्रूषध्वम् पतीन् सतीः क्रन्दन्ति वत्साः बालाः च तान् पाययत दुह्यत

अथ वा मदभिस्‍नेहाद् भवत्यो यन्त्रिताशया: ।
आगता ह्युपपन्नं व: प्रीयन्ते मयि जन्तव: ॥ २३
॥

अथ वा मत्-अभिस्नेहात् भवत्यः यन्त्रित अशयाः आगताः हि उपपन्नम् वः प्रीयन्ते मयि जन्तवः

भर्तु: शुश्रूषणं स्त्रीणां परो धर्मो ह्यमायया ।
तद्बन्धूनां च कल्याण: प्रजानां चानुपोषणम् ॥ २४ ॥

भर्तुः शुश्रूषणम् स्त्रीणाम् परः धर्मः हि अमायया तत्-बन्धूनाम् च कल्याणः प्रजानाम् च अनुपोषणम्

दु:शीलो दुर्भगो वृद्धो जडो रोग्यधनोऽपि वा ।
पति: स्त्रीभिर्न हातव्यो लोकेप्सुभिरपातकी ॥ २५ ॥

दुःशीलः दुर्भगः वृद्धः जडः रोगी अधनः अपि वा पतिः स्त्रीभिः न हातव्यः लोक ईप्सुभिः अपातकी

अस्वर्ग्यमयशस्यं च फल्गु कृच्छ्रं भयावहम् ।
जुगुप्सितं च सर्वत्र ह्यौपपत्यं कुलस्त्रिय: ॥ २६ ॥

अस्वर्ग्यम् अयशस्यम् च फल्गु कृच्छ्रम् भय-आवहम् जुगुप्सितम् च सर्वत्र हि औपपत्यम् कुल-स्त्रियः

श्रवणाद् दर्शनाद्ध्यानान्मयि भावोऽनुकीर्तनात् ।
न तथा सन्निकर्षेण प्रतियात ततो गृहान् ॥ २७ ॥

श्रवणात् दर्शनात् ध्यानात् मयि भावः अनुकीर्तनात् न तथा सन्निकर्षेण प्रतियात ततः गृहान्

श्रीशुक उवाच
इति विप्रियमाकर्ण्य गोप्यो गोविन्दभाषितम् ।
विषण्णा भग्नसङ्कल्पाश्चिन्तामापुर्दुरत्ययाम् ॥ २८ ॥

श्री-शुकः उवाच इति विप्रियम् आकर्ण्य गोप्यः गोविन्द-भाषितम् विषण्णाः भग्न सङ्कल्पाः चिन्ताम् आपुः दुरत्ययाम्

कृत्वा मुखान्यव शुच: श्वसनेन शुष्यद्-
बिम्बाधराणि चरणेन भुव: लिखन्त्य: ।
अस्रैरुपात्तमसिभि: कुचकुङ्कुमानि
तस्थुर्मृजन्त्य उरुदु:खभरा: स्म तूष्णीम् ॥ २९ ॥

कृत्वा मुखानि अव शुचः श्वसनेन शुष्यत् बिम्ब अधराणि चरणेन भुवः लिखन्त्यः अस्रैः उपात्त मसिभिः कुच कुङ्कुमानि तस्थुः मृजन्त्यः उरु दुःख भराः स्म तूष्णीम्

प्रेष्ठं प्रियेतरमिव प्रतिभाषमाणं
कृष्णं तदर्थविनिवर्तितसर्वकामा: ।
नेत्रे विमृज्य रुदितोपहते स्म किञ्चित्-
संरम्भगद्गदगिरोऽब्रुवतानुरक्ता: ॥ ३० ॥

प्रेष्ठम् प्रिय-इतरम् इव प्रतिभाषमाणम् कृष्णम् तत्-अर्थ विनिवर्तित सर्व कामाः नेत्रे विमृज्य रुदित उपहते स्म किञ्चित् संरम्भ गद्गद गिरः अब्रुवत अनुरक्ताः

गोप्य ऊचु:
मैवं विभोऽर्हति भवान् गदितुं नृशंसं
सन्त्यज्य सर्वविषयांस्तव पादमूलम् ।
भक्ता भजस्व दुरवग्रह मा त्यजास्मान्
देवो यथादिपुरुषो भजते मुमुक्षून् ॥ ३१ ॥

श्री-गोप्यः ऊचुः मा एवम् विभो अर्हति भवान् गदितुम् नृ-शंसम् सन्त्यज्य सर्व विषयान् तव पाद-मूलम् भक्ताः भजस्व दुरवग्रह मा त्यज अस्मान् देवाः यथा आदि-पुरुषः भजते मुमुक्षून्

यत्पत्यपत्यसुहृदामनुवृत्तिरङ्ग
स्त्रीणां स्वधर्म इति धर्मविदा त्वयोक्तम् ।
अस्त्वेवमेतदुपदेशपदे त्वयीशे
प्रेष्ठो भवांस्तनुभृतां किल बन्धुरात्मा ॥ ३२ ॥

यत् पति अपत्य सुहृदाम् अनुवृत्तिः अङ्ग स्त्रीणाम् स्व-धर्मः इति धर्म-विदा त्वया उक्तम् अस्तु एवम् एतत् उपदेश पदे त्वयि ईशे प्रेष्ठः भवान् तनु-भृताम् किल बन्धुः आत्मा

कुर्वन्ति हि त्वयि रतिं कुशला: स्व आत्मन्
नित्यप्रिये पतिसुतादिभिरार्तिदै: किम् ।
तन्न: प्रसीद परमेश्वर मा स्म छिन्द्या
आशां धृतां त्वयि चिरादरविन्दनेत्र ॥ ३३ ॥

कुर्वन्ति हि त्वयि रतिम् कुशलाः स्वे आत्मन् नित्य प्रिये पति सुत आदिभिः आर्ति-दैः किम् तत् नः प्रसीद परम-ईश्वर मा स्म छिन्द्याः आशाम् धृताम् त्वयि चिरात् अरविन्द-नेत्र

चित्तं सुखेन भवतापहृतं गृहेषु
यन्निर्विशत्युत करावपि गृह्यकृत्ये ।
पादौ पदं न चलतस्तव पादमूलाद्
याम: कथं व्रजमथो करवाम किं वा ॥ ३४ ॥

चित्तम् सुखेन भवता अपहृतम् गृहेषु यत् निर्विशति उत करौ अपि गृह्य-कृत्ये पादौ पदम् न चलतः तव पाद-मूलात् यामः कथम् व्रजम् अथ उ करवाम किम् वा

सिञ्चाङ्ग नस्त्वदधरामृतपूरकेण
हासावलोककलगीतजहृच्छयाग्निम् ।
नो चेद्वयं विरहजाग्न्युपयुक्तदेहा
ध्यानेन याम पदयो: पदवीं सखे ते ॥ ३५ ॥

सिञ्च अङ्ग नः त्वत् अधर अमृत पूरकेण हास अवलोक कल गीत ज हृत्-शय अग्निम् न उ चेत् वयम् विरह ज अग्नि उपयुक्त देहाः ध्यानेन याम पदयोः पदवीम् सखे ते

यर्ह्यम्बुजाक्ष तव पादतलं रमाया
दत्तक्षणं क्‍वचिदरण्यजनप्रियस्य ।
अस्प्राक्ष्म तत्प्रभृति नान्यसमक्षमञ्ज:
स्थातुं स्त्वयाभिरमिता बत पारयाम: ॥ ३६ ॥

यर्हि अम्बुज अक्ष तव पाद तलम् रमायाः दत्त क्षणम् क्वचित् अरण्य जन प्रियस्य अस्प्राक्ष्म तत्-प्रभृति न अन्य समक्षम् अञ्जः स्थातुम् त्वया अभिरमिताः बत पारयामः

श्रीर्यत्पदाम्बुजरजश्चकमे तुलस्या
लब्ध्वापि वक्षसि पदं किल भृत्यजुष्टम् ।
यस्या: स्ववीक्षण उतान्यसुरप्रयास-
स्तद्वद् वयं च तव पादरज: प्रपन्ना: ॥ ३७ ॥

श्रीः यत् पद-अम्बुज रजः चकमे तुलस्या लब्ध्वा अपि वक्षसि पदम् किल भृत्य जुष्टम् यस्याः स्व वीक्षणे उत अन्य सुर प्रयासः तद्वत् वयम् च तव पाद रजः प्रपन्नाः

तन्न: प्रसीद वृजिनार्दन तेऽङ्‍‍‍‍‍घ्रिमूलं
प्राप्ता विसृज्य वसतीस्त्वदुपासनाशा: ।
त्वत्सुन्दरस्मितनिरीक्षणतीव्रकाम-
तप्तात्मनां पुरुषभूषण देहि दास्यम् ॥ ३८ ॥

तत् नः प्रसीद वृजिन अर्दन ते अङ्घ्रि-मूलम् प्राप्ताः विसृज्य वसतीः त्वत्-उपासना आशाः त्वत् सुन्दर स्मित निरीक्षण तीव्र काम तप्त आत्मनाम् पुरुष भूषण देहि दास्यम्

वीक्ष्यालकावृतमुखं तव कुण्डलश्री-
गण्डस्थलाधरसुधं हसितावलोकम् ।
दत्ताभयं च भुजदण्डयुगं विलोक्य
वक्ष: श्रियैकरमणं च भवाम दास्य: ॥ ३९ ॥

वीक्ष्य अलक आवृत मुखम् तव कुण्डल श्री गण्ड-स्थल अधर सुधम् हसित अवलोकम् दत्त अभयम् च भुज-दण्ड युगम् विलोक्य वक्षः श्री एक रमणम् च भवाम दास्यः

का स्त्र्यङ्ग ते कलपदायतवेणुगीत-
सम्मोहितार्यचरितान्न चलेत्त्रिलोक्याम् ।
त्रैलोक्यसौभगमिदं च निरीक्ष्य रूपं
यद् गोद्विजद्रुममृगा: पुलकान्यबिभ्रन् ॥ ४० ॥

का स्त्री अङ्ग ते कल पद आयत वेणु गीत सम्मोहिता आर्य चरितात् न चलेत् त्रि-लोक्याम् त्रै-लोक्य सौभगम् इदम् च निरीक्ष्य रूपम् यत् गो द्विज द्रुम मृगाः पुलकानि अबिभ्रन्

व्यक्तं भवान् व्रजभयार्तिहरोऽभिजातो
देवो यथादिपुरुष: सुरलोकगोप्ता ।
तन्नो निधेहि करपङ्कजमार्तबन्धो
तप्तस्तनेषु च शिर:सु च किङ्करीणाम् ॥ ४१ ॥

व्यक्तम् भवान् व्रज भय आर्ति हरः अभिजातः देवः यथा आदि-पुरुषः सुर-लोक गोप्ता तत् नः निधेहि कर पङ्कजम् आर्त बन्धो तप्त स्तनेषु च शिरःसु च किङ्करीणाम्

श्रीशुक उवाच
इति विक्लवितं तासां श्रुत्वा योगेश्वरेश्वर: ।
प्रहस्य सदयं गोपीरात्मारामोऽप्यरीरमत् ॥ ४२ ॥

श्री-शुकः उवाच इति विक्लवितम् तासाम् श्रुत्वा योग-ईश्वर-ईश्वरः प्रहस्य स-दयम् गोपीः आत्म आरामः अपि अरीरमत्

ताभि: समेताभिरुदारचेष्टित:
प्रियेक्षणोत्फुल्लमुखीभिरच्युत: ।
उदारहासद्विजकुन्ददीधति-
र्व्यरोचतैणाङ्क इवोडुभिर्वृत: ॥ ४३ ॥

ताभिः समेताभिः उदार चेष्टितः प्रिय ईक्षण उत्फुल्ल मुखीभिः अच्युतः उदार हास द्विज कुन्द दीधतिः व्यरोचत एण-अङ्कः इव उडुभिः वृतः

उपगीयमान उद्गायन् वनिताशतयूथप: ।
मालां बिभ्रद्वैजयन्तीं व्यचरन्मण्डयन् वनम् ॥ ४४ ॥

उपगीयमानः उद्गायन् वनिता शत यूथपः माIआम् बिभ्रत् वैजयन्तीम् व्यचरन् मण्डयन् वनम्

नद्या: पुलिनमाविश्य गोपीभिर्हिमवालुकम् ।
जुष्टं तत्तरलानन्दिकुमुदामोदवायुना ॥ ४५ ॥
बाहुप्रसारपरिरम्भकरालकोरु-
नीवीस्तनालभननर्मनखाग्रपातै: ।
क्ष्वेल्यावलोकहसितैर्व्रजसुन्दरीणा-
मुत्तम्भयन् रतिपतिं रमयां चकार ॥ ४६ ॥

नद्याः पुलिनम् आविश्य गोपीभिः हिम वालुकम् जुष्टम् तत् तरल आनन्दि कुमुद आमोद वायुना बाहु प्रसार परिरम्भ कर अलक ऊरु नीवी स्तन आलभन नर्म नख अग्र-पातैः क्ष्वेल्या अवलोक हसितैः व्रज-सुन्दरीणाम् उत्तम्भयन् रति-पतिम् रमयाम् चकार

एवं भगवत: कृष्णाल्लब्धमाना महात्मन: ।
आत्मानं मेनिरे स्त्रीणां मानिन्यो ह्यधिकं भुवि ॥ ४७ ॥

एवम् भगवतः कृष्णात् लब्ध मानाः महा-आत्मनः आत्मानम् मेनिरे स्त्रीणाम् मानिन्यः हि अधिकम् भुवि

तासां तत् सौभगमदं वीक्ष्य मानं च केशव: ।
प्रशमाय प्रसादाय तत्रैवान्तरधीयत ॥ ४८ ॥

तासाम् तत् सौभग मदम् वीक्ष्य मानम् च केशवः प्रशमाय प्रसादाय तत्र एव अन्तरधीयत

श्रीशुक उवाच
अन्तर्हिते भगवति सहसैव व्रजाङ्गना: ।
अतप्यंस्तमचक्षाणा: करिण्य इव यूथपम् ॥ १ ॥

श्री-शुकः उवाच अन्तर्हिते भगवति सहसा एव व्रज-अङ्गनाः अतप्यन् तम् अचक्षाणाः करिण्यः इव यूथपम्

गत्यानुरागस्मितविभ्रमेक्षितै-
र्मनोरमालापविहारविभ्रमै: ।
आक्षिप्तचित्ता: प्रमदा रमापते-
स्तास्ता विचेष्टा जगृहुस्तदात्मिका: ॥ २ ॥

गत्या अनुराग स्मित विभ्रम ईक्षितैः मनः-रम आIआप विहार विभ्रमैः आक्षिप्त चित्ताः प्रमदाः रमा-पतेः ताः ताः विचेष्टाः जगृहुः तत्-आत्मिकाः

गतिस्मितप्रेक्षणभाषणादिषु
प्रिया: प्रियस्य प्रतिरूढमूर्तय: ।
असावहं त्वित्यबलास्तदात्मिका
न्यवेदिषु: कृष्णविहारविभ्रमा: ॥ ३ ॥

गति स्मित प्रेक्षण भाषणा आदिषु प्रियाः प्रियस्य प्रतिरूढ मूर्तयः असौ अहम् तु इति अबलाः तत्-आत्मिकाः न्यवेदिषुः कृष्ण-विहार विभ्रमाः

गायन्त्य उच्चैरमुमेव संहता
विचिक्युरुन्मत्तकवद् वनाद् वनम् ।
पप्रच्छुराकाशवदन्तरं बहि-
र्भूतेषु सन्तं पुरुषं वनस्पतीन् ॥ ४ ॥

गायन्त्यः उच्चैः अमुम् एव संहताः विचिक्युः उन्मत्तक-वत् वनात् वनम् पप्रच्छुः आकाश-वत् अन्तरम् बहिः भूतेषु सन्तम् पुरुषम् वनस्पतीन्

द‍ृष्टो व: कच्चिदश्वत्थ प्लक्ष न्यग्रोध नो मन: ।
नन्दसूनुर्गतो हृत्वा प्रेमहासावलोकनै: ॥ ५ ॥

दृष्टः वः कच्चित् अश्वत्थ प्लक्ष न्यग्रोध नः मनः नन्द सूनुः गतः हृत्वा प्रेम हास अवलोकनैः

कच्चित् कुरबकाशोकनागपुन्नागचम्पका: ।
रामानुजो मानिनीनामितो दर्पहरस्मित: ॥ ६ ॥

कच्चित् कुरबक-अशोक-नाग-पुन्नाग-चम्पकाः राम अनुजः मानिनीनाम् इतः दर्प हर स्मितः

कच्चित्तुलसि कल्याणि गोविन्दचरणप्रिये ।
सह त्वालिकुलैर्बिभ्रद् दृष्टस्तेऽतिप्रियोऽच्युत: ॥ ७ ॥

कच्चित् तुलसि कल्याणि गोविन्द चरण प्रिये सह त्वा अलि कुलैः बिभ्रत् दृष्टः ते अति-प्रियः अच्युतः

मालत्यदर्शि व: कच्चिन्मल्लिके जाति यूथिके ।
प्रीतिं वो जनयन् यात: करस्पर्शेन माधव: ॥ ८ ॥

मालति अदर्शि वः कच्चित् मल्लिके जाति यूथिके प्रीतिम् वः जनयन् यातः कर स्पर्शेन माधवः

चूतप्रियालपनसासनकोविदार-
जम्ब्वर्कबिल्वबकुलाम्रकदम्बनीपा: ।
येऽन्ये परार्थभवका यमुनोपकूला:
शंसन्तु कृष्णपदवीं रहितात्मनां न: ॥ ९ ॥

चूत प्रियाल पनस आसन कोविदार जम्बु अर्क बिल्व बकुल आम्र कदम्ब नीपाः ये अन्ये पर अर्थ भवकाः यमुना-उपकूलाः शंसन्तु कृष्ण-पदवीम् रहित आत्मनाम् नः

किं ते कृतं क्षिति तपो बत केशवाङ्‍‍‍‍‍घ्रि-
स्पर्शोत्सवोत्पुलकिताङ्गरुहैर्विभासि ।
अप्यङ्‍‍‍‍‍घ्रिसम्भव उरुक्रमविक्रमाद् वा
आहो वराहवपुष: परिरम्भणेन ॥ १० ॥

किम् ते कृतम् क्षिति तपः बत केशव अङ्घ्रि स्पर्श उत्सव उत्पुलकित अङ्ग-रुहैः विभासि अपि अङ्घ्रि सम्भवः उरुक्रम विक्रमात् वा आह उ वराह वपुषः परिरम्भणेन

अप्येणपत्‍न्युपगत: प्रिययेह गात्रै-
स्तन्वन् द‍ृशां सखि सुनिर्वृतिमच्युतो व: ।
कान्ताङ्गसङ्गकुचकुङ्कुमरञ्जिताया:
कुन्दस्रज: कुलपतेरिह वाति गन्ध: ॥ ११ ॥

अपि एण पत्नि उपगतः प्रियया इह गात्रैः तन्वन् दृशाम् सखि सु-निर्वृतिम् अच्युतः वः कान्ता अङ्ग-सङ्ग कुच कुङ्कुम रञ्जितायाः कुन्द स्रजः कुल पतेः इह वाति गन्धः

बाहुं प्रियांस उपधाय गृहीतपद्मो
रामानुजस्तुलसिकालिकुलैर्मदान्धै: ।
अन्वीयमान इह वस्तरव: प्रणामं
किं वाभिनन्दति चरन् प्रणयावलोकै: ॥ १२ ॥

बाहुम् प्रिया अंसे उपधाय गृहीत पद्मः राम-अनुजः तुलसिका अलि-कुलैः मद अन्धैः अन्वीयमानः इह वः तरवः प्रणामम् किम् वा अभिनन्दति चरन् प्रणय अवलोकैः

पृच्छतेमा लता बाहूनप्याश्लिष्टा वनस्पते: ।
नूनं तत्करजस्पृष्टा बिभ्रत्युत्पुलकान्यहो ॥ १३ ॥

पृच्छत इमाः लताः बाहून् अपि आश्लिष्टाः वनस्पतेः नूनम् तत् कर-ज स्पृष्टाः बिभ्रति उत्पुलकानि अहो

इत्युन्मत्तवचोगोप्य: कृष्णान्वेषणकातरा: ।
लीला भगवतस्तास्ता ह्यनुचक्रुस्तदात्मिका: ॥ १४ ॥

इति उन्मत्त वचः गोप्यः कृष्ण-अन्वेषण कातराः लीलाः भगवतः ताः ताः हि अनुचक्रुः तत्-आत्मिकाः

कस्याचित् पूतनायन्त्या: कृष्णायन्त्यपिबत् स्तनम् ।
तोकयित्वा रुदत्यन्या पदाहन् शकटायतीम् ॥ १५ ॥

कस्याचित् पूतनायन्त्याः कृष्णायन्ती अपिबत् स्तनम् तोकयित्वा रुदती अन्या पदा अहन् शकटा-यतीम्

दैत्यायित्वा जहारान्यामेको कृष्णार्भभावनाम् ।
रिङ्गयामास काप्यङ्‌‌‌घ्री कर्षन्ती घोषनि:स्वनै: ॥ १६ ॥

दैत्यायित्वा जहार अन्याम् एका कृष्ण-अर्भ भावनाम् रिङ्गयाम् आस का अपि अङ्घ्री कर्षन्ती घोष निःस्वनैः

कृष्णरामायिते द्वे तु गोपायन्त्यश्च काश्चन ।
वत्सायतीं हन्ति चान्या तत्रैका तु बकायतीम् ॥ १७ ॥

कृष्ण-रामायिते द्वे तु गोपायन्त्यः च काश्चन वत्सायतीम् हन्ति च अन्या तत्र एका तु बकायतीम्

आहूय दूरगा यद्वत् कृष्णस्तमनुवर्ततीम् ।
वेणुं क्‍वणन्तीं क्रीडन्तीमन्या: शंसन्ति साध्विति ॥ १८ ॥

आहूय दूर गाः यद्वत् कृष्णः तम् अनुवर्ततीम् वेणुम् क्वणन्तीम् क्रीडन्तीम् अन्याः शंसन्ति साधु इति

कस्याञ्चित् स्वभुजं न्यस्य
चलन्त्याहापरा ननु ।
कृष्णोऽहं पश्यत गतिं
ललितामिति तन्मना: ॥ १९ ॥

कस्याञ्चित् स्व-भुजम् न्यस्य चलन्ती आह अपरा ननु कृष्णः अहम् पश्यत गतिम् ललिताम् इति तत् मनाः

मा भैष्ट वातवर्षाभ्यां तत्‍त्राणं विहितं मया ।
इत्युक्त्वैकेन हस्तेन यतन्त्युन्निदधेऽम्बरम् ॥ २० ॥

मा भैष्ट वात वर्षाभ्याम् तत् त्राणम् विहितम् मया इति उक्त्वा एकेन हस्तेन यतन्ती उन्निदधे अम्बरम्

आरुह्यैका पदाक्रम्य शिरस्याहापरां नृप ।
दुष्टाहे गच्छ जातोऽहं खलानां ननु दण्डकृत् ॥ २१ ॥

आरुह्य एका पदा आक्रम्य शिरसि आह अपराम् नृप दुष्ट अहे गच्छ जातः अहम् खलानाम् ननु दण्ड कृत्

तत्रैकोवाच हे गोपा दावाग्निं पश्यतोल्बणम् ।
चक्षूंष्याश्वपिदध्वं वो विधास्ये क्षेममञ्जसा ॥ २२ ॥

तत्र एका उवाच हे गोपाः दाव-अग्निम् पश्यत उल्बणम् चक्षूंषि आशु अपिदध्वम् वः विधास्ये क्षेमम् अञ्जसा

बद्धान्यया स्रजा काचित्तन्वी तत्र उलूखले ।
बध्नामि भाण्डभेत्तारं हैयङ्गवमुषं त्विति ।
भीता सुद‍ृक् पिधायास्यं भेजे भीतिविडम्बनम् ॥ २३ ॥

बद्धा अन्यया स्रजा काचित् तन्वी तत्र उलूखले बध्नामि भाण्ड भेत्तारम् हैयम्-गव मुषम् तु इति भीता सु-दृक् पिधाय आस्यम् भेजे भीति विडम्बनम्

एवं कृष्णं पृच्छमाना गण्दावनलतास्तरून् ।
व्यचक्षत वनोद्देशे पदानि परमात्मन: ॥ २४ ॥

एवम् कृष्णम् पृच्छमानाः वृन्दावन लताः तरून् व्यचक्षत वन उद्देशे पदानि परम-आत्मनः

पदानि व्यक्तमेतानि नन्दसूनोर्महात्मन: ।
लक्ष्यन्ते हि ध्वजाम्भोजवज्राङ्कुशयवादिभि: ॥ २५ ॥

पदानि व्यक्तम् एतानि नन्द-सूनोः महा-आत्मनः लक्ष्यन्ते हि ध्वज अम्भोज वज्र अङ्कुश यव-आदिभिः

तैस्तै: पदैस्तत्पदवीमन्विच्छन्त्योऽग्रतोऽबला: ।
वध्वा: पदै: सुपृक्तानि विलोक्यार्ता: समब्रुवन् ॥ २६ ॥

तैः तैः पदैः तत् पदवीम् अन्विच्छन्त्यः अग्रतः अबलाः वध्वाः पदैः सुपृक्तानि विलोक्य आर्ताः समब्रुवन्

कस्या: पदानि चैतानि याताया नन्दसूनुना ।
अंसन्यस्तप्रकोष्ठाया: करेणो: करिणा यथा ॥ २७ ॥

कस्याः पदानि च एतानि यातायाः नन्द-सूनुना अंस न्यस्त प्रकोष्ठायाः करेणोः करिणा यथा

अनयाराधितो नूनं भगवान् हरिरीश्वर: ।
यन्नो विहाय गोविन्द: प्रीतो यामनयद् रह: ॥ २८ ॥

अनया आराधितः नूनम् भगवन् हरिः ईश्वरः यत् नः विहाय गोविन्दः प्रीतः याम् अनयत् रहः

धन्या अहो अमी आल्यो गोविन्दाङ्‌घ्य्रब्जरेणव: ।
यान् ब्रह्मेशौ रमा देवी दधुर्मूध्‍‌‌र्न्यघनुत्तये ॥ २९ ॥

धन्याः अहो अमी आल्यः गोविन्द अङ्घ्रि-अब्ज रेणवः यान् ब्रह्मा ईशौ रमा देवी दधुः मूर्ध्नि अघ नुत्तये

तस्या अमूनि न: क्षोभं कुर्वन्त्युच्चै: पदानि यत्
यैकापहृत्य गोपीनां रहो भुङ्क्तेऽच्युताधरम् ।
न लक्ष्यन्ते पदान्यत्र तस्या नूनं तृणाङ्कुरै:
खिद्यत्सुजाताङ्‍‍‍‍‍घ्रितलामुन्निन्ये प्रेयसीं प्रिय: ॥ ३० ॥

तस्याः अमूनि नः क्षोभम् कुर्वन्ति उच्चैः पदानि यत् या एका अपहृत्य गोपीनाम् रहः भुङ्क्ते अच्युत अधरम् न लक्ष्यन्ते पदानि अत्र तस्याः नूनम् तृण अङ्कुरैः खिद्यत् सुजात अङ्घ्रि तलाम् उन्निन्ये प्रेयसीम् प्रियः

इमान्यधिकमग्नानि पदानि वहतो वधूम् ।
गोप्य: पश्यत कृष्णस्य भाराक्रान्तस्य कामिन: ।
अत्रावरोपिता कान्ता पुष्पहेतोर्महात्मना ॥ ३१ ॥

इमानि अधिक मग्नानि पदानि वहतः वधूम् गोप्यः पश्यत कृष्णस्य भार आक्रान्तस्य कामिनः अत्र अवरोपिता कान्ता पुष्प हेतोः महा-आत्मना

अत्र प्रसूनावचय: प्रियार्थे प्रेयसा कृत: ।
प्रपदाक्रमण एते पश्यतासकले पदे ॥ ३२ ॥

अत्र प्रसून अवचयः प्रिया-अर्थे प्रेयसा कृतः प्रपद आक्रमणे एते पश्यत असकले पदे

केशप्रसाधनं त्वत्र कामिन्या: कामिना कृतम् ।
तानि चूडयता कान्तामुपविष्टमिह ध्रुवम् ॥ ३३ ॥

केश प्रसाधनम् तु अत्र कामिन्याः कामिना कृतम् तानि चूडयता कान्ताम् उपविष्टम् इह ध्रुवम्

रेमे तया चात्मरत आत्मारामोऽप्यखण्डित: ।
कामिनां दर्शयन् दैन्यं स्त्रीणां चैव दुरात्मताम् ॥ ३४ ॥

रेमे तया च आत्म-रतः आत्म-आरामः अपि अखण्डितः कामिनाम् दर्शयन् दैन्यम् स्त्रीणाम् च एव दुरात्मताम्

इत्येवं दर्शयन्त्यस्ताश्चेरुर्गोप्यो विचेतस: ।
यां गोपीमनयत्कृष्णो विहायान्या: स्त्रियो वने ॥ ३५ ॥
सा च मेने तदात्मानं वरिष्ठं सर्वयोषिताम् ।
हित्वा गोपी: कामयाना मामसौ भजते प्रिय: ॥ ३६ ॥

इति एवम् दर्शयन्त्यः ताः चेरुः गोप्यः विचेतसः याम् गोपीम् अनयत् कृष्णः विहाय अन्याः स्त्रियः वने सा च मेने तदा आत्मानम् वरिष्ठम् सर्व योषिताम् हित्वा गोपीः काम-यानाः माम् असौ भजते प्रियः

ततो गत्वा वनोद्देशं द‍ृप्ता केशवमब्रवीत् ।
न पारयेऽहं चलितुं नय मां यत्र ते मन: ॥ ३७ ॥

ततः गत्वा वन उद्देशम् दृप्ता केशवम् अब्रवीत् न पारये अहम् चलितुम् नय माम् यत्र ते मनः

एवमुक्त: प्रियामाह स्कन्ध आरुह्यतामिति ।
ततश्चान्तर्दधे कृष्ण: सा वधूरन्वतप्यत ॥ ३८ ॥

एवम् उक्तः प्रियाम् आह स्कन्धे आरुह्यताम् इति ततः च अन्तर्दधे कृष्णः सा वधूः अन्वतप्यत

हा नाथ रमण प्रेष्ठ क्‍वासि क्‍वासि महाभुज ।
दास्यास्ते कृपणाया मे सखे दर्शय सन्निधिम् ॥ ३९ ॥

हा नाथ रमण प्रेष्ठ क्व असि क्व असि महा-भुज दास्याः ते कृपणायाः मे सखे दर्शय सन्निधिम्

श्रीशुक उवाच
अन्विच्छन्त्यो भगवतो मार्गं गोप्योऽविदूरित: ।
दद‍ृशु: प्रियविश्लेषान्मोहितां दु:खितां सखीम् ॥ ४० ॥

श्री-शुकः उवाच अन्विच्छन्त्यः भगवतः मार्गम् गोप्यः अविदूरितः ददृशुः प्रिय विश्लेषात् मोहिताम् दुःखिताम् सखीम्

तया कथितमाकर्ण्य मानप्राप्तिं च माधवात् ।
अवमानं च दौरात्म्याद् विस्मयं परमं ययु: ॥ ४१ ॥

तया कथितम् आकर्ण्य मान प्राप्तिम् च माधवात् अवमानम् च दौरात्म्यात् विस्मयम् परमम् ययुः

ततोऽविशन्वनं चन्द्रज्योत्स्‍ना यावद् विभाव्यते ।
तम: प्रविष्टमालक्ष्य ततो निववृतु: स्त्रिय: ॥ ४२ ॥

ततः अविशन् वनम् चन्द्र ज्योत्स्ना यावत् विभाव्यते तमः प्रविष्टम् आलक्ष्य ततः निववृतुः स्त्रियः

तन्मनस्कास्तदालापास्तद्विचेष्टास्तदात्मिका: ।
तद्गुणानेव गायन्त्यो नात्मगाराणि सस्मरु: ॥ ४३ ॥

तत्-मनस्काः तत्-आलापाः तत्-विचेष्टाः तत्-आत्मिकाः तत्-गुणान् एव गायन्त्यः न आत्म आगाराणि सस्मरुः

पुन: पुलिनमागत्य कालिन्द्या: कृष्णभावना: ।
समवेता जगु: कृष्णं तदागमनकाङ्‌‌क्षिता: ॥ ४४ ॥

पुनः पुलिनम् आगत्य कालिन्द्याः कृष्ण-भावनाः समवेताः जगुः कृष्णम् तत्-आगमन काङ्क्षिताः

गोप्य ऊचु:
जयति तेऽधिकं जन्मना व्रज:
श्रयत इन्दिरा शश्वदत्र हि ।
दयित द‍ृश्यतां दिक्षु तावका-
स्त्वयि धृतासवस्त्वां विचिन्वते ॥ १ ॥

गोप्यः ऊचुः जयति ते अधिकम् जन्मना व्रजः श्रयते इन्दिरा शश्वत् अत्र हि दयित दृश्यताम् दिक्षु तावकाः त्वयि धृत असवः त्वाम् विचिन्वते

शरदुदाशये साधुजातसत्-
सरसिजोदरश्रीमुषा द‍ृशा ।
सुरतनाथ तेऽशुल्कदासिका
वरद निघ्नतो नेह किं वध: ॥ २ ॥

शरत् उद-आशये साधु जात सत् सरसि-ज उदर श्री मुषा दृशा सुरत-नाथ ते अशुल्क दासिकाः वर-द निघ्नतः न इह किम् वधः

विषजलाप्ययाद् व्यालराक्षसाद्
वर्षमारुताद् वैद्युतानलात् ।
वृषमयात्मजाद् विश्वतो भया-
दृषभ ते वयं रक्षिता मुहु: ॥ ३ ॥

विष जल अप्ययात् व्याल राक्षसात् वर्ष मारुतात् वैद्युत-अनलात् वृष मय-आत्मजात् विश्वतः भयात् ऋषभ ते वयम् रक्षिताः मुहुः

न खलु गोपीकानन्दनो भवान्
अखिलदेहिनामन्तरात्मद‍ृक् ।
विखनसार्थितो विश्वगुप्तये
सख उदेयिवान् सात्वतां कुले ॥ ४ ॥

न खलु गोपिका नन्दनः भवान् अखिल देहिनाम् अन्तः-आत्म दृक् विखनसा अर्थितः विश्व गुप्तये सखे उदेयिवान् सात्वताम् कुले

विरचिताभयं वृष्णिधूर्य ते
चरणमीयुषां संसृतेर्भयात् ।
करसरोरुहं कान्त कामदं
शिरसि धेहि न: श्रीकरग्रहम् ॥ ५ ॥

विरचित अभयम् वृष्णि धूर्य ते चरणम् ईयुषाम् संसृतेः भयात् कर सरः-रुहम् कान्त काम दम् शिरसि धेहि नः श्री कर ग्रहम्

व्रजजनार्तिहन् वीर योषितां
निजजनस्मयध्वंसनस्मित ।
भज सखे भवत्किङ्करी: स्म नो
जलरुहाननं चारु दर्शय ॥ ६ ॥

व्रज-जन आर्ति हन् वीर योषिताम् निज जन स्मय ध्वंसन स्मित भज सखे भवत् किङ्करीः स्म नः जल-रुह आननम् चारु दर्शय

प्रणतदेहिनां पापकर्षणं
तृणचरानुगं श्रीनिकेतनम् ।
फणिफणार्पितं ते पदाम्बुजं
कृणु कुचेषु न: कृन्धि हृच्छयम् ॥ ७ ॥

प्रणत देहिनाम् पाप कर्षणम् तृण चर अनुगम् श्री निकेतनम् फणि फणा अर्पितम् ते पद-अम्बुजम् कृणु कुचेषु नः कृन्धि हृत्-शयम्

मधुरया गिरा वल्गुवाक्यया
बुधमनोज्ञया पुष्करेक्षण ।
विधिकरीरिमा वीर मुह्यतीर्
अधरसीधुनाप्याययस्व न: ॥ ८ ॥

मधुरया गिरा वल्गु वाक्यया बुध मनो-ज्ञया पुष्कर ईक्षण विधि-करीः इमाः वीर मुह्यतीः अधर सीधुना आप्याययस्व नः

तव कथामृतं तप्तजीवनं
कविभिरीडितं कल्मषापहम् ।
श्रवणमङ्गलं श्रीमदाततं
भुवि गृणन्ति ये भूरिदा जना: ॥ ९ ॥

तव कथा-अमृतम् तप्त-जीवनम् कविभिः ईडितम् कल्मष-अपहम् श्रवण-मङ्गलम् शृईमत् आततम् भुवि गृणन्ति ये भूरि-दाः जनाः

प्रहसितं प्रिय प्रेमवीक्षणं
विहरणं च ते ध्यानमङ्गलम् ।
रहसि संविदो या हृदिस्पृश:
कुहक नो मन: क्षोभयन्ति हि ॥ १० ॥

प्रहसितम् प्रिय प्रेम वीक्षणम् विहरणम् च ते ध्यान मङ्गलम् रहसि संविदः याः हृदि स्पृशः कुहक नः मनः क्षोभयन्ति हि

चलसि यद् व्रजाच्चारयन् पशून्
नलिनसुन्दरं नाथ ते पदम् ।
शिलतृणाङ्कुरै: सीदतीति न:
कलिलतां मन: कान्त गच्छति ॥ ११ ॥

चलसि यत् व्रजात् चारयन् पशून् नलिन सुन्दरम् नाथ ते पदम् शिल तृण अङ्कुरैः सीदति इति नः कलिलताम् मनः कान्त गच्छति

दिनपरिक्षये नीलकुन्तलै-
र्वनरुहाननं बिभ्रदावृतम् ।
घनरजस्वलं दर्शयन् मुहु-
र्मनसि न: स्मरं वीर यच्छसि ॥ १२ ॥

दिन परिक्षये नील कुन्तलैः वन-रुह आननम् बिभ्रत् आवृतम् घन रजः-वलम् दर्शयन् मुहुः मनसि नः स्मरम् वीर यच्छसि

प्रणतकामदं पद्मजार्चितं
धरणिमण्डनं ध्येयमापदि ।
चरणपङ्कजं शन्तमं च ते
रमण न: स्तनेष्वर्पयाधिहन् ॥ १३ ॥

प्रणत काम दम् पद्म-ज अर्चितम् धरणि मण्डनम् ध्येयम् आपदि चरण-पङ्कजम् शम्-तमम् च ते रमण नः स्तनेषु अर्पय अधि-हन्

सुरतवर्धनं शोकनाशनं
स्वरितवेणुना सुष्ठु चुम्बितम् ।
इतररागविस्मारणं नृणां
वितर वीर नस्तेऽधरामृतम् ॥ १४ ॥

सुरत वर्धनम् शोक नाशनम् स्वरित वेणुना सुष्ठु चुम्बितम् इतर राग विस्मारणम् नृणाम् वितर वीर नः ते अधर अमृतम्

अटति यद् भवानह्नि काननं
त्रुटि युगायते त्वामपश्यताम् ।
कुटिलकुन्तलं श्रीमुखं च ते
जड उदीक्षतां पक्ष्मकृद् दृशाम् ॥ १५ ॥

अटति यत् भवान् अह्नि काननम् त्रुटि युगायते त्वाम् अपश्यताम् कुटिल कुन्तलम् श्री मुखम् च ते जडः उदीक्षताम् पक्ष्म कृत् दृशाम्

पतिसुतान्वयभ्रातृबान्धवा-
नतिविलङ्‌घ्य तेऽन्त्यच्युतागता: ।
गतिविदस्तवोद्गीतमोहिता:
कितव योषित: कस्त्यजेन्निशि ॥ १६ ॥

पति सुत अन्वय भ्रातृ बान्धवान् अतिविलङ्घ्य ते अन्ति अच्युत आगताः गति विदः तव उद्गीत मोहिताः कितव योषितः कः त्यजेत् निशि

रहसि संविदं हृच्छयोदयं
प्रहसिताननं प्रेमवीक्षणम् ।
बृहदुर: श्रियो वीक्ष्य धाम ते
मुहुरतिस्पृहा मुह्यते मन: ॥ १७ ॥

रहसि संविदम् हृत्-शय उदयम् प्रहसित आननम् प्रेम वीक्षणम् बृहत् उरः श्रियः वीक्ष्य धाम ते मुहुः अति स्पृहा मुह्यते मनः

व्रजवनौकसां व्यक्तिरङ्ग ते
वृजिनहन्‍त्र्यलं विश्वमङ्गलम् ।
त्यज मनाक् च नस्त्वत्स्पृहात्मनां
स्वजनहृद्रुजां यन्निषूदनम् ॥ १८ ॥

व्रज-वन ओकसाम् व्यक्तिः अङ्ग ते वृजिन हन्त्री अलम् विश्व-मङ्गलम् त्यज मनाक् च नः त्वत् स्पृहा आत्मनाम् स्व जन हृत् रुजाम् यत् निषूदनम्

यत्ते सुजातचरणाम्बुरुहं स्तनेषु
भीता: शनै: प्रिय दधीमहि कर्कशेषु ।
तेनाटवीमटसि तद् व्यथते न किंस्वित्
कूर्पादिभिर्भ्रमति धीर्भवदायुषां न: ॥ १९ ॥

यत् ते सु-जात चरण-अम्बु-रुहम् स्तनेषु भीताः शनैः प्रिय दधीमहि कर्कशेषु तेन अटवीम् अटसि तत् व्यथते न किम् स्वित् कूर्प-आदिभिः भ्रमति धीः भवत्-आयुषाम् नः

श्रीशुक उवाच
इति गोप्य: प्रगायन्त्य: प्रलपन्त्यश्च चित्रधा ।
रुरुदु: सुस्वरं राजन् कृष्णदर्शनलालसा: ॥ १ ॥

श्री-शुकः उवाच इति गोप्यः प्रगायन्त्यः प्रलपन्त्यः च चित्रधा रुरुदुः सु-स्वरम् राजन् कृष्ण-दर्शन लालसाः

तासामाविरभूच्छौरि: स्मयमानमुखाम्बुज: ।
पीताम्बरधर: स्रग्वी साक्षान्मन्मथमन्मथ: ॥ २ ॥

तासाम् आविरभूत् शौरिः स्मयमान मुख अम्बुजः पीत अम्बर धरः स्रक्-वी साक्षात् मन्-मथ मन् मथः

तं विलोक्यागतं प्रेष्ठं प्रीत्युत्फुल्लद‍ृशोऽबला: ।
उत्तस्थुर्युगपत् सर्वास्तन्व: प्राणमिवागतम् ॥ ३ ॥

तम् विलोक्य आगतम् प्रेष्ठम् प्रीति उत्फुल्ल दृशः अबलाः उत्तस्थुः युगपत् सर्वाः तन्वः प्राणम् इव आगतम्

काचित् कराम्बुजं शौरेर्जगृहेऽञ्जलिना मुदा ।
काचिद् दधार तद्बाहुमंसे चन्दनभूषितम् ॥ ४ ॥

काचित् कर-अम्बुजम् शौरेः जगृहे अञ्जलिना मुदा काचित् दधार तत्-बाहुम् अंसे चन्दन भूषितम्

काचिदञ्जलिनागृह्णात्तन्वी ताम्बूलचर्वितम् ।
एका तदङ्‍‍‍‍‍घ्रिकमलं सन्तप्ता स्तनयोरधात् ॥ ५ ॥

काचित् अञ्जलिना अगृह्णात् तन्वी ताम्बूल चर्वितम् एका तत् अङ्घ्रि कमलम् सन्तप्ता स्तनयोः अधात्

एका भ्रुकुटिमाबध्य प्रेमसंरम्भविह्वला ।
घ्नन्तीवैक्षत् कटाक्षेपै: सन्दष्टदशनच्छदा ॥ ६ ॥

एका भ्रु-कुटिम् आबध्य प्रेम संरम्भ विह्वला घ्नन्ती इव ऐक्षत् कट आक्षेपैः सन्दष्ट दशन छदा

अपरानिमिषद्‌दृग्भ्यां जुषाणा तन्मुखाम्बुजम् ।
आपीतमपि नातृप्यत् सन्तस्तच्चरणं यथा ॥ ७ ॥

अपरा अनिमिषत् दृग्भ्याम् जुषाणा तत् मुख-अम्बुजम् आपीतम् अपि न अतृप्यत् सन्तः तत्-चरणम् यथा

तं काचिन्नेत्ररन्ध्रेण हृदिकृत्वा निमील्य च ।
पुलकाङ्‌‌ग्युपगुह्यास्ते योगीवानन्द सम्प्लुता ॥ ८ ॥

तम् काचित् नेत्र रन्ध्रेण हृदि कृत्वा निमील्य च पुलक-अङ्गी उपगुह्य आस्ते योगी इव आनन्द सम्प्लुता

सर्वास्ता: केशवालोकपरमोत्सवनिर्वृता: ।
जहुर्विरहजं तापं प्राज्ञं प्राप्य यथा जना: ॥ ९ ॥

सर्वाः ताः केशव आलोक परम उत्सव निर्वृताः जहुः विरह-जम् तापम् प्राज्ञम् प्राप्य अथा जनाः

ताभिर्विधूतशोकाभिर्भगवानच्युतो वृत: ।
व्यरोचताधिकं तात पुरुष: शक्तिभिर्यथा ॥ १० ॥

ताभिः विधूत शोकाभिः भगवान् अच्युतः वृतः व्यरोचत अधिकम् तात पुरुषः शक्तिभिः यथा

ता: समादाय कालिन्द्या निर्विश्य पुलिनं विभु: ।
विकसत्कुन्दमन्दारसुरभ्यनिलषट्पदम् ॥ ११ ॥
शरच्चन्द्रांशुसन्दोहध्वस्तदोषातम: शिवम् ।
कृष्णाया हस्ततरलाचितकोमलवालुकम् ॥ १२ ॥

ताः समादाय कालिन्द्याः निर्विश्य पुलिनम् विभुः विकसत् कुन्द-मन्दार सुरभि अनिल सत्-पदम् शरत् चन्द्र अंशु सन्दोह ध्वस्त दोषा तमः शिवम् कृष्णायाः हस्त तरल आचित कोमल वालुकम्

तद्दर्शनाह्लादविधूतहृद्रुजो
मनोरथान्तं श्रुतयो यथा ययु: ।
स्वैरुत्तरीयै: कुचकुङ्कुमाङ्कितै-
रचीक्लृपन्नासनमात्मबन्धवे ॥ १३ ॥

तत् दर्शन आह्लाद विधूत हृत् रुजः मनः-रथ अन्तम् श्रुतयः यथा ययुः स्वैः उत्तरीयैः कुच कुङ्कुम अङ्कितैः अचीकॢपन् आसनम् आत्म बन्धवे

तत्रोपविष्टो भगवान् स ईश्वरो
योगेश्वरान्तर्हृदि कल्पितासन: ।
चकास गोपीपरिषद्गतोऽर्चित-
स्त्रैलोक्यलक्ष्म्येकपदं वपुर्दधत् ॥ १४ ॥

तत्र उपविष्टः भगवान् सः ईश्वरः योग-ईश्वर अन्तः हृदि कल्पित आसनः चकास गोपी-परिषत् गतः अर्चितः त्रै-लोक्य लक्ष्मी एक पदम् वपुः दधत्

सभाजयित्वा तमनङ्गदीपनं
सहासलीलेक्षणविभ्रमभ्रुवा ।
संस्पर्शनेनाङ्ककृताङ्‍‍‍‍‍घ्रिहस्तयो:
संस्तुत्य ईषत्कुपिता बभाषिरे ॥ १५ ॥

सभाजयित्वा तम् अनङ्ग दीपनम् स-हास लीला ईक्षण विभ्रम भ्रुवा संस्पर्शनेन अङ्क कृत अङ्घ्रि हस्तयोः संस्तुत्य ईषत् कुपिताः बभाषिरे

श्रीगोप्य ऊचु:
भजतोऽनुभजन्त्येक एक एतद्विपर्ययम् ।
नोभयांश्च भजन्त्येक एतन्नो ब्रूहि साधु भो: ॥ १६ ॥

श्री-गोप्यः ऊचुः भजतः अनु भजन्ति एके एके एतत् विपर्ययम् न उभयान् च भजन्ति एके एतत् नः ब्रूहि साधु भोः

श्रीभगवानुवाच
मिथो भजन्ति ये सख्य: स्वार्थैकान्तोद्यमा हि ते ।
न तत्र सौहृदं धर्म: स्वार्थार्थं तद्धि नान्यथा ॥ १७ ॥

श्री-भगवान् उवाच मिथः भजन्ति ये सख्यः स्व-अर्थ एक-अन्त उद्यमाः हि ते न तत्र सौहृदम् धर्मः स्व-अर्थ अर्थम् तत् हि न अन्यथा

भजन्त्यभजतो ये वै करुणा: पितरौ यथा ।
धर्मो निरपवादोऽत्र सौहृदं च सुमध्यमा: ॥ १८ ॥

भजन्ति अभजतः ए वै करुणाः पितरौ यथा धर्मः निरपवादः अत्र सौहृदम् च सु-मध्यमाः

भजतोऽपि न वै केचिद् भजन्त्यभजत: कुत: ।
आत्मारामा ह्याप्तकामा अकृतज्ञा गुरुद्रुह: ॥ १९ ॥

भजतः अपि न वै केचित् भजन्ति अभजतः कुतः आत्म-आरामाः हि आप्त-कामाः अकृत-ज्ञाः गुरु-द्रुहः

नाहं तु सख्यो भजतोऽपि जन्तून्
भजाम्यमीषामनुवृत्तिवृत्तये ।
यथाधनो लब्धधने विनष्टे
तच्चिन्तयान्यन्निभृतो न वेद ॥ २० ॥

न अहम् तु सख्यः भजतः अपि जन्तून् भजामि अमीषाम् अनुवृत्ति वृत्तये यथा अधनः लब्ध धने विनष्टे तत् चिन्तया अन्यत् निभृतः न वेद

एवं मदर्थोज्झितलोकवेद-
स्वानां हि वो मय्यनुवृत्तयेऽबला: ।
मयापरोक्षं भजता तिरोहितं
मासूयितुं मार्हथ तत् प्रियं प्रिया: ॥ २१ ॥

एवम् मत् अर्थ उज्झित लोक वेद स्वानाम् हि वः मयि अनुवृत्तये अबलाः मया अपरोक्षम् भजता तिरोहितम् मा असूयितुम् म अर्हथ तत् प्रियम् प्रियाः

न पारयेऽहं निरवद्यसंयुजां
स्वसाधुकृत्यं विबुधायुषापि व: ।
या माभजन् दुर्जरगेहश‍ृङ्खला:
संवृश्च्य तद् व: प्रतियातु साधुना ॥ २२ ॥

न पारये अहम् निरवद्य-संयुजाम् स्व-साधु-कृत्यम् विबुध-आयुषा अपि वः याः मा अभजन् दुर्जर गेह-शृङ्खलाः संवृश्च्य तत् वः प्रतियातु साधुना

श्रीशुक उवाच
इत्थं भगवतो गोप्य: श्रुत्वा वाच: सुपेशला: ।
जहुर्विरहजं तापं तदङ्गोपचिताशिष: ॥ १ ॥

श्री-शुकः उवाच इत्थम् भगवतः गोप्यः श्रुत्वा वाचः सु-पेशलाः जहुः विरह-जम् तापम् तत् अङ्ग उपचित आशिषः

तत्रारभत गोविन्दो रासक्रीडामनुव्रतै: ।
स्त्रीरत्नैरन्वित: प्रीतैरन्योन्याबद्धबाहुभि: ॥ २ ॥

तत्र आरभत गोविन्दः रास-क्रीडम् अनुव्रतैः स्त्री रत्नैः अन्वितः प्रीतैः अन्योन्य आबद्ध बाहुभिः

रासोत्सव: सम्प्रवृत्तो गोपीमण्डलमण्डित: ।
योगेश्वरेण कृष्णेन तासां मध्ये द्वयोर्द्वयो: ।
प्रविष्टेन गृहीतानां कण्ठे स्वनिकटं स्त्रिय: ।
यं मन्येरन् नभस्तावद् विमानशतसङ्कुलम् ।
दिवौकसां सदाराणामौत्सुक्यापहृतात्मनाम् ॥ ३ ॥

रास उत्सवः सम्प्रवृत्तः गोपी-मण्डल मण्डितः योग ईश्वरेण कृष्णेन तासाम् मध्ये द्वयोः द्वयोः प्रविष्टेन गृहीटानाम् कण्ठे स्व-निकटम् स्त्रियः यम् मन्येरन् नभः तावत् विमान शत सङ्कुलम् दिव ओकसाम् स दाराणाम् औत्सुक्य अपहृत आत्मनाम्

ततो दुन्दुभयो नेदुर्निपेतु: पुष्पवृष्टय: ।
जगुर्गन्धर्वपतय: सस्त्रीकास्तद्यशोऽमलम् ॥ ४ ॥

ततः दुन्दुभयः नेदुः निपेतुः पुष्प वृष्टयः जगुः गन्धर्व-पतयः स-स्त्रीकाः तत् यशः अमलम्

वलयानां नूपुराणां किङ्किणीनां च योषिताम् ।
सप्रियाणामभूच्छब्दस्तुमुलो रासमण्डले ॥ ५ ॥

वलयानाम् नूपुराणाम् किङ्किणीनाम् च योषिताम् स-प्रियाणाम् अभूत् शब्दः तुमुलः रास-मण्डले

तत्रातिशुशुभे ताभिर्भगवान् देवकीसुत: ।
मध्ये मणीनां हैमानां महामरकतो यथा ॥ ६ ॥

तत्र अतिशुशुभे ताभिः भगवान् देवकी-सुतः मध्ये मणीनाम् हैमानाम् महा मरकतः यथा

पादन्यासैर्भुजविधुतिभि: सस्मितैर्भ्रूविलासै-
र्भज्यन्मध्यैश्चलकुचपटै: कुण्डलैर्गण्डलोलै: ।
स्विद्यन्मुख्य: कवररसनाग्रन्थय: कृष्णवध्वो
गायन्त्यस्तं तडित इव ता मेघचक्रे विरेजु: ॥ ७ ॥

पाद न्यासैः भुज विधुतिभिः स-स्मितैः भ्रू विलासैः भज्यन् मध्यैः चल कुच पटैः कुण्डलैः गण्ड लोलैः स्विद्यन् मुख्यः कवर रसना आग्रन्थयः कृष्ण-वध्वः गायन्त्यः तम् तडितः इव ताः मेघ-चक्रे विरेजुः

उच्चैर्जगुर्नृत्यमाना रक्तकण्ठ्यो रतिप्रिया: ।
कृष्णाभिमर्शमुदिता यद्गीतेनेदमावृतम् ॥ ८ ॥

उच्चैः जगुः नृत्यमानाः रक्त कण्ठ्यः रति प्रियाः कृष्ण-अभिमर्श मुदिताः यत् गीतेन इदम् आवृतम्

काचित् समं मुकुन्देन स्वरजातीरमिश्रिता: ।
उन्निन्ये पूजिता तेन प्रीयता साधु साध्विति ।
तदेव ध्रुवमुन्निन्ये तस्यै मानं च बह्वदात् ॥ ९ ॥

काचित् समम् मुकुन्देन स्वर-जातीः अमिश्रिताः उन्निन्ये पूजिता तेन प्रीयता साधु साधु इति तत् एव ध्रुवम् उन्निन्ये तस्यै मानम् च बहु अदात्

काचिद् रासपरिश्रान्ता पार्श्वस्थस्य गदाभृत: ।
जग्राह बाहुना स्कन्धं श्लथद्वलयमल्लिका ॥ १० ॥

काचित् रास परिश्रान्ता पार्श्व स्थस्य गदा-भृतः जग्राह बाहुना स्कन्धम् श्लथत् वलय मल्लिका

तत्रैकांसगतं बाहुं कृष्णस्योत्पलसौरभम् ।
चन्दनालिप्तमाघ्राय हृष्टरोमा चुचुम्ब ह ॥ ११ ॥

तत्र एका अंस गतम् बाहुम् कृष्णस्य उत्पल सौरभम् चन्दन आलिप्तम् आघ्राय हृष्ट रोमा चुचुम्ब ह

कस्याश्‍चिन्नाट्यविक्षिप्त कुण्डलत्विषमण्डितम् ।
गण्डं गण्डे सन्दधत्या: प्रादात्ताम्बूलचर्वितम् ॥ १२ ॥

कस्याश्चित् नाट्य विक्षिप्त कुण्डल त्विष मण्डितम् गण्डम् गण्डे सन्दधत्याः प्रादात् ताम्बूल चर्वितम्

नृत्यती गायती काचित् कूजन्नूपुरमेखला ।
पार्श्वस्थाच्युतहस्ताब्जं श्रान्ताधात्स्तनयो: शिवम् ॥ १३ ॥

नृत्यती गायती काचित् कूजन् नूपुर मेखला पार्श्व-स्थ अच्युत हस्त-अब्जम् श्रान्ता अधात् स्तनयोः शिवम्

गोप्यो लब्ध्वाच्युतं कान्तं श्रिय एकान्तवल्लभम् ।
गृहीतकण्ठ्यस्तद्दोर्भ्यां गायन्त्यस्तं विजह्रिरे ॥ १४ ॥

गोप्यः लब्ध्वा अच्युतम् कान्तम् श्रियः एकान्त वल्लभम् गृहीत कण्ठ्यः तत् दोर्भ्याम् गायन्त्यः तम् विजह्रिरे

कर्णोत्पलालकविटङ्ककपोलघर्म-
वक्त्रश्रियो वलयनूपुरघोषवाद्यै: ।
गोप्य: समं भगवता ननृतु: स्वकेश-
स्रस्तस्रजो भ्रमरगायकरासगोष्ठ्याम् ॥ १५ ॥

कर्ण उत्पल अलक वितङ्क कपोल घर्म वक्त्र श्रियः वलय नूपुर घोष वाद्यैः गोप्यः समम् भगवता ननृतुः स्व केश स्रस्त स्रजः भ्रमर गायक रास गोष्ठ्याम्

एवं परिष्वङ्गकराभिमर्श-
स्निग्धेक्षणोद्दामविलासहासै: ।
रेमे रमेशो व्रजसुन्दरीभि-
र्यथार्भक: स्वप्रतिबिम्बविभ्रम: ॥ १६ ॥

एवम् परिष्वङ्ग कर अभिमर्श स्निग्ध ईक्षण उद्दाम विलास हासैः रेमे रमा ईशः व्रज-सुन्दरीभिः यथा अर्भकः स्व प्रतिबिम्ब विभ्रमः

तदङ्गसङ्गप्रमुदाकुलेन्द्रिया:
केशान् दुकूलं कुचपट्टिकां वा ।
नाञ्ज: प्रतिव्योढुमलं व्रजस्त्रियो
विस्रस्तमालाभरणा: कुरूद्वह ॥ १७ ॥

तत् अङ्ग-सङ्ग प्रमुदा आकुल इन्द्रियाः केशान् दुकूलम् कुच-पट्टिकाम् वा न अञ्जः प्रतिव्योढुम् अलम् व्रज-स्त्रियः विस्रस्त माला आभरणाः कुरु-उद्वह

कृष्णविक्रीडितं वीक्ष्य मुमुहु: खेचरस्त्रिय: ।
कामार्दिता: शशाङ्कश्च सगणो विस्मितोऽभवत् ॥ १८ ॥

कृष्ण-विक्रीडितम् वीक्ष्य मुमुहुः खे-चर स्त्रियः काम अर्दिताः शशाङ्कः च स-गणः विस्मितः अभवत्

कृत्वा तावन्तमात्मानं यावतीर्गोपयोषित: ।
रेमे स भगवांस्ताभिरात्मारामोऽपि लीलया ॥ १९ ॥

कृत्वा तावन्तम् आत्मानम् यावतीः गोप-योषितः रेमे सः भगवान् ताभिः आत्म-आरामः अपि लीलया

तासां रतिविहारेण श्रान्तानां वदनानि स: ।
प्रामृजत् करुण: प्रेम्णा शन्तमेनाङ्ग पाणिना ॥ २० ॥

तासाम् रति विहारेण श्रान्तानाम् वदनानि सः प्रामृजत् करुणः प्रेम्णा शन्तमेन अङ्ग पाणिना

गोप्य: स्फुरत्पुरटकुण्डलकुन्तलत्विड्-
गण्डश्रिया सुधितहासनिरीक्षणेन ।
मानं दधत्य ऋषभस्य जगु: कृतानि
पुण्यानि तत्कररुहस्पर्शप्रमोदा: ॥ २१ ॥

गोप्यः स्फुरत् पुरट कुण्डल कुन्तल त्विट् गण्ड श्रिया सुधित हास निरीक्षणेन मानम् दधत्यः ऋषभस्य जगुः कृतानि पुण्यानि तत् कर-रुह स्पर्श प्रमोदाः

ताभिर्युत: श्रममपोहितुमङ्गसङ्ग-
घृष्टस्रज: स कुचकुङ्कुमरञ्जिताया: ।
गन्धर्वपालिभिरनुद्रुत आविशद् वा:
श्रान्तो गजीभिरिभराडिव भिन्नसेतु: ॥ २२ ॥

ताभिः युतः श्रमम् अपोहितुम् अङ्ग-सङ्ग घृष्ट स्रजः सः कुच कुङ्कुम रञ्जितायाः गन्धर्व-प अलिभिः अनुद्रुतः आविशत् वाः श्रान्तः गजीभिः इभ-राट् इव भिन्न सेतुः

सोऽम्भस्यलं युवतिभि: परिषिच्यमान:
प्रेम्णेक्षित: प्रहसतीभिरितस्ततोऽङ्ग ।
वैमानिकै: कुसुमवर्षिभिरीड्यमानो
रेमे स्वयं स्वरतिरत्र गजेन्द्रलील: ॥ २३ ॥

सः अम्भसि अलम् युवतिभिः परिषिच्यमानः प्रेम्णा ईक्षितः प्रहसतीभिः इतः ततः अङ्ग वैमानिकैः कुसुम वर्षिभिः ईड्यमानः रेमे स्वयम् स्व-रतिः अत्र गज-इन्द्र लीलः

ततश्च कृष्णोपवने जलस्थल-
प्रसूनगन्धानिलजुष्टदिक्तटे ।
चचार भृङ्गप्रमदागणावृतो
यथा मदच्युद् द्विरद: करेणुभि: ॥ २४ ॥

ततः च कृष्णा उपवने जल स्थल प्रसून गन्ध अनिल जुष्ट दिक्-तटे चचार भृङ्ग प्रमदा गण आवृतः यथा मद-च्युत् द्विरदः करेणुभिः

एवं शशाङ्कांशुविराजिता निशा:
स सत्यकामोऽनुरताबलागण: ।
सिषेव आत्मन्यवरुद्धसौरत:
सर्वा: शरत्काव्यकथारसाश्रया: ॥ २५ ॥

एवम् शशाङ्क अंशु विराजिताः निशाः सः सत्य-कामः अनुरत अबला-गणः सिषेवे आत्मनि अवरुद्ध सौरतः सर्वाः शरत् काव्य कथा रस आश्रयाः

श्रीपरीक्षिदुवाच
संस्थापनाय धर्मस्य प्रशमायेतरस्य च ।
अवतीर्णो हि भगवानंशेन जगदीश्वर: ॥ २६ ॥
स कथं धर्मसेतूनां वक्ता कर्ताभिरक्षिता ।
प्रतीपमाचरद् ब्रह्मन् परदाराभिमर्शनम् ॥ २७ ॥

श्री-परीक्षित् उवाच संस्थापनाय धर्मस्य प्रशमाय इतरस्य च अवतीर्णः हि भगवान् अंशेन जगत् ईश्वरः सः कथम् धर्म-सेतूनाम् वक्ता कर्ता अभिरक्षिता प्रतीपम् आचरत् ब्रह्मन् पर दार अभिमर्शनम्

आप्तकामो यदुपति: कृतवान्वै जुगुप्सितम् ।
किमभिप्राय एतन्न: शंशयं छिन्धि सुव्रत ॥ २८ ॥

आप्त-कामः यदु-पतिः कृतवान् वै जुगुप्सितम् किम्-अभिप्रायः एतत् नः शंशयम् छिन्धि सु-व्रत

श्रीशुक उवाच
धर्मव्यतिक्रमो द‍ृष्ट ईश्वराणां च साहसम् ।
तेजीयसां न दोषाय वह्ने: सर्वभुजो यथा ॥ २९ ॥

श्री-शुकः उवाच धर्म-व्यतिक्रमः दृष्टः ईश्वराणाम् च साहसम् तेजीयसाम् न दोषाय वह्नेः सर्व भुजः यथा

नैतत् समाचरेज्जातु मनसापि ह्यनीश्वर: ।
विनश्यत्याचरन् मौढ्याद्यथारुद्रोऽब्धिजं विषम् ॥ ३० ॥

न एतत् समाचरेत् जातु मनसा अपि हि अनीश्वरः विनश्यति आचरन् मौढ्यात् यथा अरुद्रः अब्धिजम् विषम्

ईश्वराणां वच: सत्यं तथैवाचरितं क्‍वचित् ।
तेषां यत् स्ववचोयुक्तं बुद्धिमांस्तत् समाचरेत् ॥ ३१ ॥

ईश्वरानाम् वचः सत्यम् तथा एव आचरितम् क्वचित् तेषाम् यत् स्व-वचः युक्तम् बुद्धि-मान् तत् समाचरेत्

कुशलाचरितेनैषामिह स्वार्थो न विद्यते ।
विपर्ययेण वानर्थो निरहङ्कारिणां प्रभो ॥ ३२ ॥

कुशल आचरितेन एषाम् इह स्व-अर्थः न विद्यते विपर्ययेण वा अनर्थः निरहङ्कारिणाम् प्रभो

किमुताखिलसत्त्वानां तिर्यङ्‌मर्त्यदिवौकसाम् ।
ईशितुश्चेशितव्यानां कुशलाकुशलान्वय: ॥ ३३ ॥

किम् उत अखिल सत्त्वानाम् तिर्यक् मर्त्य दिव-ओकसाम् ईशितुः च ईशितव्यानाम् कुशल अकुशल अन्वयः

यत्पादपङ्कजपरागनिषेवतृप्ता
योगप्रभावविधुताखिलकर्मबन्धा: ।
स्वैरं चरन्ति मुनयोऽपि न नह्यमाना-
स्तस्येच्छयात्तवपुष: कुत एव बन्ध: ॥ ३४ ॥

यत् पाद-पङ्कज पराग निषेव तृप्ताः योग-प्रभाव विधुत अखिल कर्म बन्धाः स्वैरम् चरन्ति मुनयः अपि न नह्यमानाः तस्य इच्छया आत्त वपुषः कुतः एव बन्धः

गोपीनां तत्पतीनां च सर्वेषामेव देहिनाम् ।
योऽन्तश्चरति सोऽध्यक्ष: क्रीडनेनेह देहभाक् ॥ ३५ ॥

गोपीनाम् तत्-पतीनाम् च सर्वेषाम् एव देहिनाम् यः अन्तः चरति सः अध्यक्षः क्रीडनेन इह देह भाक्

अनुग्रहाय भक्तानां मानुषं देहमास्थित: ।
भजते ताद‍ृशी: क्रीडा या: श्रुत्वा तत्परो भवेत् ॥ ३६ ॥

अनुग्रहाय भक्तानाम् मानुषम् देहम् आस्थितः भजते तादृशीः क्रिडाः याः श्रुत्वा तत्-परः भवेत्

नासूयन् खलु कृष्णाय मोहितास्तस्य मायया ।
मन्यमाना: स्वपार्श्वस्थान्स्वान्स्वान्दारान् व्रजौकस: ॥ ३७ ॥

न असूयन् खलु कृष्णाय मोहिताः तस्य मायया मन्यमानाः स्व-पार्श्व स्थान् स्वान् स्वान् दारान् व्रज-ओकसः

ब्रह्मरात्र उपावृत्ते वासुदेवानुमोदिता: ।
अनिच्छन्त्यो ययुर्गोप्य: स्वगृहान्भगवत्प्रिया: ॥ ३८ ॥

ब्रह्म-रात्रे उपावृत्ते वासुदेव अनुमोदिताः अनिच्छन्त्यः ययुः गोप्यः स्व-गृहान् भगवत् प्रियाः

विक्रीडितं व्रजवधूभिरिदं च विष्णो:
श्रद्धान्वितोऽनुश‍ृणुयादथ वर्णयेद् य: ।
भक्तिं परां भगवति प्रतिलभ्य कामं
हृद्रोगमाश्वपहिनोत्यचिरेण धीर: ॥ ३९ ॥

विक्रीडितम् व्रज-वधूभिः इदम् च विष्णोः श्रद्धा-अन्वितः अनुशृणुयात् अथ वर्णयेत् यः भक्तिम् पराम् भगवति प्रतिलभ्य कामम् हृत् रोगम् आशु अपहिनोति अचिरेण धीरः

श्रीशुक उवाच
एकदा देवयात्रायां गोपाला जातकौतुका: ।
अनोभिरनडुद्युक्तै: प्रययुस्तेऽम्बिकावनम् ॥ १ ॥

श्री-शुकः उवाच एकदा देव यत्रायाम् गोपालाः जात-कौतुकाः अनोभिः अनडुत् युक्तैः प्रययुः ते अम्बिका-वनम्

तत्र स्‍नात्वा सरस्वत्यां देवं पशुपतिं विभुम् ।
आनर्चुरर्हणैर्भक्त्या देवीं च नृपतेऽम्बिकाम् ॥ २ ॥

तत्र स्नात्वा सरस्वत्याम् देवम् पशु-पतिम् विभुम् आनर्चुः अर्हणैः भक्त्या देवीम् च नृ-पते अम्बिकाम्

गावो हिरण्यं वासांसि मधु मध्वन्नमाद‍ृता: ।
ब्राह्मणेभ्यो ददु: सर्वे देवो न: प्रीयतामिति ॥ ३ ॥

गावः हिरण्यम् वासांसि मधु मधु अन्नम् आदृताः ब्राह्मणेभ्यः ददुः सर्वे देवः नः प्रीयताम् इति

ऊषु: सरस्वतीतीरे जलं प्राश्य यतव्रता: ।
रजनीं तां महाभागा नन्दसुनन्दकादय: ॥ ४ ॥

ऊषुः सरस्वती-तीरे जलम् प्राश्य यत-व्रताः रजनीम् ताम् महा-भागाः नन्द-सुनन्दक-आदयः

कश्चिन्महानहिस्तस्मिन् विपिनेऽतिबुभुक्षित: ।
यद‍ृच्छयागतो नन्दं शयानमुरगोऽग्रसीत् ॥ ५ ॥

कश्चित् महान् अहिः तस्मिन् विपिने अति-बुभुक्षितः यदृच्छया आगतः नन्दम् शयानम् उर-गः अग्रसीत्

स चुक्रोशाहिना ग्रस्त: कृष्ण कृष्ण महानयम् ।
सर्पो मां ग्रसते तात प्रपन्नं परिमोचय ॥ ६ ॥

सः चुक्रोश अहिना ग्रस्तः कृष्ण कृष्ण महान् अयम् सर्पः माम् ग्रसते तात प्रपन्नम् परिमोचय

तस्य चाक्रन्दितं श्रुत्वा गोपाला: सहसोत्थिता: ।
ग्रस्तं च द‍ृष्ट्वा विभ्रान्ता: सर्पं विव्यधुरुल्मुकै: ॥ ७ ॥

तस्य च आक्रन्दितम् श्रुत्वा गोपालाः सहसा उत्थिताः ग्रस्तम् च दृष्ट्वा विभ्रान्ताः सर्पम् विव्यधुः उल्मुकैः

अलातैर्दह्यमानोऽपि नामुञ्चत्तमुरङ्गम: ।
तमस्पृशत्पदाभ्येत्य भगवान्सात्वतां पति: ॥ ८ ॥

अलातैः दह्यमानः अपि न अमुञ्चत् तम् उरङ्गमः तम् अस्पृशत् पदा अभ्येत्य भगवान् सात्वताम् पतिः

स वै भगवत: श्रीमत्पादस्पर्शहताशुभ: ।
भेजे सर्पवपुर्हित्वा रूपं विद्याधरार्चितम् ॥ ९ ॥

सः वै भगवतः श्री-मत् पाद स्पर्श हत अशुभः भेजे सर्प-वपुः हित्वा रूपम् विद्याधर अर्चितम्

तमपृच्छद् धृषीकेश: प्रणतं समवस्थितम् ।
दीप्यमानेन वपुषा पुरुषं हेममालिनम् ॥ १० ॥

तम् अपृच्छत् हृषीकेशः प्रणतम् समवस्थितम् दीप्यमानेन वपुषा पुरुषम् हेम मालिनम्

को भवान् परया लक्ष्म्या रोचतेऽद्भ‍ुतदर्शन: ।
कथं जुगुप्सितामेतां गतिं वा प्रापितोऽवश: ॥ ११ ॥

कः भवान् परया लक्ष्म्या रोचते अद्भुत दर्शनः कथम् जुगुप्सिताम् एताम् गतिम् वा प्रापितः अवशः

सर्प उवाच
अहं विद्याधर: कश्चित्सुदर्शन इति श्रुत: ।
श्रिया स्वरूपसम्पत्त्या विमानेनाचरन् दिश: ॥ १२ ॥
ऋषीन् विरूपाङ्गिरस: प्राहसं रूपदर्पित: ।
तैरिमां प्रापितो योनिं प्रलब्धै: स्वेन पाप्मना ॥ १३ ॥

सर्पः उवाच अहम् विद्याधरः कश्चित् सुदर्शनः इति श्रुतः श्रिया स्वरूप सम्पत्त्या विमानेन आचरन् दिशः ऋषीन् विरूप आङ्गिरसः प्राहसम् रूप दर्पितः तैः इमाम् प्रापितः योनिम् प्रलब्धैः स्वेन पाप्मना

शापो मेऽनुग्रहायैव कृतस्तै: करुणात्मभि: ।
यदहं लोकगुरुणा पदा स्पृष्टो हताशुभ: ॥ १४ ॥

शापः मे अनुग्रहाय एव कृतः तैः करुण-आत्मभिः यत् अहम् लोक गुरुणा पदा स्पृष्टः हत अशुभः

तं त्वाहं भवभीतानां प्रपन्नानां भयापहम् ।
आपृच्छे शापनिर्मुक्त: पादस्पर्शादमीवहन् ॥ १५ ॥

तम् त्वा अहम् भव भीतानाम् प्रपन्नानाम् भय अपहम् आपृच्छे शाप निर्मुक्तः पाद-स्पर्शात् अमीव हन्

प्रपन्नोऽस्मि महायोगिन् महापुरुष सत्पते ।
अनुजानीहि मां देव सर्वलोकेश्वरेश्वर ॥ १६ ॥

प्रपन्नः अस्मि महा-योगिन् महा-पुरुष सत्-पते अनुजानीहि माम् देव सर्व लोक ईश्वर ईश्वर

ब्रह्मदण्डाद्विमुक्तोऽहं सद्यस्तेऽच्युत दर्शनात् ।
यन्नाम गृह्णन्नखिलान् श्रोतृनात्मानमेव च ।
सद्य: पुनाति किं भूयस्तस्य स्पृष्ट: पदा हि ते ॥ १७ ॥

ब्रह्म दण्डात् विमुक्तः अहम् सद्यः ते अच्युत दर्शनात् यत् नाम गृह्णन् अखिलान् श्रोतॄन् आत्मानम् एव च सद्यः पुनाति किम् भूयः तस्य स्पृष्टः पदा हि ते

इत्यनुज्ञाप्य दाशार्हं परिक्रम्याभिवन्द्य च ।
सुदर्शनो दिवं यात: कृच्छ्रान्नन्दश्च मोचित: ॥ १८ ॥

इति अनुज्ञाप्य दाशार्हम् परिक्रम्य अभिवन्द्य च सुदर्शनः दिवम् यातः कृच्छ्रात् नन्दः च मोचितः

निशाम्य कृष्णस्य तदात्मवैभवं
व्रजौकसो विस्मितचेतसस्तत: ।
समाप्य तस्मिन् नियमं पुनर्व्रजं
नृपाययुस्तत् कथयन्त आद‍ृता: ॥ १९ ॥

निशाम्य कृष्णस्य तत् आत्म वैभवम् व्रज-ओकसः विस्मित चेतसः ततः समाप्य तस्मिन् नियमम् पुनः व्रजम् नृप आययुः तत् कथयन्तः आदृताः

कदाचिदथ गोविन्दो रामश्चाद्भ‍ुतविक्रम: ।
विजह्रतुर्वने रात्र्यां मध्यगौ व्रजयोषिताम् ॥ २० ॥

कदाचित् अथ गोविन्दः रामः च अद्भुत विक्रमः विजह्रतुः वने रात्र्याम् मध्य-गौ व्रज-योषिताम्

उपगीयमानौ ललितं स्त्रीजनैर्बद्धसौहृदै: ।
स्वलङ्कृतानुलिप्ताङ्गौ स्रग्विनौ विरजोऽम्बरौ ॥ २१ ॥

उपगीयमानौ ललितम् स्त्री-जनैः बद्ध सौहृदैः सु-अलङ्कृत अनुलिप्त अङ्गौ स्रक्-विनौ विरजः अम्बरौ

निशामुखं मानयन्तावुदितोडुपतारकम् ।
मल्लिकागन्धमत्तालि जुष्टं कुमुदवायुना ॥ २२ ॥

निशा-मुखम् मानयन्तौ उदित उडुप तारकम् मल्लिका गन्ध मत्त अलि जुष्टम् कुमुद वायुना

जगतु: सर्वभूतानां मन:श्रवणमङ्गलम् ।
तौ कल्पयन्तौ युगत्स्वरमण्डलमूर्च्छितम् ॥ २३ ॥

जगतुः सर्व-भूतानाम् मनः श्रवण मङ्गलम् तौ कल्पयन्तौ युगपत् स्वर मण्डल मूर्च्छितम्

गोप्यस्तद्गीतमाकर्ण्य मूर्च्छिता नाविदन्नृप ।
स्रंसद्दुकूलमात्मानं स्रस्तकेशस्रजं तत: ॥ २४ ॥

गोप्यः तत् गीतम् आकर्ण्य मूर्च्छिताः न अविदन् नृप स्रंसत् दुकूलम् आत्मानम् स्रस्त केश स्रजम् ततः

एवं विक्रीडतो: स्वैरं गायतो: सम्प्रमत्तवत् ।
शङ्खचूड इति ख्यातो धनदानुचरोऽभ्यगात् ॥ २५ ॥

एवम् विक्रीडतोः स्वैरम् गायतोः सम्प्रमत्त वत् शङ्खचूडः इति ख्यातः धन-द अनुचरः अभ्यगात्

तयोर्निरीक्षतो राजंस्तन्नाथं प्रमदाजनम् ।
क्रोशन्तं कालयामास दिश्युदीच्यामशङ्कित: ॥ २६ ॥

तयोः निरीक्षतोः राजन् तत्-नाथम् प्रमदा-जनम् क्रोशन्तम् कालयाम् आस दिशि उदीच्याम् अशङ्कितः

क्रोशन्तं कृष्ण रामेति विलोक्य स्वपरिग्रहम् ।
यथा गा दस्युना ग्रस्ता भ्रातरावन्वधावताम् ॥ २७ ॥

क्रोशन्तम् कृष्ण राम इति विलोक्य स्व-परिग्रहम् यथा गाः दस्युना ग्रस्ताः भ्रातरौ अन्वधावताम्

मा भैष्टेत्यभयारावौ शालहस्तौ तरस्विनौ ।
आसेदतुस्तं तरसा त्वरितं गुह्यकाधमम् ॥ २८ ॥

मा भैष्ट इति अभय आरावौ शाल हस्तौ तरस्विनौ आसेदतुः तम् तरसा त्वरितम् गुह्यक अधमम्

स वीक्ष्य तावनुप्राप्तौ कालमृत्यू इवोद्विजन् ।
विषृज्य स्त्रीजनं मूढ: प्राद्रवज्जीवितेच्छया ॥ २९ ॥

सः वीक्ष्य तौ अनुप्राप्तौ काल-मृत्यू इव उद्विजन् विसृज्य स्त्री-जनम् मूढः प्राद्रवत् जीवित इच्छया

तमन्वधावद् गोविन्दो यत्र यत्र स धावति ।
जिहीर्षुस्तच्छिरोरत्नं तस्थौ रक्षन् स्त्रियो बल: ॥ ३० ॥

तम् अन्वधावत् गोविन्दः यत्र यत्र सः धावति जिहीर्षुः तत् शिरः रत्नम् तस्थौ रक्षन् स्त्रियः बलः

अविदूर इवाभ्येत्य शिरस्तस्य दुरात्मन: ।
जहार मुष्टिनैवाङ्ग सहचूडमणिं विभु: ॥ ३१ ॥

अविदूरे इव अभ्येत्य शिरः तस्य दुरात्मनः जहार मुष्टिना एव अङ्ग सह चूड-मणिम् विभुः

शङ्खचूडं निहत्यैवं मणिमादाय भास्वरम् ।
अग्रजायाददात्प्रीत्या पश्यन्तीनां च योषिताम् ॥ ३२ ॥

शङ्खचूडम् निहत्य एवम् मणिम् आदाय भास्वरम् अग्र-जाय अददात् प्रीत्या पश्यन्तीनाम् च योषिताम्

श्रीशुक उवाच
गोप्य: कृष्णे वनं याते तमनुद्रुतचेतस: ।
कृष्णलीला: प्रगायन्त्यो निन्युर्दु:खेन वासरान् ॥ १ ॥

श्री-शुकः उवाच गोप्यः कृष्णे वनम् याते तम् अनुद्रुत चेतसः कृष्ण-लीलाः प्रगायन्त्यः निन्युः दुःखेन वासरान्

श्रीगोप्य ऊचु:
वामबाहुकृतवामकपोलो
वल्गितभ्रुरधरार्पितवेणुम् ।
कोमलाङ्गुलिभिराश्रितमार्गं
गोप्य ईरयति यत्र मुकुन्द: ॥ २ ॥
व्योमयानवनिता: सह सिद्धै-
र्विस्मितास्तदुपधार्य सलज्जा: ।
काममार्गणसमर्पितचित्ता:
कश्मलं ययुरपस्मृतनीव्य: ॥ ३ ॥

श्री-गोप्यः ऊचुः वाम बाहु कृत वाम कपोलः वल्गित भ्रुः अधर अर्पित वेणुम् कोमल अङ्गुलिभिः आश्रित-मार्गम् गोप्यः ईरयति यत्र मुकुन्दः व्योम यान वनिताः सह सिद्धैः विस्मिताः तत् उपधार्य स लज्जाः काम मार्गण समर्पित चित्ताः कश्मलम् ययुः अपस्मृत नीव्यः

हन्त चित्रमबला: श‍ृणुतेदं
हारहास उरसि स्थिरविद्युत् ।
नन्दसूनुरयमार्तजनानां
नर्मदो यर्हि कूजितवेणु: ॥ ४ ॥
वृन्दशो व्रजवृषा मृगगावो
वेणुवाद्यहृतचेतस आरात् ।
दन्तदष्टकवला धृतकर्णा
निद्रिता लिखितचित्रमिवासन् ॥ ५ ॥

हन्त चित्रम् अबलाः शृणुत इदम् हार हासः उरसि स्थिर विद्युत् नन्द-सूनुः अयम् आर्त जनानाम् नर्म दः यर्हि कूजित वेणुः व्र्ण्दशः व्रज वृषाः मृग गावः वेणु वाद्य हृत चेतसः आरात् दन्त दष्ट कवलाः धृत कर्णाः निद्रिताः लिखित चित्रम् इव आसन्

बर्हिणस्तबकधातुपलाशै-
र्बद्धमल्लपरिबर्हविडम्ब: ।
कर्हिचित् सबल आलि स गोपै-
र्गा: समाह्वयति यत्र मुकुन्द: ॥ ६ ॥
तर्हि भग्नगतय: सरितो वै
तत्पदाम्बुजरजोऽनिलनीतम् ।
स्पृहयतीर्वयमिवाबहुपुण्या:
प्रेमवेपितभुजा: स्तिमिताप: ॥ ७ ॥

बर्हिण स्तबक धातु पलाशैः बद्ध मल्ल परिबर्ह विडम्बः कर्हिचित् स-बलः आलि सः गोपैः गाः समाह्वयति यत्र मुकुन्दः तर्हि भग्न गतयः सरितः वै तत् पद-अम्बुज रजः अनिल नीतम् स्पृहयतीः वयम् इव अबहु पुण्याः प्रेम वेपित भुजाः स्तिमित आपः

अनुचरै: समनुवर्णितवीर्य
आदिपूरुष इवाचलभूति: ।
वनचरो गिरितटेषु चरन्ती-
र्वेणुनाह्वयति गा: स यदा हि ॥ ८ ॥
वनलतास्तरव आत्मनि विष्णुं
व्यञ्जयन्त्य इव पुष्पफलाढ्या: ।
प्रणतभारविटपा मधुधारा:
प्रेमहृष्टतनवो ववृषु: स्म ॥ ९ ॥
दर्शनीयतिलको वनमाला-
दिव्यगन्धतुलसीमधुमत्तै: ।
अलिकुलैरलघुगीतामभीष्ट-
माद्रियन् यर्हि सन्धितवेणु: ॥ १० ॥
सरसि सारसहंसविहङ्गा-
श्चारुगीताहृतचेतस एत्य ।
हरिमुपासत ते यतचित्ता
हन्त मीलितद‍ृशो धृतमौना: ॥ ११ ॥

अनुचरैः समनुवर्णित वीर्यः आदि-पूरुषः इव अचल भूतिः वन चरः गिरि तटेसु चरन्तीः वेणुना आह्वयति गाः सः यदा हि वन-लताः तरवः आत्मनि विष्णुम् व्यञ्जयन्त्यः इव पुष्प फल आढ्याः प्रणत भार विटपाः मधु धाराः प्रेम हृष्ट तनवः ववृषुः स्म दर्शनीय तिलकः वन-माला दिव्य गन्ध तुलसी मधु मत्तैः अलि कुलैः अलघु गीतम् अभीष्टम् आद्रियन् यर्हि सन्धित वेणुः सरसि सारस हंस विहङ्गाः चारु गीत हृत चेतसः एत्य हरिम् उपासत ते यत चित्ताः हन्त मीलित दृशः धृत मौनाः

सहबल: स्रगवतंसविलास:
सानुषु क्षितिभृतो व्रजदेव्य: ।
हर्षयन् यर्हि वेणुरवेण
जातहर्ष उपरम्भति विश्वम् ॥ १२ ॥
महदतिक्रमणशङ्कितचेता
मन्दमन्दमनुगर्जति मेघ: ।
सुहृदमभ्यवर्षत् सुमनोभि-
श्छायया च विदधत् प्रतपत्रम् ॥ १३ ॥

सह-बलः स्रक् अवतंस विलासः सानुषु क्षिति-भृतः व्रज-देव्यः हर्षयन् यर्हि वेणु रवेण जात-हर्षः उपरम्भति विश्वम् महत् अतिक्रमण शङ्कित चेताः मन्द-मन्दम् अनुगर्जति मेघः सुहृदम् अभ्यवर्षत् सुमनोभिः छायया च विदधत् प्रतपत्रम्

विविधगोपचरणेषु विदग्धो
वेणुवाद्य उरुधा निजशिक्षा: ।
तव सुत: सति यदाधरबिम्बे
दत्तवेणुरनयत् स्वरजाती: ॥ १४ ॥
सवनशस्तदुपधार्य सुरेशा:
शक्रशर्वपरमेष्ठिपुरोगा: ।
कवय आनतकन्धरचित्ता:
कश्मलं ययुरनिश्चिततत्त्वा: ॥ १५ ॥

विविध गोप चरणेषु विदग्धः वेणु वाद्ये उरुधा निज शिक्षाः तव सुतः सति यदा अधर बिम्बे दत्त वेणुः अनयत् स्वर जातीः सवनशः तत् उपधार्य सुर-ईशाः शक्र शर्व परमेष्ठि पुरः-गाः कवयः आनत कन्धर चित्ताः कश्मलम् ययुः अनिश्चित तत्त्वाः

निजपदाब्जदलैर्ध्वजवज्र-
नीरजाङ्कुशविचित्रललामै: ।
व्रजभुव: शमयन् खुरतोदं
वर्ष्मधुर्यगतिरीडितवेणु: ॥ १६ ॥
व्रजति तेन वयं सविलास-
वीक्षणार्पितमनोभववेगा: ।
कुजगतिं गमिता न विदाम:
कश्मलेन कवरं वसनं वा ॥ १७ ॥

निज पद-अब्ज दलैः ध्वज वज्र नीरज अङ्कुश विचित्र ललामैः व्रज भुवः शमयन् खुर तोदम् वर्ष्म धुर्य गतिः ईडित वेणुः व्रजति तेन वयम् सविलास वीक्षण अर्पित मनः-भव वेगाः कुज गतिम् गमिताः न विदामः कश्मलेण कवरम् वसनम् वा

मणिधर: क्‍वचिदागणयन् गा
मालया दयितगन्धतुलस्या: ।
प्रणयिनोऽनुचरस्य कदांसे
प्रक्षिपन् भुजमगायत यत्र ॥ १८ ॥
क्‍वणितवेणुरववञ्चितचित्ता:
कृष्णमन्वसत कृष्णगृहिण्य: ।
गुणगणार्णमनुगत्य हरिण्यो
गोपिका इव विमुक्तगृहाशा: ॥ १९ ॥

मणि धरः क्वचित् आगणयन् गाः मालया दयित गन्ध तुलस्याः प्रणयिनः अनुचरस्य कदा अंसे प्रक्षिपन् भुजम् अगायत यत्र क्वणित वेणु रव वञ्चित चित्ताः कृष्णम् अन्वसत कृष्ण गृहिण्यः गुण-गण अर्णम् अनुगत्य हरिण्यः गोपिकाः इव विमुक्त गृह आशाः

कुन्ददामकृतकौतुकवेषो
गोपगोधनवृतो यमुनायाम् ।
नन्दसूनुरनघे तव वत्सो
नर्मद: प्रणयिणां विजहार ॥ २० ॥
मन्दवायुरुपवात्यनुकूलं
मानयन् मलयजस्पर्शेन ।
वन्दिनस्तमुपदेवगणा ये
वाद्यगीतबलिभि: परिवव्रु: ॥ २१ ॥

कुन्द दाम कृत कौतुक वेषः गोप गोधन वृतः यमुनायाम् नन्द-सूनुः अनघे तव वत्सः नर्म-दः प्रणयिणाम् विजहार मन्द वायुः उपवाति अनुकूलम् मानयन् मलय-ज स्पर्शेन वन्दिनः तम् उपदेव गणाः ये वाद्य गीत बलिभिः परिवव्रुः

वत्सलो व्रजगवां यदगध्रो
वन्द्यमानचरण: पथि वृद्धै: ।
कृत्‍स्‍नगोधनमुपोह्य दिनान्ते
गीतवेणुरनुगेडितकीर्ति: ॥ २२ ॥
उत्सवं श्रमरुचापि द‍ृशीना-
मुन्नयन् खुररजश्छुरितस्रक् ।
दित्सयैति सुहृदासिष एष
देवकीजठरभूरुडुराज: ॥ २३ ॥

वत्सलः व्रज-गवाम् यत् अग ध्रः वन्द्यमान चरणः पथि वृद्धैः कृत्स्न गो-धनम् उपोह्य दिन अन्ते गीता-वेणुः अनुग ईडित कीर्तिः उत्सवम् श्रम रुचा अपि दृशीनाम् उन्नयन् खुर रजः छुरित स्रक् दित्सया एति सुहृत् आशिषः एषः देवकी जठर भूः उडु-राजः

मदविघूर्णितलोचन ईषत्-
मानद: स्वसुहृदां वनमाली ।
बदरपाण्डुवदनो मृदुगण्डं
मण्डयन् कनककुण्डललक्ष्म्या ॥ २४ ॥
यदुपतिर्द्विरदराजविहारो
यामिनीपतिरिवैष दिनान्ते ।
मुदितवक्त्र उपयाति दुरन्तं
मोचयन् व्रजगवां दिनतापम् ॥ २५ ॥

मद विघूर्णित लोचनः ईषत् मान-दः स्व-सुहृदाम् वन-माली बदर पाण्डु वदनः मृदु गण्डम् मण्डयन् कनक कुण्डल लक्ष्म्या यदु-पतिः द्विरद-राज विहारः यामिनी-पतिः इव एषः दिन-अन्ते मुदित वक्त्रः उपयाति दुरन्तम् मोचयन् व्रज गवाम् दिन तापम्

श्रीशुक उवाच
एवं व्रजस्त्रियो राजन् कृष्णलीलानुगायती: ।
रेमिरेऽह:सु तच्चित्तास्तन्मनस्का महोदया: ॥ २६ ॥

श्री-शुकः उवाच एवम् व्रज-स्त्रियः राजन् कृष्ण-लीला अनुगायतीः रेमिरे अहःसु तत्-चित्ताः तत्-मनस्काः महा उदयाः

श्री बादरायणिरुवाच
अथ तर्ह्यागतो गोष्ठमरिष्टो वृषभासुर: ।
महींमहाककुत्काय: कम्पयन्खुरविक्षताम् ॥ १ ॥

श्री बादरायणिः उवाच अथ तर्हि आगतः गोष्ठम् अरिष्टः वृषभ-असुरः महीम् महा ककुत् कायः कम्पयन् खुर विक्षताम्

रम्भमाण: खरतरं पदा च विलिखन् महीम् ।
उद्यम्य पुच्छं वप्राणि विषाणाग्रेण चोद्धरन् ।
किञ्चित्किञ्चिच्छकृन् मुञ्चन्मूत्रयन्स्तब्धलोचन: ॥ २ ॥

रम्भमाणः खर-तरम् पदा च विलिखन् महीम् उद्यम्य पुच्छम् वप्राणि विषाण अग्रेण च उद्धरन् किञ्चित् किञ्चित् शकृत् मुञ्चन् मूत्रयन् स्तब्ध लोचनः

यस्य निर्ह्रादितेनाङ्ग निष्ठुरेण गवां नृणाम् ।
पतन्त्यकालतो गर्भा: स्रवन्ति स्म भयेन वै ॥ ३ ॥
निर्विशन्ति घना यस्य ककुद्यचलशङ्कया ।
तं तीक्ष्णश‍ृङ्गमुद्वीक्ष्य गोप्यो गोपाश्च तत्रसु: ॥ ४ ॥

यस्य निर्ह्रादितेन अङ्ग निष्ठुरेण गवाम् नृणाम् पतन्ति अकालतः गर्भाः स्रवन्ति स्म भयेन वै निर्विशन्ति घनाः यस्य ककुदि अचल शङ्कया तम् तीक्ष्ण शृङ्गम् उद्वीक्ष्य गोप्यः गोपाः च तत्रसुः

पशवो दुद्रुवुर्भीता राजन्सन्त्यज्य गोकुलम् ।
कृष्ण कृष्णेति ते सर्वे गोविन्दं शरणं ययु: ॥ ५ ॥

पशवः दुद्रुवुः भीताः राजन् सन्त्यज्य गो-कुलम् कृष्ण कृष्ण इति ते सर्वे गोविन्दम् शरणम् ययुः

भगवानपि तद् वीक्ष्य गोकुलं भयविद्रुतम् ।
मा भैष्टेति गिराश्वास्य वृषासुरमुपाह्वयत् ॥ ६ ॥

भगवान् अपि तत् वीक्ष्य गो-कुलम् भय विद्रुतम् मा भैष्ट इति गिरा आश्वास्य वृष-असुरम् उपाह्वयत्

गोपालै: पशुभिर्मन्द त्रासितै: किमसत्तम ।
मयि शास्तरि दुष्टानां त्वद्विधानां दुरात्मनाम् ॥ ७ ॥

गोपालैः पशुभिः मन्द त्रासितैः किम् असत्तम मयि शास्तरि दुष्टानाम् त्वत्-विधानाम् दुरात्मनाम्

इत्यास्फोत्याच्युतोऽरिष्टं तलशब्देन कोपयन् ।
सख्युरंसे भुजाभोगं प्रसार्यावस्थितो हरि: ॥ ८ ॥

इति आस्फोत्य अच्युतः अरिष्टम् तल शब्देन कोपयन् सख्युः अंसे भुज आभोगम् प्रसार्य अवस्थितः हरिः

सोऽप्येवं कोपितोऽरिष्ट: खुरेणावनिमुल्लिखन् ।
उद्यत्पुच्छभ्रमन्मेघ: क्रुद्ध: कृष्णमुपाद्रवत् ॥ ९ ॥

सः अपि एवम् कोपितः अरिष्टः खुरेण अवनिम् उल्लिखन् उद्यत् पुच्छ भ्रमन् मेघः क्रुद्धः कृष्णम् उपाद्रवत्

अग्रन्यस्तविषाणाग्र: स्तब्धासृग्लोचनोऽच्युतम् ।
कटाक्षिप्याद्रवत्तूर्णमिन्द्रमुक्तोऽशनिर्यथा ॥ १० ॥

अग्र न्यस्त विषाण अग्रः स्तब्ध असृक् लोचनः अच्युतम् कट-आक्षिप्य अद्रवत् तूर्णम् इन्द्र-मुक्तः अशनिः यथा

गृहीत्वा श‍ृङ्गयोस्तं वा अष्टादश पदानि स: ।
प्रत्यपोवाह भगवान् गज: प्रतिगजं यथा ॥ ११ ॥

गृहीत्वा शृङ्गयोः तम् वै अष्टादश पदानि सः प्रत्यपोवाह भगवान् गजः प्रति-गजम् यथा

सोऽपविद्धो भगवता पुनरुत्थाय सत्वरम् ।
आपतत् स्विन्नसर्वाङ्गो नि:श्वसन्क्रोधमूर्च्छित: ॥ १२ ॥

सः अपविद्धः भगवता पुनः उत्थाय सत्वरम् आपतत् स्विन्न सर्व अङ्गः निःश्वसन् क्रोध मूर्च्छितः

तमापतन्तं स निगृह्य श‍ृङ्गयो:
पदा समाक्रम्य निपात्य भूतले ।
निष्पीडयामास यथार्द्रमम्बरं
कृत्वा विषाणेन जघान सोऽपतत् ॥ १३ ॥

तम् आपतन्तम् सः निगृह्य शृङ्गयोः पदा समाक्रम्य निपात्य भू-तले निष्पीडयाम् आस यथा अर्द्रम् अम्बरम् कृत्वा विषाणेन जघान सः अपतत्

असृग् वमन् मूत्रशकृत् समुत्सृजन्
क्षिपंश्च पादाननवस्थितेक्षण: ।
जगाम कृच्छ्रं निऋर्तेरथ क्षयं
पुष्पै: किरन्तो हरिमीडिरे सुरा: ॥ १४ ॥

असृक् वमन् मूत्र शकृत् समुत्सृजन् क्षिपन् च पादान् अनवस्थित ईक्षणः जगाम कृच्छ्रम् निरृतेः अथ क्षयम् पुष्पैः किरन्तः हरिम् ईदिरे सुरः

एवं कुकुद्मिनं हत्वा स्तूयमान: द्विजातिभि: ।
विवेश गोष्ठं सबलो गोपीनां नयनोत्सव: ॥ १५ ॥

एवम् कुकुद्मिनम् हत्वा स्तूयमानः द्विजातिभिः विवेश गोष्ठम् स-बलः गोपीनाम् नयन उत्सवः

अरिष्टे निहते दैत्ये कृष्णेनाद्भ‍ुतकर्मणा ।
कंसायाथाह भगवान् नारदो देवदर्शन: ॥ १६ ॥

अरिष्टे निहते दैत्ये कृष्णेन अद्भुत-कर्मणा कंसाय अथ आह भगवान् नारदः देव-दर्शनः

यशोदाया: सुतां कन्यां देवक्या: कृष्णमेव च ।
रामं च रोहिणीपुत्रं वसुदेवेन बिभ्यता ।
न्यस्तौ स्वमित्रे नन्दे वै याभ्यां ते पुरुषा हता: ॥ १७ ॥

यशोदायाः सुताम् कन्याम् देवक्याः कृष्णम् एव च रामम् च रोहिणी-पुत्रम् वसुदेवेन बिभ्यता न्यस्तौ स्व-मित्रे नन्दे वै याभ्याम् ते पुरुषाः हताः

निशम्य तद्भ‍ोजपति: कोपात्प्रचलितेन्द्रिय: ।
निशातमसिमादत्त वसुदेवजिघांसया ॥ १८ ॥

निशम्य तत् भोज-पतिः कोपात् प्रचलित इन्द्रियः निशातम् असिम् आदत्त वसुदेव-जिघांसया

निवारितो नारदेन तत्सुतौ मृत्युमात्मन: ।
ज्ञात्वा लोहमयै: पाशैर्बबन्ध सह भार्यया ॥ १९ ॥

निवारितः नारदेन तत्-सुतौ मृत्युम् आत्मनः ज्ञात्वा लोह-मयैः पाशैः बबन्ध सह भार्यया

प्रतियाते तु देवर्षौ कंस आभाष्य केशिनम् ।
प्रेषयामास हन्येतां भवता रामकेशवौ ॥ २० ॥

प्रतियाते तु देव-ऋषौ कंसः आभाष्य केशिनम् प्रेषयाम् आस हन्येताम् भवता राम-केशवौ

ततो मुष्टिकचाणूरशलतोशलकादिकान् ।
अमात्यान् हस्तिपांश्चैव समाहूयाह भोजराट् ॥ २१ ॥

ततः मुष्टिक-चाणूर-शल-तोशलक-आदिकान् अमात्यान् हस्ति-पान् च एव समाहूय आह भोज-राट्

भो भो निशम्यतामेतद् वीरचाणूरमुष्टिकौ ।
नन्दव्रजे किलासाते सुतावानकदुन्दुभे: ॥ २२ ॥
रामकृष्णौ ततो मह्यं मृत्यु: किल निदर्शित: ।
भवद्‌भ्यामिह सम्प्राप्तौ हन्येतां मल्ललीलया ॥ २३ ॥

भोः भोः निशम्यताम् एतत् वीर चाणूर-मुष्टिकौ नन्द-व्रजे किल आसाते सुतौ आनकदुन्दुभेः राम-कृष्णौ ततः मह्यम् मृत्युः किल निदर्शितः भवद्भ्याम् इह सम्प्राप्तौ हन्येताम् मल्ल लीलया

मञ्चा: क्रियन्तां विविधा मल्लरङ्गपरिश्रिता: ।
पौरा जानपदा: सर्वे पश्यन्तु स्वैरसंयुगम् ॥ २४ ॥

मन्चाः क्रियन्ताम् विविधाः मल्ल-रङ्ग परिश्रिताः पौराः जानपदाः सर्वे पश्यन्तु स्वैर संयुगम्

महामात्र त्वया भद्र रङ्गद्वार्युपनीयताम् ।
द्विप: कुवलयापीडो जहि तेन ममाहितौ ॥ २५ ॥

महा-मात्र त्वया भद्र रङ्ग द्वारि उपनीयताम् द्विपः कुवलयापीडः जहि तेन मम अहितौ

आरभ्यतां धनुर्यागश्चतुर्दश्यां यथाविधि ।
विशसन्तु पशून्मेध्यान् भूतराजाय मीढुषे ॥ २६ ॥

आरभ्यताम् धनुः-यागः चतुर्दश्याम् यथा-विधि विशसन्तु पशून् मेध्यान् भूत-राजाय मीढुषे

इत्याज्ञाप्यार्थतन्त्रज्ञ आहूय यदुपुङ्गवम् ।
गृहीत्वा पाणिना पाणिं ततोऽक्रूरमुवाच ह ॥ २७ ॥

इति आज्ञाप्य अर्थ तन्त्र ज्ञः आहूय यदु-पुङ्गवम् गृहीत्वा पाणिना पाणिम् ततः अक्रूरम् उवाच ह

भो भो दानपते मह्यं क्रियतां मैत्रमाद‍ृत: ।
नान्यस्त्वत्तो हिततमो विद्यते भोजवृष्णिषु ॥ २८ ॥

भोः भोः दान पते मह्यम् क्रियताम् मैत्रम् आदृतः न अन्यः त्वत्तः हित-तमः विद्यते भोज-वृष्णिषु

अतस्त्वामाश्रित: सौम्य कार्यगौरवसाधनम् ।
यथेन्द्रो विष्णुमाश्रित्य स्वार्थमध्यगमद् विभु: ॥ २९ ॥

अतः त्वाम् आश्रितः सौम्य कार्य गौरव साधनम् यथा इन्द्रः विष्णुम् आश्रित्य स्व-अर्थम् अध्यगमत् विभुः

गच्छ नन्दव्रजं तत्र सुतावानकदुन्दुभे: ।
आसाते ताविहानेन रथेनानय मा चिरम् ॥ ३० ॥

गच्छ नन्द-व्रजम् तत्र सुतौ आनकदुन्दुभेः आसाते तौ इह अनेन रथेन आनय मा चिरम्

निसृष्ट: किल मे मृत्युर्देवैर्वैकुण्ठसंश्रयै: ।
तावानय समं गोपैर्नन्दाद्यै: साभ्युपायनै: ॥ ३१ ॥

निसृष्टः किल मे मृत्युः देवैः वैकुण्ठ संश्रयैः तौ आनय समम् गोपैः नन्द-आद्यैः स अभ्युपायनैः

घातयिष्य इहानीतौ कालकल्पेन हस्तिना ।
यदि मुक्तौ ततो मल्लैर्घातये वैद्युतोपमै: ॥ ३२ ॥

घातयिष्ये इह आनीतौ काल-कल्पेन हस्तिना यदि मुक्तौ ततः मल्लैः घातये वैद्युत उपमैः

तयोर्निहतयोस्तप्तान् वसुदेवपुरोगमान् ।
तद्बन्धून् निहनिष्यामि वृष्णिभोजदशार्हकान् ॥ ३३ ॥

तयोः निहतयोः तप्तान् वसुदेव-पुरोगमान् तद्-बन्धून् निहनिष्यामि वृष्णि-भोज-दशार्हकान्

उग्रसेनं च पितरं स्थविरं राज्यकामुकं ।
तद्भ्रातरं देवकं च ये चान्ये विद्विषो मम ॥ ३४ ॥

उग्रसेनम् च पितरम् स्थविरम् राज्य कामुकम् तत्-भ्रातरम् देवकम् च ये च अन्ये विद्विषः मम

ततश्चैषा मही मित्र भवित्री नष्टकण्टका ॥ ३५ ॥

ततः च एषा मही मित्र भवित्री नष्ट कण्टका

जरासन्धो मम गुरुर्द्विविदो दयित: सखा ।
शम्बरो नरको बाणो मय्येव कृतसौहृदा: ।
तैरहं सुरपक्षीयान् हत्वा भोक्ष्ये महीं नृपान् ॥ ३६ ॥

जरासन्धः मम गुरुः द्विविदः दयितः सखा शम्बरः नरकः बाणः मयि एव कृत-सौहृदाः तैः अहम् सुर पक्षीयान् हत्वा भोक्ष्ये महीम् नृपान्

एतज्ज्ञात्वानय क्षिप्रं रामकृष्णाविहार्भकौ ।
धनुर्मखनिरीक्षार्थं द्रष्टुं यदुपुरश्रियम् ॥ ३७ ॥

एतत् ज्ञात्वा आनय क्षिप्रम् राम-कृष्णौ इह अर्भकौ धनुः-मख निरीक्षा-अर्थम् द्रष्टुम् यदु-पुर श्रियम्

श्रीअक्रूर उवाच
राजन् मनीषितं सध्र्यक् तव स्वावद्यमार्जनम् ।
सिद्ध्यसिद्ध्यो: समं कुर्याद्दैवं हि फलसाधनम् ॥ ३८ ॥

श्री-अक्रूरः उवाच राजन् मनीषितम् सध्र्यक् तव स्व अवद्य मार्जनम् सिद्धि-असिद्ध्योः समम् कुर्यात् दैवम् हि फल साधनम्

मनोरथान् करोत्युच्चैर्जनो दैवहतानपि ।
युज्यते हर्षशोकाभ्यां तथाप्याज्ञां करोमि ते ॥ ३९ ॥

मनः-रथान् करोति उच्चैः जनः दैव हतान् अपि युज्यते हर्ष-शोकाभ्याम् तथा अपि आज्ञाम् करोमि ते

श्रीशुक उवाच
एवमादिश्य चाक्रूरं मन्त्रिणश्च विसृज्य स: ।
प्रविवेश गृहं कंसस्तथाक्रूर: स्वमालयम् ॥ ४० ॥

श्री-शुकः उवाच एवम् आदिश्य च अक्रूरम् मन्त्रिणः च विसृज्य सः प्रविवेश गृहम् कंसः तथा अक्रूरः स्वम् आलयम्

श्रीशुक उवाच
केशी तु कंसप्रहित: खुरैर्महीं
महाहयो निर्जरयन् मनोजव: ।
सटावधूताभ्रविमानसङ्कुलं
कुर्वन् नभो हेषितभीषिताखिल: ॥ १ ॥
तं त्रासयन्तं भगवान् स्वगोकुलं
तद्धेषितैर्वालविघूर्णिताम्बुदम् ।
आत्मानमाजौ मृगयन्तमग्रणी-
रुपाह्वयत् स व्यनदन्मृगेन्द्रवत् ॥ २ ॥

श्री-शुकः उवाच केशी तु कंस-प्रहितः खुरैः महीम् महा-हयः निर्जरयन् मनः जवः सटा अवधूत अभ्र विमान सङ्कुलम् कुर्वन् नभः हेषित भीषित अखिलः तम् त्रासयन्तम् भगवान् स्व-गोकुलम् तत्-हेषितैः वाल विघूर्णित अम्बुदम् आत्मानम् आजौ मृगयन्तम् अग्र-नीः उपाह्वयत् सः व्यनदन् मृगेन्द्र-वत्

स तं निशाम्याभिमुखो मुखेन खं
पिबन्निवाभ्यद्रवदत्यमर्षण: ।
जघान पद्‌भ्यामरविन्दलोचनं
दुरासदश्चण्डजवो दुरत्यय: ॥ ३ ॥

सः तम् निशाम्य अभिमुखः मुखेन खम् पिबन् इव अभ्यद्रवत् अति-अमर्षणः जघान पद्भ्याम् अरविन्द-लोचनम् दुरासदः चण्ड जवः दुरत्ययः

तद् वञ्चयित्वा तमधोक्षजो रुषा
प्रगृह्य दोर्भ्यां परिविध्य पादयो: ।
सावज्ञमुत्सृज्य धनु:शतान्तरे
यथोरगं तार्क्ष्यसुतो व्यवस्थित: ॥ ४ ॥

तत् वञ्चयित्वा तम् अधोक्षजः रुषा प्रगृह्य दोर्भ्याम् परिविध्य पादयोः स-अवज्ञम् उत्सृज्य धनुः शत अन्तरे यथा उरगम् तार्क्ष्य सुतः व्यवस्थितः

स: लब्धसंज्ञ: पुनरुत्थितो रुषा
व्यादाय केशी तरसापतद्धरिम् ।
सोऽप्यस्य वक्त्रे भुजमुत्तरं स्मयन्
प्रवेशयामास यथोरगं बिले ॥ ५ ॥

सः लब्ध संज्ञः पुनः उत्थितः रुषा व्यादाय केशी तरसा अपतत् हरिम् सः अपि अस्य वक्त्रे भुजम् उत्तरम् स्मयन् प्रवेशयाम् आस यथा उरगम् बिले

दन्ता निपेतुर्भगवद्भ‍ुजस्पृश-
स्ते केशिनस्तप्तमयस्पृशो यथा ।
बाहुश्च तद्देहगतो महात्मनो
यथामय: संववृधे उपेक्षित: ॥ ६ ॥

दन्ताः निपेतुः भगवत् भुज स्पृशः ते केशिनः तप्त-मय स्पृशः यथा बाहुः च तत् देह गतः महा-आत्मनः यथा आमयः संववृधे उपेक्षितः

समेधमानेन स कृष्णबाहुना
निरुद्धवायुश्चरणांश्च विक्षिपन् ।
प्रस्विन्नगात्र: परिवृत्तलोचन:
पपात लण्डं विसृजन् क्षितौ व्यसु: ॥ ७ ॥

समेधमानेन सः कृष्ण-बाहुना निरुद्ध वायुः चरणान् च विक्षिपन् प्रस्विन्न गात्रः परिवृत्त लोचनः पपात लण्डम् विसृजन् क्षितौ व्यसुः

तद्देहत: कर्कटिकाफलोपमाद्
व्यसोरपाकृष्य भुजं महाभुज: ।
अविस्मितोऽयत्नहतारिक: सुरै:
प्रसूनवर्षैर्वर्षद्‌भिरीडित: ॥ ८ ॥

तत्-देहतः कर्कटिका-फल उपमात् व्यसोः अपाकृष्य भुजम् महा-भुजः अविस्मितः अयत्न हत अरिकः सुरैः प्रसून वर्षैः वर्षद्भिः ईडितः

देवर्षिरुपसङ्गम्य भागवतप्रवरो नृप ।
कृष्णमक्लिष्टकर्माणं रहस्येतदभाषत ॥ ९ ॥

देव-ऋषिः उपसङ्गम्य भागवत प्रवरः नृप कृष्णम् अक्लिष्ट कर्माणम् रहसि एतत् अभाषत

कृष्ण कृष्णाप्रमेयात्मन् योगेश जगदीश्वर ।
वासुदेवाखिलावास सात्वतां प्रवर प्रभो ॥ १० ॥
त्वमात्मा सर्वभूतानामेको ज्योतिरिवैधसाम् ।
गूढो गुहाशय: साक्षी महापुरुष ईश्वर: ॥ ११ ॥

कृष्ण कृष्ण अप्रमेय-आत्मन् योग-ईश जगत्-ईश्वर वासुदेव अखिल-आवास सात्वताम् प्रवर प्रभो त्वम् आत्मा सर्व भूतानाम् एकः ज्योतिः इव एधसाम् गूढः गुहा शयः साक्षी महा-पुरुषः ईश्वरः

आत्मनात्माश्रय: पूर्वं मायया ससृजे गुणान् ।
तैरिदं सत्यसङ्कल्प: सृजस्यत्स्यवसीश्वर: ॥ १२ ॥

आत्मना आत्म आश्रयः पूर्वम् मायया ससृजे गुणान् तैः इदम् सत्य सङ्कल्पः सृजसि अत्सि अवसि ईश्वरः

स त्वं भूधरभूतानां दैत्यप्रमथरक्षसाम् ।
अवतीर्णो विनाशाय साधुनां रक्षणाय च ॥ १३ ॥

सः त्वम् भू-धर भूतानाम् दैत्य-प्रमथ-रक्षसाम् अवतीर्णः विनाशाय साधूनाम् रक्षणाय च

दिष्ट्या ते निहतो दैत्यो लीलयायं हयाकृति: ।
यस्य हेषितसन्त्रस्तास्त्यजन्त्यनिमिषा दिवम् ॥ १४ ॥

दिष्ट्या ते निहतः दैत्यः लीलया अयम् हय-आकृतिः यस्य हेषित सन्त्रस्ताः त्यजन्ति अनिमिषाः दिवम्

चाणूरं मुष्टिकं चैव मल्लानन्यांश्च हस्तिनम् ।
कंसं च निहतं द्रक्ष्ये परश्वोऽहनि ते विभो ॥ १५ ॥
तस्यानु शङ्खयवनमुराणां नरकस्य च ।
पारिजातापहरणमिन्द्रस्य च पराजयम् ॥ १६ ॥
उद्वाहं वीरकन्यानां वीर्यशुल्कादिलक्षणम् ।
नृगस्य मोक्षणं शापाद्‌द्वारकायां जगत्पते ॥ १७ ॥
स्यमन्तकस्य च मणेरादानं सह भार्यया ।
मृतपुत्रप्रदानं च ब्राह्मणस्य स्वधामत: ॥ १८ ॥
पौण्ड्रकस्य वधं पश्चात् काशिपुर्याश्च दीपनम् ।
दन्तवक्रस्य निधनं चैद्यस्य च महाक्रतौ ॥ १९ ॥
यानि चान्यानि वीर्याणि द्वारकामावसन्भवान् ।
कर्ता द्रक्ष्याम्यहं तानि गेयानि कविभिर्भुवि ॥ २० ॥

चाणूरम् मुष्टिकम् च एव मल्लान् अन्यान् च हस्तिनम् कंसम् च निहतम् द्रक्ष्ये पर-श्वः अहनि ते विभो तस्य अनु शङ्ख-यवन-मुराणाम् नरकस्य च पारिजात अपहरणम् इन्द्रस्य च पराजयम् उद्वाहम् वीर कन्यानाम् वीर्य शुल्क आदि लक्षणम् नृगस्य मोक्षणम् शापात् द्वारकायाम् जगत्-पते स्यमन्तकस्य च मणेः आदानम् सह भार्यया मृत पुत्र प्रदानम् च ब्राह्मणस्य स्व-धामतः पौण्ड्रकस्य वधम् पश्चात् काशि-पुर्याः च दीपनम् दन्तवक्रस्य निधनम् चैद्यस्य च महा-क्रतौ यानि च अन्यानि वीर्याणि द्वारकाम् आवसन् भवान् कर्ता द्रक्ष्यामि अहम् तानि गेयानि कविभिः भुवि

अथ ते कालरूपस्य क्षपयिष्णोरमुष्य वै ।
अक्षौहिणीनां निधनं द्रक्ष्याम्यर्जुनसारथे: ॥ २१ ॥

अथ ते काल-रूपस्य क्षपयिष्णोः अमुष्य वै अक्षौहिणीनाम् निधनम् द्रक्ष्यामि अर्जुन सारथेः

विशुद्धविज्ञानघनं स्वसंस्थया
समाप्तसर्वार्थममोघवाञ्छितम् ।
स्वतेजसा नित्यनिवृत्तमाया-
गुणप्रवाहं भगवन्तमीमहि ॥ २२ ॥

विशुद्ध विज्ञान घनम् स्व-संस्थया समाप्त सर्व अर्थम् अमोघ वाञ्छितम् स्व-तेजसा नित्य निवृत्त माया गुण प्रवाहम् भगवन्तम् ईमहि

त्वामीश्वरं स्वाश्रयमात्ममायया
विनिर्मिताशेषविशेषकल्पनम् ।
क्रीडार्थमद्यात्तमनुष्यविग्रहं
नतोऽस्मि धुर्यं यदुवृष्णिसात्वताम् ॥ २३ ॥

त्वाम् ईश्वरम् स्व-आश्रयम् आत्म मायया विनिर्मित अशेष विशेष कल्पनम् क्रीड अर्थम् अद्य आत्त मनुष्य विग्रहम् नतः अस्मि धुर्यम् यदु-वृष्णि-सात्वताम्

श्रीशुक उवाच
एवं यदुपतिं कृष्णं भागवतप्रवरो मुनि: ।
प्रणिपत्याभ्यनुज्ञातो ययौ तद्दर्शनोत्सव: ॥ २४ ॥

श्री-शुकः उवाच एवम् यदु-पतिम् कृष्णम् भागवत प्रवरः मुनिः प्रणिपत्य अभ्यनुज्ञातः ययौ तत् दर्शन उत्सवः

भगवानपि गोविन्दो हत्वा केशिनमाहवे ।
पशूनपालयत् पालै: प्रीतैर्व्रजसुखावह: ॥ २५ ॥

भगवान् अपि गोविन्दः हत्वा केशिनम् आहवे पशून् अपालयत् पालैः प्रीतैः व्रज सुख आवहः

एकदा ते पशून्पालाश्चारयन्तोऽद्रिसानुषु ।
चक्रुर्निलायनक्रीडाश्चोरपालापदेशत: ॥ २६ ॥

एकदा ते पशून् पालाः चारयन्तः अद्रि सानुषु चक्रुः निलायन क्रीडाः चोर पाल अपदेशतः

तत्रासन् कतिचिच्चोरा: पालाश्च कतिचिन्नृप ।
मेषायिताश्च तत्रैके विजह्रुरकुतोभया: ॥ २७ ॥

तत्र आसन् कतिचित् चोराः पालाः च कतिचित् नृप मेषायिताः च तत्र एके विजह्रुः अकुतः-भयाः

मयपुत्रो महामायो व्योमो गोपालवेषधृक् ।
मेषायितानपोवाह प्रायश्चोरायितो बहून् ॥ २८ ॥

मय-पुत्रः महा मायः व्योमः गोपाल वेष धृक् मेषायितान् अपोवाह प्रायः चोरायितः बहून्

गिरिदर्यां विनिक्षिप्य नीतं नीतं महासुर: ।
शिलया पिदधे द्वारं चतु:पञ्चावशेषिता: ॥ २९ ॥

गिरि दर्याम् विनिक्षिप्य नीतम् नीतम् महा-असुरः शिलया पिदधे द्वारम् चतुः-पञ्च अवशेषिताः

तस्य तत् कर्म विज्ञाय कृष्ण: शरणद: सताम् ।
गोपान् नयन्तं जग्राह वृकं हरिरिवौजसा ॥ ३० ॥

तस्य तत् कर्म विज्ञाय कृष्णः शरण दः सताम् गोपान् नयन्तम् जग्राह वृकम् हरिः इव ओजसा

स निजं रूपमास्थाय गिरीन्द्रसद‍ृशं बली ।
इच्छन्विमोक्तुमात्मानं नाशक्नोद्ग्रहणातुर: ॥ ३१ ॥

सः निजम् रूपम् आस्थाय गिरि-इन्द्र सदृशम् बली इच्छन् विमोक्तुम् आत्मानम् न अशक्नोत् ग्रहण आतुरः

तं निगृह्याच्युतो दोर्भ्यां पातयित्वा महीतले ।
पश्यतां दिवि देवानां पशुमारममारयत् ॥ ३२ ॥

तम् निगृह्य अच्युतः दोर्भ्याम् पातयित्वा मही-तले पश्यताम् दिवि देवानाम् पशु-मारम् अमारयत्

गुहापिधानं निर्भिद्य गोपान्नि:सार्य कृच्छ्रत: ।
स्तूयमान: सुरैर्गोपै: प्रविवेश स्वगोकुलम् ॥ ३३ ॥

गुहा पिधानम् निर्भिद्य गोपान् निःसार्य कृच्छ्रतः स्तूयमानः सुरैः गोपैः प्रविवेश स्व गोकुलम्