श्रीमद्भागवतमहापुराणम्

राजा-उवाच - The King said -

कथितो वंशविस्तारो भवता सोमसूर्ययो: ।
राज्ञां चोभयोवंश्यानां चरितं परमाद्भुतम् ॥१॥


कथित: वंश-विस्तार: is described the dynasties'' extent
भवता सोम-सूर्ययो: by you, of lunar and solar
राज्ञाम् च-उभय-वंश्यानाम् of the kings and of both the dynasties
चरितम् परम्-अद्भुतम् characteristics very wonderful

यदोश्च धर्मशीलस्य नितरां मुनिसत्तम ।
तत्रांशेनावतीर्णस्य विष्णोर्वीर्याणि शंस न: ॥२॥


यदो:-च धर्म-शीलस्य of the Yadus righteous pious
नितराम् मुनि-सत्तम extremely, O exalted sage!
तत्र-अंशेन-अवतीर्णस्य there in, with part manifestation descended
विष्णो:-वीर्याणि शंस न: Lord Vishnu's exploits describe to us

अवतीर्य यदोर्वंशे भगवान् भूतभावन: ।
कृतवान् यानि विश्वात्मा तानि नो वद विस्तरात् ॥३॥


अवतीर्य यदो:-वंशे descending in the Yadu's line
भगवान् भूत-भावन: The Lord, The Protector of the beings
कृतवान् यानि विश्वात्मा did which, The Universe's Soul,
तानि न: वद विस्तरात् those, to us narrate in detail

निवृत्ततर्षैरुपगीयमानाद् भवौषधाच्छ्रोत्रमनोऽभिरामात् ।
क उत्तमश्लोकगुणानुवादात् पुमान् विरज्येत विना पशुघ्नात् ॥४॥


निवृत्त-तर्षै:-उपगीयमानात् by those devoid of thirst sung
भव-औषधात् from transmigration the remedy
श्रोत्र-मन:-अभिरामात् for the ears and mind pleasing
क: उत्तम-श्लोक गुण- who of The Illustrious Lord's excellences
अनुवादात् पुमान् विरज्येत recital, man desist
विना पशुघ्नात् except an animal killer

पितामहा मे समरेऽमरञ्जयैर्देवव्रताद्यातिरथैस्तिमिङ्गिलै: ।
दुरत्ययं कौरवसैन्यसागरं कृत्वातरन् वत्सपदं स्म यत्प्लवा: ॥५॥


पितामहा मे समरे- grandfathers my, in the battle
अमरञ्जयै: र्देवव्रत-आद्या- by the gods winners, Devavrata (Bheeshma)others
अतिरथै:-तिमिङ्गिलै: great charioteers, whales like
दुरत्ययम् कौरव-सैन्य uncrossable Kauravaas' army
सागरम् कृत्वा-अतरन् ocean rendering crossed
वत्स-पदम् स्म यत्-प्लवा: calf's foot-print as if, by Whom as a raft

द्रौण्यस्त्रविप्लुष्टमिदं मदङ्गं सन्तानबीजं कुरुपाण्डवानाम् ।
जुगोप कुक्षिं गत आत्तचक्रो मातुश्च मे य: शरणं गताया: ॥६॥


द्रौणि-अस्त्र-विप्लुष्टम्- Drona's son's (Ashwatthaamaa) missile badly burnt
इदम् मत्-अङ्गम् सन्तान-बीजम् this my body, of progeny the seed
कुरु-पाण्डवानाम् of the Kurus and the Paandavas
जुगोप कुक्षिम् गत protected in the womb, entering,
आत्त-चक्र: मातु:-च मे holding the discus, of mother and me
य: शरणम् गताया: Who surrender went to

वीर्याणि तस्याखिलदेहभाजामन्तर्बहि: पूरुषकालरूपै: ।
प्रयच्छतो मृत्युमुतामृतं च माया मनुष्यस्य वदस्व विद्वन् ॥७॥


वीर्याणि तस्य- the valorous deeds of His
अखिल-देह-भाजाम्- to the entire embodied souls
अन्त:-बहि: inside and outside
पूरुष-काल-रूपै: in The Supreme Person and Time form
प्रयच्छत: मृत्युम्- extends death
उत-अमृतम् च indeed nectar and
माया मनुष्यस्य disguised as human being
वदस्व विद्वन् do say about, O Learned One!

रोहिण्यास्तनय: प्रोक्तो राम: सङ्कर्षणस्त्वया ।
देवक्या गर्भसम्बन्ध: कुतो देहान्तरं विना ॥८॥


रोहिण्या:-तनय: प्रोक्त: Rohini's son (as) told,
राम: सङ्कर्षण:-त्वया Raama, Sankarshana, by you
देवक्या गर्भ-सम्बन्ध: Devaki's womb regarding to,
कुत: देह-अन्तरम् विना how body another without possible

कस्मान्मुकुन्दो भगवान् पितुर्गेहाद् व्रजं गत: ।
क्व वासं ज्ञातिभि: सार्धं कृतवान् सात्वतांपति: ॥९॥


कस्मात्-मुकुन्द: भगवान् why, Mukunda, The Almighty
पितु:-गेहात्-व्रजम् गत: from father's residence to Vraja go
क्व वासम् ज्ञातिभि: सार्धम् where abode, the kinsfolk along with
कृतवान् सात्वताम्-पति: take up the Yadu's Lord

व्रजे वसन् किमकरोन्मधुपुर्यां च केशव: ।
भ्रातरं चावधीत् कंसं मातुरद्धातदहर्णम् ॥१०॥


व्रजे वसन् किम्-अकरोत्- in Vraja living, what did He do
मधुपुर्याम् च केशव: in Mathuraa and Keshava
भ्रातरम् च-अवधीत् कंसम् brother and killed Kamsa
मातु:-अद्धा-अतदहर्णम् mother's, therefore not deserving (to be killed)

देहं मानुषमाश्रित्य कति वर्षाणि वृष्णिभि: ।
यदुपुर्यां सहावात्सीत् पत्न्य: कत्यभवन् प्रभो: ॥११॥


देहम् मानुषम्-आश्रित्य body of human being taking on
कति वर्षाणि वृष्णिभि: how many years with the Vrishnees
यदु-पुर्याम् सह-अवात्सीत् in Yadus' city with lived
पत्न्य: कति-अभवन् प्रभो: wives how many were, of The Lord

एतदन्यच्च सर्वं मे मुने कृष्ण विचेष्टितम् ।
वक्तुमर्हसि सर्वज्ञ श्रद्दधानाय विस्तृतम् ॥१२॥


एतत्-अन्यत्-च सर्वम् मे this and other all, to me
मुने कृष्ण विचेष्टितम् O Sage! Krishna's exploits
वक्तुम्-अर्हसि सर्वज्ञ to say are capable of, O All Knower!
श्रद्दधानाय विस्तृतम् to the faithful in detail

नैषातिदु:सहा क्षुन्मां त्यक्तोदमपि बाधते ।
पिबन्तं त्वन्मुखाम्भोजच्युतं हरिकथामृतम् ॥१३
न-एषा-अति-दु:सहा क्षुत्-माम् not this very much unbearable hunger, me
त्यक्त-उदम्-अपि बाधते given up water also, troubles (because)
पिबन्तम् त्वत्-मुख-अम्भोज- drinking from your mouth lotus
च्युतम् हरि-कथा-अमृतम् flowing, Lord Shree Hari's story nectar
सूत उवाच - Soota said -

एवं निशम्य भृगुनन्दन साधुवादं वैयासकि: स भगवानथ विष्णुरातम् ।
प्रत्यर्च्य कृष्णचरितं कलिकल्मषघ्नं व्याहर्तुमारभत भागवत प्रधान: ॥१४॥


एवम् निशम्य भृगुनन्दन thus, hearing, O Shaunaka!
साधु-वादम् वैयासकि: the praiseworthy words, Vyaasa's son (Shuka)
स: भगवान्-अथ विष्णुरातम् he the glorious, then, Vishnu's concerned with
प्रत्यर्च्य कृष्ण-चरितम् complementing (Pareekshit) Krishna's deeds
कलि-कल्मष-घ्नम् व्याहर्तुम्- Kali's sins destroying, to narrate
आरभत भागवत प्रधान: started of the devotee's the foremost
श्री शुक उवाच - Shree Shuka said -

सम्यग्व्यवसिता बुद्धिस्तव राजर्षि सत्तम ।
वासुदेवकथायां ते यज्जाता नैष्ठिकी रति: ॥१५॥


सम्यक्-व्यवसिता बुद्धि:- rightly has concluded mind
तव राजर्षि सत्तम yours, O Exalted royal sage!
वासुदेव-कथायाम् ते in Vaasudeva's story, yours,
यत्-जाता नैष्ठिकी रति: in that, is born a natural devotional interest

वासुदेवकथाप्रश्न: पुरुषांस्त्रीन् पुनाति हि ।
वक्तारं पृच्छकं श्रोतृंस्तत्पादसलिलं यथा ॥१६॥


वासुदेव-कथा-प्रश्न: Vaasudeva's story's inquiry
पुरुषान्-स्त्रीन् पुनाति हि the men, the three, purifies indeed
वक्तारम् पृच्छकम् श्रोतृन्- the orator, the questioner, the listener (also),
तत्-पाद-सलिलम् यथा His feet (washed) water just as

भूमिर्दृप्तनृपव्याजदैत्यानीकशतायुतै: ।
आक्रान्ता भूरिभारेण ब्रह्माणं शरणं ययौ ॥१७॥


भूमि:-दृप्त-नृप-व्याज- the earth, by arrogant, kings in disguise of
दैत्य-अनीक-शत-आयुतै: the Daityas armies hundreds and thousands
आक्रान्ता भूरि-भारेण trampled, by immense weight
ब्रह्माणम् शरणम् ययौ to Brahmaa's protection went

गौर्भूत्वाश्रुमुखी खिन्ना क्रन्दन्ती करुणं विभो: ।
उपस्थितान्तिके तस्मै व्यसनं स्वमवोचत ॥१८॥


गौ:-भूत्वा-अश्रु-मुखी खिन्ना a cow becoming, tear faced, oppressed
क्रन्दन्ती करुणम् विभो: lowing pitiably, in the Supreme ruler (Brahma's)
उपस्थित-अन्तिके तस्मै presence near to him
व्यसनम् स्वम्-अवोचत distress own told

ब्रह्मा तदुपधार्याथ सह देवैस्तया सह ।
जगाम सत्रिनयनस्तीरं क्षीरपयोनिधे: ॥१९॥


ब्रह्मा तत्-उपधार्य-अथ Brahmaa that hearing, then
सह देवै:-तया सह with the gods, her with
जगाम सत्रिनयन:- went with the three eyed Shiva,
तीरम् क्षीर-पयोनिधे: on the shore of the milk ocean

तत्र गत्वा जगन्नाथं देवदेवं वृषाकपिम् ।
पुरुषं पुरुषसूक्तेन उपतस्थे समाहित: ॥२०॥


तत्र गत्वा जगन्नाथम् there having gone, to The universe's Lord
देव-देवम् वृषाकपिम् the gods' God, Lord Vishnu
पुरुषम् पुरुष-सूक्तेन The Supreme Person, by Purusha hymn
उपतस्थे समाहित: propitiated with collected mind

गिरं समाधौ गगने समीरितं निशम्य वेधास्त्रिदशानुवाच ह ।
गां पौरुषं मे शृणुतामरा: पुनर्विधीयतामाशु तथैव मा चिरम् ॥२१॥


गिरम् समाधौ गगने समीरितम् voice in the trance, in the sky uttered
निशम्य वेधा:- hearing, The Creator Brahmaa
त्रिदशान्-उवाच ह to the gods said, indeed,
गाम् पौरुषम् मे शृणुत- 'the words of The Person from me, do hear
अमरा: पुन:-विधीयताम्-आशु O gods! then act soon
तथा-एव मा चिरम् accordingly without delay

पुरैव पुंसावधृतो धराज्वरो भवद्भिरंशैर्यदुषूपजन्यताम् ।
स यावदुर्व्या भरमीश्वरेश्वर: स्वकालशक्त्या क्षपयंश्चरेद् भुवि ॥२२॥


पुरा-एव पुंसा-अवधृत: before only by The Person (Supreme) known
धरा-ज्वर: भवद्भि:-अंशै:- of the earth's affliction, by you all, by (your)
यदुषु-उपजन्यताम् among the Yadus be born
स: यावत्-उर्व्या: भरम्- He until the earth's burden
ईश्वर-ईश्वर: The Lord of lords
स्व-काल-शक्त्या by own Time Energy
क्षपयन्-चरेद् भुवि reducing, walks the earth

वसुदेवगृहे साक्षात् भगवान् पूरुष: पर: ।
जनिष्यते तत्प्रियार्थं सम्भवन्तु सुरस्त्रिय: ॥२३॥


वसुदेव-गृहे साक्षात् in Vasudeva's house, Himself
भगवान् पूरुष: पर: the glorious Supreme Person (Vishnu)
जनिष्यते तत्-प्रिय-अर्थम् will be born, for His pleasure's purpose
सम्भवन्तु सुर-स्त्रिय: may be born the celestial women

वासुदेवकलानन्त: सहस्रवदन: स्वराट् ।
अग्रतो भविता देवो हरे: प्रियचिकीर्षया ॥२४॥


वासुदेव-कला-अनन्त: Vaasudeva's part, Ananta,
सहस्र-वदन: स्वराट् with thousand heads, self effulgent
अग्रत: भविता देव: preceding Him will be of The Lord
हरे: प्रिय-चिकीर्षया Shri Hari's wishes to do, intending

विष्णोर्माया भगवती यया सम्मोहितं जगत् ।
आदिष्टा प्रभुणांशेन कार्यार्थे सम्भविष्यति ॥२५॥


विष्णो:-माया भगवती Vishnu's Maayaa the Divine
यया सम्मोहितम् जगत् by whom is bewitched the universe
आदिष्टा प्रभुणा-अंशेन instructed by The Almighty, in part manifestation,
कार्य-अर्थे सम्भविष्यति for His work's purpose, will be born
श्री शुक उवाच - Shree Shuka said -

इत्यादिश्यामरगणान् प्रजापतिपतिर्विभु: ।
आश्वास्य च महीं गीर्भि: स्वधाम परमं ययौ ॥२६॥


इति-आदिश्य-अमर-गणान् thus instructing the gods hosts
प्रजापति-पति:-विभु: of the Prajaapatis lord Brahmaa,
आश्वास्य च महीम् गीर्भि: comforting and the earth by words
स्वधाम परमम् ययौ to own abode exalted returned

शूरसेनो यदुपतिर्मथुरामावसन् पुरीम् ।
माथुराञ्छूरसेनांश्च विषयान् बुभुजे पुरा ॥२७॥


शूरसेन: यदुपति:- Shoorasena the Yadu chief
मथुराम्-आवसन् पुरीम् in Mathura, living, in the city
माथुरान्-शूरसेनान् the Mathuraa, Shoorasenas
विषयान् बुभुजे पुरा principalities ruled of yore

राजधानी तत: साभूत् सर्वं यादवभूभुजाम् ।
मथुरा भगवान् यत्र नित्यं संनिहितो हरि: ॥२८॥


राजधानी तत: सा-अभूत् capital from then on, she (the city) became
सर्वम् यादव-भूभुजाम् of all Yaadavaas kings
मथुरा भगवान् यत्र Mathuraa, The Almighty where
नित्यम् संनिहित: हरि: ever present is Shree Hari

तस्यांस्तु कर्हिचिच्छौरिर्वसुदेव: कृतोद्वह: ।
देवक्या सूर्यया सार्धं प्रयाणे रथमारुहत् ॥२९॥


तस्याम्-तु कर्हिचित्-शौरि:- in there indeed, some Shoorasena's son
वसुदेव-कृत-उद्वह: Vasudeva having wedded
देवक्या सूर्यया सार्धम् Devakee, the newly wed wife, along with,
प्रयाणे रथम्-आरुहत् for departure the chariot mounted

उग्रसेनसुत: कंस: स्वसु: प्रियचिकीर्षया ।
रश्मीन् हयानां जग्राह रौक्मै: रथशतैर्वृत: ॥३०॥


उग्रसेन-सुत: कंस: Ugrasena's son Kansa,
स्वसु: प्रिय-चिकीर्षया of the cousin good wanting to do
रश्मीन् हयानाम् जग्राह the reins of the horses, caught hold of,
रौक्मै: रथ-शतै:-वृत: by golden, chariots hundreds surrounded

चतु:शतं पारिवर्हं गजानां हेममालिनाम् ।
अश्वनामयुतं सार्धं रथानां च त्रिषट्शतम् ॥३१॥


चतु:-शतम् पारिवर्हम् four hundred as wedding gift
गजानाम् हेम-मालिनाम् of elephants with gold garlands
अश्वनाम्-अयुतम् सार्धम् of horses ten thousand, along with
रथानाम् च त्रि-षट्-शतम् chariots, and three six hundred (eighteen hundred)

दासीनां सुकुमारीणां द्वे शते समलङ्कृते ।
दुहित्रे देवक: प्रादाद् याने दुहितृवत्सल: ॥३२॥


दासीनाम् सुकुमारीणाम् of maid servants graceful
द्वे शते समलङ्कृते two hundred well adorned
दुहित्रे देवक: प्रादाद् to the daughter Devaka gave
याने दुहितृ-वत्सल: at (the time of) departure, of the daughter fond of

शङ्खतूर्यमृदङ्गाश्च नेदुर्दुन्दुभय: समम् ।
प्रयाणप्रक्रमे तावद् वरवध्वो: सुमङ्गलम् ॥३३॥


शङ्ख-तूर्य-मृदङ्गा:-च conchs, clarinets, Mridanga and
नेदु:-दुन्दुभय: समम् were sounded trumpets with
प्रयाण-प्रक्रमे तावद् as was to embark the procession, then
वर-वध्वो: सुमङ्गलम् of the bride-groom and bride, very auspicious

पथि प्रग्रहिणं कंसमाभाष्याहाशरीरवाक् ।
अस्यास्त्वामष्टमो गर्भो हन्ता यां वहसेऽबुध ॥३४॥


पथि प्रग्रहिणम् कंसम्- on the way, holding the reins, to Kansa
आभाष्य-आह-अशरीर-वाक् addressing, said formless voice
अस्या:-त्वाम्-अष्टम: गर्भ: 'of her, your, eighth child
अस्या:-त्वाम्-अष्टम: गर्भ:
हन्ता याम् वहसे-अबुध killer, whom escorting are, O foolish One!

इत्युक्त: स खल: पापो भोजानां कुलपांसन: ।
भगिनीं हन्तुमारब्ध: खड्गपाणि: कचेऽग्रहीत् ॥३५॥


इति-उक्त: स: खल: पाप: thus told, he the wicked sinful
भोजानाम् कुल-पांसन: of the Bhojas's clan disgrace
भगिनीम् हन्तुम्-आरब्ध: sister to kill proceeded,
खड्ग-पाणि: कचे-अग्रहीत् sword in hand, by the hair caught

तं जुगुप्सितकर्माणं नृशंसं निरपत्रपम् ।
वसुदेवो महाभाग उवाच परिसान्त्वयन् ॥३६॥


तम् जुगुप्सित-कर्माणम् him of detestable deeds
नृशंसम् निरपत्रपम् inhuman shameless
वसुदेव: महाभाग Vasudeva, the highly blessed
उवाच परिसान्त्वयन् said comforting
वसुदेव उवाच - Vasudeva said -

श्लाघनीयगुण: शूरैर्भवान् भोजयशस्कर: ।
स कथं भगिनीं हन्यात् स्त्रियमुद्वाहपर्वणी ॥३७॥


श्लाघनीय-गुण: शूरै:- praiseworthy virtues by the heroes
भवान् भोज-यशस्कर: you, for the Bhojas glory bringing
स: कथम् भगिनीम् हन्यात् he how sister will kill
स्त्रियम्-उद्वाह-पर्वणी a woman, in marriage ceremony

मृत्युर्जन्मवतां वीर देहेन सह जायते ।
अद्य वाब्दशतान्ते वा मृत्युर्वै प्राणिनां ध्रुव: ॥३८॥


मृत्यु:-जन्मवताम् वीर death of the born, O Valiant One!
देहेन सह जायते with the body is born
अद्य वा-अब्द-शत-अन्ते वा today or years hundred's end or
मृत्यु:-वै प्राणिनाम् ध्रुव: death of course of the living beings is certain

देहे पञ्चत्वमापन्ने देही कर्मानुगोऽवश: ।
देहान्तरमनुप्राप्य प्राक्तनं त्यजते वपु: ॥३९||
देहे पञ्चत्वम्-आपन्ने the body's to the elements having dissolved,
देही कर्म-अनुग:-अवश: the embodied, Karma following, helplessly
देह-अन्तरम्-अनुप्राप्य body another getting
प्राक्तनम् त्यजते वपु: the former quits the body

व्रजंस्तिष्ठन् पदैकेन यथैकेन गच्छति ।
यथा तृणजलूकैवं देही कर्मगतिं गत: ॥४०॥


व्रजन्-तिष्ठन् पद-एकेन (when) walking, placing leg one
यथा-एकेन गच्छति just as with one walks
यथा तृण-जलूका- just as a stick, a caterpillar
एवम् देही कर्म-गतिम् गत: like that the embodied soul on Karma's course goes

स्वप्ने यथा पश्यति देहमीदृशं मनोरथेनाभिनिविष्टचेतन: ।
दृष्टश्रुताभ्यां मनसानुचिन्तयन् प्रपद्यते तत् किमपि ह्यपस्मृति: ॥४१॥


स्वप्ने यथा पश्यति in a dream just as sees
देहम्-ईदृशम् मनोरथेन- the body, like that by desires
अभिनिविष्ट-चेतन: accompanied, the mind
दृष्ट-श्रुताभ्याम् मनसा- by sight and hearing in the mind
अनुचिन्तयन् प्रपद्यते तत् thinking of, attains that
किम्-अपि हि-अपस्मृति: at time also, indeed forgets that

यतो यतो धावति दैवचोदितं मनोविकारात्मकमाप पञ्चसु ।
गुणेषु मायारचितेषु देह्यसौ प्रपद्यमान: सह तेन जायते ॥४२॥


यत: यत: धावति where runs
दैव-चोदितम् मन:-विकार- by destiny propelled the mind of forms
आत्मकम्-आप पञ्चसु collective, attains in the five
गुणेषु माया-रचितेषु in Gunas by Maayaa created
देही-असौ प्रपद्यमान: embodied soul, this, clinging to
सह तेन जायते along with it is born

ज्योतिर्यथैवोदकपार्थिवेष्वद: समीरवेगानुगतं विभाव्यते।
एवं स्वमायारचितेष्वसौ पुमान् गुणेषु रागानुगतो विमुह्यति ॥४३॥


ज्योति:-यथा-एव- light, just as
उदक-पार्थिवेषु- in the water in a pitcher
अद: समीर-वेग- this, by the wind's force
अनुगतम् विभाव्यते following, looks like,
एवम् स्व-माया thus by ones own ignorance
रचितेषु-असौ पुमान् created, this embodied soul
गुणेषु राग-अनुगत: in the Gunas, due to attachment following
विमुह्यति is deluded

तस्मान्न कस्यचित् द्रोहमाचरेत् स तथाविध: ।
आत्मन: क्षेममन्विच्छन् द्रोग्धुर्वै परतो भयम् ॥४४॥


तस्मात्-न कस्यचित् therefore not with anyone
द्रोहम्-आचरेत् स: तथा-विध: with animosity behave, he that kind of
आत्मन: क्षेमम्-अन्विच्छन् of the self welfare desiring
द्रोग्धु:-वै परत: भयम् of animosity holder indeed, hereafter is fear

एषा तवानुजा बाला कृपणा पुत्रिकोपमा ।
हन्तुं नार्हसि कल्याणीमिमां त्वं दीनवत्सल: ॥४५॥


एषा तव-अनुजा this your younger sister
बाला-कृपणा पुत्रिका-उपमा a girl helpless, daughter like
हन्तुम् न-अर्हसि कल्याणीम्- to kill are not worthy, the blessed
इमाम् त्वम् दीन-वत्सल: this girl, you to the helpless are kind
श्री शुक उवाच - Shree Shuka said -

एवं स सामभिर्भेदैर्बोध्यमानोऽपि दारुण: ।
न न्यवर्तत कौरव्य पुरुषादाननुव्रत: ॥४६॥


एवम् स: सामभि:-र्भेदै:- thus, he by conciliatory and fear inspiring
बोध्यमान:-अपि दारुण: admonished, even the cruel,
न न्यवर्तत कौरव्य did not refrain, O Pareekshit!
पुरुषादान्-अनुव्रत: of the ogres the follower

निर्बन्धं तस्य तं ज्ञात्वा विचिन्त्यानकदुन्दुभि: ।
प्राप्तं कालं प्रतिव्योढुमिदं तत्रान्वपद्यत ॥४७॥


निर्बन्धम् तस्य तम् ज्ञात्वा obstinacy his, that knowing
विचिन्त्य-अनकदुन्दुभि: thinking, Vasudeva
प्राप्तम् कालम् प्रतिव्योढुम्- has arrived the time
इद्म् तत्र-अन्वपद्यत to avert it, he decided

मृत्युर्बुद्धिमतापोह्यो यावद् बुद्धिबलोदयम् ।
यद्यसौ न निवर्तेत नापराधोऽस्ति देहिन: ॥४८॥


मृत्यु:-बुद्धिमता-अपोह्य: death by the wise, should be averted,
यावद् बुद्धि-बल-उदयम् till, mind and might are there
यदि-असौ न निवर्तेत if this is not averted
न-अपराध:-अस्ति देहिन: not a fault is of embodied soul

प्रदाय मृत्यवे पुत्रान् मोचये कृपणामिमाम् ।
सुता मे यदि जायेरन् मृत्युर्वा न म्रियेत चेत् ॥४९॥


प्रदाय मृत्यवे पुत्रान् giving to death (Kansa), sons
मोचये कृपणाम्-इमाम् (should) release helpless, this,
सुता: मे यदि जायेरन् sons mine, if are born
मृत्यु:-वा न म्रियेत चेत् death (Kansa) or not is dead if

विपर्ययो वा किं न स्याद् गतिर्धातुर्दुरत्यया ।
उपस्थितो निवर्तेत निवृत्त: पुनरापतेत् ॥५०॥


विपर्यय: वा किम् न स्याद् exception, or, are there not?
गति:-धातु:-दुरत्यया ways of Providence are incomprehensible
उपस्थित: निवर्तेत immanent is averted,
निवृत्त: पुन:-आपतेत् averted may reappear

अग्नेर्यथा दारुवियोगयोगयोरदृष्टोऽन्यन्न निमित्तमस्ति ।
एवं हि जन्तोरपि दुर्विभाव्य: शरीरसंयोगवियोगहेतु: ॥५१॥


अग्ने:-यथा of fire just as
दारु-वियोग-योगयो:- of the wood's non-contact, contact
अदृष्ट:-अन्यत्-न the unseen (destiny) besides not
निमित्तम्-अस्ति cause is
एवम् हि जन्तो:-अपि like that only, of the embodied beings also
दुर्विभाव्य: is difficult to conjecture
शरीर-संयोग- of the body's coming together
वियोग-हेतु: or dissociation's cause

एवं विमृश्य तं पापं यावदात्मनिदर्शनम् ।
पूजयामास वै शौरिर्बहुमानपुर: सरम् ॥५२॥


एवम् विमृश्य तम् पापम् thus contemplating, to him the sinful
यावत्-आत्म-निदर्शनम् till intelligence persists,
पूजयामास वै शौरि:- extolled indeed, Shoora's son (Vasudeva)
बहु-मान-पुर: सरम् with great honour and esteem

प्रसन्नवदनाम्भोजो नृशंसं निरपत्रपम् ।
मनसा दूयमानेन विहसन्निदमब्रवीत् ॥५३॥


प्रसन्न-वदन-अम्भोज: with a happy face lotus
नृशंसम् निरपत्रपम् to the cruel and wicked
मनसा दूयमानेन with a heart aching
विहसन्-इदम्-अब्रवीत् laughingly this said
वसुदेव उवाच - Vasudeva said -

न ह्यस्यास्ते भयं सौम्य यद् वागाहाशरीरिणी ।
पुत्रान् समर्पयिष्येऽस्या यतस्ते भयमुत्थितम् ॥५४॥


न हि-अस्या:- not indeed from her
भयम् सौम्य is danger O gentle One!
यद् वाक्-आह-अशरीरिणी what the voice said unseen
पुत्रान् समर्पयिष्ये- sons will give away
अस्या: यत:-ते of her from them for you
भयम्-उत्थितम् danger has arisen
श्री शुक उवाच - Shree Shuka said -

स्वसुर्वधान्निववृते कंसस्तद्वाक्यसारवित् ।
वसुदेवोऽपि तं प्रीत: प्रशस्य प्राविशद् गृहम् ॥५५॥


स्वसु:-वधात्-निववृते कंस:- from sister's killing, refrained Kansa
तत्-वाक्य-सार-वित् his words' truthfulness knowing
वसुदेव:-अपि तम् प्रीत: Vasudeva also, him delighted,
प्रशस्य प्राविशद् गृहम् applauding, entered home

अथ काल उपावृत्ते देवकी सर्वदेवता ।
पुत्रान् प्रसुषुवे चाष्टौ कन्यां चैवानुवत्सरम् ॥५६॥


अथ काल उपावृत्ते Then, when time came
देवकी सर्व-देवता Devaki, of all gods (personification)
पुत्रान् प्रसुषुवे च-अष्टौ sons gave birth to and eight,
कन्याम् च-अनुवत्सरम् daughter and one year after another

कीर्तिमन्तं प्रथमजं कंसायानकदुन्दुभि: ।
अर्पयामास कृच्छ्रेण सोऽनृतादतिविह्वल: ॥५७॥


कीर्तिमन्तम् प्रथम्-अजम् Keertimaan, the first born
कंसाय-अनकदुन्दुभि: to Kansa Vasudeva
अर्पयामास कृच्छ्रेण handed over sorrowfully
स:-अनृतात्-अति-विह्वल: he from falsehood very troubled

किं दु:सहं नु साधूनां विदुषां किमपेक्षितम् ।
किमकार्यं कदर्याणां दुस्त्यजं किं धृतात्मनाम् ॥५८॥


किम् दु:सहम् what is unbearable
नु साधूनाम् indeed, for the righteous
विदुषाम् किम्-अपेक्षितम् for the wise what is desired
किम्-अकार्यम् कदर्याणाम् what is undoable for the rogue
दुस्त्यजम् किम् unrenouncable what is
धृत-आत्मनाम् for those who have control over self

दृष्ट्वा समत्वं तच्छौरे: सत्ये चैव व्यवस्थितिम् ।
कंसस्तुष्टमना राजन् हसन्निदमब्रवीत् ॥५९॥


दृष्ट्वा समत्वम् तत्-शौरे: observing equanimity that of Shauree,
सत्ये च-एव व्यवस्थितिम् in truth and also strength
कंस:-तुष्ट-मना: राजन् Kansa with a satisfied mind, O King!
हसन्प्न्-इदम्-अब्रवीत् laughingly this said

प्रतियातु कुमारोऽयं न ह्यस्मादस्ति मे भयम् ।
अष्टमाद् युवयोर्गर्भान्मृत्युर्मे विहित: किल ॥६०॥


प्रतियातु कुमार:-अयम् 'may be taken back, the child this
प्रतियातु कुमार:-अयम्
न हि-अस्मात्-अस्ति मे भयम् not indeed from him is my fear
अष्टमात्-युवयो:-गर्भात्- from the eighth of you both's progeny
मृत्यु:-मे विहित: किल death my is destined definitely

तथेति सुतमादाय ययावानकदुन्दुभि: ।
नाभ्यनन्दत तद्वाक्यमसतोऽविजितात्मन: ॥६१॥


तथा-इति सुतम्-आदाय 'so be it', the son taking
तथा-इति सुतम्-आदाय
ययौ-अनकदुन्दुभि: went away Vasudeva
न-अभ्यनन्दत तत्-वाक्यम्- did not applaud his words
असत:-अविजित-आत्मन: the untruthful and un-controlled of self

नन्दाद्या ये व्रजे गोपा याश्चामीषां च योषित: ।
वृष्णयो वसुदेवाद्या देवक्याद्या यदुस्त्रिय: ॥६२॥


नन्द-आद्या: ये व्रजे गोपा: Nanda and others, those of Vraja the cowherds,
या:-च-अमीषाम् च योषित: those and of them and the women
वृष्णय: वसुदेव-आद्या the Vrishnee Vasudeva and others
देवकी-आद्या यदु-स्त्रिय: Devakee and others the Yadu women

सर्वे वै देवताप्राया उभयोरपि भारत ।

ज्ञातयो बन्धुसुहृदो ये च कंसमनुव्रता: ।
सर्वे वै देवता-प्राया: all indeed, godlike almost
उभयो:-अपि भारत of both of them also, O Bhaarata!
ज्ञातय: बन्धु: सुहृद: the kinsmen relatives friends
ये च कंसम्-अनुव्रता: those and to Kansa devoted

एतत् कंसाय भगवाञ्छशंसाभ्येत्य नारद: ।
भूमेर्भारायमाणानां दैत्यानां च वधोद्यमम् ॥६४॥


एतत् कंसाय भगवान्- this to Kansa, the all-powerful
शशंस-अभ्येत्य नारद: reported approaching Naarada
भूमे:-भारायमाणानाम् of the Earth's burden reducing
दैत्यानाम् च वध-उद्यमम् of the Daityas and killing endeavour

ऋषेर्विनिर्गमे कंसो यदून् मत्वा सुरानिति ।
देवक्या गर्भसम्भूतं विष्णुं च स्ववधं प्रति ॥६५॥


ऋषे:-विनिर्गमे कंस: on the sage's departing, Kansa,
यदून् मत्वा सुरान्-इति the Yadus taking to be gods, thus
देवक्या गर्भ-सम्भूतम् Devaki's womb growing
विष्णुम् च स्व-वधम् प्रति Vishnu and of own slaying the cause

देवकीं वसुदेवं च निगृह्य निगडैर्गृहे ।
जातं जातमहन् पुत्रं तयोरजनशङ्कया ॥६६॥


देवकीम् वसुदेवम् च Devakee Vasudeva and
निगृह्य निगडै:-गृहे bound by chains in the house
जातम् जातम्-अहन् पुत्रम् as soon as born killed the son
तयो:-अजन-शङ्कया of them both, the unborn Vishnu believing to be

मातरं पितरं भ्रातृन् सर्वांश्च सुहृदस्तथा ।
घ्नन्ति ह्यसुतृपो लुब्धा राजान: प्रायशो भुवि ॥६७॥


मातरम् पितरम् भ्रातृन् mother, father, brothers,
सर्वान्-च सुहृद:-तथा all and friends also
घ्नन्ति हि-असुतृप: kill indeed, life giving
लुब्धा: राजान: प्रायश: भुवि greedy kings, generally on the earth

आत्मानमिह सञ्जातं जानन् प्राग् विष्णुना हतम् ।
महासुरं कालनेमिं यदुभि: स व्यरुध्यत ॥६८॥


आत्मानम्-इह सञ्जातम् himself here being born,
जानन् प्राग् विष्णुना हतम् knowing, formerly by Vishnu killed
महासुरम् कालनेमिम् the great Asura Kaalanemi
यदुभि: स: व्यरुध्यत with the Yadus he became hostile

उग्रसेनं च पितरं यदुभोजान्धकाधिपम् ।
स्वयं निगृह्य बुभुजे शूरसेनान् महाबल: ॥६९॥


उग्रसेनम् च पितरम् Ugrasena and father
यदु-भोज-अन्धक-अधिपम् of the Yadus, Bhoja, Andhaka the king
स्वयम् निगृह्य बुभुजे himself, making captive, ruled
शूरसेनान् महाबल: the Shoorasenas, the mighty
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस संहितायां दशमस्कन्धे पूर्वार्धे श्री कृणावतारोपक्रमे
प्रथमोऽध्याय: ॥१॥


इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस संहितायां दशमस्कन्धे पूर्वार्धे श्री कृणावतारोपक्रमे
प्रथमोऽध्याय: ॥१॥ Thus ends first discourse, forming an introduction to the descent of

श्री शुक उवाच - Shree Shuka said -

प्रलम्बबकचाणूरतृणावर्तमहाशनै: ।
मुष्टिकारिष्टद्विविदपूतनाकेशिधेनुकै: ॥१॥


प्रलम्ब-बक-चाणूर- with Pralamba, Baka, Chaanoora,
तृणावर्त-महाशनै: Trinaavarta, Aghaasura,
मुष्टिक-अरिष्ट-द्विविद- Mushtika, Arishta, Dvivida,
पूतना-केशि-धेनुकै: Pootanaa, Keshi, Dhenuka (him)

अन्यैश्चासुरभूपालैर्बाणभौमादिभिर्युत: ।
यदूनां कदनं चक्रे बली मागधसंश्रय: ॥२॥


अन्यै:-च-असुर-भूपालै:- with other and Asura kings
बाण-भौम-आदिभि:-युत: Baana, Bhaumaasura, and others together with
यदूनाम् कदनम् चक्रे of the Yadus killing executed
बली मागध-संश्रय: the mighty with Magadha king's help

ते पीडिता निविविशु: कुरुपाञ्चालकेकयान् ।
शाल्यवान् विदर्भान् निषधान् विदेहान् कोसलानपि ॥३॥


ते पीडिता: निविविशु: they tormented, entered
कुरु-पाञ्चाल-केकयान् the Kurus, Paanchaalas, Kaikeyas,
शाल्यवान् विदर्भान् निषधान् Shaalyavaans, Vidarbha's, Nishadhas,
विदेहान् कोसलान्-अपि Videhas, Kausalas also

एके तमनुरुन्धाना ज्ञातय: पर्युपासते ।
हतेषु षट्सु बालेषु देवक्या औग्रसेनिना ॥४॥


एके तम्-अनुरुन्धाना some him following
ज्ञातय: पर्युपासते kinsmen served
हतेषु षट्सु बालेषु on being killed six children
देवक्या औग्रसेनिना of Devaki, by Ugrasena's son

सप्तमो वैष्णवं धाम यमनन्तं प्रचक्षते ।
गर्भो बभूव देवक्या हर्षशोकविवर्धन: ॥५॥


सप्तम: वैष्णवम् धाम seventh, of Vishnu a part,
यम्-अनन्तम् प्रचक्षते who Ananta is called
गर्भ: बभूव देवक्या in the womb entered of Devaki
हर्ष-शोक-विवर्धन: delight and grief enhancing

भगवानपि विश्वात्मा विदित्वा कंसजं भयम् ।
यदूनां निजनाथानां योगमायां समादिशत् ॥६॥


भगवान्-अपि विश्वात्मा The Lord also, of the universe The Soul,
विदित्वा कंसजम् भयम् knowing Kansa causing fear
यदूनाम् निज-नाथानाम् of the Yadu, Him own Master (knowing)
योग-मायाम् समादिशत् to Yoga Maaya thus directed

गच्छ देवि व्रजं भद्रे गोपगोभिरलङ्कृतम् ।

रोहिणी वसुदेवस्य भार्याऽऽस्ते नन्दगोकुले ।
अन्याश्च कंससंविग्ना विवरेषु वसन्ति हि ॥७॥


गच्छ देवि व्रजम् भद्रे 'Go, O Goddess! To Vraja, O Good One!
गच्छ देवि व्रजम् भद्रे
गोप-गोभि:-अलङ्कृतम् by cowherds and cows adorned
रोहिणी वसुदेवस्य Rohinee, Vasudeva's
भार्या-आस्ते नन्द-गोकुले wife is in Nanda's Gokula
अन्या:-च कंस-संविग्ना: others and Kansa afraid of
विवरेषु वसन्ति हि in secret places live, indeed

देवक्या जठरे गर्भं शेषाख्यं धाम मामकम् ।
तत् संनिकृष्य रोहिण्या उदरे संनिवेशय ॥८॥


देवक्या जठरे गर्भम् 'in Devaki's womb is the embryo
देवक्या जठरे गर्भम्
शेष-आख्यम् धाम मामकम् Shesha named, part of Mine
तत् संनिकृष्य that bring out
रोहिण्या: उदरे संनिवेशय in Rohinee's womb place (it)

अथाहमंशभागेन देवक्या: पुत्रतां शुभे ।
प्राप्स्यामि त्वं यशोदायां नन्दपत्न्यां भविष्यसि ॥९॥


अथ-अहम्-अंश-भागेन then, I, with part of parts
देवक्या: पुत्रताम् शुभे Devaki's son, O Blessed One!
प्राप्स्यामि त्वम् यशोदायाम् will assume, you in Yashodaa
नन्द-पत्न्याम् भविष्यसि Nanda's wife will be (born)

अर्चिष्यन्ति मनुष्यास्त्वां सर्वकामवरेश्वरीम् ।
धूपोपहारबलिभि: सर्वकामवरप्रदाम् ॥१०॥


अर्चिष्यन्ति मनुष्या:-त्वाम् will worship the people, you
सर्वकाम-वर-ईश्वरीम् all desired boon giving Goddess
धूप-उपहार-बलिभि: by incense, gifts, offerings,
सर्व-काम-वर-प्रदाम् to, of all desires boon giver

नामधेयानि कुर्वन्ति स्थानानि च नरा भुवि ।
दुर्गेति भद्रकालीति विजया वैष्णवीति च ॥११॥


नाम-धेयानि कुर्वन्ति names appellations will make
स्थानानि च नरा: भुवि (sacred) places and people on the earth
दुर्गा-इति भद्रकाली-इति Durga, Bhadrakaali, thus,
विजया वैष्णवी-इति च Vijayaa, Vaishnavee thus and

कुमुदा चण्डिका कृष्णा माधवी कन्यकेति च ।
माया नारायणीशानी शारदेत्यम्बिकेति च ॥१२॥


कुमुदा चण्डिका कृष्णा Kumudaa, Chandikaa, Krishnaa,
माधवी कन्यका-इति च Maadhavi, Kanyakaa thus, and
माया नारायणी-ईशानी Maayaa, Naaraayanee, Eeshaanee,
शारदा-इति-अम्बिका-इति च Shaaradaa thus, Ambika thus and

गर्भसंकर्षणात् तं वै प्राहु: संकर्षणं भुवि ।
रामेति लोकरमणाद् बलं बलवदुच्छ्रयात् ॥१३॥


गर्भ-संकर्षणात् तम् वै (for) being taken from the womb, him indeed
प्राहु: संकर्षणम् भुवि will call Sankarshana, on the earth,
राम-इति लोक-रमणात् Raama, this, for the people delighting,
बलम् बलवत्-उच्छ्रयात् Bala, for of those with strength, the eminent

सन्दिष्टैवं भगवता तथेत्योमिति तद्वच: ।
प्रतिगृह्य परिक्रम्य गां गता तत् तथाकरोत् ॥१४॥


सन्दिष्ट-एवम् भगवता instructed thus, by The Lord
तथा-इति-ओम्-इति 'that thus be it' thus
तथा-इति-ओम्-इति
तत्-वच: प्रतिगृह्य that word accepting
परिक्रम्य गाम् गता circumambulating (Him) to the earth went
तत् तथा-अकरोत् that like that did

गर्भे प्रणीते देवक्या रोहिणीं योगनिद्रया ।
अहो विस्रंसितो गर्भ इति पौरा विचुक्रुशु: ॥१५॥


गर्भे प्रणीते देवक्या from the womb being taken of Devakee
रोहिणीम् योग-निद्रया to Rohinee by Yoga Maayaa
अहो विस्रंसित: गर्भ: 'Alas! Perished the embryo',
अहो विस्रंसित: गर्भ:
इति पौरा: विचुक्रुशु: thus the people grieved

भगवानपि विश्वात्मा भक्तानमभयङ्कर: ।
आविवेशांशभागेन मन आनकदुन्दुभे: ॥१६॥


भगवान्-अपि विश्वात्मा The Lord also, of the universe The Soul
भक्तानम्-अभयङ्कर: of the devotees rendering fearless
आविवेश-अंश-भागेन entered by parts, constituting (Himself)
मने आनकदुन्दुभे: in the mind of Vasudeva

स विभ्रत् पौरुषं धाम भ्राजमानो यथा रवि: ।
दुरासदोऽतिदुर्धर्षो भूतानां सम्बभूव ह ॥१७॥


स: विभ्रत् पौरुषम् धाम he, containing The Supreme Person's presence
भ्राजमान: यथा रवि: shining like the Sun
दुरासद:-अति दुर्धर्ष: most formidable, unapproachable
भूतानाम् सम्बभूव ह for the people became indeed

ततो जगन्मङ्गलमच्युतांशं समाहितं शूरसुतेन देवी ।
दधार सर्वात्मकमात्मभूतं काष्ठा यथाऽऽनन्दकरं मनस्त: ॥१८॥


तत: जगत्-मङ्गलम्- then, of the universe The Good-luck
अच्युत-अंशम् समाहितम् The Unperishable's (Lord's) part implanted
शूरसुतेन देवी by Shoorasena's son (Vasudeva), The pious lady
दधार सर्वात्मकम्- conceived, The All Souls encompassing
आत्मभूतम् (her) Self representing (The Lord)
काष्ठा यथा- the Eastern quarter like
आनन्द-करम् मनस्त: the delight ensuing moon bears

सा देवकी सर्वजगन्निवासनिवासभूता नितरां न रेजे ।
भोजेन्द्रगेहेऽग्निशिखेव रुद्धा सरस्वती ज्ञानखले यथा सती ॥१९॥


सा देवकी सर्व-जगत्-निवास- that Devaki, of All the universe's Abode's
निवास-भूता abode becoming
नितराम् न रेजे at all did not become
भोजेन्द्र-गेहे- in the Bhoja king's (Kansa's) house
अग्निशिखा-इव रुद्धा the flame of the fire restricted
सरस्वती ज्ञानखले the knowledge in a selfish scholar
यथा सती just as being

तां वीक्ष्य कंस: प्रभयाजितान्तरां विरोचयन्तीं भवनं शुचिस्मिताम् ।
आहैष मे प्राणहरो हरिर्गुहां ध्रुवं श्रितो यन्न पुरेयमीदृशी ॥२०॥


ताम् वीक्ष्य कंस: her observing
प्रभया-अजित-अन्तराम् by the lustre The Invincible within her
विरोचयन्तीम् भवनम् illuminating the palace
शुचि-स्मिताम् having a bright smile
आह-एष मे प्राण-हर: said, 'This my life taking
हरि:-गुहाम् Hari, (the lion) in the womb (in the cave)
ध्रुवम् श्रित: certainly has entered
यत्-न पुरा-इयम्-ईदृशी because, not before she was like this'

किमद्य तस्मिन् करणीयमाशु मे यदर्थतन्त्रो न विहन्ति विक्रमम् ।
स्त्रिया: स्वसुर्गुरुमत्या वधोऽयं यश: श्रियं हन्त्यनुकालमायु: ॥२१॥


किम्-अद्य तस्मिन् what now towards Him
करणीयम्-आशु मे should be done soon by me
यत्-अर्थ-तन्त्र: so that by the purpose (and) intent (His),
न विहन्ति विक्रमम् is not wasted my prowess
स्त्रिया: स्वसु:- of a woman, sister,
गुरुमत्या वध:-अयम् pregnant, killing, this (act)
यश: श्रियम् हन्ति- the reputation, prosperity will mar
अनुकालम्-आयु: and in time the age

स एष जीवन् खलु सम्परेतो वर्तेत योऽत्यन्तनृशंसितेन ।
देहे मृते तं मनुजा: शपन्ति गन्ता तमोऽन्धं तनुमानिनो ध्रुवम् ॥२२॥


स: एष: जीवन् that this, while living
खलु सम्परेत: indeed is dead
वर्तेत य:-अत्यन्त conducts (himself) who with much
नृशंसितेन cruelty
देहे मृते तम् in body (and) when dead him
मनुजा: शपन्ति people curse
गन्ता तम:-अन्धम् having gone (to hell) dark blinding
तनु-मानिन: ध्रुवम् to body identifying (like) certainly

इति घोरतमाद् भावात् सन्निवृत्त: स्वयं प्रभु: ।
आस्ते प्रतीक्षंस्तज्जन्म हरेर्वैरानुबन्धकृत् ॥२३॥


इति घोरतमाद् भावात् thus, from most gory idea
सन्निवृत्त: स्वयम् प्रभु: abstained himself the mighty (Kansa)
आस्ते प्रतीक्षन्-तत्-जन्म remained waiting for his birth
हरे:-वैर-अनुबन्धकृत् with Lord Shree Hari enmity knot tied

आसीन: संविशंस्तिष्ठन् भुञ्जान: पर्यटन् महीम् ।
चिन्तयानो हृषीकेशमपश्यत् तन्मयं जगत् ॥२४॥


आसीन: संविशन्-तिष्ठन् while sitting, lying down, standing,
भुञ्जान: पर्यटन् महीम् eating, walking about on earth,
चिन्तयान: हृषीकेशम्- thinking of The Ruler of the senses (Krishna)
अपश्यत् तत्-मयम् जगत् saw Him filled with, the world

ब्रह्मा भवश्च तत्रैत्य मुनिभिर्नारदादिभि: ।
देवै: सानुचरै: साकं गीर्भिर्वृषणमैडयन् ॥२५॥


ब्रह्मा भव:-च तत्र-एत्य Brahmaa, Shiva and there reaching
मुनिभि:-नारद-आदिभि: with sages, Naarada and others with
देवै: स-अनुचरै: साकम् with gods along with attendents with
गीर्भि:-वृषणम्-ईडयन् with words Lord Vishnu glorified

सत्यव्रतं सत्यपरं त्रिसत्यं सत्यस्य योनिं निहितं च सत्ये ।
सत्यस्य सत्यमृतसत्यनेत्रं सत्यात्मकं त्वां शरणं प्रपन्ना: ॥२६॥


सत्य-व्रतम् सत्य-परम् of True resolve, Truth Supreme,
त्रि-सत्यम् three Truths, existing in past present and future,
सत्यस्य योनिम् the Truth's Cause, (Source)
निहितम् च सत्ये dwelling and in Truth
सत्यस्य सत्यम्-ऋत- of Truth the ultimate, Truthful speech,
सत्य-नेत्रम् सत्य-आत्मकम् of True vision, of Truth consisting
त्वाम् शरणम् प्रपन्ना: in You shelter seek (we)

एकायनोऽसौ द्विफलस्त्रिमूलश्चतूरस: पञ्चविध: षडात्मा ।
सप्तत्वगष्टविटपो नवाक्षो दशच्छदी द्विखगो ह्यादिवृक्ष: ॥२७॥


एक-अयन:-असौ one place this
द्वि-फल:-त्रि-मूल:- with two fruits, three roots,
चतू-रस: पञ्च-विध: four saps, five media of perception
षड-आत्मा सप्त-त्वक्- six states, seven skins
अष्ट-विटप: नव-अक्ष: eight branches, nine hollows
दशच्छदी द्वि-खग: ten leaves, two birds
हि-आदि-वृक्ष: indeed the beginingless tree

त्वमेक एवास्य सत: प्रसूतिस्त्वं संनिधानं त्वमनुग्रहश्च ।
त्वन्मायया संवृतचेतसस्त्वां पश्यन्ति नाना न विपश्चितो ये ॥२८॥


त्वम्-एक: एव-अस्य You alone only of its
सत: प्रसूति:-त्वम् संनिधानम् being the Cause, You are the resting place,
त्वम्-अनुग्रह:-च You are The Preserver, and
त्वत्-मायया संवृत-चेतस:- by Your Maayaa, deluded minded
त्वाम् पश्यन्ति नाना You observe as various,
न विपश्चित: ये not so the wise they

बिभर्षि रूपाण्यवबोध आत्मा क्षेमाय लोकस्य चराचरस्य ।
सत्त्वोपपन्नानि सुखावहानि सतामभद्राणि मुहु: खलानाम् ॥२९॥


बिभर्षि रूपाणि-अवबोध take on forms The Consciousness,
आत्मा क्षेमाय लोकस्य The Spirit, for the welfare of the beings,
चर-अचरस्य of the mobile and immobile,
सत्त्व-उपपन्नानि of Sattva, unmixed,
सुख-अवहानि सताम्- delight bringing, to the righteous,
अभद्राणि मुहु: खलानाम् harmful always for the wicked

त्वय्यम्बुजाक्षाखिलसत्त्वधाम्नि समाधिनाऽऽवेशितचेतसैके ।
त्वत्पादपोतेन महत्कृतेन कुर्वन्ति गोवत्सपदं भवाब्धिम् ॥३०॥


त्वयि-अम्बुज-अक्ष- in You, O Lotus-eyed!
अखिल-सत्त्व-धाम्नि of all Sattva, the embodiment
समाधिना-आवेशित-चेतसा-एके by meditation fixed mind, some
त्वत्-पाद-पोतेन महत्-कृतेन by Your feet boat by the exalted directed
कुर्वन्ति गो-वत्स-पदम् render a calf's foot print
भव-अब्धिम् the mundane existence ocean

स्वयं समुत्तीर्य सुदुस्तरं द्युमन् भवार्णवं भीममदभ्रसौहृदा: ।
भवत्पदाम्भोरुहनावमत्र ते निधाय याता: सदनुग्रहो भवान् ॥३१॥


स्वयम् समुत्तीर्य सुदुस्तरम् themselves crossing the difficult to cross
द्युमन् भव-अर्णवम् the material world's ocean
भीमम्-अदभ्र-सौहृदा: the terrible, of unbounded compassionate,
भवत्-पद-अम्भोरुह Your feet lotus
नावम्-अत्र ते निधाय boat here, they placing,
याता: सत्-अनुग्रह: भवान् have gone to the righteous, O Gracious You!

येऽन्येऽरविन्दाक्ष विमुक्त मानिनस्त्वय्यस्तभावादविशुद्धबुद्धय:।
आरुह्य कृच्छ्रेण परं पदं तत: पतन्त्यधोऽनादृतयुष्मदङ्घ्रय: ॥३2॥


ये-अन्ये-अरविन्द-अक्ष those others, O Lotus eyed One!
विमुक्त मानिन:- liberated themselves considering
त्वयि-अस्त-भावात्- in You devoid of all devotion
अविशुद्ध-बुद्धय: impure minded
आरुह्य कृच्छ्रेण परम् पदम् ascending with difficulty to Supreme state,
तत: पतन्ति-अध:- from there fall downwards
अनादृत-युष्मत्-अङ्घ्रय: dishonouring Your feet

तथा न ते माधव तावका: क्वचिद् भ्रश्यन्ति मार्गात्त्वयि बद्धसौहृदा: ।
त्वयाभिगुप्ता विचरन्ति निर्भया विनायकानीकपमूर्धसु प्रभो ॥३३॥


तथा न ते माधव that type are not they, O Maadhava!
तावका: क्वचिद् भ्रश्यन्ति Your's (devotees) ever deviate
मार्गात्-त्वयि बद्ध-सौहृदा: from the path, in You tied deep heartedly
त्वया-अभिगुप्ता by You well protected
विचरन्ति निर्भया roam fearlessly
विनायक-अनीकप-मूर्धसु प्रभो of the obstacles force leaders' heads, O Lord!

सत्त्वं विशुद्धं श्रयते भवान् स्थितौ शरीरिणां श्रेय-उपायनं वपु: ।
वेदक्रियायोगतप:समाधिभिस्तवार्हणं येन जन: समीहते ॥३४॥


सत्त्वम् विशुद्धम् श्रयते Saatvic and pure undertake
भवान् स्थितौ शरीरिणाम् You, for the continuance of embodied beings
श्रेय-उपायनम् वपु: welfare generating form
वेद-क्रिया-योग by Vedas, rituals, Yoga,
तप:-समाधिभि:- asceticism and meditation
तव-अर्हणम् येन जन: समीहते Your worship by which people offer

सत्त्वं न चेत्-धातरिदं निजं भवेद् विज्ञानमज्ञानभिदापमार्जनम् ।
गुणप्रकाशैरनुमीयते भवान् प्रकाशते यस्य च येन वा गुण: ॥३५॥


सत्त्वम् न चेत्-धात:-इदम् Saatvic not if, O Maker of the universe!
निजम् भवेत् this of Yours, were,
विज्ञानम्-अज्ञान- knowledge and ignorance
भिद-अपमार्जनम् difference wipes out
गुण-प्रकाशै:-अनुमीयते by the Guna's projection is inferred
भवान् प्रकाशते यस्य You enlighten Whose
च येन वा गुण: and from Whom the gunas are

न नामरूपे गुणजन्मकर्मभिर्निरूपितव्ये तव तस्य साक्षिण: ।
मनोवचोभ्यामनुमेयवर्त्मनो देव क्रियायां प्रतियन्त्यथापि हि ॥३६॥


न नाम-रूपे गुण-जन्म- not by names forms attributes, descents
कर्मभि:-निरूपितव्ये तव and deeds should be described Your
तस्य साक्षिण: of that You are the witness,
मन:-वचोभ्याम्-अनुमेय- by mind, words are guessed
वर्त्मन: देव the path (of realizing You) O Effulgent One!
क्रियायाम् प्रतियन्ति- in performance of worship attain
अथ-अपि हि then even surely

शृण्वन् गृणन् संस्मरयंश्च चिन्तयन् नामानि रूपाणि च मङ्गलानि ते ।
क्रियासु यस्त्वच्चरणारविन्दयोराविष्टचेता न भवाय कल्पते ॥३७॥


शृण्वन् गृणन् संस्मरयन्-च hearing, reciting, reminding and
चिन्तयन् नामानि रूपाणि contemplating names and forms
च मङ्गलानि ते and auspicious Yours
क्रियासु य:-त्वत्- in the activities (engaged) who, in Your
चरण-अरविन्दयो:-आविष्ट-चेता: feet lotuses, fixed minded
न भवाय कल्पते does not the rebirth cycle deserve

दिष्ट्या हरेऽस्या भवत: पदो भुवो भारोऽपनीतस्तव जन्मनेशितु: ।
दिष्ट्याङ्कितां त्वत्पदकै: सुशोभनैर्द्रक्ष्याम गां द्यां च तवानुकम्पिताम् ॥३८॥


दिष्ट्या हरे-अस्या: fortunately, O Shree Hari! Her
भवत: पद:-भुव: भार:- Your feet the earth's burden
अपनीत:-तव is taken away by Your
जन्मना-ईशितु: descent, O Supreme Ruler!
दिष्ट्या-अङ्किताम् luckily imprinted
त्वत्-पदकै: by Your foot prints
सुशोभनै:-द्रक्ष्याम adorned, will perceive
गाम् द्याम् च the earth and the heaven
तव-अनुकम्पिताम् by Your grace

न तेऽभवस्येश भवस्य कारणं विना विनोदं बत तर्कयामहे ।
भवो निरोध: स्थितिरप्यविद्यया कृता यतस्त्वय्यभयाश्रयात्मनि ॥३९॥


न ते-अभवस्य-ईश not Your, the birth-less, O Lord!
भवस्य कारणम् of descent is (any) reason
विना विनोदम् except for entertainment
बत तर्कयामहे of course, we reason
भव: निरोध: स्थिति:-अपि- of creation, destruction, preservation also
अविद्यया कृता due to ignorance is conceived
यत:-त्वयि- because in You
अभय-आश्रय-आत्मनि the fearlessness abode, in the self

मत्स्याश्वकच्छपनृसिंहवराहहंसराजन्यविप्रविबुधेषु कृतावतार: ।
त्वं पासि नस्त्रिभुवनं च यथाधुनेश भारं भुवो हर यदूत्तम वन्दनं ते ॥४०॥


मत्स्य-अश्व-कच्छप-नृसिंह- of fish, horse, tortoise, man-lion,
वराह-हंस-राजन्य-विप्र- boar, swan, Kshatriya prince (Raama), Braahmana,
विबुधेषु कृत-अवतार: dwarf, taken descent
त्वम् पासि न: भुवनम् च You protect us, the world and
यथा-अधुना-ईश just as, at this time, O Lord!
भारम् भुव: हर the burden of The Earth relieve
यदूत्तम वन्दनम् ते O Jewel of the Yadus! Salutation to You

दिष्ट्याम्ब ते कुक्षिगत: पर: पुमानंशेन साक्षाद् भगवान् भवाय न: ।
मा भूद् भयं भोजपतेर्मुमूर्षोर्गोप्ता यदूनां भविता तवात्मज: ॥४१॥


दिष्ट्या-अम्ब ते कुक्षि-गत: fortunately, O Mother! in your womb entered
पर: पुमान्-अंशेन The Supreme Person, with His potencies,
साक्षाद् भगवान् भवाय न: Himself, The Almighty, for welfare ours
मा भूत् भयम् भोजपते:- may there not be fear, of the Bhoja king (Kansa)
मुमूर्षो:-गोप्ता यदूनाम् welcoming death, protector of the Yadus
भविता तव-आत्मज: will be your son
श्री शुक उवाच - Shree Shuka said -

इत्यभिष्टूय पुरुषं यद्रूपमनिदं यथा ।
ब्रह्मेश्हानौ पुरोधाय देवा: प्रतिययुर्दिवम् ॥४२॥


इति-अभिष्टूय पुरुषम् thus glorifying The Supreme Person
यत्-रूपम्-अनिदम् यथा that form, not like this (world) as is
ब्रह्म-ईशानौ पुरोधाय देवा: Brahmaa and Shiva, placing in front, the gods
प्रतिययु:-दिवम् returned to the heaven
श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायांदशमस्कन्धे पूर्वार्धे गर्भगतविष्णो:
ब्रह्मादिकृतस्तुति: नाम द्वितीय: अध्याय: ॥२॥


श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायांदशमस्कन्धे पूर्वार्धे गर्भगतविष्णो:
ब्रह्मादिकृतस्तुति: नाम द्वितीय: अध्याय: ॥२॥ Thus ends the second discourse entitled 'Eulogy of Lord Vishnu in

श्री शुक उवाच - Shree Shuka said -

अथ सर्व गुणोपेत: काल: परमशोभन: ।
यर्ह्येवाजनजन्मर्क्षं शान्तर्क्षग्रहतारकम् ॥१॥


अथ सर्व गुण-उपेत: then with all blessings holding
काल: परम-शोभन: the time most delightful
यर्हि-एव-अजन-जन्म-ऋक्षं in which only, Unborn's son's Brahma's asterisk (Rohini)
शान्त-ऋक्ष-ग्रह-तारकम् peaceful the (other) asterisks planets and stars

दिश: प्रसेदुर्गगनं निर्मलोडुगणोदयम् ।
मही मङ्गलभूयिष्ठपुरग्रामव्रजाकरा ॥२॥


दिश: प्रसेदु:-गगनम् the quarters rejoiced, the sky
निर्मल-उडुगण-उदयम् was clear with shining bright stars rising
मही मङ्गल-भूयिष्ठ- the earth festivities celebrating
पुर-ग्राम-व्रज-आकरा: with cities, villages, cowherd sheds, and mines

नद्य: प्रसन्नसलिला ह्रदा जलरुहश्रिय: ।
द्विजालिकुलसंनादस्तबका वनराजय: ॥३॥


नद्य: प्रसन्न-सलिला the rivers were happy watered
ह्रदा: जल-रुह-श्रिय: ponds were with lotuses beautified
द्विज-अलि-कुल-संनाद:- birds and bee swarms buzzing,
तबका वन-राजय: clusters of flowers on the forests' lords (the trees)

ववौ वायु: सुखस्पर्श: पुण्यगन्धवह: शुचि: ।
अग्नयश्च द्विजातीनां शान्तास्तत्र समिन्धत ॥४॥


ववौ वायु: सुख-स्पर्श: blew breeze pleasing to the touch,
पुण्य-गन्ध-वह: शुचि: sacred fragrance bearing pure
अग्नय:-च द्विजातीनाम् fires and of Braahmana race
शान्ता:-तत्र समिन्धत extinguished, there rekindled

मनांस्यासन प्रसन्नानि साधूनामसुरद्रुहाम् ।
जायमानेऽजने तस्मिन् नेदुर्दुन्दुभयो दिवि ॥५॥


मनांसि-आसन प्रसन्नानि the minds became happy
साधूनाम्-असुर-द्रुहाम् of the righteous, by the demons oppressed
जायमाने-अजने तस्मिन् at the birth of The Birth-less, in that (time)
नेदु:-दुन्दुभय: दिवि sounded trumpets in heaven

जगु: किन्नरगन्धर्वास्तुष्टुवु: सिद्धचारणा: ।
विद्याधर्यश्च ननृतुरप्सरोभि: समं तदा ॥६॥


जगु: किन्नर-गन्धर्वा:- sang the Kinnaras and Gandharvas,
तुष्टुवु: सिद्ध-चारणा: sang praises The Siddhas and Chaaranas,
विद्याधर्य:-च ननृतु:- Vidyaadharas and danced
अप्सरोभि: समम् तदा with the celestial nymphs, together, then

मुमुचुर्मुनयो देवा: सुमनांसि मुदान्विता: ।
मन्दं मन्दं जलधरा जगर्जुरनुसागरम् ॥७॥


मुमुचु:-मुनय: देवा: showered the sages and gods
सुमनांसि मुदान्विता: flowers with delight full of
मन्दम् मन्दम् जलधरा: softly, very softly the clouds
जगर्जु:-अनुसागरम् rumbled following the ocean

निशीथे तम-उद्भूते जायमाने जनार्दने ।

देवक्यां देवरूपिण्यां विष्णु: सर्वगुहाशय: ।
आविरासीद् यथा प्राच्यां दिशीन्दुरिव पुष्कल: ॥८॥


निशीथे तम-उद्भूते in midnight, when thick darkness came
जायमाने जनार्दने at the time of descent, of The Lord
देवक्याम् देव-रूपिण्याम् in Devaki, a goddess like form
विष्णु: सर्व-गुह-आशय: Lord Vishnu, in all hearts dwelling
आविरासीद् यथा प्राच्याम् दिशि- manifested, just as in the East direction
इन्दु:-इव पुष्कल: the moon like full

तमद्भुतं बालकमम्बुजेक्षणं चतुर्भुजं शङ्खगदार्युदायुधम् ।
श्रीवत्सलक्ष्मं गलशोभिकौस्तुभं पीताम्बरं सान्द्रपयोदसौभगम् ॥९॥


तम्-अद्भुतम् बालकम्- Him the extraordinary child
अम्बुज-ईक्षणम् चतु:-भुजम् lotus eyed, with four arms,
शङ्ख-गदा-अरि-उत्-आयुधम् conch, mace, discus with weapons
श्रीवत्स-लक्ष्मम् Shree Vatsa marked (on the bosom)
गल-शोभि-कौस्तुभम् neck adorned with Kaustubha
पीत-अम्बरम् yellow garment
सान्द्र-पयोद-सौभगम् dense clouds charming bodied

महार्हवैदूर्यकिरीटकुण्डलत्विषा परिष्वक्तसहस्रकुन्तलम् ।
उद्दामकाञ्च्यङ्गदकङ्कणादिभिर्विरोचमानं वसुदेव ऐक्षत ॥१०॥


महार्ह-वैदूर्य- with precious cat's eyes (gems, studded)
किरीट-कुण्डल-त्विषा diadem and ear-rings' splendour
परिष्वक्त-सहस्र-कुन्तलम् bathed locks of curls
उद्दाम-काञ्ची- highly resplendent girdle,
अङ्गद-कङ्कण-आदिभि:- armlets, bangles, and others
विरोचमानम् वसुदेव ऐक्षत adorned with, Vasudeva saw

स विस्मयोत्फुल्लविलोचनो हरिं सुतं विलोक्यानकदुन्दुभिस्तदा ।
कृष्णावतारोत्सवसम्भ्रमोऽस्पृशन्मुदा द्विजेभ्योऽयुतमाप्लुतो गवाम् ॥११॥


स: विस्मय-उत्फुल्ल-विलोचन: he, with awe wide eyed,
हरिम् सुतम् विलोक्य- Shree Hari as son seeing
अनकदुन्दुभि:-तदा Vasudeva, then,
कृष्ण-अवतार-उत्सव-सम्भ्रम:- Krishna's descent festival enthusiasm
अस्पृशन्-मुदा द्विजेभ्य:- touched by, in joy, to the Brahmanas
अयुतम्-आप्लुत: गवाम् ten thousand gave away cows

अथैनमस्तौदवधार्य पूरुषं परं नताङ्ग: कृतधी: कृताञ्जलि: ।
स्वरोचिषा भारत सूतिकागृहं विरोचयन्तं गतभी: प्रभाववित् ॥१२॥


अथ-एनम्-अस्तौत्-अवधार्य then, him, extolled, knowing (Him to be)
पूरुषम् परम् नत-अङ्ग: The Person Supreme, bent bodied,
कृत-धी: कृत-अञ्जलि: with fixed mind, forming joined palms,
स्व-रोचिषा भारत by own lustre, O Scion of Bharata!
सूतिकागृहम् विरोचयन्तम् the confinement chamber illuminating
गत-भी: प्रभाव-वित् without fear, The Greatness knowing
वसुदेव उवाच - Vasudeva said -

विदितोऽसि भवान् साक्षात् पुरुष: प्रकृते: पर: ।
केवलानुभवानन्दस्वरूप: सर्वबुद्धिदृक् ॥१३॥


विदित:-असि भवान् known to me are You
साक्षात् पुरुष: प्रकृते: पर: Yourself, The Person Prakriti beyond
केवल-अनुभव-आनन्द-स्वरूप: only conscious bliss constituted of
सर्व-बुद्धि-दृक् of all the minds The Witness

स एव स्वप्रकृत्येदं सृष्ट्वाग्रे त्रिगुणात्मकम् ।
तदनु त्वं ह्यप्रविष्ट: प्रविष्ट इव भाव्यसे ॥१४॥


स: एव स्व-प्रकृत्या-इदम् सृष्ट्वा- That only, by Own creative energy this
अग्रे त्रि-गुण-आत्मकम् at the beginning, three Gunas consisting of
तत्-अनु त्वम् हि-अप्रविष्ट: then after that, You alone not entering
प्रविष्ट: इव भाव्यसे entered as if are conceived

यथेमेऽविकृता भावास्तथा ते विकृतै: सह ।
नानावीर्या: पृथग्भूता विराजं जनयन्ति हि ॥१५॥


यथा-इमे-अविकृता: भावा:- just as these unchanged elementary principles are,
तथा-ते विकृतै: सह like that, they, evolutes combined with
नाना-वीर्या: पृथक्-भूता: their various evolutes, (though) separately
नाना-वीर्या: पृथक्-भूता: their various evolutes, (though) separately existing,
विराजम् जनयन्ति हि cosmic (egg) bring forth

सन्निपत्य समुत्पाद्य दृश्यन्तेऽनुगता इव ।
प्रागेव विद्यमानत्वान्न तेषामिह सम्भव: ॥१६॥


सन्निपत्य समुत्पाद्य coming together, creating it (the cosmic egg)
दृश्यन्ते-अनुगता: इव seem to enter (it) like
प्राक्-एव विद्यमानत्वात्- (they) formerly only being present
न तेषाम्-इह सम्भव: not their here presence is possible

एवं भवान् बुद्ध्यनुमेयलक्षणैर्ग्राह्यैर्गुणै: सन्नपि तद्गुणाग्रह: ।
अनावृतत्वाद् बहिरन्तरं न ते सर्वस्य सर्वात्मन आत्मवस्तुन: ॥१७॥


आत्मवस्तुन:
एवम् भवान् thus, You
बुद्धि-अनुमेय-लक्षणै:- by the intellect's inferring qualities
ग्राह्यै:-गुणै: सन्नपि by the perceptible Gunas, present though
तत्-गुण-आग्रह: that Guna is imperceptible
अनावृतत्वात् because of (in the Gunas) unrevealed
बहि:-अन्तरम् outside and inside
न ते सर्वस्य are not Yours, of The All-pervading
सर्वात्मन: of The unlimited Self

य आत्मनो दृश्यगुणेषु सन्निति व्यवस्यते स्वव्यतिरेकतोऽबुध: ।
विनानुवादं न च तन्मनीषितं सम्यग् यतस्त्यक्तमुपाददत् पुमान् ॥१८॥


य: आत्मन: दृश्य-गुणेषु who, himself in the perceptible Gunas
सन्-इति व्यवस्यते being present, thus, concludes
स्व-व्यतिरेकत:-अबुध: himself to be the truth, is ignorant
विना-अनुवादम् न च except for baseless argument not and
तत्-मनीषितम् सम्यग् that investigated into well,
यत:-त्यक्तम्-उपाददत् पुमान् because of disapproved acknowledging person

त्वत्तोऽस्य जन्मस्थितिसंयमान् विभो वदन्त्यनीहादगुणादविक्रियात् ।
त्वयीश्वरे ब्रह्मणि नो विरुध्यते त्वदाश्रयत्वादुपचर्यते गुणै: ॥१९॥


त्वत्त:-अस्य जन्म- from You, of this (universe) the creation,
स्थिति-संयमान् विभो preservation, destruction, O Lord!
वदन्ति-अनीहात्- declare (the wise) (Who are) desire less,
अगुणात्-अविक्रियात् devoid of Gunas, changeless,
त्वयि-ईश्वरे ब्रह्मणि in You The Almighty Brahman
नो विरुध्यते is not contradictory,
त्वत्-आश्रयत्वात्- because of Your support
उपचर्यते गुणै: is ascribed (to You) (whatever is done) by the Gunas

स त्वं त्रिलोकस्थितये स्वमायया विभर्षि शुक्लं खलु वर्णमात्मन: ।
सर्गाय रक्तं रजसोपबृंहितं कृष्णं च वर्णं तमसा जनात्यये ॥२०॥


स: त्वम् त्रि-लोक-स्थितये That You, for the three world's continuance
स्व-मायया विभर्षि by Own creative will assume
शुक्लम् खलु वर्णम्-आत्मन: pure white indeed complexion Yours
सर्गाय रक्तम् for their creation red
रजस:-उपबृंहितम् by Rajas predominated
कृष्णम् च वर्णम् dark and complexion
तमसा जनात्यये by Tamas for their destruction

त्वमस्य लोकस्य विभो रिरक्षिषुर्गृहेऽवतीर्णोऽसि ममाखिलेश्वर ।
राजन्यसंज्ञासुरकोटियूथपैर्निर्व्यूह्यमाना निहनिष्यसे चमू: ॥२१॥


त्वम्-अस्य लोकस्य विभो You for this world's, O Lord!
रिरक्षिषु:-गृहे-अवतीर्ण:-असि wanting to protect, in house descended have
मम्-अखिल-ईश्वर: mine, O! of all The Ruler !
राजन्य-संज्ञा- Kshatriya named
असुर-कोटि-यूथपै:- demons numberless chiefs
निर्व्यूह्यमाना led by, destroying,
निहनिष्यसे चमू: will exterminate the armies

अयं त्वसभ्यस्तव जन्म नौ गृहे श्रुत्वाग्रजांस्तेन्यवधीत् सुरेश्वर ।
स तेऽवतारं पुरुषै: समर्पितं श्रुत्वाधुनैवाभिसरत्युदायुध: ॥२२॥


अयम् तु-असभ्य:- this indeed the villain
तव जन्म नौ गृहे Your birth in our house
श्रुत्वा-अग्रजान्-ते न्यवधीत् hearing, elder brothers Yours, killed
सुरेश्वर O Lord of the gods!
स: ते-अवतारम् he Your advent
पुरुषै: समर्पितम् by the attendents conveyed
श्रुत्वा-अधुना-एव- hearing now also
अभिसरति-उत्-आयुध: will come rushing upholding weapons
श्री शुक उवाच - Shree Shuka said -

अथैनमात्मजं वीक्ष्य महापुरुषलक्षणम् ।
देवकी तमुपाधावत् कंसाद् भीता शुचिस्मिता ॥२३॥


अथ-एनम्-आत्मजम् वीक्ष्य then, Him, the son, seeing
महापुरुष-लक्षणम् with The Supreme Person's characteristics
देवकी तम्-उपाधावत् Devaki Him extolled
कंसाद् भीता शुचि-स्मिता Kans afraid of, the sweet smiling
देवकी-उवाच - Devaki said -

रूपं यत् तत् प्राहुरव्यक्तमाद्यं ब्रह्म ज्योतिर्निगुणं निर्विकारम् ।
सत्तामात्रं निर्विशेषं निरीहं स त्वं साक्षात् विष्णुरध्यात्मदीप: ॥२४॥


रूपम् यत् तत् प्राहु:- form (of Yours) which the Vedas declare as
अव्यक्तम्-आद्यम् ब्रह्म unmanifest, The Primary, Brahman,
ज्योति:-निगुणम् निर्विकारम् The illuminator, transcending the Gunas,
ज्योति:-निगुणम् निर्विकारम् The illuminator, transcending the Gunas, changeless,
सत्तामात्रम् निर्विशेषम् निरीहम् Reality absolute, unqualified, desire less,
स: त्वम् साक्षात् That You, Yourself
विष्णु:-अध्यात्म-दीप: Vishnu, are of the intellect The Lamp

नष्टे लोके द्विपरार्धावसाने महाभूतेष्वादिभूतं गतेषु ।
व्यक्तेऽव्यक्तं कालवेगेन याते भवानेक: शिष्यते शेषसंज्ञ: ॥२५॥


नष्टे लोके when dissolved the universe
द्विपरार्ध-अवसाने at the two Paraardha's end
महाभूतेषु- in the Mahaabhootas,
आदिभूतम् गतेषु the gross elements being merged
व्यक्ते-अव्यक्तम् the manifest in the Unmanifest,
काल-वेगेन याते by the Time force being compelled
भवान्-एक: शिष्यते You alone are left
शेष-संज्ञ: with Shesha, the name

योऽयं कालस्तस्य तेऽव्यक्तबन्धो चेष्टामाहुश्चेष्टते येन विश्वम् ।
निमेषादिर्वत्सरान्तो महीयांस्तं त्वेशानं क्षेमधाम प्रपद्ये ॥२६॥


य:-अयम् काल:-तस्य that this Time, its
ते-अव्यक्त-बन्धो: of You, O Director of the Unmanifest!
चेष्टाम्-आहु:- potency declare (the wise)
चेष्टते येन विश्वम् acts by Which the world
निमेष-आदि:- (extending) from the twinkling (time) of an eye
वत्सर-अन्त: महीयान्-तम् to the year's end, endless Him,
तु-ईशानम् क्षेमधाम indeed, to The Ruler, The Abode of Security,
प्रपद्ये I resign (for protection)

मर्त्यो मृत्युव्यालभीत: पलायन् लोकान् सर्वान्निर्भयं नाध्यगच्छत् ।
त्वत्पादाब्जं प्राप्य यदृच्छयाद्य स्वस्थ: शेते मृत्युरस्मादपैति ॥२७॥


मर्त्य: मृत्यु-व्याल भीत: a mortal, of death serpent afraid
पलायन् लोकान् सर्वान्- runs about the worlds all
निर्भयम् न-अध्यगच्छत् fearlessness does not attain
त्वत्-पाद-अब्जम् प्राप्य Your feet lotus having achieved
यदृच्छया-आद्य by good-luck, O Primeval Being!
स्वस्थ: शेते in peace sleeps
मृत्यु:-अस्मात्-अपैति death from him shrinks away

स त्वं घोरादुग्रसेनात्मजान्नस्त्राहि त्रस्तान् भृत्यवित्रासहासि ।
रूपं चेदं पौरुषं ध्यानधिष्ण्यं मा प्रत्यक्षं मांसदृशां कृषीष्ठा: ॥२८॥


स: त्वम् घोरात्-उग्रसेन-आत्मजात्- That You, from the terrible Ugrasena's son
न:-त्राहि त्रस्तान् us protect, the oppressed
भृत्य-वित्रासहा-असि devotees' fears dispeller (You) are
रूपम् च-इदम् पौरुषम् form and this Divine form
ध्यान-धिष्ण्यम् मा प्रत्यक्षम् of meditation the object, do not reveal
मांस-दृशाम् कृषीष्ठा: to the flesh eyes, pray do

जन्म ते मय्यसौ पापो मा विद्यान्मधुसूदन ।
समुद्विजे भवत्-हेतो: कंसादहमधीरधी: ॥२९॥


जन्म ते मयि-असौ birth Your's from me, this,
पापो मा विद्यात्- sinful may not know
मधुसूदन O Madhusoodana!
समुद्विजे भवत्-हेतो: very much afraid for Your sake
कंसात्-अहम्-अधीर-धी: from Kansa, I, anxious at heart

उपसंहर विश्वात्मन्नदो रूपमलौकिकम् ।
शङ्खचक्रगदापद्मश्रिया जुष्टं चतुर्भुजम् ॥३०॥


उपसंहर विश्वात्मन्- conclude, O Soul of the universe!
अद: रूपम्-अलौकिकम् this form, transcendental
शङ्ख-चक्र-गदा-पद्म- with conch, discus, mace, lotus
श्रिया जुष्टम् चतुर्भुजम् splendour adorned, four armed

विश्वं यदेतत् स्वतनौ निशान्ते यथावकाशं पुरुष: परो भवान् ।
बिभर्ति सोऽयं मम गर्भगोऽभूदहो नृलोकस्य विडम्बनं हि तत् ॥३१॥


विश्वम् यत्-एतत् the universe, in that, this
स्व-तनौ निशान्ते in Own body at the night's (cosmic) end
यथा-अवकाशम् just as the space
पुरुष: पर: भवान् The Person Supreme You,
बिभर्ति स:-अयम् contains, He This
मम गर्भ-ग:-अभूत्- in my womb entered has
अहो नृ-लोकस्य Oh! In the human world
विडम्बनम् हि तत् human sport only is that
श्री भगवान्-उवाच - The Lord said -

त्वमेव पूर्वेसर्गेऽभू: पृश्नि: स्वायम्भुवे सति ।
तदायं सुतपा नाम प्रजापतिरकल्मष: ॥३२॥


त्वम्-एव पूर्वे-सर्गे-अभू: 'You alone, in the previous incarnation were
त्वम्-एव पूर्वे-सर्गे-अभू:
पृश्नि: स्वायम्भुवे सति Prishnee, Swaayambhuva in time of
तदा-अयम् सुतपा नाम then, this, Sutapaa named
प्रजापति:-अकल्मष: Prajaapati, sinless'

युवां वै ब्रह्मणादिष्टौ प्रजासर्गे यदा तत: ।
सन्नियम्येन्द्रियग्रामं तेपाथे परमं तप: ॥३३॥


युवाम् वै ब्रह्मणा-आदिष्टौ the two of you, indeed by Brahmaa directed
प्रजा-सर्गे यदा तत: to beget progeny, when, then,
सन्नियम्य-इन्द्रिय-ग्रामम् controlling the sense group
तेपाथे परमम् तप: practiced severe austerities

वर्षवातातपहिमघर्मकालगुणाननु ।
सहमानौ श्वासरोधविनिर्धूतमनोमलौ ॥३४॥


वर्ष-वात-आतप-हिम-घर्म- rain, wind, sun, snow, heat
काल-गुणान्-अनु of the Time the peculiarities following
सहमानौ श्वास-रोध- enduring, breath controlling
विनिर्धूत-मन:-मलौ purified mind's impurities,

शीर्णपर्णानिलाहारावुपशान्तेन चेतसा ।
मत्त: कामानभीप्सन्तौ मदाराधनमीहतु: ॥३५॥


शीर्ण-पर्ण-अनिल-आहारौ- dry leaves, air for food
उपशान्तेन चेतसा with peaceful mind
मत्त: कामान्-अभीप्सन्तौ from Me the desired seeking
मत्-आराधनम्-ईहतु: My worship performed

एवं वां तप्यतोस्तीव्रं तप: परमदुष्करम् ।
दिव्यवर्षसहस्राणि द्वादशेयुर्मदात्मनो: ॥३६॥


एवम् वाम् तप्यतो:-तीव्रम् thus, you both practicing rigid
तप: परम-दुष्करम् austerities, highly rigorous,
दिव्य-वर्ष-सहस्राणि द्वादश- divine years thousand twelve
ईयु:-मत्-आत्मनो: passed in Me fixed minded

तदा वां परितुष्टोऽहममुना वपुषानघे ।
तपसा श्रद्धया नित्यं भक्त्या च हृदि भावित: ॥३७॥


तदा वाम् परितुष्ट:-अहम्- then, with you two satisfied I
अमुना वपुषा-अनघे with this (same) body (manifested) O sinless lady!
तपसा श्रद्धया नित्यम् by austerities, reverence, always
भक्त्या च हृदि भावित: with devotion and in the heart contemplating

प्रादुरासं वरदराड् युवयो: कामदित्सया ।
व्रियतां वर इत्युक्ते मादृशो वां वृत: सुत: ॥३८॥


प्रादु:-आसम् वरदराड् had appeared I, of boons The Bestower foremost
युवयो: काम-दित्सया to you both the desired to give willing
व्रियताम् वर इति-उक्ते 'ask for a boon', thus being told
व्रियताम् वर इति-उक्ते
मादृश: वाम् वृत: सुत: Me like, you two asked for a son

अजुष्टग्राम्यविषयावनपत्यौ च दम्पती ।
न वव्राथेऽपवर्गं मे मोहितौ मम मायया ॥३९॥


अजुष्ट-ग्राम्य-विषयौ- not having tasted sense pleasures,
अनपत्यौ च दम्पती (and) issue-less, and husband and wife,
न वव्राथे-अपवर्ग मे did not ask for a boon for beatitude of Me
मोहितौ मम मायया infatuated by My Maayaa

गते मयि युवां लब्ध्वा वरं मत्सदृशं सुतम् ।
ग्राम्यान् भोगानभुञ्जाथां युवां प्राप्तमनोरथौ ॥४०॥


गते मयि युवाम् लब्ध्वा having left, Me, you both getting
वरम् मत्-सदृशम् सुतम् the boon, Me like son,
ग्राम्यान् भोगान्-अभुञ्जाथाम् sense pleasures enjoyed
युवाम् प्राप्त-मनोरथौ both having got the desired

अदृष्ट्वान्यतमं लोके शीलौदार्यगुणै: समम् ।
अहं सुतो वामभवं पृश्निगर्भ इति श्रुत: ॥४१॥


अदृष्ट्वा-अन्यतमम् लोके not finding any other in the world,
शील-औदार्य-गुणै: समम् amiability and magnanimity qualities with,
अहम् सुत: वाम्-अभवम् I son, of you both became
पृश्निगर्भ इति श्रुत: Prishnigarbha thus known as

तयोर्वां पुनरेवाहमदित्यामास कश्यपात् ।
उपेन्द्र इति विख्यातो वामनत्वाच्च वामन: ॥४२॥


तयो:-वाम् पुन:-एव-अहम्- of those you both, again, also, I
अदित्याम्-आस कश्यपात् of Aditi was born, through Kashyapa
उपेन्द्र इति विख्यात: Upendra thus well known as,
वामनत्वात्-च वामन: from short form, and Vaamana

तृतियेऽस्मिन् भवेऽहं वै तेनैव वपुषाथ वाम् ।
जातो भूयस्तयोरेव सत्यं मे व्याहृतं सति ॥४३॥


तृतिये-अस्मिन् भवे-अहम् third in this incarnation, I,
वै तेन-एव वपुषा-अथ वाम् indeed by that only body, now to you two
जात: भूय:-तयो:-एव am born again, to them, only,
सत्यम् मे व्याहृतम् सति true are My words, O good lady!

एतद् वां दर्शितं रूपं प्राग्जन्मस्मरणाय मे ।
नान्यथा मद्भवं ज्ञानं मर्त्यलिङ्गेन जायते ॥४४॥


एतद् वाम् दर्शितम् रूपम् this, to both of you, revealed the form
प्राक्-जन्म-स्मरणाय मे of previous descents, to remind, by Me
न-अन्यथा मत्-भवम् ज्ञानम् not otherwise, of My identity the knowledge
मर्त्य-लिङ्गेन जायते by mortal bodies is possible

युवां मां पुत्रभावेन ब्रह्मभावेन चासकृत् ।
चिन्तयन्तौ कृतस्नेहौ यास्येथे मद्गतिं पराम् ॥४५॥


युवाम् माम् पुत्र-भावेन you both, Me, with son's feeling
ब्रह्म-भावेन च-असकृत् Brahman's feeling and constantly
चिन्तयन्तौ कृत-स्नेहौ thinking of, bestowing love
यास्येथे मत्-गतिम् पराम् will attain My state ultimate
श्री शुक उवाच - Shree Shuka said -

इत्युक्त्वाऽऽसीद्-हरिस्तूष्णीं भगवानात्ममायया ।
पित्रो: सम्पश्यतो: सद्यो बभूव प्राकृत: शिशु: ॥४६॥


इति-उक्त्वा-आसीत्-हरि:-तूष्णीम् this saying, became Lord Shree Hari silent
भगवान्-आत्म-मायया The All-mighty, by Own Maayaa
पित्रो: सम्पश्यतो: as the parents looked on
सद्य: बभूव प्राकृत: शिशु: soon became ordinary child

ततश्च शौरिर्भगवत्प्रचोदित: सुतं समादाय स सूतिकागृहात् ।
यदा बहिर्गन्तुमियेष तर्ह्यजा या योगमायाजनि नन्दजायया ॥४७॥


तत:-च शौरि:- then, and, Shauree (Vasudeva)
भगवत्-प्रचोदित: by the All-mighty urged
सुतम् समादाय the son taking
स: सूतिका-गृहात् he, from the confinement chamber
यदा बहि:-गन्तुम्- when out to go
इयेष तर्हि- was inclined, then,
अजा या योगमाया- Ajaa, who is Yoga Maayaa
अजनि नन्द-जायया was born to Nanda's wife
द्वारस्तु सर्वा: पिहिता दुरत्यया बृहत्कपाटायसकीलशृङ्खलै: ॥४८॥



तया हृतप्रत्ययसर्ववृत्तिषु द्वा:स्थेषु पौरेष्वपि शायितेश्वथ । ष्वथ ।

तया हृतप्रत्ययसर्ववृत्तिषु द्वा:स्थेषु पौरेष्वपि शायितेश्वथ ।

ष्वथ ।
तया हृत-प्रत्यय-सर्व-वृत्तिषु by her, on being deprived of cognition of all
तया हृत-प्रत्यय-सर्व-वृत्तिषु by her, on being deprived of cognition of all senses
द्वा:-स्थेषु पौरेषु-अपि in the gate-keepers, citizens also,
शायितेषु-अथ were asleep, then,
द्वार:-तु सर्वा: पिहिता: doors indeed, all closed
दुरत्यया: बृहत्-कपाट- by heavy huge gates
आयस-कील-शृङ्खलै: and iron bolts and chains

ता: कृष्णवाहे वसुदेव आगते स्वयं व्यवर्यन्त यथा तमो रवे: ।
ववर्ष पर्जन्य उपांशुगर्जित: शेषोऽन्वगाद् वारि निवारयन् फणै: ॥४९॥


ता: कृष्ण-वाहे वसुदेव they (the doors) on Krishna carrying Vasudeva's
आगते स्वयम् व्यवर्यन्त approaching, themselves opened
यथा तम: रवे: just as darkness on Sun (approaching)
ववर्ष पर्जन्य उपांशु-गर्जित: showered the clouds, gently rumbling
शेष:-अन्वगाद् Shesha followed
वारि निवारयन् फणै: water warding off with the hoods

मघोनि वर्षत्यसकृद् यमानुजा गम्भीरतोयौघजवोर्मिफेनिला ।
भयानकावर्तशताकुला नदी मार्गं ददौ सिन्धुरिव श्रिय: पते: ॥५०॥


मघोनि वर्षति-असकृत् by the clouds raining continuously,
यमानुजा गम्भीर-तोय- Yamuna's deep water
औघ-जव:-उर्मि-फेनिला force sound of waves with foams
भयानक-आवर्त-शत- fearful male storms hundreds
आकुला नदी मार्गम् ददौ tormented river way gave,
सिन्धु:-इव श्रिय: पते: ocean like to Shree's (Sita's) husband

नन्दव्रजं शौरिरुपेत्य तत्र तान् गोपान् प्रसुप्तानुपलभ्य निद्रया ।
सुतं यशोदाशयने निधाय तत्सुतामुपादाय पुनर्गृहानगात् ॥५१॥


नन्दव्रजम् शौरि:-उपेत्य to Nanda's Vraja, Shauree having reached
तत्र तान् गोपान् there those Gopas
प्रसुप्तान्-उपलभ्य निद्रया sleeping finding in sleep
सुतम् यशोदा-शयने son on Yashodaa bed
निधाय तत्-सुताम्- placing, her daughter
उपादाय पुन:-गृहान्-अगात् taking again to the house returned

देवक्या: शयने न्यस्य वसुदेवोऽथ दारिकाम् ।
प्रतिमुच्य पदोर्लोहमास्ते पूर्ववदावृत: ॥५२॥


देवक्या: शयने न्यस्य on Devaki's bed placing,
वसुदेव:-अथ दारिकाम् Vasudeva, then the girl child
प्रतिमुच्य पदो:- wearing in the feet
लोहम्-आस्ते पूर्व-वत्-आवृत: the chains became before like confined

यशोदा नन्दपत्नी च जातं परमबुध्यत ।
न तल्लिङ्गं परिश्रान्ता निद्रयापगतस्मृति: ॥५३॥


यशोदा नन्द-पत्नी Yashodaa Nanda's wife
च जातम् परम्-अबुध्यत and was born, well knew
न तत्-लिङ्गम् not its sex
परिश्रान्ता निद्रया- fatigued by sleep
अपगत-स्मृति: lost memory
श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां दशमे स्कन्धे पूर्वार्धे कृष्णजन्मनि तृतीय:
अध्याय: ॥३॥


श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां दशमे स्कन्धे पूर्वार्धे कृष्णजन्मनि तृतीय:
अध्याय: ॥३॥ Thus ends the third discourse, bearing on the Advent of Shree Krishna,

श्री शुक उवाच - Shree Shuka said -

बहिरन्त:पुरद्वार: सर्वा: पूर्ववदावृता: ।
ततो बालध्वनिं श्रुत्वा गृहपाला: समुत्थिता: ॥१॥


बहि:-अन्त: पुर-द्वार: outer and inner, the city's doors,
सर्वा: पूर्व-वत्-आवृता: all, before like were closed
तत: बाल-ध्वनिम् श्रुत्वा then, a child's voice hearing
गृहपाला: समुत्थिता: the attendents were wide awake

ते तु तूर्णमुपव्रज्य देवक्या गर्भजन्म तत् ।
आचख्युर्भोजराजाय यदुद्विग्न: प्रतीक्षते ॥२॥


ते तु तूर्णम्-उपव्रज्य they, indeed, in haste approached,
देवक्या: गर्भ-जन्म तत् from Devaki's womb the birth that
आचख्यु:-भोज-राजाय reported to the Bhoja king
यत्-उद्विग्न: प्रतीक्षते who anxiously awaited

स तल्पात् तूर्णमुत्थाय कालोऽयमिति विह्वल: ।
सूतीगृहमगात् तूर्णं प्रस्खलन् मुक्तमूर्धज: ॥३॥


स: तल्पात् तूर्णम्-उत्थाय he from the bed, hastily getting up
काल:-अयम्-इति विह्वल: Death this is, thus distressed
सूती-गृहम्-अगात् तूर्णम् to the confinement chamber went quickly
प्रस्खलन् मुक्त-मूर्धज: faltering, dishevelled hair

तमाह भ्रातरं देवी कृपणा करुणं सती ।
स्नुषेयं तव कल्याण स्त्रियं मा हन्तुमर्हसि ॥४॥


तम्-आह भ्रातरम् to him said the brother,
देवी कृपणा करुणम् सती the noble lady wretched
स्नुषा-इयम् तव कल्याण daughter-in-law this yours, O Well-wisher!
स्त्रियम् मा हन्तुम्-अर्हसि a female not to kill ought to'

बहवो हिंसिता भ्रात: शिशव: पावकोपमा: ।
त्वया दैवनिसृष्टेन पुत्रिकैका प्रदीयताम् ॥५॥


बहव: हिंसिता: भ्रात: many are killed, O Brother!
शिशव: पावक-उपमा: babes fire like (brilliant)
त्वया दैव-निसृष्टेन by you, by Providence impelled
पुत्रिका-एका प्रदीयताम् daughter one, please give to me

नन्वहं ते ह्यवरजा दीना हतसुता प्रभो ।
दातुमर्हसि मन्दाया अङ्गेमां चरमां प्रजाम् ॥६॥


ननु-अहम् ते हि-अवरजा undoubtedly, I yours certainly younger sister
दीना हत-सुता प्रभो miserable, as sons are killed, O lord!
दातुम्-अर्हसि मन्दाया to give me you are capable, to the helpless,
अङ्ग-इमाम् चरमाम् प्रजाम् O dear! this last progeny
श्री शुक उवाच - Shree Shuka said -

उपगुह्यात्मजामेवं रुदत्या दीनदीनवत् ।
याचितस्तां विनिर्भर्त्स्य हस्तादाचिच्छिदे खल: ॥७॥


उपगुह्य-आत्मजाम्-एवम् hugging the daughter, and,
रुदत्या दीन-दीन-वत् crying sorrowfully the helpless
याचित:-ताम् विनिर्भर्त्स्य begged (by her) her rebuking
हस्तात्-आचिच्छिदे खल: from (her) hand snatched the wicked one

तां गृहीत्वा चरणयोर्जातमात्रां स्वसु: सुताम् ।
अपोथयच्छिलापृष्ठे स्वार्थोन्मूलितसौहृद: ॥८॥


ताम् गृहीत्वा चरणयो:- her seizing by the feet
जात-मात्राम् स्वसु: सुताम् born just, the cousin's daughter
अपोथयत्-शिला-पृष्ठे smashed on a slab's surface
स्वार्थ-उन्मूलित-सौहृद: by self-interest uprooted affection

सा तत्-हस्तात् समुत्पत्य सद्यो देव्यम्बरं गता ।
अदृश्यतानुजा विष्णो: सायुधाष्टमहाभुजा ॥९॥


सा तत्-हस्तात् समुत्पत्य she from his hand getting away,
सद्य: देवी-अम्बरम् गता immediately, the goddess to the heavens rose
अदृश्यत-अनुजा विष्णो: was seen the younger sister of Vishnu (Krishna)
स-आयुध-अष्ट-महा-भुजा with weapons in eight mighty arms

दिव्यस्रगम्बरालेपरत्नाभरणभूषिता ।
धनु:शूलेषुचर्मासिशङ्खचक्रगदाधरा ॥१०॥


दिव्य-स्रक्-अम्बर-आलेप ethereal garland, garments, sandal-paste,
रत्न-आभरण-भूषिता gem ornaments adorned
धनु:-शूल-इषु-चर्म- bow, pike, arrow, shield,
असि-शङ्ख-चक्र-गदा-धरा sword, conch, discus, mace wielding

सिद्धचारणगन्धर्वैप्सर:किन्नरोरगै: ।
उपाहृतोरुबलिभि: स्तूयमानेदमब्रवीत् ॥११॥


सिद्ध-चारण-गन्धर्वै:- Siddha, Chaarana, Gandharva,
अप्सर:-किन्नर-उरगै: Apsaras, Kinnara, Naagas,
उपाहृत-उरु-बलिभि: bringing many gifts
स्तूयमाना-इदम्-अब्रवीत् being sung the praises, this said

किं मया हतया मन्द जात: खलु तवान्तकृत् ।
यत्र क्व वा पूर्वशत्रुर्मा हिंसी: कृपणान् वृथा ॥१२॥


किम् मया हतया मन्द What by me killing, O Fool!
जात: खलु तव-अन्त-कृत् is born surely, your end causer
यत्र क्व वा पूर्व-शत्रु:- somewhere other or, former enemy
मा हिंसी: कृपणान् वृथा do not kill the helpless in vain

इति प्रभाष्य तं देवी माया भगवती भुवि ।
बहुनामनिकेतेषु बहुनामा बभूव ह ॥१३॥


इति प्रभाष्य तम् देवी thus saying to him, the Goddess
माया भगवती भुवि Maayaa (disappeared) a deity on the earth
बहु-नाम-निकेतेषु in many named shrines
बहु-नामा बभूव ह in many forms remained indeed

तयाभिहितमाकर्ण्य कंस: परमविस्मित: ।
देवकीं वसुदेवं च विमुच्य प्रश्रितोऽब्रवीत् ॥१४॥


तया-अभिहितम्-आकर्ण्य by her spoken, hearing
कंस: परम-विस्मित: Kansa, highly amazed
देवकीम् वसुदेवम् च Devaki and Vasudeva
विमुच्य प्रश्रित:-अब्रवीत् releasing, humbly said

अहो भगिन्यहो भाम मया वां बत पाप्मना ।
पुरुषाद इवापत्यं बहवो हिंसिता: सुता: ॥१५॥


अहो भगिनि-अहो भाम O Cousin! O Brother-in-law!
मया वाम् बत पाप्मना by me of you both , surely sinful
पुरुषाद इव-अपत्यम् an ogre like, progeny
बहव: हिंसिता: सुता: many killed sons

स त्वहं त्यक्तकारुण्यस्त्यक्तज्ञातिसुहृत् खल: ।
काँल्लोकान् वै गमिष्यामि ब्रह्महेव मृत: श्वसन् ॥१६॥


स: तु-अहम् त्यक्त-कारुण्य:- that indeed, I, given up compassion,
त्यक्त-ज्ञाति-सुहृत् खल: given up kinsmen, friends, wicked
कान्-लोकान् वै गमिष्यामि which realms certainly, will go to,
ब्रह्म-हा-इव मृत: श्वसन् Braahmana killer, like dead breathing

दैवमप्यनृतं वक्ति न मर्त्या एव केवलम् ।
यद्विश्रम्भादहं पाप: स्वसुर्निहतवाञ्छिशून् ॥१७॥


दैवम्-अपि-अनृतम् वक्ति gods also untruth speak
न मर्त्या: एव केवलम् not mortals only alone
यत्-विश्रम्भात्-अहम् पाप: which believing, I, the sinner
स्वसु:-निहतवान्-शिशून् of my cousin killed the children

मा शोचतं महाभागावात्मजान् स्वकृतम्भुज: ।
जन्तवो न सदैकत्र दैवाधीनास्तदाऽऽसते ॥१८॥


मा शोचतम् महाभागौ- Do not lament, You both blessed souls!
आत्मजान् स्व-कृतम्-भुज: Your sons, own (past) deeds bear
जन्तव: न सदा-एकत्र the beings not always together (live)
दैव-आधीना:-तत्-आसते destiny controlled that is

भुवि भौमानि भूतानि यथा यान्त्यपयान्ति च ।
नायमात्मा तथैतेषु विपर्येति यथैव भू: ॥१९॥


भुवि भौमानि भूतानि on the earth, material objects
यथा यान्ति-अपयान्ति च just as go and come
न-अयम्-आत्मा तथा-एतेषु not this soul, like that,
विपर्येति यथा-एव भू: in these changes, like the earth

यथानेवंविदो भेदो यत आत्मविपर्यय: ।
देहयोगवियोगौ च संसृतिर्न निवर्तते ॥२०॥


यथा न-एवम्-विद: भेद: so that, not such type of difference
यत: आत्म-विपर्यय: by which soul (seems) different
देह-योग-वोयोगौ च body coming and going
संसृति:-न निवर्तते transmigration is not rid of

तस्माद् भद्रे स्वतनयान् मया व्यापादितानपि ।
मानुशोच यत: सर्व: स्वकृतं विन्दतेऽवश: ॥२१॥


तस्माद् भद्रे स्व-तनयान् therefore, O noble lady! own sons
मया व्यापादितान्-अपि by me killed though
मा-अनुशोच यत: सर्व: do not grieve, because, everyone
स्व-कृतम् विन्दते-अवश: own deeds (results) suffer helplessly

यावद्-हतोऽस्मि हन्तास्मीत्यात्मानं मन्यतेऽस्वदृक् ।
तावत्तदभिमान्यज्ञो बाध्यबाधकतामियात् ॥२२॥


यावद्-हत:-अस्मि until, killed (I) am
हन्ता-अस्मि-इति- killer (I) am, thus,
आत्मानम् मन्यते-अ-स्व-दृक् self understands, the non-self knower,
तावत्-तत्-अभिमानी-अज्ञ: till then, that believing, the fool
बाध्य-बाधकताम्-इयात् to the victim and culprit identifies with

क्षमध्वं मम दौरात्म्यं साधवो दीनवत्सला: ।
इत्युक्त्वाश्रुमुख: पादौ श्याल: स्वस्रोरथाग्रहीत् ॥२३॥


क्षमध्वम् मम दौरात्म्यम् Do pardon my wickedness
साधव: दीन-वत्सला: the noble are compassionate to the afflicted
इति-उक्त्वा-अश्रुमुख: पादौ so saying, tear faced, the feet,
श्याल: स्वस्रो:-अथ-अग्रहीत् the brother-in-law (Kansa) of the cousin then
श्याल: स्वस्रो:-अथ-अग्रहीत् the brother-in-law (Kansa) of the cousin then held

मोचयामास निगडाद् विश्रब्ध: कन्यकागिरा ।
देवकीं वसुदेवं च दर्शयन्नात्मसौहृदम् ॥२४॥


मोचयामास निगडाद् set free of the chains
विश्रब्ध: कन्यका-गिरा reassured by the girl's words
देवकीम् वसुदेवम् च Devaki and Vasudeva
दर्शयन्-आत्म-सौहृदम् expressing his affection

भ्रातु: समनुतप्तस्य क्षान्त्वा रोषं च देवकी ।
व्यसृजद् वसुदेवश्च प्रहस्य तमुवाच ह ॥२५॥


भ्रातु: समनुतप्तस्य brother's repenting
क्षान्त्वा रोषम् च देवकी anger overcoming and Devaki
व्यसृजद् वसुदेव:-च excused Vasudeva and
प्रहस्य तम्-उवाच ह smilingly to him said, indeed

एवमेतन्महाभाग यथा वदसि देहिनाम् ।
अज्ञानप्रभवाहंधी: स्वपरेति भिदा यत: ॥२६॥


एवम्-एतत्-महाभाग such this is, O Highly blessed One!
यथा वदसि देहिनाम् As you say of the beings
अज्ञान-प्रभव-अहम्-धी: ignorance impelled ego minded
स्व-पर-इति भिदा यत: self and other thus, differentiates by which

शोकहर्षभयद्वेषलोभमोहमदान्विता: ।
मिथो घ्नन्तं न पश्यन्ति भावैर्भावं पृथग्दृश: ॥२७॥


शोक-हर्ष-भय-द्वेष- grief, delight, fear, animosity,
लोभ-मोह-मद-अन्विता: greed, infatuation, pride impelled by
मिथ: घ्नन्तम् न पश्यन्ति mutually killed, do not perceive,
भावै:-भावम् पृथक्-दृश: by beings, the beings, the differentiating perceiver
श्री शुक उवाच - Shree Shuka said -

कंस एवं प्रसन्नाभ्यां विशुद्धं प्रतिभाषित: ।
देवकीवसुदेवाभ्यामनुज्ञातोऽविशद् गृहम् ॥२८॥


कंस: एवम् प्रसन्नाभ्याम् Kansa, thus, by the pleased
विशुद्धम् प्रतिभाषित: without malice addressed
देवकी-वसुदेवाभ्याम्- by Devaki and Vasudeva,
अनुज्ञात:-अविशद् गृहम् permitted, returned to his palace

तस्यां रात्र्यां व्यतीतायां कंस आहूय मन्त्रिण: ।
तेभ्य आचष्ट तत् सर्वं यदुक्तं योगनिद्रया ॥२९॥


तस्याम् रात्र्याम् व्यतीतायाम् that night, having passed,
कंस: आहूय मन्त्रिण: Kansa summoned the counsellors
तेभ्य आचष्ट तत् सर्वम् to them related that all
यत्-उक्तम् योग-निद्रया what was said by Yoga-nidraa

आकर्ण्य भर्तुर्गदितं तमूचुर्देवशत्रव: ।
देवान् प्रति कृतामर्षा दैतेया नातिकोविदा: ॥३०॥


आकर्ण्य भर्तु:-गदितम् hearing master's spoken (words)
तम्-ऊचु:-देव-शत्रव: to him said the gods' enemies
देवान् प्रति कृत-आमर्षा: towards the gods holding resentment
दैतेया: न-अति-कोविदा: Diti's progeny (the Daityas) not very clever

एवं चेत्तर्हि भोजेन्द्र पुरग्रामव्रजादिषु ।
अनिर्दशान् निर्दशांश्च हनिष्यामोऽद्य वै शिशून् ॥३१॥


एवम् चेत्-तर्हि भोजेन्द्र this if it is, then, O King of the Bhojas!
पुर-ग्राम-व्रज-आदिषु in towns, villages, cow-herd sheds, and others
अनिर्दशान् निर्दशान्-च more than that, and of ten days (old)
हनिष्याम:-अद्य वै शिशून् will kill today certainly the children

किमुद्यमै: करिष्यन्ति देवा: समरभीरव: ।
नित्यमुद्विग्नमनसो ज्याघोषैर्धनुषस्तव ॥३२॥


किम्-उद्यमै: करिष्यन्ति what of the endeavours will do
देवा: समर-भीरव: the gods from battle shrinking
नित्यम्-उद्विग्न मनस: always anxious minded
ज्या-घोषै:-धनुष:-तव by the string's sound of the bow of your's

अस्यतस्ते शरव्रातैर्हन्यमाना: समन्तत: ।
जिजीविषव उत्सृज्य पलायनपरा ययु: ॥३३॥


अस्यत:-ते शर-व्रातै:- from it (battle field) they, by the arrows' showers
हन्यमाना: समन्तत: assailed from all sides
जिजीविषव anxious for life,
उत्सृज्य पलायनपरा ययु: deserting, escaping fled

केचित् प्राञ्जलयो दीना न्यस्तशस्त्रा दिवौकस: ।
मुक्तकच्छशिखा: केचिद् भीता: स्म इति वादिन: ॥३४॥


केचित् प्राञ्जलय: दीना: some folding hands, miserable,
न्यस्त-शस्त्रा: दिवौकस: laying down arms, the gods
मुक्त-कच्छ-शिखा: केचित् with untied lion cloth ends, knots of hair, some,
भीता: स्म इति वादिन: afraid we are, thus say

न त्वं विस्मृतशस्त्रास्त्रान् विरथान् भयसंवृतान् ।
हंस्यन्यासक्तविमुखान् भग्नचापानयुध्यत: ॥३५॥


न त्वम् विस्मृत-शस्त्र-अस्त्रान् not you, forgotten the weapons and arms
विरथान् भय-संवृतान् the non-chariot ones, by fear overcome,
हंसि-अन्यासक्त विमुखान् strike, fleeing have turned their backs
भग्न-चापान्-अयुध्यत: with broken bows, the non-fighting

किं क्षेमशूरैर्विबुधैरसंयुगविकत्थनै: ।

रहोजुषा किं हरिणा शम्भुना वा वनौकसा ।
किमिन्द्रेणाल्पवीर्येण ब्रह्मणा वा तपस्यता ॥३६॥


किम् क्षेम-शूरै:-विबुधै:- what (fear of) in safety valiant gods
असंयुग-विकत्थनै: out of battle fields, boastful
रह:-जुषा किम् हरिणा in seclusion what by Vishnu,
शम्भुना वा वनौकसा Shiva, or in woods the dweller
किम्-इन्द्रेण-अल्प-वीर्येण what of Indra, of poor strength
ब्रह्मणा वा तपस्यता Brahmaa or the ascetic

तथापि देवा: सापत्न्यान्नोपेक्ष्या इति मन्महे ।
ततस्तन्मूलखनने नियुङ्क्ष्वास्माननुव्रतान् ॥३७॥


तथा-अपि देवा: सापत्न्यात्- and also the gods, from the enemies,
न-उपेक्ष्या इति मन्महे not be ignored, this we think
तत:-तत्-मूल-खनने therefore, their roots in digging away
नियुङ्क्ष्व-अस्मान्-अनुव्रतान् employ us the faithful servants

यथाऽऽमयोऽङ्गे समुपेक्षितो नृभिर्न शक्यते रूढपदश्चिकित्सितुम् ।
यथेन्द्रियग्राम उपेक्षितस्तथा रिपुर्महान् बद्धबलो न चाल्यते ॥३८
यथा-आमय:-अङ्गे just as disease in the body
समुपेक्षित: नृभि:- ignored by men
न शक्यते रूढ-पद:- is not possible, deep rooted,
चिकित्सितुम् to be remedied,
यथा-इन्द्रिय-ग्राम just as the senses' hosts
उपेक्षित:-तथा neglected, like that
रिपु:-महान् the enemy strong
बद्ध-बल: न चाल्यते having grown mighty is not dislodged

मूलं हि विष्णुर्देवानां यत्र धर्म: सनातन: ।
तस्य च ब्रह्म गोविप्रास्तपो यज्ञा:सदक्षिणा: ॥३९॥


मूलम् हि विष्णु:-देवानाम् the root indeed is Vishnu of the gods
यत्र धर्म: सनातन: where the righteousness eternal is
तस्य च ब्रह्म गो-विप्रा:- His and is the Vedas, the cows, Braahmanas,
तप: यज्ञा:-सदक्षिणा: asceticism sacrifices with fees

तस्मात् सर्वात्मना राजन् ब्राह्मणान् ब्रह्मवादिन: ।
तपस्विनो यज्ञशीलान् गाश्च हन्मो हविर्दुघा: ॥४०॥


तस्मात् सर्वात्मना राजन् therefore, by all means, O King!
ब्राह्मणान् ब्रह्म-वादिन: the Braahmanas, the expounders of the Vedas
तपस्विन: यज्ञशीलान् the ascetics, the sacrifice performers
गा:-च हन्म: हवि:-दुघा: cows and will kill, sacrifice materials providers

विप्रा गावश्च वेदाश्च तप: दम: शम: ।
श्रद्धा दया तितिक्षा च क्रतवश्च हरेस्तनू: ॥४१॥


विप्रा: गाव:-च वेदा:-च Braahmanas, cows, and Vedas, and
तप: दम: शम: asceticism, self-control, discipline
श्रद्धा दया तितिक्षा reverence, compassion, endurance
च क्रतव:-च हरे:-तनू: and sacrifices and are Shree Hari's embodiments

स हि सर्वसुराध्यक्षो ह्यसुरद्विड् गुहाशय: ।

तन्मूला देवता: सर्वा: सेश्वरा: सचतुर्मुखा: ।
अयं वै तद्वधोपायो यदृषीणां विहिंसनम् ॥४२॥


स: हि सर्व-सुर-अध्यक्ष: He indeed of all the gods is The Ruler
हि-असुर-द्विड् and certainly of the demons the enemy
गुहाशय: of the hearts the Indweller
तत्-मूला: देवता: सर्वा: He is The root of the gods all,
स-ईश्वरा: स-चतुर्मुखा: along with Shiva, along with Brahmaa
अयम् वै तत्-वध-उपाय: this surely is, Him to kill, the means
यत्-ऋषीणाम् विहिंसनम् that, of the sages the slaughter
श्री शुक उवाच - Shree Shuka said -

एवं दुर्मन्त्रिभि: कंस: सह सम्मन्त्र्य दुर्मति: ।
ब्रह्महिंसां हितं मेने कालपाशावृतोऽसुर: ॥४३॥


एवम् दुर्मन्त्रिभि: कंस: in this manner, by the evil counsellors, Kansa
सह सम्मन्त्र्य दुर्मति: with, well discussed, the evil minded
ब्रह्म-हिंसाम् हितम् मेने Braahmanas' killing for welfare understood
काल-पाश-आवृत:-असुर: by the Time snare bound demon

सन्दिश्य साधुलोकस्य कदने कदनप्रियान् ।
कामरूपधरान् दिक्षु दानवान् गृहमाविशत् ॥४४॥


सन्दिश्य साधु-लोकस्य commanding of the righteous peoples'
कदने कदन-प्रियान् oppression, the prosecution fond of
काम-रूप-धरान् दिक्षु desired form assumers, all around,
दानवान् गृहम्-आविशत् the demons, to the palace retired

ते वै रज: प्रकृतयस्तमसा मूढचेतस: ।
सतां विद्वेषमाचेरुरारादागतमृत्यव: ॥४५॥


ते वै रज:-प्रकृतय:- they, indeed, of Raajasic disposition,
तमसा मूढ-चेतस: by Tamas dumb minded
सताम् विद्वेषम्-आचेरु:- the virtuous inimically acted,
आरात्-आगत-मृत्यव: near by approaching deaths

आयु: श्रियं यशो धर्मं लोकानाशिष एव च ।
हन्ति श्रेयांसि सर्वाणि पुंसो महदतिक्रम: ॥४६॥


आयु: श्रियम् यश: धर्मम् life, fortune, glory, religious merit,
लोकान्-आशिष: एव च the higher realms, desired objects also and
हन्ति श्रेयांसि सर्वाणि are lost the blessings all
पुंस: महत्-अतिक्रम: of men, by the exalted souls' over-riding
श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां दशमस्कन्धे पूर्वार्धे चतुर्थ: अध्याय: ॥४॥ Thus ends the fourth discourse in the first half of Book Ten of the

श्री शुक उवाच - Shree Shuka said -

नन्दस्त्वात्मज उत्पन्ने जाताह्लादो महामना: ।
आहूय विप्रान् वेदज्ञान् स्नात: शुचिरलङ्कृत: ॥१॥


नन्द:-तु-आत्मजे उत्पन्ने Nanda, indeed, on son's having born
जात-आह्लाद: महामना: was full of rejoice, the high souled,
आहूय विप्रान् वेदज्ञान् called for Braahmanas, the Veda knowers
स्नात: शुचि:-अलङ्कृत: bathed, was purified and was adorned

वाचयित्वा स्वस्त्ययनं जातकर्मात्मजस्य वै ।
कारयामास विधिवत् पितृदेवार्चनं तथा ॥२॥


वाचयित्वा स्वस्ति-अयनम् (he) made to be read benedictory hymns
जात-कर्म-आत्मजस्य वै birth rituals of the sons, certainly,
कारयामास विधिवत् made to be done in proper procedure
पितृ-देव-अर्चनम् तथा of the mane's and gods' worship

धेनूनां नियुते प्रादाद् विप्रेभ्य: समलङ्कृते ।
तिलाद्रीन् सप्त रत्नौघशातकौम्भाम्बरावृतान् ॥३॥


धेनूनाम् नियुते प्रादाद् of cows two lakhs, gave
विप्रेभ्य: समलङ्कृते to the Braahmanas, well adorned
तिल-अद्रीन् सप्त sesam mountain like heaps seven
रत्न-औघ-शातकौम्भ- gems studded golden
अम्बर-आवृतान् covers covered with

कालेन स्नानशौचाभ्यां संस्कारैस्तपसेज्यया ।
शुध्यन्ति दानै: सन्तुष्ट्या द्रव्याण्यात्माऽऽत्मविद्यया ॥४॥


कालेन स्नान-शौचाभ्याम् in time, by bathing, washing,
संस्कारै:-तपसा-इज्यया sacraments, asceticism, sacrificial rites,
शुध्यन्ति दानै: सन्तुष्ट्या are purified by charity and contentment,
द्रव्याणि- आत्मा-आत्म-विद्यया material objects, soul by self-knowledge

सौमङ्गल्यगिरो विप्रा: सूतमागधवन्दिन: ।
गायकाश्च जगुर्नेदुर्भेर्यो दुन्दुभयो मुहु: ॥५॥


सौमङ्गल्य-गिर: विप्रा: benedictory words (uttered) the Braahmanas
सूत-मागध-वन्दिन: the Soota, Magadhas, Vandis
गायका:-च जगु:-नेदु:-भेर्य: and singers sang, were sounded kettle drums
दुन्दुभय: मुहु: and trumpets, again and again

व्रज: सम्मृष्टसंसिक्तद्वाराजिरगृहान्तर: ।
चित्रध्वजपताकास्रक्चैलपल्लवतोरणै: ॥६॥


व्रज: सम्मृष्ट-संसिक्त- Vraja was cleaned, water sprinkled
द्वार-अजिर-गृह-अन्तर: on doorways, courtyards, houses interiors,
चित्र-ध्वज-पताका-स्रक्- by various flags, festoons, garlands
चैल-पल्लव-तोरणै: of cloth, leaves arches

गावो वृषा वत्सतरा हरिद्रातैलरूषिता: ।
विचित्र धातुबर्हस्रग्वस्त्रकाञ्चनमालिन: ॥७॥


गाव: वृषा: वत्सतरा: cows, bulls, the grown up calves,
हरिद्रा-तैल-रूषिता: with turmeric and oil were smeared
विचित्र धातु-बर्ह-स्रक्- with strange metal, peacock feathers, garlands,
वस्त्र काञ्चन-मालिन: cloth, gold necklaces (decked)

महार्हवस्त्राभरणकञ्चुकोष्णीषभूषिता: ।
गोपा: समाययू राजन् नानोपायनपाणय: ॥८॥


महार्ह-वस्त्र-आभरण- in costly clothes, jewels,
कञ्चुक-उष्णीष-भूषिता: coats, turbans adorned
गोपा: समाययू राजन् the cowherds came together, O King!
नाना-उपायन-पाणय: various gifts carrying

गोप्यश्चाकर्ण्य मुदिता यशोदाया: सुतोद्भवम् ।
आत्मानं भूषयाञ्चक्रुर्वस्त्राकल्पाञ्जनादिभि: ॥९॥


गोप्य:-च-आकर्ण्य मुदिता: the Gopis and hearing of, delighted,
यशोदाया: सुत-उद्भवम् Yashoda's son's birth
आत्मानम् भूषयान्-चक्रु:- self adornment started
वस्त्र-आकल्प-अञ्जन-आदिभि: with clothes, ornaments collyrium and others

नवकुङ्कुमकिञ्जल्कमुखपङ्कजभूतय: ।
बलिभिस्त्वरितं जग्मु: पृथुश्रोण्यश्चलत्कुचा: ॥१०॥


नव-कुङ्कुम-किञ्जल्क- fresh sandal and saffron paste
मुख-पङ्कज-भूतय: face lotus like
बलिभि:-त्वरितम् जग्मु: with the gifts in haste walked,
पृथु-श्रोण्य:-चलत्-कुचा: with bulky buttocks and shaking breasts

गोप्य: सुमृष्टमणिकुण्डलनिष्ककण्ठ्यश्चित्राम्बरा: पथि शिखाच्युतमाल्यवर्षा: ।
नन्दालयं सवलया व्रजतीर्विरेजुर्व्यालोल कुण्डलपयोधरहारशोभा: ॥११॥


गोप्य: सुमृष्ट-मणि-कुण्डल the Gopis with shining gem ear-rings,
निष्क-कण्ठ्य:-चित्र-अम्बरा: golden necklaces, various clothes
पथि शिखा-च्युत माल्य-वर्षा: on the way, from hair falling garland showers
नन्द-आलयम् सवलया to Nanda's house, with bangles
व्रजती:-विरेजु:-व्यालोल- going, were charming, shaking
कुण्डल-पयोधर-हार-शोभा: the ear-rings, the breasts with necklaces' lustre

ता आशिष: प्रयुञ्जानाश्चिरं पाहीति बालके ।
हरिद्राचूर्णतैलाद्भि: सिञ्चन्त्यो जनमुज्जगु: ॥१२॥


ता: आशिष: प्रयुञ्जाना:- they, blessings giving
चिरम् पाहि-इति बालके 'Long save', thus on the child,
चिरम् पाहि-इति बालके
हरिद्रा-चूर्ण-तैल-अद्भि: turmeric powder, oil and water
सिञ्चन्त्य: जनम्-उत्-जगु: sprinkling on the people, loudly sang

अवाद्यन्त विचित्राणि वादित्राणि महोत्सवे ।
कृष्णे विश्वेश्वरेऽनन्ते नन्दस्य व्रजमागते ॥१३॥


अवाद्यन्त विचित्राणि were played various
वादित्राणि महोत्सवे musical instruments during the great celebration
कृष्णे विश्व-ईश्वरे-अनन्ते on Krishna's the World's Ruler's, The Eternal's
नन्दस्य व्रजम्-आगते to Nanda's Vraja having come

गोपा: परस्परं हृष्टा दधिक्षीरघृताम्बुभि: ।
आसिञ्चन्तो विलिम्पन्तो नवनीतैश्च चिक्षिपु: ॥१४॥


गोपा: परस्परम् हृष्टा: the Gopas on each other, very delighted,
दधि-क्षीर-घृत-अम्बुभि: with curds, milk, ghee, water
आसिञ्चन्त: विलिम्पन्त: drenching and smearing
नवनीतै:-च चिक्षिपु: butter and hurled

नन्दो महामनास्तेभ्यो वासोऽलङ्कारगोधनम् ।
सूतमागधवन्दिभ्यो येऽन्ये विद्योपजीविन: ॥१५॥


नन्द: महामना:-तेभ्य: Nanda, the high souled, for them,
वास:-अलङ्कार-गो-धनम् clothes, ornaments, cows, wealth,
सूत-मागध-वन्दिभ्य: to the Sutas, Magadhas, Vandis,
ये-अन्ये विद्या-उपजीविन: to those others, by the knowledge earners

तैस्तै कामैरदीनात्मा यथोचितमपूजयत् ।
विष्णोराराधनार्थाय स्वपुत्रस्योदयाय च ॥१६॥


तै:-तै: कामै:-अदीन-आत्मा by those all desired, liberal minded (Nanda)
यथा-उचितम्-अपूजयत् suitably honoured
विष्णो:-आराधन-अर्थाय for Vishnu's propitiating purpose
स्व-पुत्रस्य-उदयाय च own son's wellbeing and

रोहिणी च महाभागा नन्दगोपाभिनन्दिता ।
व्यचरद् दिव्यवास:स्रक्कण्ठाभरणभूषिता ॥१७॥


रोहिणी च महाभागा Rohini and the highly blessed,
नन्द-गोप-अभिनन्दिता by Nanda, the chief Gopa felicitated
व्यचरद् दिव्य-वास:- roamed with divine clothes,
स्रक्-कण्ठ-आभरण-भूषिता garland and necklace adorned

तत आरभ्य नन्दस्य व्रज: सर्वसमृद्धिमान् ।
हरेर्निवासात्मगुणै रमाक्रीडमभून्नृप ॥१८॥


तत: आरभ्य नन्दस्य व्रज: from then starting Nanda's Vraja
सर्व-समृद्धिमान् was all prosperous
हरे:-निवास-आत्म-गुणै: by Shree Hari's residence's inherent qualities
रमा-क्रीडम्-अभूत्-नृप Rama's playground became, O King!

गोपान् गोकुलरक्षायां निरूप्य मथुरां गत: ।
नन्द: कंसस्य वार्षिक्यं करं दातुं कुरूद्वह ॥१९॥


गोपान् गोकुल-रक्षायाम् the Gopas, inGokul's security
निरूप्य मथुराम् गत: employing, to Mathura went
नन्द: कंसस्य वार्षिक्यम् करम् Nanda, of Kansa, the yearly tax
दातुम् कुरूद्वह to pay, O Scion of the Kurus!

वसुदेव उपश्रुत्य भ्रातरं नन्दमागतम् ।
ज्ञात्वा दत्तकरं राज्ञे ययौ तदवमोचनम् ॥२०॥


वसुदेव उपश्रुत्य Vasudeva hearing
भ्रातरम् नन्दम्-आगतम् of brother Nanda's coming,
ज्ञात्वा दत्त-करम् राज्ञे and knowing had given the tax to the king,
ययौ तत्-अवमोचनम् went to his camp

तं दृष्ट्वा सहसोत्थाय देह: प्राणमिवागतम् ।
प्रीत: प्रियतमं दोर्भ्यां सस्वजे प्रेमविह्वल: ॥२१॥


तम् दृष्ट्वा सहसा-उत्थाय him seeing, suddenly got up,
देह: प्राणम्-इव-आगतम् to a body, consciousness like returned
प्रीत: प्रियतमम् दोर्भ्याम् सस्वजे delighted most beloved, with both arms
प्रीत: प्रियतमम् दोर्भ्याम् सस्वजे delighted most beloved, with both arms embraced
प्रेम-विह्वल: with affection overwhelmed

पूजित: सुखमासीन: पृष्ट्वानामयमादृत: ।
प्रसक्तधी: स्वात्मजयोरिदमाह विशाम्पते ॥२२॥


पूजित: सुखम्-आसीन: welcomed, comfortably seated
पृष्ट्वा-अनामयम्-आदृत: asked after his health, and honoured
प्रसक्त-धी: स्व-आत्मजयो:- attached mind to own sons
इदम्-आह विशाम्पते this said, O King!

दिष्ट्याभ्रात: प्रवयसा इदानीमप्रजस्य ते ।
प्रजाशाया निवृत्तस्य प्रजा यत् समपद्यत ॥२३॥


दिष्ट्या-भ्रात: प्रवयसा 'By good luck, O Brother! beyond age,
दिष्ट्या-भ्रात: प्रवयसा
इदानीम्-अप्रजस्य ते now, issueless your
प्रजा-आशाया निवृत्तस्य of issue's hope given up,
प्रजा यत् समपद्यत issue in that, is begotten

दिष्ट्या संसारचक्रेऽस्मिन् वर्तमान: पुनर्भव: ।
उपलब्धो भवानद्य दुर्लभं प्रियदर्शनम् ॥२४॥


दिष्ट्या संसारचक्रे-अस्मिन् by good fortune, in the material whirligig this
वर्तमान: पुनर्भव: is present rebirth
उपलब्ध: भवान्-अद्य obtained your are today
दुर्लभम् प्रिय-दर्शनम् rare is the beloveds' meeting

नैकत्र प्रियसंवास: सुहृदां चित्रकर्मणाम् ।
ओघेन व्यूह्यमानानां प्लवानां स्रोतसो यथा ॥२५॥


न-एकत्र प्रिय-संवास: not at one place living
सुहृदाम् चित्र-कर्मणाम् of friends, in various occupations
ओघेन व्यूह्यमानानाम् by the current swept
प्लवनाम् स्रोतस: यथा wooden twigs planks, flowing in the river, like

कच्चित् पशव्यं निरुजं भूर्यम्बुतृणवीरुधम् ।
बृहद्वनं तदधुना यत्रास्से त्वं सुहृद्वृत: ॥२६॥


कच्चित् पशव्यम् निरुजम् is it, for the cattle the fodder, free from disease,
भूरि-अम्बु-तृण-वीरुधम् enough water, grass, plants
बृहत्-वनम् तत्-अधुना in Vrindaavana, that now
यत्र-आस्से त्वम् सुहृद्-वृत: where live you by kith and kin surrounded

भ्रातर्मम सुत: कच्चिन्मात्रा सह भवद्व्रजे ।
तातं भवन्तं मन्वानो भवद्भ्यामुपलालित: ॥२७॥


भ्रात:-मम सुत: कच्चित्-मात्रा 'O Brother mine! son is it mother
भ्रात:-मम सुत: कच्चित्-मात्रा
सह भवद्-व्रजे with in your Vraja
तातम् भवन्तम् मन्वान: father you understanding
भवद्भ्याम्-उपलालित: by you both is nurtured

पुंसस्त्रिवर्गो विहित: सुहृदो ह्यनुभावित: ।
न तेषु क्लिश्यमानेषु त्रिवर्गोऽर्थाय कल्पते ॥२८॥


पुंस:-त्रि-वर्ग: विहित: of the humans, the three pursuits recommended
सुहृद: हि-अनुभावित: with kith and kin indeed shared with
न तेषु क्लिश्यमानेषु not in them trouble creating
त्रि-वर्ग:-अर्थाय कल्पते the three are for benefit
नन्द उवाच - Nanda said -

अहो ते देवकीपुत्रा: कंसेन बहवो हता: ।
एकावशिष्टावरजा कन्या सापि दिवं गता ॥२९॥


अहो ते देवकी-पुत्रा: Alas! your and Devaki's sons
कंसेन बहव: हता: by Kansa many are killed
एका-अवशिष्टा-अवरजा कन्या one left, the youngest daughter
सा-अपि दिवम् गता she also ascended to heaven

नूनं ह्यदृष्टनिष्ठोऽयमदृष्टपरमो जन: ।
अदृष्टमात्मनस्तत्त्वं यो वेद न स मुह्यति ॥३०॥


नूनम् हि-अदृष्ट-निष्ठ:- without a doubt, indeed, on destiny dependent
अयम्-अदृष्ट-परम: जन: is this (being), by destiny is controlled a person
अदृष्टम्-आत्मन:-तत्त्वम् destiny is the self, this truth
य: वेद न स: मुह्यति who knows, not he is infatuated
वसुदेव उवाच - Vasudeva said -

करो वै वार्षिको दत्तो राज्ञे दृष्टा वयं च व: ।
नेह स्थेयं बहुतिथं सन्त्युत्पाताश्च गोकुले ॥३१॥


करो वै वार्षिक: दत्त: राज्ञे tax actually annual is given to the king
दृष्टा वयम् च व: are seen by us and you
न-इह स्थेयम् बहु-तिथं not here should stay for long time
सन्ति-उत्पाता:-च गोकुले are many incidents notorious and in Gokula
श्री शुक उवाच - Shree Shuka said -

इति नन्दादयो गोपा: प्रोक्तास्ते शौरिणा ययु: ।
अनोभिरनडुद्युक्तैस्तमनुज्ञाप्य गोकुलम् ॥३२॥


इति नन्द-आदय: गोपा: thus Nanda and other Gopas
प्रोक्ता:-ते शौरिणा ययु: told they, by Vasudeva, went
अनोभि:-अनडुद्-युक्तै:- by bullocks carts attached
तम्-अनुज्ञाप्य गोकुलम् him letting know to Gokula
श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां दशमे स्कन्धे पूर्वार्धे नन्दवसुदेवसंगमो नाम
पञ्चम: अध्याय: ॥५॥


श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां दशमे स्कन्धे पूर्वार्धे नन्दवसुदेवसंगमो नाम
पञ्चम: अध्याय: ॥५॥ Thus ends the fifth discourse entitled 'The meeting of Nanda and

श्री शुक उवाच - Shree Shuka said -

नन्द: पथि वच: शौरेर्न मृषेति विचिन्तयन् ।
हरिं जगाम शरणमुत्पातागमशङ्कित: ॥१॥


नन्द: पथि वच: शौरे:- Nanda, on the way, words of Shauree,
न मृषा-इति विचिन्तयन् not false are, thus pondering
हरिम् जगाम शरणम्- to Lord Shree Hari went as refuge
उत्पात-आगम-शङ्कित: of unpleasant incidents coming apprehensive

कंसेन प्रहिता घोरा पूतना बालघातिनी ।
शिशूंश्चचार निघ्नन्ती पुरग्रामब्रजादिषु ॥२॥


कंसेन प्रहिता घोरा by Kansa sent, the terrible
पूतना बाल-घातिनी Pootanaa, the child killer
शिशून्-चचार निघ्नन्ती the children, went about killing
पुर-ग्राम-ब्रज-आदिषु in towns villages, cowherd sheds, and others

न यत्र श्रवणादीनि रक्षोघ्नानि स्वकर्मसु ।
कुर्वन्ति सात्वतां भर्तुर्यातुधान्यश्च तत्र हि ॥३॥


न यत्र श्रवण-आदीनि not where, listening to, and other
रक्ष:-घ्नानि स्व-कर्मसु the demons' killing in own activities
कुर्वन्ति सात्वताम् भर्तु:- do, of the devotees the Protector
यातुधान्य:-च तत्र हि ogresses and there indeed are

सा खेचर्येकदोपेत्य पूतना नन्दगोकुलम् ।
योषित्वा माययाऽऽत्मानं प्राविशत् कामचारिणी ॥४॥


सा खेचरी-एकदा-उपेत्य she, in the sky coursing, once approached,
पूतना नन्द-गोकुलम् Pootanaa, Nanda's Gokula
योषित्वा मायया-आत्मानम् in woman form, by witchcraft self
प्राविशत् काम-चारिणी entered, at will taking forms

तां केशबन्धव्यतिषक्तमल्लिकां बृहन्नितम्बस्तनकृच्छ्रमध्यमाम् ।
सुवाससं कम्पितकर्णभूषणत्विषोल्लसत्कुन्तलमण्डिताननाम् ॥५॥


ताम् केश-बन्ध- her, in the hair braids
व्यतिषक्त-मल्लिकाम् entwined jasmine flowers
बृहत्-नितम्ब-स्तन with bulky hips and breasts
कृच्छ्र-मध्यमाम् and slender waisted,
सु-वाससम् well dressed
कम्पित-कर्ण-भूषण- swinging ear ornaments'
त्विषा-उल्लसत्- brilliance shining with
कुन्तल-मण्डित-आननाम् curly hair, set off her face

वल्गुस्मितापाङ्गविसर्गवीक्षितैर्मनो हरन्तीं वनितां व्रजौकसाम् ।
अमंसताम्भोजकरेण रूपिणीं गोप्य: श्रियं द्रष्टुमिवागतां पतिम् ॥६॥


वल्गु-स्मित- with sweet smile
आपाङ्ग-विसर्ग-वीक्षितै:- sidelong casting glances
मन: हरन्तीम् minds captivating
वनिताम् व्रजौकसाम् to the women of Vraja residing
अमंसत-अम्भोज-करेण seemed by the lotus in hand
रूपिणीम् गोप्य: the lovely, the Gopis
श्रियम् द्रष्टुम्- Laxmi to see
इव-आगताम् पतिम् as if had come husband

बालग्रहस्तत्र विचिन्वती शिशून् यदृच्छया नन्दगृहेऽसदन्तकम् ।
बालं प्रतिच्छन्ननिजोरुतेजसं ददर्श तल्पेऽग्निमिवाहितं भसि ॥७॥


बाल-ग्रह:-तत्र of children The Death, there,
विचिन्वती शिशून् यदृच्छया looking around for infants, by Providence
नन्द-गृहे-असत्-अन्तकम् in Nanda's house, The Destroyer
बालम् प्रतिच्छन्न- the infant covered
निज-उरु-तेजसम् by own great glory
ददर्श तल्पे- saw on the bed
अग्निम्-इव-आहितम् भसि fire like buried in ashes

विबुध्य तां बालकमारिकाग्रहं चराचरात्माऽऽस निमीलितेक्षण: ।
अनन्तमारोपयदङ्कमन्तकं यथोरगं सुप्तमबुद्धिरज्जुधी: ॥८॥


विबुध्य ताम् recognizing her
बालक-मारिका-ग्रहम् the children killer spirit
चर-अचर-आत्मा- of the mobile and immobile The Soul
आस निमीलित-ईक्षण: remained with closed eyes
अनन्तम्-आरोपयत्- The Eternal, placed
अङ्कम्-अन्तकम् on the lap, The Destroyer
यथा-उरगम् सुप्तम्- just as a snake sleeping
अबुद्धि-रज्जु-धी: a foolish (person), as a rope mistaking

तां तीक्ष्णचित्तामतिवामचेष्टितां वीक्ष्यान्तरा कोशपरिच्छदासिवत् ।
वरस्त्रियं तत्प्रभया च धर्षिते निरीक्षमाणे जननी ह्यतिष्ठताम् ॥९॥


ताम् तीक्ष्ण-चित्ताम्- her, the sharp minded
अति-वाम-चेष्टिताम् of very sweet behaviour
वीक्ष्य़-अन्तरा seeing, inside,
कोश-परिच्छद-असि-वत् in scabbard hidden sword like
वर-स्त्रियम् तत्-प्रभया the excellent woman, by her splendour
च धर्षिते निरीक्षमाणे and over-whelmed watching,
जननी हि-अतिष्ठताम् the mothers, just looked on

तस्मिन् स्तनं दुर्जरवीर्यमुल्बणं घोराङ्कमादाय शिशोर्ददावथ ।
गाढं कराभ्यां भगवान् प्रपीड्य तत् प्राणै: समं रोषसम्न्वितोऽपिबत् ॥१०॥


तस्मिन् स्तनम् in his, the breast
दुर्जर-वीर्यम्-उल्बणम् dreadful, deadly poison
घोर-अङ्कम्-आदाय terrible, in the lap taking
शिशो:-ददौ-अथ to the child gave then
गाढम् कराभ्याम् hard with the hands
भगवान् प्रपीड्य The Lord squeezed
तत् प्राणै: समम् her life along with
रोष-सम्न्वित:-अपिबत् with indignation sucked

सा मुञ्च मुञ्चालमिति प्रभाषिणी निष्पीड्यमानाखिलजीवमर्मणी ।
विवृत्य नेत्रे चरणौ भुजौ मुहु: प्रस्विन्नगात्रा क्षिपती रुरोद ह ॥११॥


सा मुञ्च मुञ्च-अलम्-इति she, 'Leave, leave!, enough' thus
प्रभाषिणी निष्पीड्यमाना- saying, wrenched
अखिल-जीव-मर्मणी of all vital parts
विवृत्य नेत्रे with distended eyes,
चरणौ भुजौ मुहु: feet and arms again and again
प्रस्विन्न-गात्रा drenched in sweat the body
क्षिपती रुरोद ह tossing about screamed in fact

तस्या: स्वनेनातिगभीररंहसा साद्रिर्मही द्यौश्च चचाल सग्रहा ।
रसा दिशश्च प्रतिनेदिरे जना: पेतु: क्षितौ वज्रनिपातशङ्कया ॥१२॥


तस्या: स्वनेन-अति-गभीर- by her violent sound the very deep
रंहसा साद्रि:-मही roar, with the mountains the earth
धौ:-च चचाल सग्रहा: the heavens shook with the planets
रसा दिश:-च प्रतिनेदिरे the subterranean worlds and directions echoed
जना: पेतु: क्षितौ people fell on the ground
वज्र-निपात-शङ्कया thunderbolt apprehending

निशाचरीत्थं व्यथितस्तना व्यसुर्व्यादाय केशांस्चरणौ भुजावपि ।
प्रसार्य गोष्ठे निजरूपमास्थिता वज्राहतो वृत्र इवापतन्नृप ॥१३॥


निशाचरी-इत्थम् the demoness, in this manner
व्यथित-स्तना व्यसु:-व्यादाय tormented in the breasts, life giving up
केशान्-चरणौ भुजौ-अपि the hair, legs, arms also
प्रसार्य गोष्ठे spreading out in the courtyard
निज-रूपम्-आस्थिता in own (demonic) form reverted
वज्र-आहत: वृत्र इव- by thunderbolt hit Vritraasura like
आपतत्-नृप fell, O King!

पतमानोऽपि तद्देहस्त्रिगव्यूत्यन्तरद्रुमान् ।
चूर्णयामास राजेन्द्र महदासीत्तदद्भुतम् ॥१४॥


पतमान:-अपि तत्-देह when falling even, that body
त्रि-गव्यूति-अन्तर-द्रुमान् twelve miles within trees
चूर्णयामास राजेन्द्र crushed, O King!
महत्-आसीत्-तत्-अद्भुतम् great was that wonder

ईषामात्रोग्रदंष्ट्रास्यं गिरिकन्दरनासिकम् ।
गण्डशैलस्तनं रौद्रं प्रकीर्णारुणमूर्धजम् ॥१५॥


ईषा-मात्र-उग्र-दंष्ट्र-आस्यम् plough like, fearful toothed face
गिरि-कन्दर-नासिकम् mountain caves (like) nostrils
गण्ड-शैल-स्तनम् रौद्रम् rocks of mountains (like) breasts fierce
प्रकीर्णा:-अरुण-मूर्धजम् scattered coppered hair

अन्धकूपगभीराक्षं पुलिनारोहभीषणम् ।
बद्धसेतुभुजोर्वङ्घ्रि शून्यतोयह्रदोदरम् ।।१६॥


अन्ध-कूप-गभीर-आक्षम् dark well (like) deep eyes
पुलिन-आरोह भीषणम् sand banks (like) hips terrible
बद्ध-सेतु भुज-उरु-अङ्घ्रि bridges (like) arms, thighs, legs
शून्य-तोय-ह्रद-उदरम् without water lake (like) belly

सन्तत्रसु: स्म तद् वीक्ष्य गोपा गोप्य: कलेवरम् ।
पूर्वं तु तन्नि:स्वनितभिन्नहृत्कर्णमस्तका: ॥१७॥


सन्तत्रसु: स्म तद् वीक्ष्य very much afraid were that seeing,
गोपा: गोप्य: कलेवरम् the Gopas, and Gopis, body
पूर्वम् तु तत्-नि:स्वनित- before only, its yell had
भिन्न-हृत्-कर्ण-मस्तका: split (their) hearts, ears and minds

बालं च तस्या उरसि क्रीडन्तमकुतोभयम् ।
गोप्यस्तूर्णं समभ्येत्य जगृहुर्जातसम्भ्रमा: ॥१८॥


बालम् च तस्या: उरसि the child and on her chest
क्रीडन्तम्-अकुत:-भयम् playing without fear
गोप्य:-तूर्णम् समभ्येत्य the Gopis in haste approached and
जगृहु:-जात-सम्भ्रमा: picked Him, becoming alarmed

यशोदारोहिणीभ्यां ता: समं बालस्य सर्वत: ।
रक्षां विदधिरे सम्यग्गोपुच्छभ्रमणादिभि: ॥१९॥


यशोदा-रोहिणीभ्यां ता: Yashodaa and Rohinee, they
समम् बालस्य सर्वत: properly, of the child from all sides
रक्षाम् विदधिरे सम्यक्- protection ensures well
गो-पुच्छ-भ्रमण-आदिभि: by cow's tail waving around and other (rites)

गोमूत्रेण स्नापयित्वा पुनर्गोरजसार्भकम् ।
रक्षां चक्रुश्च शकृता द्वादशाङ्गेषु नामभि: ॥२०॥


गोमूत्रेण स्नापयित्वा by cow urine bathed
पुन:-गो-रजसा-अर्भकम् again by cow's dust, the child
रक्षाम् चक्रु:-च शकृता protection performed and by cow dung
द्वादश-अङ्गेषु नामभि: on twelve limbs (smeared) with (Lord's) names

गोप्य: संस्पृष्टसलिला अङ्गेषु करयो: पृथक् ।
न्यस्यात्मन्यथ बालस्य बीजन्यासमकुर्वत ॥२१॥


गोप्य: संस्पृष्ट-सलिला: the Gopis touching the water
अङ्गेषु करयो: पृथक् in the limbs by the arms diverse
न्यस्य-आत्मनि-अथ बालस्य placing on self, then of the child
बीज-न्यासम्-अकुर्वत seed (twelve names of the Lord) did
अव्यादजोऽङ्घ्रिमणिमांस्तव जान्वथोरू

यज्ञोऽच्युत: कटितटं जठरं हयास्य: ।
हृत् केशवस्त्वदुर ईश इनस्तु कण्ठं
विष्णुर्भुजं मुखमुरुक्रम ईश्वर: कम् ॥२२॥


अव्यात्-अज:-अङ्घ्रि- may protect, The Birthless, the feet
मणिमान्-तव Manimaana, your
जानु-अथ-ऊरू यज्ञ:- knees then thighs Yagya,
अच्युत: कटि-तटम् Achyuta, (The Immortal) the lions,
जठरम् हय-आस्य: the abdomen, Hayagreeva (The Horse headed)
हृत् केशव:- the heart Keshava,
त्वत्-उर: ईश your bosom Isha (The Almighty)
इन:-तु कण्ठम् Ina, (The Master) the throat
विष्णु:-भुजम् Vishnu (The All-pervading) the arms
मुखम्-उरुक्रम: the mouth, Urukrama (The One with long strides)
ईश्वर: कम् Ishvara, (The Supreme Lord) the head
चक्र्यग्रत: सहगदो हरिरस्तु पश्चात्

त्वत्पार्श्वयोर्धनुरसी मधुहाजनश्च ।
कोणेषु शङ्ख उरुगाय उपर्युपेन्द्रस्तार्क्ष्य:
क्षितौ हलधर: पुरुष: समन्तात् ॥२३॥


चक्री-अग्रत: सह-गद: The discuss wielder, be in front, with the mace,
हरि:-अस्तु पश्चात् Shree Hari may be behind,
त्वत्-पार्श्वयो:- on your both sides
धनु:-असी मधुहा- bow and sword wielding Madhuhaa,
अजन:-च कोणेषु The Birthless and in the four direction corners
शङ्ख: उरुगाय: the conch sung by many
उपरि-उपेन्द्र:- overhead, Upendra
तार्क्ष्य: क्षितौ Gaduda on the ground,
हलधर: पुरुष: समन्तात् The plough wielder, Supreme Person, all-around

इन्द्रियाणि हृषीकेश: प्राणान् नारायणोऽवतु ।
श्वेतद्वीपपतिश्चित्तं मनो योगेश्वरोऽवतु ॥२४॥


इन्द्रियाणि हृषीकेश: the Indriyas, Hrishikesha
प्राणान् नारायण:-अवतु the vital airs, Naaraayana may protect
श्वेत-द्वीप-पति:-चित्तम् the white island Lord, the intellect
मन: योगेश्वर:-अवतु mind, Yogeshvara may protect

पृश्निगर्भस्तु ते बुद्धिमात्मानं भगवान् पर: ।
क्रीडन्तं पातु गोविन्द: शयानं पातु भाधव: ॥२५॥


पृश्निगर्भ:-तु ते बुद्धिम्- Prishnigarbha indeed, your intellect
आत्मानम् भगवान् पर: Ahankaara (ego) Lord Supreme
क्रीडन्तम् पातु गोविन्द: while playing may protect Govinda
शयानम् पातु भाधव: when sleeping may protect Maadhava

व्रजन्तमव्याद् वैकुण्ठ आसीनं त्वां श्रिय: पति: ।
भुञ्जानं यज्ञभुक् पातु सर्वग्रहभयङ्कर: ॥२६॥


व्रजन्तम्-अव्यात् वैकुण्ठ: while walking may protect Vaikuntha,
आसीनम् त्वाम् श्रिय: पति: while seated You, Lord of Shree,
भुञ्जानम् यज्ञभुक् पातु when eating The Yagya enjoyer may save
सर्वग्रह भयङ्कर: of all evil spirits the terror

डाकिन्यो यातुधान्यश्च कूष्माण्डा येऽर्भकग्रहा: ।
भूतप्रेतपिशाचाश्च यक्षरक्षोविनायका: ॥ २७॥


डाकिन्य: यातुधान्य:-च Daakinis, Yaatudhaanis, and
कूष्माण्डा ये-अर्भक-ग्रहा: Kushmaandas, which are baby evil spirits,
भूत-प्रेत-पिशाचा:-च Bhutas, Pretas, Pishaachas, and
यक्ष-रक्ष:-विनायका: Yakshas, Raakshasha's, Vinaayakas

कोटरा रेवती ज्येष्ठा पूतना मातृकादय: ।
उन्मादा ये ह्यपस्मारा देहप्राणेन्द्रियद्रुह: ॥२८॥


कोटरा रेवती ज्येष्ठा Kotaraa, Revatee, Jyeshthaa,
पूतना मातृकादय: Pootanaa, Maatrikaa and others,
उन्मादा ये ह्यपस्मारा insanity those, indeed apoplexies
देह-प्राण-इन्द्रिय-द्रुह: of body, the vital system, senses interfere with

स्वप्नदृष्टा महोत्पाता वृद्धबालग्रहाश्च ये ।
सर्वे नश्यन्तु ते विष्णोर्नामग्रहणभीरव: ॥२९॥


स्वप्न-दृष्टा महोत्पाता: in dream seen nightmares
वृद्ध-बाल-ग्रहा:-च ये of old, young, the evil and which
सर्वे नश्यन्तु ते all may be destroyed those
विष्णो:-नाम ग्रहण-भीरव: by Vishnu's name taking terrified
श्री शुक उवाच - Shree Shuka said -

इति प्रणयबद्धाभिर्गोपीभि: कृतरक्षणम् ।
पाययित्वा स्तनं माता संन्यवेशयदात्मजम् ॥३०॥


इति प्रणय-बद्धाभि:- thus by the affection bound
गोपीभि: कृत-रक्षणम् Gopis ensured security
पाययित्वा स्तनम् माता suckled the breasts, the mother
संन्यवेशयत्-आत्मजम् put to sleep the son

तावन्नन्दादयो गोपा मथुराया व्रजं गता: ।
विलोक्य पूतनादेहं बभूवुरतिविस्मिता: ॥३१॥


तावत्-नन्द-आदय: गोपा: Meanwhile, Nanda and other Gopas
मथुराया व्रजम् गता: from Mathuraa to Vraja went
विलोक्य पूतना-देहम् seeing Pootana's body
बभूवु:-अति-विस्मिता: became very surprised

नूनं बतर्षि संजातो योगेशो वा समास स: ।
स एव दृष्टो ह्युत्पातो यदाहानकदुन्दुभि: ॥३२॥


नूनम् बत-ऋषि: संजात: surely indeed a sage is born,
योगेश: वा समास स: a master of Yoga, or was formerly, he
स: एव दृष्ट: हि-उत्पात: he only foresaw certainly the calamity
यत्-आह-आनकदुन्दुभि: of which said Aanakadundubhi

कलेवरं परशुभिश्छित्त्वा तत्ते व्रजौकस: ।
दूरे क्षिप्त्वावयवशो न्यदहन् काष्ठधिष्ठितम् ॥३३॥


कलेवरम् परशुभि:-छित्त्वा the body by axes cutting,
तत्-ते व्रजौकस: that, they the Vraja inhabitants
दूरे क्षिप्त्वा-अवयवश: far away threw the parts
न्यदहन् काष्ठ-धिष्ठितम् burnt them with wood piled over

दह्यमानस्य देहस्य धूमश्चागुरुसौरभ: ।
उत्थित: कृष्णनिर्भुक्तसपद्याहतपाप्मन: ॥३४॥


दह्यमानस्य देहस्य when burning the body
धूम:-च-अगुरु-सौरभ: smoke and of Aguru fragrance (of Aloe-wood)
उत्थित: कृष्ण-निर्भुक्त- emitted, by Krishna sucked
सपदि-आहत-पाप्मन: instantly, were struck away the sins

पूतना लोकबालघ्नी राक्षसी रुधिराशना ।
जिघांसयापि हरये स्तनं दत्त्वाऽऽप सद्गतिम् ॥३५॥


पूतना लोक-बालघ्नी Pootanaa, the peoples' child killer,
राक्षसी रुधिर-अशना ogress, blood sucking
जिघांसया-अपि हरये with the intention of killing also, to Shree Hari
स्तनम् दत्त्वा-आप सद्गतिम् breast giving, attained saint-hood

किं पुन: श्रद्धया भक्त्या कृष्णाय परमात्मने ।
यच्छन् प्रियतमं किं नु रक्तास्तन्मातरो यथा ॥३६॥


किं पुन: श्रद्धया भक्त्या what again, with reverence and devotion
कृष्णाय परमात्मने to Krishna The Supreme Spirit
यच्छन् प्रियतमम् किम् नु giving the most coveted, what indeed
रक्ता:-तत्-मातर: यथा affectionate, His mothers like

पदभ्यां भक्तहृदिस्थाभ्यां वन्द्याभ्यां लोकवन्दित: ।
अङ्गं यस्या: समाक्रम्य भगवानपिबत् स्तनम् ॥३७॥


पदभ्याम् भक्त-हृदि-स्थाभ्याम् by feet, in devotees heart placed
वन्द्याभ्याम् लोक-वन्दित: worthy of worship by world's adored and others
अङ्गम् यस्या: समाक्रम्य body whose getting up on
भगवान्-अपिबत् स्तनम् The Lord sucked the breast

यातुधान्यपि सा स्वर्गमवाप जननीगतिम् ।
कृष्णभुक्तस्तनक्षीरा: किमु गावो नु मातर: ॥३८॥


यातुधानी-अपि सा स्वर्गम्- ogress though, she, heaven
अवाप जननी-गतिम् attained a mother's state
कृष्ण-भुक्त:-स्तन-क्षीरा: by Krishna drunk breasts' milk
किमु गाव: नु मातर: what of the cows indeed the mothers

पयांसि यासामपिबत् पुत्रस्नेहस्नुतान्यलम् ।
भगवान् देवकीपुत्र: कैवल्याद्याखिलप्रद: ॥३९॥


पयांसि यासाम्-अपिबत् milk whose sucked
पुत्र-स्नेह-स्नुतानि-अलम् by son's affection oozing, not enough
भगवान् देवकी-पुत्र: The Lord, Devaki's son
कैवल्य-आदि-अखिल-प्रद: liberation and other everything Bestower

तासामविरतं कृष्णे कुर्वतीनां सुतेक्षणम् ।
न पुन: कल्पते राजन् संसारोऽज्ञानसम्भव: ॥४०॥


तासाम्-अविरतम् कृष्णे their incessantly, in Krishna
कुर्वतीनाम् सुत-ईक्षणम् placing son's desire
न पुन: कल्पते राजन् not again is possible, O King!
संसार:-अज्ञान-सम्भव: rebirth, of ignorance the result

कटधूमस्य सौरभ्यमवधाय व्रजौकस: ।
किमिदं कुत एवेति वदन्तो व्रजमाययु: ॥४१॥


कट-धूमस्य सौरभ्यम्- of the cremation the smoke fragrance
अवधाय व्रजौकस: smelling, the Vraja residents
किम्-इदम् कुत: एव-एति what is this, from where does it come
वदन्त: व्रजम्-आययु: remarking to Vraja came

ते तत्र वर्णितं गोपै: पूतनागमनादिकम् ।
श्रुत्वा तन्निधनं स्वस्ति शिशोश्चासन् सुविस्मिता: ॥४२॥


ते तत्र वर्णितम् गोपै: they, there described, by the cowherd's men,
पूतना-आगमन-आदिकम् Pootana's coming and all
श्रुत्वा तत्-निधनम् hearing of her death
स्वस्ति शिशो:- well-being of the child
च-आसन् सुविस्मिता: and remained very amazed

नन्द: स्वपुत्रमादाय प्रेत्यागतमुदारधी: ।
मूर्ध्न्युपाघ्राय परमां मुदं लेभे कुरूद्वह ॥४३॥


नन्द: स्व-पुत्रम्-आदाय Nanda, own son taking up,
प्रेत्य-आगतम्-उदार-धी: from death returned, the noble-minded
मूर्ध्नि-उपाघ्राय on His crown smelling
परमाम् मुदम् लेभे great delight experienced
कुरूद्वह O Scion of the Kurus!

य एतत् पूतनामोक्षं कृष्णस्यार्भकमद्भुतम् ।
शृणुयाच्छ्रद्धया मर्त्यो गोविन्दे लभते रतिम् ॥४४॥


य: एतत् पूतना-मोक्षम् one who, this Pootana's liberation
कृष्णस्य-अर्भकम्-अद्भुतम् Krishna's childlike sport, strange
शृणुयात्-श्रद्धया मर्त्य: hears with reverence a mortal,
गोविन्दे लभते रतिम् in Govinda attains love
श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां दशमे स्कन्धे पूर्वार्धे पूतनामोक्षं नाम षष्ठ:
अध्याय: ॥६॥


श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां दशमे स्कन्धे पूर्वार्धे पूतनामोक्षं नाम षष्ठ:
अध्याय: ॥६॥ Thus ends the sixth discourse in the first half of Book Ten of the great

राजा-उवाच - The King said -

येन येनावतारेण भगवान् हरिरीश्वर: ।
करोति कर्णरम्याणि मनोज्ञानि च न: प्रभो ॥१॥


येन येन-अवतारेण in those all descents
भगवान् हरि:-ईश्वर: The Lord Shree Hari The Almighty
करोति कर्ण-रम्याणि performs (deeds) to the ear pleasing
मनोज्ञानि च न: प्रभो to the mind appealing and to us, O Master!

यच्छृण्वतोऽपैत्यरतिर्वितृष्णा सत्त्वं च शुद्ध्यत्यचिरेण पुंस: ।
भक्तिर्हरौ तत्पुरुषे च सख्यं तदेव हारं वद मन्यसे चेत् ॥२॥


यत्-शृण्वत:-अपैति-अरति:- which listening to, goes away disinterest,
वितृष्णा सत्त्वम् च शुद्ध्यति- cravings, mind and is purified
अचिरेण पुंस: soon of man
भक्ति:-हरौ तत्-पुरुषे devotion to Shree Hari, to His devotees
च सख्यम् तत्-एव and friendship, that only
हारम् वद मन्यसे चेत् story do tell, find fit if

अथान्यदपि कृष्णस्य तोकाचरितमद्भुतम् ।
मानुषं लोकमासाद्य तज्जातिमनुरुन्धत: ॥३॥


अथ-अन्यत्-अपि कृष्णस्य then, others also Krishna's
तोक-आचरितम्-अद्भुतम् childhood sports wonderful
मानुषम् लोकम्-आसाद्य in the mortal world descending
तत्-जातिम्-अनुरुन्धत: its race followed
श्री शुक उवाच - Shree Shuka said -

कदाचिदौत्थानिककौतुकाप्लवे जन्मर्क्षयोगे समवेतयोषिताम् ।
वादित्रगीतद्विजमन्त्रवाचकैश्चकार सूनोरभिषेचनं सती ॥४॥


कदाचित्-औत्थानिक- once, of turning in bed
कौतुक-आप्लवे occasion ceremony
जन्म-ऋक्ष-योगे in the birth sign's ascent
समवेत-योषिताम् with the getting together of the ladies
वादित्र-गीत- of musical instruments and songs
द्विज-मन्त्र-वाचकै:- by the Braahmanas Mantra were chanted
चकार सूनो:- performed of the son
अभिषेचनम् सती sprinkling of water the noble lady (Yashoda)

नन्दस्य पत्नी कृतमज्जनादिकं विप्रै: कृतस्वस्त्ययनं सुपूजितै: ।
अन्नाद्यवास: स्रगभीष्टधेनुभि: संजात निद्राक्षमशीशयच्छनै: ॥५॥


नन्दस्य पत्नी Nanda's wife
कृत-मज्जन-आदिकम् having done the bathing and other things
विप्रै: कृत-स्वस्त्ययनम् by the Braahmanas done the well-ness chanting
सुपूजितै: who were well-worshipped
अन्नाद्य-वास: with food and raiments
स्रक्-अभीष्ट-धेनुभि: garlands, the desired (objects) cows
संजात निद्रा-अक्षम्- coming of sleep in the eyes
अशीशयत-शनै: made to sleep gently

औत्थानिकौत्सुक्यमना मनस्विनी समागतान् पूजयती व्रजौकस: ।
नैवाशृणोद् वै रुदितं सुतस्य सा रुदन् स्तनार्थीं चरणावुदक्षिपत् ॥६॥


औत्थानिक- of the changing of side celebration
औत्सुक्य-मना anxious minded
मनस्विनी समागतान् the noble minded, the assembled
पूजयती व्रजौकस: honouring the Vraja residents
न-एव-अशृणोत् वै did not even hear indeed
रुदितम् सुतस्य the cry of the son
रुदन् स्तन-अर्थीम् crying for breast suck
चरणौ-उदक्षिपत् the two feet flung up

अध: शयानस्य शिशोरनोऽल्पकप्रवालमृद्वङ्घ्रिहतं व्यवर्तत ।
विध्वस्तनानारसकुप्यभाजनं व्यत्यस्तचक्राक्षविभिन्नकूबरम् ॥७॥


अध: शयानस्य शिशो:- of the underneath sleeping child's
अन:-अल्पक- the cart huge
प्रवाल-मृदु-अङ्घ्रि- by tender leaf like dainty feet
हतम् व्यवर्तत hit, turned upside down
विध्वस्त-नाना- crushed various
रस-कुप्य-भाजनम् juice pitchers and containers
व्यत्यस्त-चक्र-अक्ष shattered the wheels axis
विभिन्न-कूबरम् broken the pole

दृष्ट्वा यशोदाप्रमुखा व्रजस्त्रिय औत्थानिके कर्मणि या: समागता: ।
नन्दादयश्चाद्भुतदर्शनाकुला: कथं स्वयं वै शकटं विपर्यगात् ॥८॥


दृष्ट्वा यशोदा- watching, Yashodaa
प्रमुखा व्रज-स्त्रिय: the leading Vraja women
औत्थानिके कर्मणि for the turning sides ceremony
या: समागता: who had gathered
नन्द-आदय:- Nanda and others
च-अद्भुत-दर्शन-आकुला: and the amazing sight, perplexed
कथम् स्वयम् वै 'How by itself indeed
कथम् स्वयम् वै
शकटम् विपर्यगात् the cart upturned?'

ऊचुरव्यवसितमतीन् गोपान् गोपीश्च बालका: ।
रुदतानेन पादेन क्षिप्तमेतन्न संशय: ॥९॥


ऊचु:-अव्यवसित-मतीन् गोपान् said to the confused minded Gopas
गोपी:-च बालका: Gopis and the children
रुदत-अनेन पादेन crying by Him by the foot
क्षिप्तम्-एतत्-न-संशय: was thrown this, without a doubt

न ते श्रद्दधिरे गोपा बालभाषितमित्युत ।
अप्रमेयं बलं तस्य बालकस्य न ते विदु: ॥१०॥


न ते श्रद्दधिरे गोपा: not they believe, the Gopas,
बाल-भाषितम्-इति-उत the children's' talk, this is indeed
अप्रमेयम् बलम् तस्य the unfathomable strength His,
बालकस्यन ते विदु: of That Child, did not they know

रुदन्तं सुतमादाय यशोदा ग्रहशङ्किता ।
कृतस्वस्त्ययनं विप्रै: सूक्तै: स्तनमपाययत् ॥११॥


रुदन्तम् सुतम्-आदाय the crying son taking up
यशोदा ग्रह-शङ्किता Yashodaa, evil spirits doubting
कृत-स्वस्त्ययनम् विप्रै: had well-being performed by the Braahmanas
सूक्तै: स्तनम्-अपाययत् with Vedic chants, (then) of the breast gave suck

पूर्ववत् स्थापितं गोपैर्बलिभि: सपरिच्छदम् ।
विप्रा हुत्वार्चयाञ्चक्रुर्दध्यक्षतकुशाम्बुभि: ॥१२॥


पूर्व-वत् स्थापितम् गोपै:- before like replaced by the Gopas,
बलिभि: सपरिच्छदम् mighty, with the goods, (the cart)
विप्रा: हुत्वा-अर्चयान्-चक्रु:- Braahmanas poured ablutions, worship performed
दधि-अक्षत-कुश-अम्बुभि: with curds, unbroken rice, grass, and water

येऽसूयानृतदम्भेर्ष्याहिंसामानविवर्जिता: ।
न तेषां सत्यशीलानामाशिषो विफला: कृता: ॥१३॥


ये-असूया-अनृत-दम्भ-ईर्ष्या- those, who of envy, untruth, hypocrisy, jealousy,
हिंसा-मान-विवर्जिता: violence, pride are devoid of,
न तेषाम् सत्य-शीलानाम्- not their the truthful ones
आशिष: विफला: कृता: benedictions are in vain rendered

इति बालकमादाय सामर्ग्यजुरुपाकृतै: ।
जलै: पवित्रौषधिभिरभिषिच्य द्विजोत्तमै: ॥१४॥


इति बालकम्-आदाय so, The Child taking,
साम-ऋक्-यजु:-उपाकृतै: by Saama, Rik, Yajur, consecrated
जलै: पवित्र-औषधिभि:- with water pure with herbs,
अभिषिच्य द्विज-उत्तमै: sprinkling, by Braahmanas best

वाचयित्वा स्वस्त्ययनं नन्दगोप: समाहित: ।
हुत्वा चाग्निं द्विजातिभ्य: प्रादादन्नं महागुणम् ॥१५॥


वाचयित्वा स्वस्त्ययनम् having got the well-being read
नन्द-गोप: समाहित: Nanda the Gopas along with
हुत्वा च-अग्निम् द्विजातिभ्य: oblations poured in the fire, and by Braahmanas
प्रादात्-अन्नम् महागुणम् served food full of nutrition

गाव: सर्वगुणोपेता वास:स्रग्रुक्ममालिनी: ।
आत्मजाभ्युदयार्थाय प्रादात्ते चान्वयुञ्जत ॥१६॥


गाव: सर्व-गुण-उपेता: cows with all good qualities endowed
वास:-स्रक्-रुक्म-मालिनी: with garments, garlands, golden necklaces
आत्मज-अभ्युदय-अर्थाय for son's prosperity purpose,
प्रादात्-ते च-अनु-अयुञ्जत gave, they and then blessed Him

विप्रा मन्त्रविदो युक्तास्तैर्या: प्रोक्तास्तथाऽऽशिष: ।
ता निष्फला भविष्यन्ति न कदाचिदपि स्फुटम् ॥१७॥


विप्रा: मन्त्र-विद: युक्ता:- Braahmanas, the Mantra knowers, united,
तै:-या: प्रोक्ता:-तथा-आशिष: by them what is said, and the benedictions
ता: निष्फला: भविष्यन्ति न they fruitless become not
कदाचित्-अपि स्फुटम् never ever, it is clear

एकदाऽऽरोहमारूढं लालयन्ती सुतं सती ।
गरिमाणं शिशोर्वोढुं न सेहे गिरिकूटवत् ॥१८॥


एकदा-आरोहम्-आरूढम् once, in the lap seated,
लालयन्ती सुतम् सती fondling the son, the good lady
गरिमाणम् शिशो:-वोढुम् the weight of The Child to carry
न सेहे गिरि-कूट-वत् could not bear, mountain peak like

भूमौ निधाय तं गोपी विस्मिता भारपीडिता ।
महापुरुषमादध्यौ जगतामास कर्मसु ॥१९॥


भूमौ निधाय तम् गोपी on the floor placing Him, Gopi (Yashoda)
विस्मिता भार-पीडिता surprised, by weight oppressed,
महापुरुम्-आदध्यौ The Supreme Person contemplated on,
जगताम्-आस कर्मसु of the worldly, involved, in duties

दैत्यो नाम्ना तृणावर्त: कंसभृत्य: प्रणोदित: ।
चक्रवातस्वरूपेण जहारासीनम्-अर्भकम् ॥२०॥


दैत्य: नाम्ना तृणावर्त: demon, by the name Trinaavarta,
कंस-भृत्य: प्रणोदित: Kansa's servant directed by him
चक्रवात-स्वरूपेण जहार- in a whirl-wind form carried away
आसीनम् अर्भकम् the seated Babe

गोकुलं सर्वमावृण्वन् मुष्णंश्चक्षूंषि रेणुभि: ।
ईरयन् सुमहाघोरशब्देन प्रदिशो दिश: ॥२१॥


गोकुलम् सर्वम्-आवृण्वन् Gokula whole enveloping
मुष्णन्-चक्षूंषि रेणुभि: blinding the eyes by dust particles
ईरयन् सुमहा-घोर-शब्देन shaking with great terrible roar
प्रदिश: दिश: the corners and the directions

मुहूर्तमभवद् गोष्ठं रजसा तमसाऽऽवृतम् ।
सुतं यशोदा नापश्यत्तस्मिन् न्यस्तवती यत: ॥२२॥


मुहूर्तम्-अभवद् गोष्ठम् for an hour became the cow shed, (Vraja)
रजसा तमसा-आवृतम् by dust and darkness enveloped
सुतम् यशोदा न-अपश्यत्- the son, Yashodaa did not see,
तस्मिन् न्यस्तवती यत: in that (place) she had put where

नापश्यत् कश्चनात्मानं परं चापि विमोहित: ।
तृणावर्तनिसृष्टाभि: शर्कराभिरुपद्रुत: ॥२३॥


न-अपश्यत् कश्चन-आत्मानम् did not see anything, oneself
परम्च-अपि विमोहित: besides, and also perplexed,
तृणावर्त-निसृष्टाभि: by Trinaavarta dispensed
शर्कराभि:-उपद्रुत: dust particles confused

इति खरपवनचक्रपांसुवर्षे सुतपदवीमबलाविलक्ष्य माता ।
अतिकरुणमनुस्मरन्त्यशोचद् भुवि पतिता मृतवत्सका यथा गौ: ॥२॥


इति खर-पवन-चक्र- in such violent whirl-wind
पांसु-वर्षे सुत-पदवीम्- sand showering, the son's where about
अबला-अविलक्ष्य माता the helpless woman, not knowing, the mother
अति-करुणम्-अनुस्मरन्ति- very pathetically, constantly thinking,
अशोचद् भुवि पतिता lamented on the ground fell
मृत-वत्सका यथा गौ: dead calf just as cow

रुदितमनुनिशम्य तत्र गोप्यो भृशमनुतप्तधियोऽश्रुपूर्णमुख्य: ।
रुरुदुरनुपलभ्य नन्दसूनुं पवन उपारतपांसुवर्षवेगे ॥२५॥


रुदितम्-अनुनिशम्य तत्र the crying hearing there,
गोप्य: भृशम्-अनुतप्त-धिय:- the Gopis, greatly tormented at heart,
अश्रु-पूर्ण-मुख्य: with tear smeared face
रुरुदु:-अनुपलभ्य wept, not finding
नन्द-सूनुम् Nanda's Dear Son
पवन उपारत पांसु-वर्ष-वेगे as the wind had abated and the sand storm

तृणावर्त: शान्तरयो वात्यारूपधरो हरन्।
कृष्णं नभोगतो गन्तुं नाशक्नोद् भूरिभारभृत् ॥२६॥


तृणावर्त: शान्त-रय: Trinaavarta, subdued of fury
वात्या-रूप-धर: हरन् wind form assuming, whisking away
कृष्णम् नभ:-गत: Krishna, in the sky having gone
गन्तुम् न-अशक्नोद् to go (further) could not
भूरि-भार-भृत् heavy weight carrying

तमश्मानं मन्यमान आत्मनो गुरुमत्तया ।
गले गृहीत उत्स्रष्टुं नाशक्नोदद्भुतार्भकम् ॥२७॥


तम्-अश्मानम् मन्यमान: Him a rock considering
आत्मन: गुरु-मत्तया by own heaviness great
गले गृहीत: उत्स्रष्टुम् by the throat held, to release himself
न-अशक्नोत्-अद्भुत-अर्भकम् was not able, the strange child

गलग्रहणनिश्चेष्टो दैत्यो निर्गतलोचन: ।
अव्यक्तरावो न्यपतत् सहबालो व्यसुर्व्रजे ॥२८॥


गल-ग्रहण-निश्चेष्ट: by the neck held, motionless
दैत्य: निर्गत-लोचन: the demon with shot out eyes
अव्यक्त-राव: न्यपतत् indistinct groan, fell,
सह-बाल: व्यसु:-व्रजे along with The Child, dead, in Vraja

तमन्तरिक्षात् पतितं शिलायां विशीर्णसर्वावयवं करालम् ।
पुरं यथा रुद्रशरेण विद्धं स्त्रियो रुदत्यो ददृशु: समेता: ॥२९॥


तम्-अन्तरिक्षात् पतितम् him from the skies fallen,
शिलायाम् विशीर्ण-सर्व- on the rock, shattered all
अवयवम् करालम् limbs terrifying
पुरम् यथा रुद्र-शरेण the city just as by Shiva's arrows
विद्धम् स्त्रिय: रुदत्य: pierced, the women crying,
ददृशु: समेता: saw assembled

प्रादाय मात्रे प्रतिहृत्य विस्मिता: कृष्णं च तस्योरसि लम्बमानम् ।

तं स्वस्तिमन्तं पुरुषादनीतं विहायसा मृत्युमुखात् प्रमुक्तम् ।
गोप्यश्च गोपा: किल नन्दमुख्या लब्ध्वा पुन: प्रापुरतीव मोदम् ॥३०॥


प्रादाय मात्रे प्रतिहृत्य returning (Him) to the mother, retrieving
विस्मिता: कृष्णम् च amazed, Krishna and
तस्य-उरसि लम्बमानम् from his bosom dangling
तम् स्वस्तिमन्तम् Him sound of body
पुरुषात्-अनीतम् विहायसा from the demon taken to the sky
मृत्यु-मुखात् प्रमुक्तम् from death jaws released
गोप्य:-च गोपा: किल the Gopis and the Gopas, indeed
नन्द-मुख्या लब्ध्वा पुन: led by Nanda, getting back again
प्रापु:-अतीव मोदम् attained great joy

अहो बतात्यद्भुतमेष रक्षसा बालो निवृत्तिं गमितोऽभ्यगात् पुन: ।
हिंस्र: स्वपापेन विहिंसित: खल: साधु: समत्वेन भयाद् विमुच्यते ॥३१॥


अहो बत्-अति-अद्भुतम्- 'Oh indeed very wonderful!
एष: रक्षसा बाल: by this demon the child
निवृत्तिम् गमित:-अभ्यगात् पुन: to its end taken, returned again
हिंस्र: स्व-पापेन विहिंसित: the cruel by own sin, is destroyed
खल: साधु: समत्वेन the wicked, by noble even-mindedness
भयाद् विमुच्यते from fear is freed

किं नस्तपश्चीर्णमधोक्षजार्चनं पूर्तेष्टदत्तमुत भूतसौहृदम् ।
यत्संपरेत: पुनरेव बालको दिष्ट्या स्वबन्धून् प्रणयन्नुपस्थित: ॥३२॥


किम् न:-तप:-चीर्णम्- what by us austerities performed
अधोक्षज-अर्चनम् Lord Vishnu's worship,
पूर्त-इष्ट-दत्तम्-उत liberal donations, the desired given, and
भूत-सौहृदम् to beings helpful
यत्-संपरेत: पुन:-एव that, almost dead, again also
बालक: दिष्ट्या The Child by good luck
स्व-बन्धून् प्रणयन्- own kins to please
उपस्थित: is present

दृष्ट्वाद्भुतानि बहुशो नन्दगोपो बृहद्वने ।
वसुदेववचो भूयो मानयामास विस्मित: ॥३३॥


दृष्ट्वा-अद्भुतानि बहुश: seeing the strange, many (events)
नन्द-गोप: बृहद्वने Nanda and the Gopas in Gokula
वसुदेव-वच: भूय: Vasudeva's words again and again
मानयामास विस्मित: affirmed amazed

एकदार्भकमादाय स्वाङ्कमारोप्य भामिनि ।
प्रस्नुतं पाययामास स्तनं स्नेहपरिप्लुता ॥३४॥


एकदा-अर्भकम्-आदाय one day, The Babe taking up
स्व-अङ्कम्-आरोप्य भामिनि in (her) own lap placing, the gentle lady
प्रस्नुतम् पाययामास स्तनम् the oozing, suckled breast
स्नेह-परिप्लुता with affection over-whelmed

पीतप्रायस्य जननी सा तस्य रुचिरस्मितम् ।
मुखं लालयती राजञ्जृम्भतो ददृशे इदम् ॥३५॥


पीत-प्रायस्य जननी सा of sucking having finished, mother that,
तस्य रुचिर-स्मितम् His charming smile
मुखम् लालयती राजन्- mouth caressing, O King!
जृम्भत: ददृशे इदम् when yawning saw this

खं रोदसी ज्योतिरनीकमाशा: सूर्येन्दुवह्निश्वसनाम्बुधींश्च ।
द्वीपान् नगांस्तद्दुहितृर्वनानि भूतानि यानि स्थिरजङ्गमानि ॥३६॥


खम् रोदसी ज्योति:-अनीकम्- the sky, the horizon, the luminaries' hosts
आशा: सूर्य-इन्दु- the directions, the Sun, the Moon,
वह्नि-श्वसन-अम्बुधीन्-च Fire, the air, the oceans and
द्वीपान् नगान्-तत्-दुहितृ:- the continents, mountains, their daughters
वनानि भूतानि यानि forests, the beings all those
स्थिर-जङ्गमानि immobile and mobile

सा वीक्ष्य विश्वं सहसा राजन् सञ्जातवेपथु: ।
सम्मील्य मृगशावाक्षी नेत्रे आसीत् सुविस्मिता ॥३७॥


सा वीक्ष्य विश्वम् सहसा she witnessing the universe suddenly
राजन् सञ्जात-वेपथु: O King! started shivering
सम्मील्य मृग-शाव-अक्षी closing, the fawn eyed
नेत्रे आसीत् सुविस्मिता the eyes, remained very amazed
श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां दशमस्कन्धे पूर्वार्धे तृणावर्तमोक्षो नाम सप्तम:
अध्याय: ॥७॥


श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां दशमस्कन्धे पूर्वार्धे तृणावर्तमोक्षो नाम सप्तम:
अध्याय: ॥७॥ Thus ends the seventh discourse entitled 'The deliverance of

श्री शुक उवाच - Shree Shuka said -

गर्ग: पुरोहितो राजन् यदूनां सुमहातपा: ।
व्रजं जगाम नन्दस्य वसुदेवप्रचोदित: ॥१॥


गर्ग: पुरोहित: राजन् Garga, the family priest, O King!
यदूनाम् सुमहातपा: of the Yadus, the great ascetic,
व्रजम् जगाम नन्दस्य to Vraja went of Nanda
वसुदेव-प्रचोदित: by Vasudeva encouraged

तं दृष्ट्वा परमप्रीत: प्रत्युत्थाय कृताञ्जलि: ।
आनर्चाधोक्षजधिया प्रणिपातपुर:सरम् ॥२॥


तम् दृष्ट्वा परम-प्रीत: him to see, very delighted,
प्रत्युत्थाय कृत-अञ्जलि: rising from his seat, joining the palms,
आनर्च-अधोक्षज-धिया worshipped (him) Lord Vishnu considering
प्रणिपात-पुर:-सरम् prostrating in front moving

सूपविष्टं कृतातिथ्यं गिरा सूनृतया मुनिम् ।
नन्दयित्वाब्रवीद् ब्रह्मन् पूर्णस्य करवाम किम् ॥३॥


सु-उपविष्टम् कृत-आतिथ्यम् comfortably seated, offered hospitality
गिरा सूनृतया मुनिम् by words sweet and true, the sage
नन्दयित्वा-अब्रवीत् ब्रह्मन् delighting, said, ' O Holy one!
पूर्णस्य करवाम किम् of (you) the fulfilled, should do what

महद्विचलनं नृणां गृहिणां दीनचेतसाम् ।
नि:श्रेयसाय भगवन् कल्पते नान्यथा क्वचित् ॥४॥


महत्-विचलनम् नृणाम् of the exalted, the coming, to the men
गृहिणाम् दीन-चेतसाम् householders, the dim-witted
नि:श्रेयसाय भगवन् कल्पते for highest benefit, O Honourable! Happens
न-अन्यथा क्वचित् not otherwise ever

ज्योतिषामयनं साक्षाद् यत्तज्ज्ञानमतीन्द्रियम् ।
प्रणीतं भवता येन पुमान् वेद परावरम् ॥५॥


ज्योतिषाम्-अयनम् साक्षात् of astrology, the treatise, directly
यत्-तत्-ज्ञानम्-अति-इन्द्रियम् which that knowledge is beyond sense perception
प्रणीतम् भवता येन is expounded by you, by which
पुमान् वेद परावरम् of a human being is known the past and future

त्वं हि ब्रह्मविदां श्रेष्ठ: संस्कारान् कर्तुमर्हसि ।
बालयोरनयोर्नृणां जन्मना ब्राह्मणो गुरु: ॥६॥


त्वम् हि ब्रह्म-विदाम् श्रेष्ठ: you alone, of Brahman knowers' the best
संस्कारान् कर्तुम्-अर्हसि ritual to perform are competent
बालयो:-अनयो:-नृणाम् of children these two of men,
जन्मना ब्राह्मण: गुरु: by (reason) of his birth, Braahmana is the preceptor
गर्ग उवाच - Garga said -

यदूनामहमाचार्य: ख्यातश्च भुवि सर्वत: ।
सुतं मया संस्कृतं ते मन्यते देवकीसुतम् ॥७॥


यदूनाम्-अहम्-आचार्य: of the Yadus I am the family priest
ख्यात:-च भुवि सर्वत: well known and in the world everywhere
सुतम् मया संस्कृतम् ते son by me consecrated your
मन्यते देवकी-सुतम् will be taken to be Devaki's son

कंस: पापमति: सख्यं तव चानकदुन्दुभे: ।
देवक्या अष्टमो गर्भो न स्त्री भवितुमर्हति ॥८॥


कंस: पाप-मति: सख्यम् Kansa is evil minded, of friendship
तव च-अनकदुन्दुभे: your and of Vasudeva (he knows)
देवक्या अष्टम: गर्भ: Devaki's eighth child
न स्त्री भवितुम्-अर्हति not a female to be is possible

इति सञ्चिन्तयञ्छ्रुत्वा देवक्या दारिकावच: ।
अपि हन्ताऽऽगताशङ्कस्तर्हि तन्नोऽनयो भवेत् ॥९॥


इति सञ्चिन्तयन्-श्रुत्वा this pondering, hearing
देवक्या दारिका-वच: Devaki's daughter's words
अपि हन्ता-आगत-आशङ्क:- 'is it that the killer has come', suspicious,
तर्हि तत्-न:-अनय: भवेत् then, that our blunder will be
नन्द उवाच - Nanda said -

अलक्षितोऽस्मिन् रहसि मामकैरपि गोव्रजे ।
कुरु द्विजातिसंस्कारं स्वस्तिवाचनपूर्वकम् ॥१०॥


अलक्षित:-अस्मिन् रहसि unseen in this, in secret
मामकै:-अपि गोव्रजे from my people also, in the cow-shed
कुरु द्विजाति-संस्कारम् perform the twice-born's rituals
स्वस्ति-वाचन-पूर्वकम् benedictory chants along with
श्री शुक उवाच - Shree Shuka said -

एवं सम्प्रार्थितो विप्र: स्वचिकीर्षितमेव तत् ।
चकार नामकरणं गूढो रहसि बालयो: ॥११॥


एवम् सम्प्रार्थित: विप्र: thus entreated the Braahmana
स्व-चिकीर्षितम्-एव तत् (his) own desire to do only that
चकार नाम-करणम् performed the name giving
गूढ: रहसि बालयो: concealed, in secret of the two boys
गर्ग उवाच - Garga said -

अयं हि रोहिणीपुत्रो रमयन् सुहृदो गुणै: ।

आख्यास्यते राम इति बलाधिक्याद् बलं विदु: ।
यदूनामपृथग्भावात् सङ्कर्षणमुशन्त्युत ॥१२॥


अयम् हि रोहिणी-पुत्र: this indeed, Rohinee's son
रमयन् सुहृद: गुणै: delighting kinsfolk with virtues
आख्यास्यते राम इति will be named Raama, thus
बल-अधिक्यात् बलम् विदु: with strength superiority, Bala know that
यदूनाम्-अपृथक्-भावात् with the Yadus, of non-differentiating incline
सङ्कर्षणम्-उशन्ति-उत Sankarshana will call also

आसन् वर्णास्त्रयो ह्यस्य गृह्णतोऽनुयुगं तनू: ।
शुक्लो रक्तस्तथा पीत इदानीं कृष्णतां गत: ॥१३॥


आसन् वर्णा:-त्रय: हि-अस्य having complexions three, indeed his
गृह्णत: अनु-युगम् तनू: taking in every Yuga, from
शुक्ल: रक्त:-तथा पीत white, red and yellow,
इदानीम् कृष्णताम् गत: this time dark complexion has taken

प्रागयं वसुदेवस्य क्वचिज्जातस्तवात्मज: ।
वासुदेव इति श्रीमानभिज्ञा: सम्प्रचक्षते ॥१४॥


प्राक्-अयम् वसुदेवस्य in the past this to Vasudeva
क्वचित्-जात:-तव-आत्मज: at sometime was born, your son
वासुदेव इति श्रीमान्- Vaasudeva thus the wise
अभिज्ञा: सम्प्रचक्षते knowers will call

बहूनि सन्ति नामानि रूपाणि च सुतस्य ते ।
गुणकर्मानुरूपाणि तान्यहं वेद नो जना: ॥१५॥


बहूनि सन्ति नामानि many are names
रूपाणि च सुतस्य ते forms and of son your
गुण-कर्म-अनुरूपाणि qualities, deeds accordingly
तानि-अहम् वेद नो जना: them I know, not the people

एष व: श्रेय आधास्यद् गोपगोकुलनन्दन: ।
अनेन सर्वदुर्गाणि यूयमञ्जस्तरिष्यथ ॥१६॥


एष: व: श्रेय आधास्यत् He, for you good will bring
गोप-गोकुल-नन्दन: of the cowherds, of Gokula the delight
अनेन सर्व-दुर्गाणि by Him all difficulties
यूयम्-अञ्ज:-तरिष्यथ you all easily will overcome

पुरानेन व्रजपते साधवो दस्युपीडिता: ।
अराजके रक्ष्यमाणा जिग्युर्दस्यून् समेधिता: ॥१७॥


पुरा-अनेन व्रजपते in the past by Him, O lord of Vraja!
साधव: दस्यु-पीडिता: the noble by robbers tormented
अराजके रक्ष्यमाणा: in anarchy, being protected
जिग्यु:-दस्यून् समेधिता: won over the robbers, strengthened

य एतस्मिन् महाभागा: प्रीतिं कुर्वन्ति मानवा: ।
नारयोऽभिवन्त्येतान् विष्णुपक्षानिवासुरा: ॥१८॥


य: एतस्मिन् महाभागा: who to Him, highly blessed
प्रीतिम् कुर्वन्ति मानवा: affection have people
न-अरय:-अभिवन्ति- not enemies over-power
एतान् विष्णु-पक्षान्- them, Vishnu favoured
इव-असुरा: like the demons

तस्मान्नन्दात्मजोऽयं ते नारायणसमो गुणै: ।
श्रिया कीर्त्यानुभावेन गोपायस्व समाहित: ॥१९॥


तस्मात्-नन्द-आत्मज:- therefore, O Nanda! Son
अयम् ते नारायण-सम: गुणै: this your, Naaraayana like in qualities,
श्रिया कीर्त्या-अनुभावेन in splendour fame and glories
गोपायस्व समाहित: look after Him carefully

इत्यात्मानं समादिश्य गर्गे च स्वगृहं गते ।
नन्द: प्रमुदितो मेन आत्मानं पूर्णमाशिषाम् ॥२०॥


इति-आत्मानम् समादिश्य thus, to Nanda well instructed
गर्गे च स्व-गृहम् गते Garga having and own home returning
नन्द: प्रमुदित: मेने Nanda much delighted, considered
आत्मानम् पूर्णम्-आशिषाम् himself full of blessings

कालेन व्रजताल्पेन गोकुले रामकेशवौ ।
जानुभ्यां सह पाणिभ्यां रिङ्कमाणौ विजहृतु: ॥२१॥


कालेन व्रजत-अल्पेन in time, going about slowly
गोकुले राम-केशवौ in Gokula, Raama and Keshava
जानुभ्याम् सह पाणिभ्याम् knees with hands
रिङ्कमाणौ विजहृतु: crawling, sported

तावङ्घ्रियुग्ममनुकृष्य सरीसृपन्तौ घोषप्रघोषरुचिरं व्रजकर्दमेषु ।
तन्नादहृष्टमनसावनुसृत्य लोकं मुग्धप्रभीतवदुपेयतुरन्ति मात्रो: ॥२२॥


तौ-अङ्घ्रि-युग्मम्-अनुकृष्य of Their feet pairs dragging along,
सरीसृपन्तौ घोष-प्रघोष- fast walking the sound tinkling
रुचिरम् व्रज-कर्दमेषु pleasant in the Vraja sand
तत्-नाद-हृष्ट-मनसौ- by that sound delighted minded
अनुसृत्य लोकम् मुग्ध-प्रभीत- following people, innocents and afraid
वत्-उपेयतु:-अन्ति मात्रो: like, reached near the mothers

तन्मातरौ निजसुतौ घृणया स्नुवन्त्यौ पङ्काङ्गरागरुचिरावुपगुह्य दोर्भ्याम् ।
दत्त्वा स्तनं प्रपिबतो: स्म मुखं निरीक्ष्य मुग्धस्मिताल्पदशनं ययतु: प्रमोदम् ॥२३॥


तत्-मातरौ निज-सुतौ the mothers, own sons,
घृणया स्नुवन्यौ with affection oozing breasts
पङ्क-अङ्ग-राग-रुचिरौ- dust smeared limbs (sandal) paste, charming,
उपगुह्य दोर्भ्याम् embracing with both arms,
दत्त्वा-स्तनम् प्रपिबतो: स्म gave them breast, sucking while
मुखम्-निरीक्ष्य-मुग्ध-स्मित- face watching, enchanted smile
अल्प-दशनम् ययतु: प्रमोदम् small teeth, achieved ecstatic joy

यर्ह्यङ्गनादर्शनीयकुमारलीलावन्तर्व्रजे तदबला: प्रगृहीतपुच्छै: ।
वत्सैरितस्तत उभावनुकृष्यमाणौ प्रेक्षन्त्य उज्झितगृहा जहृषुर्हसन्त्य: ॥२४॥


यर्हि-अङ्गना-दर्शनीय- when by the young women were seen
कुमार-लीलौ-अन्त:-व्रजे the Boys' sports, inside Vraja,
तत्-अबला: प्रगृहीत-पुच्छै: those Gopis, holding on the tails
वत्सै:-इत:-तत: उभौ- of the calves, here and there, both
अनुकृष्यमाणौ प्रेक्षन्त्य: being dragged, watching,
उज्झित-गृहा: जहृषु:-हसन्त्य: leaving their houses, were delighted and laughed

शृङ्ग्यग्निदंष्ट्र्यसिजलद्विजकण्टकेभ्य: क्रीडापरावतिचलौ स्वसुतौ निषेद्धुम् ।
गृह्याणि कर्तुमपि यत्र न तज्जनन्यौ शेकात आपतुरलं मनसोऽनवस्थाम् ॥२५॥


शृङ्गि-अग्नि-दंष्ट्रि-असि-जल- horned, fire, toothed, sword, water,
द्विज-कण्टकेभ्य: क्रीडापरौ- birds, thorns having, playing inclination,
अतिचलौ स्वसुतौ निषेद्धुम् very restless, own sons, to restrict
गृह्याणि कर्तुम्-अपि यत्र न house work to do also, where not
तत्-जनन्यौ शेकाते those mothers were able,
आपतु:-अलम् मनस:-अनवस्थाम् attained very much mentally perturbed

कालेनाल्पेन राजर्षे राम: कृष्णश्च गोकुले ।
अघृष्टजानुभि: पद्भिर्विचक्रमतुरञ्जसा ॥२६॥


कालेन-अल्पेन राजर्षे in time short, O Royal sage!
राम: कृष्ण:-च गोकुले Raama Krishna and in Gokula
अघृष्ट-जानुभि: पद्भि:- not crawling on knees, on feet
विचक्रमतु:-अञ्जसा moved about with ease

ततस्तु भगवान् कृष्णो वयस्यैर्व्रजबालकै: ।
सहरामो व्रजस्त्रीणां चिक्रीडे जनयन् मुदम् ॥२७॥


तत:-तु भगवान् कृष्ण: then, indeed, Lord Krishna
वयस्यै:-व्रज-बालकै: with (own) age Vraja children
सह-राम: व्रज-स्त्रीणाम् along with Raama, to the Vraja women
चिक्रीडे जनयन् मुदम् played, giving delight

कृष्णस्य गोप्यो रुचिरं वीक्ष्य कौमारचापलम् ।
शृण्वत्या: किल तन्मातुरिति होचु: समागता: ॥२८॥


कृष्णस्य गोप्य: रुचिरम् of Krishna, the Gopis charming
वीक्ष्य कौमार-चापलम् watching childhood pranks
शृण्वत्या: किल तत्-मातु:- narrating surely, to His mother
इति ह-उचु: समागता: this, it is said, said getting together

वत्सान् मुञ्चन् क्वचिदसमये क्रोशसंजातहास: ।

स्तेयं स्वाद्वत्त्यथ दधि पय: कल्पितै: स्तेययोगै: ।

मर्कान् भोक्ष्यन् विभजति स चेन्नात्ति भाण्डं भिनत्ति ।
द्रव्यालाभे स गृहकुपितो यात्युपक्रोश्य तोकान् ॥२९॥


वत्सान् मुञ्चन् क्वचित्- the calves lets loose sometimes,
असमये क्रोश-संजात-हास: at the wrong time, by scolding starts laughing
स्तेयम् स्वादु-अत्ति-अथ steals tasty and eats then
दधि पय: कल्पितै: स्तेय-योगै: curd and milk, by imagining robbing ways
मर्कान् भोक्ष्यन् विभजति स: the monkeys feeds, distributes to all
चेत्-न-अत्ति भाण्डम् भिनत्ति if He does not eat, the pots breaks,
द्रव्य-अलाभे स: गृह-कुपित: things not getting He, to the house angered
याति-उपक्रोश्य तोकान् goes, teasing the children

श्छिद्रं ह्यन्तर्निहितवयुन: शिक्यभाण्डेषु तद्वित् ।
ध्वान्तागारे धृतमणिगणं स्वाङ्गमर्थप्रदीपं
काले गोप्यो यर्हि गृहकृत्येषु सुव्यग्रचित्ता: ॥३०॥


हस्त-अग्राह्ये रचयति विधिम् to hands unreachable, invents ways
पीठक-उलूखल-आद्यै:- by stool, mortar etc.,
छिद्रम् हि-अन्त:-निहित hole indeed in the inside kept
वयुन: शिक्य-भाण्डेषु तत्-वित् things in the overhanging pots, that knowing
ध्वान्त-आगारे धृत-मणि-गणम् in dark room, wearing gems many
स्वाङ्गम्-अर्थ-प्रदीपम् own body lustre for things, lamp
काले गोप्य: यर्हि in the time the Gopis when
गृह-कृत्येषु सुव्यग्र-चित्ता: in household work are very busy minded
एवं धाष्ट्र्यान्युशति कुरुते मेहनादीनि वास्तौ

स्तेयोपायैर्विरचितकृति: सुप्रतीको यथाऽऽस्ते।
र्व्याख्यातार्था प्रहसितमुखी न ह्युपालब्धुमैच्छत् ॥३१॥


एवम् धाष्ट्र्यानि-उशति in this manner stubborn words speaks
कुरुते मेहन-आदीनि वास्तौ does urine etc., in tidy house
स्तेय-उपायै:-विरचित-कृति: by stealing means, accomplishes (His) purpose
सुप्रतीक: यथा-आस्ते innocent like is standing
इत्थम् स्त्रीभि: सभय-नयन- thus by the ladies, with fearful eyes
श्रीमुख-आलोकिनीभि:- charming face watching
व्याख्यात-अर्था प्रहसित-मुखी reporting the things, laughing faced (Yashodaa)
न हि-उपालब्धुम्-ऐच्छत् not indeed to rebuke desired

एकदा क्रीडमानास्ते रामाद्या गोपदारका: ।
कृष्णो मृदं भक्षितवानिति मात्रे न्यवेदयन् ॥३२॥


एकदा क्रीडमाना:-ते one day, at play, they
राम-आद्या गोप-दारका: Raama, and other cowherd boys
कृष्ण: मृदम् भक्षितवान्- Krishna earth had eaten
इति मात्रे न्यवेदयन् this to the mother complained

सा गृहीत्वा करे कृष्णमुपालभ्य हितैषिणी ।
यशोदा भयसम्भ्रान्तप्रेक्षणाक्षमभाषत ॥३३॥


सा गृहीत्वा करे कृष्णम्- she holding Him by the hand, Krishna,
उपालभ्य हितैषिणी scolding, the well-wisher
यशोदा भय-सम्भ्रान्त- Yashodaa, with fear bewildered
प्रेक्षण-अक्षम्-अभाषत look and eyes, said

कस्मान्मृदमदान्तात्मन् भवान् भक्षितवान् रह: ।
वदन्ति तावका ह्येते कुमारास्तेऽग्रजोऽप्ययम् ॥३४॥


कस्मात्-मृदम्-अदान्तात्मन् 'why earth, O Naughty
कस्मात्-मृदम्-अदान्तात्मन्
भवान् भक्षितवान् रह: You! did eat in hiding
वदन्ति तावका: हि-एते कुमारा:- so say your indeed these boys
ते-अग्रज:-अपि-अयम् your elder brother also this'
श्री कृष्ण उवाच - Shree Krishna said -

नाहं भक्षितवानम्ब सर्वे मिथ्याभिशंसिन: ।
यदि सत्यगिरस्तर्हि समक्षं पश्य मे मुखम् ॥३५॥


न-अहम् भक्षितवान्-अम्ब 'not did I eat, O Mother!
न-अहम् भक्षितवान्-अम्ब
सर्वे मिथ्या-अभिशंसिन: All untruth speakers
यदि सत्य-गिर:-तर्हि if true are the words, then
समक्षम् पश्य मे मुखम् in front look (into) my mouth’

यद्येवं तर्हि व्यादेहीत्युक्त: स भगवान् हरि: ।
व्यादत्ताव्याहतैश्वर्य: क्रीडामनुजबालक: ॥३६॥


यदि-एवम् तर्हि व्यादेहि- if so, then open,
इति-उक्त: स: भगवान् हरि: thus said, He, The Lord Shree Hari
व्यादत्त-अव्याहत-ऐश्वर्य: opened, of unrestricted lordship,
क्रीडा-मनुज-बालक: sporting, as human child

सा तत्र ददृशे विश्वं जगत् स्थास्नु च खं दिश: ।
साद्रिद्वीपाब्धिभूगोलं सवाय्वग्नीन्दुतारकम् ॥३७॥


सा तत्र ददृशे विश्वं जगत् she, there saw the world, mobile
स्थास्नु च खम् दिश: immobile, and sky, the directions
स-अद्रि-द्वीप-अब्धि-भूगोलम् with mountains, continents, ocean, whole of earth
स-वायु-अग्नि-इन्दु-तारकम् with the air, fire, moon and stars

ज्योतिश्चक्रं जलं तेजो नभस्वान् वियदेव च ।
वैकारिकाणीन्द्रियाणि मनो मात्रा गुणास्त्रय: ॥३८॥


ज्योति:-चक्रम् जलम् तेज: the luminaries' disc, water, lightening
नभस्वान् वियत्-एव च the wind, the atmosphere, also and
वैकारिकाणि-इन्द्रियाणि the Saatvic senses, the senses,
मन: मात्रा: गुणा:-त्रय: mind, the objects of senses, the Gunas three

एतद् विचित्रं सह जीवकालस्वभावकर्माशयलिङ्गभेदम् ।
सूनोस्तनौ वीक्ष्य विदारितास्ये व्रजं सहात्मानमवाप शङ्काम् ॥३९॥


एतद् विचित्रम् सह जीव- this surprising, with the beings,
काल-स्वभाव-कर्म- Kaala, (Time) the nature, the actions
आशय-लिङ्ग-भेदम् tendency, in physical diversity
सूनो:-तनौ वीक्ष्य विदारित- in the son's body observing in the wide open
आस्ये व्रजम् सह-आत्मानम्- mouth, Vraja, with her own self
अवाप शङ्काम् got dismayed

किं स्वप्न एतदुत देवमाया किं वा मदीयो बत बुद्धिमोह: ।
अथो अमुष्यैव ममार्भकस्य य: कश्चनौत्पत्तिक आत्मयोग: ॥४०॥


किम् स्वप्न एतत्-उत what dream (is) it, or
देव-माया किम् वा The Lord's delusion, what or
मदीय: बत बुद्धि-मोह: my definitely mind's illusion
अथ: अमुष्य-एव or that of this only
मम-अर्भकस्य य: कश्चन- my son's some sort of
औत्पत्तिक: आत्म-योग: inborn self glory

अथो यथावन्न वितर्कगोचरं चेतोमन:कर्मवचोभिरञ्जसा ।
यदाश्रयं येन यत: प्रतीयते सुदुर्विभाव्यं प्रणतास्मि तत्पदम् ॥४१॥


अथ: यथावत्-न वितर्क- therefore, as It is, not by reasoning
गोचरम् चेत:-मन:-कर्म- comprehendible by intellect, mind, actions,
वचोभि:-अञ्जसा words, easily
यत्-आश्रयम् येन यत: Which is the support, by Whose presiding over
प्रतीयते सुदुर्विभाव्यम् is perceived, is very difficult to be guessed
प्रणता-अस्मि तत्-पदम् bowed am I to That feet

अहं ममासौ पतिरेष मे सुतो व्रजेश्वरस्याखिलवित्तपा सती ।
गोप्यश्च गोपा: सहगोधनाश्च मे यन्माययेत्थं कुमति: स मे गति: ॥४२॥


अहम् मम-असौ पति:- me, my this husband,
एष मे सुत: व्रजेश्वरस्य- this my son, of Vraja's the lord's
अखिल-वित्तपा सती entire fortune the mistress
गोप्य:-च गोपा: सह- the Gopis and the cowherds, with
गोधना:-च मे यत्-मायया- the cattle wealth and my, by Whose delusion
इत्थम् कुमति: स: मे गति: such perverted notion (is), He (is) my refuge

इत्थं विदिततत्त्वायां गोपिकायां स ईश्वर: ।
वैष्णवीं व्यतनोन्मायां पुत्रस्नेहमयीं विभु: ॥४३॥


इत्थम् विदित-तत्त्वायाम् in this manner, in the known the Truth
गोपिकायाम् स: ईश्वर: in Gopi (Yashodaa), He, The Almighty Lord
वैष्णवीम् व्यतनोत्-मायाम् the divine charm infusing Maayaa
पुत्र-स्नेह-मयीम् विभु: of maternal love, The Eternal

सद्योनष्टस्मृतिर्गोपी साऽऽरोप्यारोहमात्मजम् ।
प्रवृद्धस्नेहकलिलहृदयाऽऽसीद् यथा पुरा ॥४४॥


सद्य:-नष्ट-स्मृति:-गोपी instantly lost the revelation Gopi,
सा-आरोप्य-आरोहम्-आत्मजम् she lifting in lap the son
प्रवृद्ध-स्नेह-कलिल-हृदया- with intense affection overflowing heart
आसीत् यथा पुरा remained like before

त्रय्या चोपनिषद्भिश्च सांख्ययोगैश्च सात्वतै: ।
उपगीयमानमाहात्म्यं हरिं सामन्यतात्मजम् ॥४५॥


त्रय्या च-उपनिषद्भि:-च by the three (Vedas) and by the Upanishads
सांख्य-योगै:-च सात्वतै: by the Saankhya philosophy and scriptures
उपगीयमान-माहात्म्यम् extolled the glory
हरिम् सा-अमन्यत-आत्मजम् of Shree Hari, she considered son
राजा-उवाच - The King said -

नन्द: किमकरोद् ब्रह्मन् श्रेयं एवं महोदयम् ।
यशोदा च महाभागा पपौ यस्या: स्तनं हरि: ॥४६॥


नन्द: किम्-अकरोत् ब्रह्मन् Nanda, what did, O Holy one!
श्रेयम् एवम् महोदयम् meritorious of such great fortune
यशोदा च महाभागा Yashodaa and the highly blessed
पपौ यस्या: स्तनम् हरि: sucked whose breasts, Shree Hari

पितरौ नान्वविन्देतां कृष्णोदारार्भकेहितम् ।
गायन्त्यद्यापि कवयो यल्लोकशमलापहम् ॥४७॥


पितरौ न-अन्वविन्देताम् parents did not enjoy
कृष्ण-उदार-अर्भक-ईहितम् by Krishna the charming infantile sports
गायन्ति-अद्य-अपि कवय: sing of which, today even sages,
यत्-लोक-शमल-अपहम् which are of the people sins removers
श्री शुक उवाच - Shree Shuka said -

द्रोणो वसूनां प्रवरो धरया सह भार्यया ।
करिष्यमाण आदेशान् ब्रह्मणस्तमुवाच ह ॥४८॥


द्रोण: वसूनाम् प्रवर: Drona, of the Vasus the foremost
धरया सह भार्यया Dharaa with the wife
करिष्यमाण आदेशान् carrying out the instructions
ब्रह्मण:-तम्-उवाच ह of Brahmaa, to him said indeed

जातयोर्नौ महादेवे भुवि विश्वेश्वरे हरौ ।
भक्ति: स्यात् परमा लोके ययाञ्जो दुर्गतिं तरेत् ॥४९॥


जात-योनौ महादेवे भुवि taking birth in The Great Lord, on the earth,
विश्वेश्वरे हरौ The Almighty Lord of the Universe, Shree Hari,
भक्ति: स्यात् परमा लोके devotion may be supreme, in the world
यया-अञ्ज: दुर्गतिम् तरेत् by which easily evil destiny escapes

अस्त्वित्युक्त: स भगवान् व्रजे द्रोणो महायशा: ।
जज्ञे नन्द इति ख्यातो यशोदा सा धराभवत् ॥५०॥


अस्तु-इति-उक्त: स: भगवान् 'So be it,' said He, the lord,
अस्तु-इति-उक्त: स: भगवान्
व्रजे द्रोण: महायशा: in Vraja, Drona, the well famed
जज्ञे नन्द: इति ख्यात: became Nanda, thus well known
यशोदा सा धरा-अभवत् Yashodaa, she Dharaa became

ततो भक्तिर्भगवति पुत्रीभूते जनार्दने ।
दम्पत्योर्नितरामासीद् गोपगोपीषु भारत ॥५१॥


तत: भक्ति:-भगवति then, devotion in The Lord
पुत्रीभूते जनार्दने on becoming The Son, in Lord Vishnu,
दम्पत्यो:-नितराम्-आसीत् of the couple, to a high extent was
गोप-गोपीषु भारत in the Gopas and Gopis, O Pareekshit!

कृष्णो ब्रह्मण आदेशं सत्यं कर्तुं व्रजे विभु: ।
सहरामो वसंश्चक्रे तेषां प्रीतिं स्वलीलया ॥५२॥


कृष्ण: ब्रह्मण आदेशम् Krishna, Brahmaa's boon
सत्यम् कर्तुम् व्रजे विभु: true to stand in Vraja, The Lord
सह-राम: वसन्-चक्रे with Raama, dwelling, made
तेषाम् प्रीतिम् स्व-लीलया their delight by own sports
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां दशम स्कन्धे पूर्वार्धे विश्वरूपदर्शने अष्टम:
अध्याय: ॥८॥


इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां दशम स्कन्धे पूर्वार्धे विश्वरूपदर्शने अष्टम:
अध्याय: ॥८॥ Thus ends the eighth discourse, bearing on a Vision of the Cosmic form (of the Lord), in the first half of Book Ten of the great and glorious

श्री शुक उवाच - Shree Shuka said -

एकदा गृहदासीषु यशोदा नन्दगेहिनी ।
कर्मान्तरनियुक्तासु निर्ममन्थ स्वयं दधि ॥१॥


एकदा गृह-दासीषु one day, the household maids
यशोदा नन्द-गेहिनी by Yashodaa, Nanda's wife,
कर्म-अन्तर-नियुक्तासु on work other engaged in,
निर्ममन्थ स्वयम् दधि churned herself the curd

यानि यानीह गीतानि तद्बालचरितानि च ।
दधि निर्मन्थने काले स्मरन्ती तान्यगायत ॥२॥


यानि यानि-इह गीतानि those which were here sung of
तत्-बाल-चरितानि च His childhood sports and
दधि निर्मन्थने काले at the curds churning time
स्मरन्ती तानि-अगायत remembering them sang
क्षौमं वास: पृथुकटितटे बिभ्रती सूत्रनद्धं

पुत्रस्नेहस्नुतकुचयुगं जातकम्पं च सुभ्रू: ।
रज्जावकर्षश्रमभुजचलत्कङ्कणौ कुण्डले च
स्विन्नं वक्त्रं कबरविगलन्मालती निर्ममन्थ ॥३॥


क्षौमम् वास: पृथु-कटि-तटे silk garment, on broad hips around
बिभ्रती सूत्र-नद्धम् wearing by string tied
पुत्र-स्नेह-स्नुत-कुच-युगम् son's affection oozing breasts pair
जात-कम्पम् च सुभ्रू: having shivers, and beautiful eyebrows,
रज्जु-अकर्ष-श्रम-भुज- by the (churning) string pulling, tired arms
चलत्-कङ्कणौ कुण्डले च shaking bangles and earrings and
स्विन्नम् वक्त्रम् कबर- sweat smeared face, from the braid
विगलन्-मालती निर्ममन्थ falling jasmine, (she) churned

तां स्तन्यकाम आसाद्य मथ्नन्तीं जननीं हरि: ।
गृहीत्वा दधिमन्थानं न्यषेधत् प्रीतिमावहन् ॥४॥


ताम् स्तन्य-काम आसाद्य her, with suck desire approaching
मथ्नन्तीम् जननीम् हरि: the churning mother, Shree Hari
गृहीत्वा दधि-मन्थानम् catching the churning rod
न्यषेधत् प्रीतिम्-आवहन् stopped, love inviting

तमङ्कमारूढमपाययत् स्तनं स्नेहस्नुतं सस्मितमीक्षती मुखम् ।
अतृप्तमुत्सृज्य जवेन सा ययावुत्सिच्यमाने पयसि त्वधिश्रिते ॥५॥


तम्-अङ्कम्-आरूढम्- Him on the lap climbed
अपाययत् स्तनम् suckled the breast
स्नेह-स्नुतम् with affection overwhelmed
सस्मितम्-ईक्षती मुखम् smilingly watching (His) face
अतृप्तम्-उत्सृज्य unsatisfied, leaving (Him)
जवेन सा ययौ- quickly she went
उत्सिच्यमाने पयसि as the overflowing milk
तु-अधिश्रिते indeed on the oven

सञ्जातकोप: स्फुरितारुणाधरं संदश्य दद्भिर्दधिमन्थभाजनम् ।
भित्त्वा मृषाश्रुर्दृषदश्मना रहो जघास हैयङ्गवमन्तरं गत: ॥६॥


सञ्जात-कोप: with aroused anger
स्फुरित-अरुण-अधरम् quivering red lips
संदश्य दद्भि:- biting with teeth
दधि-मन्थ-भाजनम् the curd churning pot
भित्त्वा मृषा-अश्रु:- breaking, false tears
दृषत्-अश्मना रह: by a piece of stone, alone
जघास हि-अङ्गवम्- ate indeed butter
अन्तरम् गत: inside went

उत्तार्य गोपी सुशृतं पय: पुन: प्रविश्य संदृश्य च दध्यमत्रकम् ।
भग्नं विलोक्य स्वसुतस्य कर्म तज्जहास तं चापि न तत्र पश्यती ॥७॥


उत्तार्य गोपी putting down, the Gopi
सुशृतम् पय: the well boiled milk
पुन: प्रविश्य संदृश्य again entering saw
च दधि-अमत्रकम् and the curd pot
भग्नम् विलोक्य broken seeing
स्व-सुतस्य कर्म own son's deed
तत्-जहास तम् च-अपि that, laughed Him and also
न तत्र पश्यती not there seeing

उलूखलाङ्घ्रेरुपरि व्यवस्थितं मर्काय कामं ददतं शिचि स्थितम् ।
हैयङ्गवं चौर्यविशङ्कितेक्षणं निरीक्ष्य पश्चात् सुतमागमच्छनै: ॥८॥


उलूखल-अङ्घ्रे:-उपरि the mortar upturned upon
व्यवस्थितम् standing
मर्काय कामम् ददतम् to the monkey at will giving
शिचि स्थितम् in the overhanging
हैयङ्गवम् pot butter
चौर्य-विशङ्कित्-ईक्षणम् with stealing doubtful eyes
निरीक्ष्य पश्चात् looking, from behind
सुतम्-आगमत्-शनै: the son approached slowly

तामात्तयष्टिं प्रसमीक्ष्य सत्वरस्ततोऽवरुह्यापससार भीतवत् ।
गोप्यन्वधावन्न यमाप योगिनां क्षमं प्रवेष्टुं तपसेरितं मन: ॥९॥


ताम्-आत्त-यष्टिम् her, carrying a rod
प्रसमीक्ष्य सत्वर:- watching, quickly
तत:-अवरुह्य- from there coming down
अपससार भीतवत् ran away terrified like
गोपी-अन्वधावत्- Gopi followed
न यम्-आप योगिनाम् not Whom achieve the ascetics
क्षमम् प्रवेष्टुम् able to penetrate
तपसा-ईरितम् मन: by asceticism concentrated minds

अन्वञ्चमाना जननी बृहच्चलच्छ्रोणीभराक्रान्तगति: सुमध्यमा ।
जवेन विस्रंसितकेशबन्धनच्युतप्रसूनानुगति: परामृशत् ॥१०॥


अन्वञ्चमाना जननी following, the mother
बृहत्-चलत्-श्रोणी-भर- bulky moving hips, by weight
आक्रान्त-गति: सुमध्यमा slowed speed, the thin wasted
जवेन विस्रंसित by speed loosened
केश-बन्धन-च्युत-प्रसून- hair braid dislodged flowers
अनुगति: परामृशत् following the steps, ultimately caught (Him)

कृतागसं तं प्ररुदन्तमक्षिणी कषन्तमञ्जन्मषिणी स्वपाणिना ।
उद्वीक्षमाणं भयविह्वलेक्षणं हस्ते गृहीत्वा भिषयन्त्यवागुरत् ॥११॥


कृत-अगसम् तम् प्ररुदन्तम्- committed offence, Him crying bitterly
अक्षिणी कषन्तम्-अञ्जन्- eyes rubbing, by the corrilium
मषिणी स्व-पाणिना blackened, by own hands
उद्वीक्षमाणम् upwards looking
भय-विह्वल-ईक्षणम् with fear overwhelmed eyes
हस्ते गृहीत्वा by hand catching hold of
भिषयन्ती-अवागुरत् threatened and scolded

त्यक्त्वा यष्टिं सुतं भीतं विज्ञायार्भकवत्सला ।
इयेष किल तं बद्धुं दाम्नातद्वीर्यकोविदा ॥१२॥


त्यक्त्वा यष्टिम् सुतम् भीतम् discarding the rod, the son afraid
विज्ञाय-अर्भक-वत्सला knowing, to the son affectionate,
इयेष किल तम् बद्धुम् she decided indeed, Him to tie
दाम्ना-अतत्-वीर्य-कोविदा with a rope, not His glory knowing

न चान्तर्न बहिर्यस्य न पूर्वं नापि चापरम् ।
पूर्वापरं बहिश्चान्तर्जगतो यो जगच्च य: ॥१३॥


न च-अन्त:-न बहि:-यस्य not and inside, not outside Whose
न पूर्वम् न-अपि च-अपरम् not before not also and behind
पूर्व-अपरम् बहि:-च-अन्त:- before, after, outside and inside (of the
जगत: य: जगत्-च य: exists Who, universe and Who is

तं मत्वाऽऽत्मजमव्यक्तं मर्त्यलिङ्गमधोक्षजम् ।
गोपिकोलूखले दाम्ना बबन्ध प्राकृतं यथा ॥१४॥


तम् मत्वा-आत्मजम्-अव्यक्तम् Him considering a son, The Unmanifest,
मर्त्य-लिङ्गम्-अधोक्षजम् mortal form, beyond sense perception,
गोपिका-उलूखले दाम्ना the Gopi to the mortar, with a rope
बबन्ध प्राकृतम् यथा tied, a human (child) like

तद् दाम बध्यमानस्य स्वार्भकस्य कृतागस: ।
द्व्यङ्गुलोनमभूत्तेन सन्दधेऽन्यच्च गोपिका ॥१५॥


तद् दाम बध्यमानस्य that rope tying with
स्व-अर्भकस्य कृत-आगस: own Son, committed offence
द्वि-अङ्गुल-ऊनम्-अभूत्- two fingers short became,
तेन सन्दधे-अन्यत्- therefore, added other
च गोपिका and the Gopi

यदाऽऽसीत्तदपि न्यूनं तेनान्यदपि सन्दधे ।
तदपि द्व्यङ्गुलं न्यूनं यद् यदादत्त बन्धनम् ॥१६॥


यदा-आसीत्-तत्-अपि न्यूनम् when became that also short
तेन-अन्यत्-अपि सन्दधे with that other also added,
तत्-अपि द्वि-अङ्गुलम् न्यूनम् that also by two fingers short
यत् यत्-आदत्त बन्धनम् that which was added to the tying rope

एवं स्वगेहदामानि यशोदा सन्दधत्यपि ।
गोपीनां सुस्मयन्तीनां स्मयन्ती विस्मिताभवत् ॥१७॥


एवम् स्व-गेह-दामानि in this manner of own house the ropes
यशोदा सन्दधती-अपि Yashodaa, adding on also
गोपीनाम् सुस्मयन्तीनाम् the Gopis' sweetly smiling
स्मयन्ती विस्मिता-अभवत् smilingly, amazed became

स्वमातु: स्विन्नगात्राया विस्रस्तकबरस्रज: ।
दृष्ट्वा परिश्रमं कृष्ण: कृपयाऽऽसीत् स्वबन्धने ॥१८॥


स्व-मातु: स्विन्न-गात्राया own mother, perspiration bodied
विस्रस्त-कबर-स्रज: dishevelled braids' garlands
दृष्ट्वा परिश्रमम् कृष्ण: perceiving, the exertion, Krishna
कृपया-आसीत् स्वबन्धने compassionately, came into (His) own bondage

एवं संदर्शिता ह्यङ्ग हरिणा भृत्यवश्यता ।
स्ववशेनापि कृष्णेन यस्येदं सेश्वरं वशे ॥१९॥


एवम् संदर्शिता हि-अङ्ग thus, demonstrated indeed, O Dear One!
हरिणा भृत्य-वश्यता by Shree Hari of the devotee's control
स्व-वशेन-अपि कृष्णेन own control though, by Krishna
यस्य-इदम् स-ईश्वरम् वशे Whose this , with the ruler is in control

नेमं विरिञ्चो न भवो न श्रीरप्यङ्गसंश्रया ।
प्रसादं लेभिरे गोपी यत्तत् प्राप विमुक्तिदात् ॥२०॥


न-इमम् विरिञ्च: not this, Brahmaa,
न भव: न श्री:-अपि- not Shiva, not Shree even
अङ्ग-संश्रया His person's part
प्रसादम् लेभिरे grace received
गोपी यत्-तत्-प्राप Gopi which that attained
विमुक्तिदात् from The Liberation Bestower

नायं सुखापो भगवान् देहिनां गोपिकासुत: ।
ज्ञानिनां चात्मभूतानां यथा भक्तिमतामिह ॥२१॥


न-अयम् सुख-आप: भगवान् not He happily attainable, The Lord
देहिनाम् गोपिका-सुत: to human beings, Gopi's Son
ज्ञानिनाम् च-आत्म-भूतानाम् to the wise and to the Self indentified
यथा भक्तिमताम्-इह like to the devotees here

कृष्णस्तु गृहकृत्येषु व्यग्रायां मातरि प्रभु: ।
अद्राक्षीदर्जुनौ पूर्वं गुह्यकौ धनदात्मजौ ॥२२॥


कृष्ण:-तु गृह-कृत्येषु Krishna, then, in household work
व्यग्रायाम् मातरि प्रभु: engrossed mother, The Lord
अद्राक्षीत्-अर्जुनौ पूर्वम् noticed two Arjuna (trees), in past life
गुह्यकौ धनद-आत्मजौ Yakshas, of Kubera the sons

पुरा नारदशापेन वृक्षतां प्रापितौ मदात् ।
नलकूबरमणिग्रीवाविति ख्यातौ श्रियान्वितौ ॥२३॥


पुरा नारद-शापेन in the past, by Naarada's curse
वृक्षताम् प्रापितौ मदात् to the state of tree attained, by arrogance
नलकूबर-मणिग्रीवौ-इति Nalakoobara, Maneegreeva, thus
ख्यातौ श्रिया-अन्वितौ well known, with splendour endowed
श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां दशमस्कन्धे पूर्वार्धे गोपीप्रसादो नाम नवम:
अध्याय: ॥९॥


श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां दशमस्कन्धे पूर्वार्धे गोपीप्रसादो नाम नवम:
अध्याय: ॥९॥ Thus ends the ninth discourse entitled Grace (showered) on the cowherd

राजा-उवाच - The King said -

कथ्यतां भगवन्नेतत्तयो: शापस्य कारणम् ।
यत्तद् विगर्हितं कर्म येन वा देवर्षेस्तम: ॥१॥


कथ्यताम् भगवन्-एतत्- do relate, O Holy One! This,
तयो: शापस्य कारणम् their the curse reason
यत्-तद् विगर्हितम् that which lowly action
येन वा देवर्षे:-तम: by which or the divine sage's anger
श्री शुक उवाच - Shree Shuka said -

रुद्रस्यानुचरौ भूत्वा सुदृप्तौ धनदात्मजौ ।
कैलाशोपवने रम्ये मन्दाकिन्यां मदोत्कटौ ॥२॥


रुद्रस्य-अनुचरौ भूत्वा Rudra's attendents, became
सुदृप्तौ धनद-आत्मजौ highly arrogant Kuber's sons,
कैलाश-उपवने रम्ये in Kailaasha garden pleasant
मन्दाकिन्याम् मद-उत्कटौ in Mandaakini (river) by liquor intoxicated

वारुणीं मदिरां पीत्वा मदाघूर्णितलोचनौ ।
स्त्रीजनैरनुगायद्भिश्चेरतु: पुष्पिते वने ॥३॥


वारुणीम् मदिराम् पीत्वा Vaarunee wine having drunk
मद-आघूर्णित-लोचनौ by intoxication rolling eyes (both)
स्त्री-जनै:-अनुगायद्भि:- by women folk singing followed
चेरतु: पुष्पिते वने roamed in the flowering garden

अन्त: प्रविश्य गंगायामम्भोजवनराजिनि ।
चिक्रीडतुर्युवतिभिर्गजाविव करेणुभि: ॥४॥


अन्त: प्रविश्य गङायाम्- inside entering Ganga
अम्भोज-वन-राजिनि lotus clusters embedded
चिक्रीडतु:-युवतिभि:- sported with the damsels
गजौ-इव करेणुभि: two elephants like with female elephants

यदृच्छया च देवर्षिर्भगवांस्तत्र कौरव ।
अपश्यन्नारदो देवौ क्षीबाणौ समबुध्यत ॥५॥


यदृच्छया च देवर्षि:- providentially, and, the divine sage,
भगवान्-तत्र कौरव the lord, there, O Scion of the Kurus!
अपश्यत्-नारद: saw Naarada
देवौ क्षीबाणौ समबुध्यत the two demy-gods intoxicated, understood

तं दृष्ट्वा ब्रीडिता देव्यो विवस्त्रा: शापशङ्किता: ।
वासांसि पर्यधु: शीघ्रं विवस्त्रौ नैव गुह्यकौ ॥६॥


तम् दृष्ट्वा ब्रीडिता: देव्य: him seeing ashamed, the women,
विवस्त्रा: शाप-शङ्किता: uncovered, of curse afraid
वासांसि पर्यधु: शीघ्रम् clothes put on quickly
विवस्त्रौ न-एव गुह्यकौ uncovered did not even the Yakshas

तौ दृष्ट्वा मदिरामत्तौ श्रीमदान्धौ सुरात्मजौ ।
तयोरनुग्रहार्थाय शापं दास्यन्निदं जगौ ॥७॥


तौ दृष्ट्वा मदिरा-मत्तौ them seeing, by wine intoxicated
श्रीमद्-अन्धौ सुर-आत्मजौ by pride blinded, Kuber's sons
तयो:-अनुग्रह-अर्थाय for their good purpose
शापम् दास्यन्-इदम् जगौ curse showering, this said
नारद उवाच - Naarada said -

न ह्यन्यो जुषतो जोष्यान् बुद्धिभ्रंशो रजोगुण: ।
श्रीमदादाभिजात्यादिर्यत्र स्त्री द्यूतमासव: ॥८॥


न हि-अन्य: जुषत: not indeed other, of those indulged
जोष्यान् बुद्धि-भ्रंश: रजोगुण: in enjoyable objects, mental distortion, of
जोष्यान् बुद्धि-भ्रंश: रजोगुण: in enjoyable objects, mental distortion, of Rajoguna
श्रीमदात्-आभिजात्य-आदि:- than wealth, even pedigree etc.,
यत्र स्त्री द्यूतम्-आसव: where woman gambling and liquor are

हन्यन्ते पशवो यत्र निर्दयैरजितात्मभि: ।
मन्यमानैरिमं देहमजरामृत्यु नश्वरम् ॥९॥


हन्यन्ते पशव: यत्र kill animals, where
निर्दयै:-अजित-आत्मभि: by cruel, not mind-controlled
मन्यमानै:-इमम् देहम्- considering this body
अजर-अमृत्यु नश्वरम् not aging, not dying, perishable

देवसंज्ञितमप्यन्ते कृमिविड्भस्मसंज्ञितम् ।
भूतध्रुक् तत्कृते स्वार्थं किं वेद निरयो यत: ॥१०॥


देव-संज्ञितम्-अपि-अन्ते a god called also, in the end
कृमि-विड्-भस्म-संज्ञितम् worm, ordure, ash is called
भूत-ध्रुक् तत्-कृते स्वार्थम् to beings offending for that purpose, interest
किम् वेद निरय: यत: what is there, know that hell is from that

देह: किमन्नदातु: स्वं निषेक्तुर्मातुरेव च ।
मातु: पितुर्वा बलिन: क्रेतुरग्ने: शुनोऽपि वा ॥११॥


देह: किम्-अन्न-दातु: the body, is it of the food giver's
स्वम् निषेक्तु:-मातु:-एव च of own father, of mother also and
मातु: पितु:-वा बलिन: of mother, father or, of a powerful (man)
क्रेतु:-अग्ने: शुन:-अपि वा of a buyer, of fire, of a dog or

एवं साधारणं देहमव्यक्तप्रभवाप्ययम् ।
को विद्वानात्मसात् कृत्वा हन्ति जन्तूनृतेऽसत: ॥१२॥


एवम् साधारणम् देहम्- thus, an ordinary body
अव्यक्त-प्रभव-अप्ययम् from the Unmanifest comes and even disappears
क: विद्वान्-आत्मसात् कृत्वा which wise (person), identifying with it
हन्ति जन्तून्-ऋते-असत: will kill animals, except for fools

असत: श्रीमदान्धस्य दारिद्र्यं परमाञ्जनम् ।
आत्मौपम्येन भूतानि दरिद्र: परमीक्षते ॥१३॥


असत: श्रीमद्-अन्धस्य for the wicked, by wealth blinded
दारिद्र्यम् परम-अञ्जनम् poverty is the best corrilium,
आत्म-औपम्येन भूतानि with self equality, the beings,
दरिद्र: परम-ईक्षते a poor, best sees

यथा कण्टकविद्धाङ्गो जन्तोर्नेच्छति तां व्यथाम् ।
जीवसाम्यं गतो लिङैर्न तथाविद्धकण्टक: ॥१४॥


यथा कण्टक-विद्ध-अङ्ग: just as, a thorn pricked body,
जन्तो:-न-इच्छति ताम् व्यथाम् of a person, (he) does not desire that pain
जीव-साम्यम् गत: लिङै:- of living beings similarity realizing by the
न तथा-अविद्ध-कण्टक: not like that, (one) not pricked by a thorn

दरिद्रो निरहंस्तम्भो मुक्त: सर्वमदैरिह ।
कृच्छ्रं यदृच्छयाऽऽप्नोति तद्-हि तस्य परं तप: ॥१५॥


दरिद्र: नि:-अहम्-स्तम्भ: a poor person, without ego pillar
मुक्त: सर्व-मदै:-इह is free from all pride here,
कृच्छ्रम् यदृच्छया-आप्नोति the hardship by Providence gets
तत्-हि तस्य परम् तप: that alone is his highest austerity

नित्यं क्षुत्क्षामदेहस्य दरिद्रस्यान्नकाङ्क्षिण: ।
इन्द्रियाण्यनुशुष्यन्ति हिंसापि विनिवर्तते ॥१६॥


नित्यम् क्षुत्-क्षाम-देहस्य always by hunger emaciated bodied
दरिद्रस्य-अन्न-काङ्क्षिण: of a poor man, food desiring
इन्द्रियाणि-अनुशुष्यन्ति Indriyas become feeble
हिंसा-अपि विनिवर्तते violence also leaves him

दरिद्रस्यैव युज्यन्ते साधव: समदर्शिन: ।
सद्भि: क्षिणोति तं तर्षं तत आराद् विशुद्ध्यति ॥१७॥


दरिद्रस्य-एव युज्यन्ते of the poor only, come in contact
साधव: समदर्शिन: the noble, of equipoised sight
सद्भि: क्षिणोति तम् तर्षम् with the pious is reduced his thirst
आराद् विशुद्ध्यति soon is purified

साधूनां समचित्तानां मुकुन्दचरणैषिणाम् ।
उपेक्ष्यै: किं धनस्तम्भैरसद्भिरसदाश्रयै: ॥१८॥


साधूनाम् सम-चित्तानाम् of the pious, of the equanimity minded,
मुकुन्दचरण-ऐषिणाम् of Mukunda's feet desiring,
उपेक्ष्यै: किं धन-स्तम्भै:- are to be ignored, what of the pillars of wealth
असद्भि:-असत्-आश्रयै: the wicked, by sense pleasures supported

तदहं मत्तयोर्माध्व्या वारुण्या श्रीमदान्धयो: ।
तमोमदं हरिष्यामि स्त्रैणयोरजितात्मनो: ॥१९॥


तत्-अहम् मत्तयो:-माध्व्या so, I, of the two intoxicated, by wine
वारुण्या श्रीमद्-अन्धयो: Vaarunee, by fortune blinded
तम:-मदम् हरिष्यामि ignorance pride will take away
स्त्रैणयो:-अजित-आत्मनो: slaves of women, of uncontrolled minds

यदिमौ लोकपालस्य पुत्रौ भूत्वा तम:प्लुतौ ।
न विवाससमात्मानं विजानीत: सुदुर्मदौ ॥२०॥


यत्-इमौ लोकपालस्य in that, that these, of the guardian
पुत्रौ भूत्वा तम:-प्लुतौ two sons, being, by ignorance overcome
न विवाससम्-आत्मानम् do not uncovered themselves
विजानीत: सुदुर्मदौ recognize well intoxicated

अतोऽर्हत: स्थावरतां स्यातां नैवं यथा पुन: ।
स्मृति: स्यान्मत्प्रसादेन तत्रापि मदनुग्रहात् ॥२१॥


अत:-अर्हत: स्थावरताम् therefore, deserve to be trees
स्याताम् न-एवम् यथा पुन: may not like this, like before
स्मृति: स्यात्-मत्-प्रसादेन consciousness may be, by my grace
तत्र-अपि मत्-अनुग्रहात् there also, by my benevolence

वासुदेवस्य सान्निध्यं लब्ध्वा दिव्यशरच्छते ।
वृत्ते स्वर्लोकतां भूयो लब्धभक्ती भविष्यत: ॥२२॥


वासुदेवस्य सान्निध्यम् of Vaasudeva presence
लब्ध्वा दिव्य-शरद्-शते having divine hundred years having
वृत्ते स्व:-लोकताम् भूय: passed, own realm again attaining
लब्ध-भक्ती भविष्यत: acquired devotion will be
श्री शुक उवाच - Shree Shuka said -

एवमुक्त्वा स देवर्षिर्गतो नारायणाश्रमम् ।
नलकूबरमणिग्रीवावासतुर्यमलार्जुनौ ॥२३॥


एवम्-उक्त्वा स: देवर्षि:- thus saying, that divine sage
गत: नारायण-आश्रमम् went to Naaraayana's hermitage
नलकूबर-मणिग्रीवौ- Nalakoobara and Manigreeva
आसतु:-यमल-अर्जुनौ became Yamala and Arjuna

ऋषेर्भागवतमुख्यस्य सत्यं कर्तुं वचो हरि: ।
जगाम शनकैस्तत्र यत्रास्तां यमलार्जुनौ ॥२४॥


ऋषे:-भागवत-मुख्यस्य of the sage of the devotees the foremost,
सत्यम् कर्तुम् वच: हरि: to true prove the words, Lord Shree Hari
जगाम शनकै:-तत्र went slowly there,
यत्र-आस्ताम् यमल-अर्जुनौ where were Yamala and Arjuna

देवर्षिर्मे प्रियतमो यदिमौ धनदात्मजौ ।
तत्तथा साधयिष्यामि यद् गीतं तन्महात्मना ॥२५॥


देवर्षि:-मे प्रियतम: the divine sage is my dear most
यत्-इमौ धनद-आत्मजौ that these two, of Kubera the sons
तत्-तथा साधयिष्यामि that like that will accomplish
यद् गीतम् तत्-महात्मना which was said by that great soul (Naarada)

इत्यन्तरेणार्जुनयो: कृष्णस्तु यमयोर्ययौ ।
आत्मनिर्वेशमात्रेण तिर्यग्गतमुलूखलम् ॥२६॥


इति-अन्तरेण-अर्जुनयो: thus, in the middle of the Arjuna
कृष्ण:-तु यमयो:-ययौ Krishna, indeed, the both went
आत्म-निर्वेश-मात्रेण by own entering alone
तिर्यक्-गतम्-उलूखलम् sideways went the mortar
बालेन निष्कर्षयतान्वगुलूखलं तद्

दामोदरेण तरसोत्कलिताङ्घ्रिबन्धौ ।
निष्पेततु: परमविक्रमितातिवेपस्कन्ध
प्रवालविटपौ कृतचण्डशब्दौ ॥२७॥


बालेन निष्कर्षयता- by the child dragging
अन्वक्-उलूखलम् तत् the sideways (turned) mortar that
दामोदरेण तरसा- by the rope, soon
उत्कलित-अङ्घ्रि-बन्धौ uprooted the roots bindings
निष्पेततु: परम-विक्रमित- fell, by the Supreme Force
अति-वेप-स्कन्ध- violently shaken, trunks
प्रवाल-विटपौ leaves the two trees
कृत-चण्ड-शब्दौ making fierce sound
तत्र श्रिया परमया ककुभ: स्फुरन्तौ

सिद्धावुपेत्य कुजयोरिव जातवेदा: ।
कृष्णं प्रणम्य शिरसाखिललोकनाथं
बद्धाञ्जली विरजसाविदमूचतु: स्म ॥२८॥


तत्र श्रिया परमया there, by splendour great
ककुभ: स्फुरन्तौ the directions illuminating
सिद्धौ-उपेत्य कुजयो:- two celestial bodies, approached from two trees
इव जातवेदा: like fire
कृष्णम् प्रणम्य शिरसा- to Krishna bowing with head,
अखिल-लोक-नाथम् the entire world's Lord,
बद्ध-अञ्जली विरजसौ- joined palms, devoid of pride
इदम्-ऊचतु: स्म this said

कृष्ण कृष्ण महायोगिंस्त्वमाद्य: पुरुष: पर: ।
व्यक्ताव्यक्तमिदं विश्वं रूपं ते ब्राह्मणा विदु: ॥२९॥


कृष्ण कृष्ण महायोगिन्- 'Krishna! O Krishna! O Great Yogi!
त्वम्-आद्य: पुरुष: पर: You are the Primary Person, Supreme,
व्यक्त-अव्यक्तम्-इदम् of the manifest and unmanifest, this
विश्वम् रूपम् ते universe, form You are,
ब्राह्मणा विदु: the Braahmanas know

त्वमेक: सर्वभूतानां देहास्वात्मेन्द्रियेश्वर: ।
त्वमेव कालो भगवान् विष्णुरव्यय ईश्वर: ॥३०॥


त्वम्-एक: सर्व-भूतानाम् You alone of all beings (are)
देह-असु-आत्म-इन्द्रिय-ईश्वर: of body, life, ego, senses, The Controller
त्वम्-एव काल: You only are Time,
भगवान् विष्णु:-अव्यय ईश्वर: Lord Vishnu, imperishable The Almighty

त्वं महान् प्रकृति: सूक्ष्मा रज: सत्त्वतमोमयी ।
त्वमेव पुरुषोऽध्यक्ष: सर्वक्षेत्रविकारवित् ॥३१॥


त्वम् महान् प्रकृति: सूक्ष्मा You are Mahat-tatva, Prakriti minute
रज: सत्त्व-तमोमयी with Rajas, Sattva and Tamas,
त्वम्-एव पुरुष:-अध्यक्ष: You alone are The Person, The Witness
सर्व-क्षेत्र-विकार-वित् of all, their sphere of action and decay Knower

गृह्यमाणैस्त्वमग्राह्यो विकारै: प्राकृतैर्गुणै: ।
को न्विहार्हति विज्ञातुं प्राक् सिद्धं गुणसंवृत: ॥३२॥


गृह्यमाणै:-त्वम्-अग्राह्य: by the perceived (Gunas), You cannot be grasped
विकारै: प्राकृतै:-गुणै: and by the modifications of the Prakriti's Gunas
क: नु-इह-अर्हति विज्ञातुम् who indeed, here, is capable to know
प्राक् सिद्धम् गुणसंवृत: the previously existent, by Gunas covered

तस्मै तुभ्यं भगवते वासुदेवाय वेधसे ।
आत्मद्योतगुणैश्छन्नमहिम्ने ब्रह्मणे नम: ॥३३॥


तस्मै तुभ्यम् भगवते to That You, Lord
वासुदेवाय वेधसे Vaasudeva, The Deity of Intellect
आत्म-द्योत-गुणै:- by Your Self illumination, (illumined) by the Gunas
छन्न-महिम्ने ब्रह्मणे नम: covered glory, to The Creator, Hail

यस्यावतारा ज्ञायन्ते शरीरेष्वशरीरिण: ।
तैस्तैरतुल्यातिशयैर्वीर्यैर्देहिष्वसंगतै: ॥३४॥


यस्य-अवतारा: ज्ञायन्ते (You) Whose descents are known
शरीरेषु-अशरीरिण: to the embodied, of The Unembodied
तै:-तै:-तुल्य- by all those types
अतिशयै:-वीर्यै:-देहिषु-असंगतै: of immense valour in the embodied unequalled

स भवान् सर्वलोकस्य भवाय विभवाय च ।
अवतीर्णोंऽशभागेन साम्प्रतं पतिराशिषाम् ॥३५॥


स: भवान् सर्वलोकस्य That You, for all the created beings',
भवाय विभवाय च well-being liberation and
अवतीर्ण:-अंशभागेन descended in integral form
साम्प्रतम् पति:-आशिषाम् at this time, The Lord of Blessings

नम: परमकल्याण नम: परममङ्गल।
वासुदेवाय शान्ताय यदूनां पतये नम: ॥३६॥


नम: परम-कल्याण Hail! O most blessed One
नम: परम-मङ्गल Hail! O most propitious !
वासुदेवाय शान्ताय to the Vaasudeva gentle !
यदूनाम् पतये नम: to the Lord of the Yadus, Hail!

अनुजानीहि नौ भूमंस्तवानुचरकिङ्करौ ।
दर्शनं नौ भगवत ऋषेरासीदनुग्रहात् ॥३७॥


अनुजानीहि नौ भूमन्- consider us, O Perfect One!
तव-अनुचर-किङ्करौ Your servants' servants
दर्शनम् नौ भगवत: the sight to us both, of (You) The Almighty
ऋषे:-आसीत्-अनुग्रहात् by the sage was grace

वाणी गुणानुकथने श्रवणौ कथायां हस्तौ च कर्मसु मनस्तव पादयोर्न: ।
स्मृत्यां शिरस्तव निवासजगत्प्रणामे दृष्टि: सतां दर्शनेऽस्तु भवत्तनूनाम् ॥३८॥


वाणी गुण-अनुकथने (our) voice in excellences recounting
श्रवणौ कथायाम् (in hearing) the ears the stories
हस्तौ च कर्मसु hands in actions
मन:-तव पादयो:- mind in Your feet
न: स्मृत्याम् शिर:-तव in our memory, head Your
निवास-जगत्-प्रणामे the abode, the world in bowing
दृष्टि: सताम् दर्शने sight in the virtuous beholding
अस्तु भवत्-तनूनाम् may be, Your embodiments
श्रीशुक उवाच - Shree Shuka said -

इत्थं संकीर्तितस्ताभ्यां भगवान् गोकुलेश्वर: ।
दाम्ना चोलूखले बद्ध: प्रहसन्नाह गुह्यकौ ॥३९॥


इत्थम् संकीर्तित:-ताभ्याम् thus exalted by them (both),
भगवान् गोकुल-ईश्वर: The Almighty, Gokula Lord,
दाम्ना च-उलूखले बद्ध: by a rope and to the mortar tied,
प्रहसन्-आह गुह्यकौ laughingly said to the two Yakshas
भगवान् उवाच - The Lord said -

ज्ञातं मम पुरैवैतदृषिणा करुणात्मना ।
यच्छ्रीमदान्धयोर्वाग्भिर्विभ्रंशोऽनुग्रह: कृत: ॥४०॥


ज्ञातम् मम पुरा-एव- known to Me before only was
एतत्-ऋषिणा करुण-आत्मना this by the sage kind hearted
यत्-श्री-मद-अन्धयो:- that by fortune pride blinded
वाग्भि:-विभ्रंश:-अनुग्रह: कृत: by curse shattered, grace showered

साधूनां समचित्तानां सुतरां मत्कृतात्मनाम् ।
दर्शनान्नो भवेद् बन्ध: पुंसोऽक्ष्णो: सवितुर्यथा ॥४१॥


साधूनाम् सम-चित्तानाम् of the saintly, equanimity minded
सुतराम् मत्-कृत-आत्मनाम् therefore, in Me established selves
दर्शनात्-न भवेत् बन्ध: पुंस:- by sight does not happen bondage of men
अक्ष्णो: सवितु:-यथा of the eyes by the sun like

तद् गच्छतं मत्परमौ नलकूबर सादनम् ।
सञ्जातो मयि भावो वामीप्सित: परमोऽभव: ॥४२॥


तत् गच्छतम् मत्-परमौ therefore, both of you go, to Me realized,
नलकूबर सादनम् Nalakoobara, Manigreeva, to own abodes
सञ्जात: मयि भाव: kindled in Me devotion,
वाम्-ईप्सित: परम:-अभव: by you both is sought, supreme cessation (of
वाम्-ईप्सित: परम:-अभव: by you both is sought, supreme cessation (of rebirth)
श्री शुक उवाच - Shree Shuka said -

इत्युक्तौ तौ परिक्रम्य प्रणम्य च पुन: पुन: ।
बद्धोलूखलमामन्त्र्य जग्मतुर्दिशमुत्तराम् ॥४३॥


इति-उक्तौ तौ परिक्रम्य thus having said, they both circumambulating
प्रणम्य च पुन: पुन: and bowing again and again
बद्ध-उलूखलम्-आमन्त्र्य tied to the mortar's, (The Lord), taking permission,
जग्मतु:-दिशम्-उत्तराम् went to the direction Northern
श्री मद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां दशमस्कन्धे पूर्वार्धे नारदशापो नाम दशम:
अध्याय: ॥१०॥


श्री मद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां दशमस्कन्धे पूर्वार्धे नारदशापो नाम दशम:
अध्याय: ॥१०॥ Thus ends the tenth discourse, 'Imprecation pronounced (on Nalakoobara

श्री शुक उवाच - Shree Shuka said -

गोपा नन्दादय: श्रुत्वा द्रुमयो: पततो रवम् ।
तत्राजग्मु: कुरुश्रेष्ठ निर्घातभयशङ्किता: ॥१॥


गोपा: नन्द-आदय: श्रुत्वा the Gopas, Nanda and others, hearing
द्रुमयो: पतत: रवम् of the two trees' falling loud sound
तत्र-आजग्मु: कुरुश्रेष्ठ there came, O foremost of the Kurus!
निर्घात-भय-शङ्किता: of thunderbolt fear doubting

भूम्यां निपतितौ तत्र ददृशुर्यमलार्जुनौ ।
बभ्रमुस्तदविज्ञाय लक्ष्यं पतनकारणम् ॥२॥


भूम्याम् निपतितौ तत्र on the ground fallen, there,
ददृशु:-यमल-अर्जुनौ saw Yamala and Arjuna
बभ्रमु:-तत्-अविज्ञाय were confused that not knowing,
लक्ष्यम् पतन-कारणम् present, the falling reason

उलूखलं विकर्षन्तं दाम्ना बद्धं च बालकम् ।
कस्येदं कुत आश्चर्यमुत्पात इति कातरा: ॥३॥


उलूखलम् विकर्षन्तम् the mortar dragging
दाम्ना बद्धम् च बालकम् by the rope tied, and the child
कस्य-इदम् कुत: आश्चर्यम्- whose this (work), how come this strange (thing)
उत्पात: इति कातरा: evil mischief, thus bewildered

बाला ऊचुरनेनेति तिर्यग्गतमुलूखलम् ।
विकर्षता मध्यगेन पुरुषावप्यचक्ष्महि ॥४॥


बाला ऊचु:-अनेन-इति the children said, by Him this
तिर्यक्-गतम्-उलूखलम् enslanted gone mortar
विकर्षता मध्यगेन by dragging in between
पुरुषौ-अपि-अचक्ष्महि men two also we saw

न ते तदुक्तं जगृहुर्न घटेतेति तस्य तत् ।
बालस्योत्पाटनम् तर्वो: केचित् सन्दिग्धचेतस: ॥५॥


न ते तत्-उक्तम् जगृहु:- not they, that told, accept
न घटेत-इति तस्य तत् does not happen, thus, of that, that,
बालस्य-उत्पाटनम् तर्वो: the child uprooting of trees
केचित् सन्दिग्ध-चेतस: some with doubtful minds

उलूखलं विकर्षन्तं दाम्ना बद्धं स्वमात्मजम् ।
विलोक्य नन्द: प्रहसद्वदनो विमुमोच ह ॥६॥


उलूखलम् विकर्षन्तम् the mortar dragging
दाम्ना बद्धम् by the rope tied
स्वम्-आत्मजम् विलोक्य own son seeing
नन्द: प्रहसन्-वदन: Nanda, laughing face
विमुमोच ह freed him, indeed

गोपीभि: स्तोभितोऽनृत्यद् भगवान् बालवत् क्वचित् ।
उद्गायति क्वचिन्मुग्धस्तद्वशो दारुयन्त्रवत् ॥७॥


गोपीभि: स्तोभित:- by the Gopis prodded
अनृत्यत् भगवान् danced The Lord
बालवत् क्वचित् child like sometimes
उद्गायति क्वचित्- sang loudly sometimes
मुग्ध:-तत्-वश: enchanted in their command
दारु-यन्त्रवत् wooden puppet like

बिभर्ति क्वचिदाज्ञप्त: पीठकोन्मानपादुकम् ।
बाहुक्षेपं च कुरुते स्वानां च प्रीतिमावहन् ॥८॥


बिभर्ति क्वचित्-आज्ञप्त: carries sometimes, ordered,
पीठक:-उन्मान-पादुकम् wooden stool, measures, wooden sandals
बाहु-क्षेपम् च कुरुते स्वानाम् arms beating and does own
च प्रीतिम्-आवहन् and delight bringing (to them)

दर्शयंस्तद्विदां लोक आत्मनो भृत्यवश्यताम् ।
व्रजस्योवाह वै हर्षं भगवान् बालचेष्टितै: ॥९॥


दर्शयन्-तत्-विदाम् लोके exhibiting to Him knowing, the people
आत्मन: भृत्य-वश्यताम् to own devotees enslavement
व्रजस्य-उवाह वै हर्षम् of Vraja's increasing the joy
भगवान् बाल-चेष्टितै: The Lord by childhood pranks

क्रीणीहि भो: फलानीति श्रुत्वा सत्वरमच्युत: ।
फलार्थी धान्यमादाय ययौ सर्वफलप्रद: ॥१०॥


क्रीणीहि भो: फलान्- ’Buy O fruits'
इति श्रुत्वा सत्वरम्-अच्युत: this hearing, quickly, Lord Krishna
फल-अर्थी धान्यम्- fruits wanting, grains
आदाय ययौ सर्व-फल-प्रद: taking went, the all fruits Dispenser

फल विक्रयिणी तस्य च्युतधान्यं करद्वयम् ।
फलैरपूरयद् रत्नै: फलभाण्डमपूरि च ॥११॥


फल विक्रयिणी तस्य the fruit seller woman, His,
च्युत-धान्यम् कर-द्वयम् fallen grains, from hands two
फलै:-अपूरयत् रत्नै: with fruits filled with gems
फल-भाण्डम्-अपूरि च the fruit basket filled and

सरित्तीरगतं कृष्णं भग्नार्जुनमथाह्वयत् ।
रामं च रोहिणी देवी क्रीडन्तं बालकैर्भृशम् ॥१२॥


सरित्-तीर-गतम् कृष्णम् to the river's bank gone Krishna
भग्न-अर्जुनम्-अथ-आह्वयत् having broken the Arjuna (trees), then called
रामम् च रोहिणी देवी Raama and Rohinee Devi
क्रीडन्तम् बालकै:-भृशम् playing with children many

नोपेयातां यदाऽऽहूतौ क्रीडासङ्गेन पुत्रकौ ।
यशोदां प्रेषयामास रोहिणी पुत्रवत्सलाम् ॥१३॥


न-उपेयाताम् यदा-आहूतौ did not come, when called
क्रीडा-सङ्गेन पुत्रकौ in play engrossed, the two Sons
यशोदाम् प्रेषयामास Yashodaa sent
रोहिणी पुत्र-वत्सलाम् Rohinee, to the son attached

क्रीडन्तं सा सुतं बालैरतिवेलं सहाग्रजम् ।
यशोदाजोहवीत् कृष्णं पुत्रस्नेहस्नुतस्तनी ॥१४॥


क्रीडन्तम् सा सुतम् बालै:- (Him) playing, she, the son with children
अतिवेलम् सह-अग्रजम् for long, with the elder brother
यशोदा-अजोहवीत् कृष्णम् Yashodaa called Krishna,
पुत्र-स्नेह स्नुत-स्तनी son's affection (caused) oozing breasted

कृष्ण कृष्णारविन्दाक्ष तात एहि स्तनं पिब ।
अलं विहारै: क्षुत्क्षान्त: क्रीडाश्रान्तोऽसि पुत्रक ॥१५॥


कृष्ण कृष्ण-अरविन्द-अक्ष 'Krishna! Krishna! O Lotus-eyed!
कृष्ण कृष्ण-अरविन्द-अक्ष
तात एहि स्तनम् पिब O Dear! Come, the breast suck,
अलम् विहारै: क्षुत्-क्षान्त: enough of playing, by hunger emaciated
क्रीडा-श्रान्त:-असि पुत्रक by play exhausted are O Son!'

हे रामागच्छ ताताशु सानुज: कुलनन्दन ।
प्रातरेव कृताहारस्तद् भवान् भोक्तुमर्हति ॥१६॥


हे राम-आगच्छ तात- O Raama! Come, O Dear!
आशु स-अनुज: कुल-नन्दन soon, with younger brother, O Delight of the race!
प्रात:-एव कृत-आहार:-तत् in morning only took food, so,
भवान् भोक्तुम्-अर्हति you eat should

प्रतीक्षते त्वां दाशार्ह भोक्ष्यमाणो व्रजाधिप: ।
एह्यावयो: प्रियं धेहि स्वगृहान् यात बालका: ॥१७॥


प्रतीक्षते त्वाम् दाशार्ह: awaits you, The Scion of Dashaarha,
भोक्ष्यमाण: व्रज-अधिप: in order to eat, Vraja's Ruler
एहि-आवयो: प्रियम् धेहि come, of both of us, desired do
स्व-गृहान् यात बालका: to own houses go children

धूलिधूसरिताङ्गस्त्वं पुत्र मञ्जनमावह ।
जन्मर्क्षमद्य भवतो विप्रेभ्यो देहि गा: शुचि: ॥१८॥


धूलि-धूसरित-अङ्ग:-त्वम् dust soiled bodied you,
पुत्र मञ्जनम्-आवह O Son! bath take
जन्म-ऋम्-अद्य भवत: birth star today of yours
विप्रेभ्य: देहि गा: शुचि: to the Braahmanas give cows purified

पश्य पश्य वयस्यांस्ते मातृमृष्टान् स्वलङ्कृतान् ।
त्वं च स्नात: कृताहारो विहरस्व स्वलङ्कृत: ॥१९॥


पश्य पश्य वयस्यान्-ते 'O Look, playmates your
पश्य पश्य वयस्यान्-ते
मातृ-मृष्टान् सु-अलङ्कृतान् by mothers bathed, well adorned
त्वम् च स्नात: कृत-आहार: you also and bathed and having eaten,
विहरस्व सु-अलङ्कृत: play, well-adorned

इत्थं यशोदा तमशेषशेखरं मत्वा सुतं स्नेहनिबद्धधीर्नृप ।
हस्ते गृहीत्वा सहराममच्युतं नीत्वा स्ववाटं कृतवत्यथोदयम् ॥२०॥


इत्थम् यशोदा तम्- thus, Yashodaa, Him
अशेष-शेखरम् मत्वा सुतम् of All, the Crown, thinking, the son,
स्नेह-निबद्ध-धी: नृप with affection attached mind, O King!
हस्ते गृहीत्वा सह-रामम्- by the hand holding, with Raama,
अच्युतम् नीत्वा स्व-वाटम् Krishna taking to own house
कृतवती-अथ-उदयम् conducted then the rite (of well-being)

गोपवृद्धा: महोत्पाताननुभूय बृहद्वने ।
नन्दादय: समागम्य व्रजकार्यममन्त्रयन् ॥२१॥


गोप-वृद्धा: महा-उत्पातान्- the cowherds elderly, grave unpleasant happenings
अनुभूय बृहद्वने experiencing in Brihad-vana, (Gokula)
नन्द-आदय: समागम्य Nanda and others, assembled
व्रज-कार्यम्-अमन्त्रयन् for Vraja to be done, discussed

तत्रोपनन्दनामाऽऽह गोपो ज्ञानवयोऽधिक: ।
देशकालार्थतत्त्वज्ञ: प्रियकृद् रामकृष्णयो: ॥२२॥


तत्र-उपनन्द-नामा-आह there, Upananda named, said,
गोप: ज्ञान-वय:-अधिक: in wisdom and age more
देश-काल-अर्थ-तत्त्वज्ञ: of place, time and things nature knowing,
प्रिय-कृत् राम-कृष्णयो: well wisher of Raama and Krishna

उत्थातव्यमितोऽस्माभिर्गोकुलस्य हितैषिभि: ।
आयान्त्यत्र महोत्पाता बालानां नाशहेतव: ॥२३॥


उत्थातव्यम्-इत:-अस्माभि:- should leave from here, by us
गोकुलस्य हितैषिभि: of Gokula the well-wishers
आयान्ति-अत्र महा-उत्पाता: are present here grave mishappennings
बालानाम् नाश-हेतव: for the children's' harm causing

मुक्त: कथञ्चिद् राक्षस्या बालघ्न्या बालको ह्यसौ ।
हरेरनुग्रहान्नूनमनश्चोपरि नापतत् ॥२४॥


मुक्त: कथञ्चिद् राक्षस्या freed somehow from the demoness,
बालघ्न्या बालक: हि-असौ the child-killer, child indeed this,
हरे:-अनुग्रहात्-नूनम्- by Lord Shree Hari's grace, surely
अन:-च-उपरि न-अपतत् the cart and on (Him) did not fall

चक्रवातेन नीतोऽयं दैत्येन विपदं वियत् ।
शिलायां पतितस्तत्र परित्रात: सुरेश्वरै: ॥२५॥


चक्रवातेन नीत:-अयम् by the whirl wind taken away He,
दैत्येन विपदम् वियत् by the demon, in danger in the sky
शिलायाम् पतित:-तत्र on the rock falling, there
परित्रात: सुर-ईश्वरै: was saved by the gods and The Lord

यन्न म्रियेत द्रुमयोरन्तरं प्राप्य बालक: ।
असावन्यतमो वापि तदप्यच्युतरक्षणम् ॥२६॥


यत्-न म्रियेत द्रुमयो:- that, did not die, of the two trees
अन्तरम् प्राप्य बालक: middle entering, the child
असौ-अन्यतम: वा-अपि this, any other or also
तत्-अपि-अच्युत-रक्षणम् that also, The Immortal Lord Vishnu's protection

यावदौत्पातिकोऽरिष्टो व्रजं नाभिभवेदित: ।
तावद् बालानुपादाय यास्यामोऽन्यत्र सानुगा: ॥२७॥


यावत्-औत्पातिक:-अरिष्ट: until mishappennings of evil nature,
व्रजम् न-अभिभवेत्-इत: Vraja does not overtake, from here
तावद् बालान्-उपादाय till then, the children carrying (we)
यास्याम:-अन्यत्र स-अनुगा: will go, somewhere, along with (our) followers

वनं वृन्दावनं नाम पशव्यं नवकाननम् ।
गोपगोपीगवां सेव्यं पुण्याद्रितृणवीरुधम् ॥२८॥


वनम् वृन्दावनम् नाम a forest Vrindaavana named
पशव्यम् नव-काननम् for cattle good, fresh woodlands
गोप-गोपी-गवाम् सेव्यम् by the Gopas and Gopis cows inhabitable
पुण्य-अद्रि-तृण-वीरुधम् with pure mountains, grass and trees

तत्तत्राद्यैव यास्याम: शकटान् युङ्क्त मा चिरम् ।
गोधनान्यग्रतो यान्तु भवतां यदि रोचते ॥२९॥


तत्-तत्र-अद्य-एव यास्याम: so, there, today only will go
शकटान् युङ्क्त मा चिरम् the carts get ready, without delay
गो-धनानि-अग्रत: यान्तु the cattle wealth before may proceed
भवताम् यदि रोचते to you all if it pleases

तच्छ्रुत्वैकधियो गोपा: साधु साध्विति वादिन: ।
व्रजान् स्वान् स्वान् समायुज्य ययू रूढपरिच्छदा: ॥३०॥


तत्-श्रुत्वा एक-धिय: गोपा: that hearing, the one minded Gopas
साधु साधु-इति वादिन: 'Good, good!' thus saying
साधु साधु-इति वादिन:
व्रजान् स्वान् स्वान् समायुज्य herds own, own getting together
ययू: रूढ-परिच्छदा: went loaded with articles

वृद्धान् बालान् स्त्रियो राजन् सर्वोपकरणानि च ।
अनस्स्वारोप्य गोपाला यत्ता आत्तशरासना: ॥३१॥


वृद्धान् बालान् स्त्रिय: the aged, children, women
राजन् सर्व-उपकरणानि च O King! all articles and
अनस्सु-आरोप्य गोपाला: on the carts loading, the cowherds,
यत्ता: आत्त-शरासना: alert, carried bows and arrows

गोधनानि पुरस्कृत्य शृङ्गाण्यापूर्य सर्वत: ।
तूर्यघोषेण महता ययु: सहपुरोहिता: ॥३२॥


गोधनानि पुरस्कृत्य the wealth of cattle placing before
शृङ्गाणि-आपूर्य सर्वत: horns blowing all around
तूर्य-घोषेण महता with trumpet sound loud
ययु: सह-पुरोहिता: went with the priests

गोप्यो रूढरथा नूत्नकुचकुङ्कुमकान्तय: ।
कृष्णलीला जगु: प्रीता निष्ककण्ठ्य: सुवासस: ॥३३॥


गोप्य: रूढ-रथा: the Gopis mounted on the chariots
नूत्न-कुच-कुङ्कुम-कान्तय: with fresh breast saffron splendid
कृष्ण-लीला जगु: प्रीता: Krishna's sportings sang with delight
निष्क-कण्ठ्य: सु-वासस: golden (chains) in neck, well-dressed

तथा यशोदारोहिण्यावेकं शकटमास्थिते ।
रेजतु: कृष्णरामाभ्यां तत्कथाश्रवणोत्सुके ॥३४॥


तथा यशोदा-रोहिण्यौ- thus, Yashodaa and Rohinee, (both)
एकम् शकटम्-आस्थिते in one cart sitting
रेजतु: कृष्ण-रामाभ्याम् shone with Krishna and Balaraama
तत्-कथा-श्रवण-उत्सुके their stories to hear eager

वृन्दावनं संप्रविश्य सर्वकालसुखावहम् ।
तत्र चक्रुर्व्रजावासं शकटैरर्धचन्द्रवत् ॥३५॥


वृन्दावनम् संप्रविश्य Vrindaavana, on entering
सर्व-काल-सुख-आवहम् at all times happiness giving
तत्र चक्रु:-व्रज-आवासम् there made the cattle's settlement
शकटै:-अर्ध-चन्द्रवत् by the carts in crescent shaped moon

वृन्दावनं गोवर्धनं यमुनापुलिनानि च ।
वीक्ष्यासीदुत्तमा प्रीती राममाधवयोर्नृप ॥३६॥


वृन्दावनम् गोवर्धनम् Vrindaavana, Govardhana,
यमुना-पुलिनानि च Yamuna's banks and
वीक्ष्य-आसीत्-उत्तमा प्रीति: watching, became supreme joy
राम-माधवयो:-नृप of Raama and Maadhava, O King!

एवं व्रजौकसां प्रीतिं यच्छन्तौ बालचेष्टितै: ।
कलवाक्यै: स्वकालेन वत्सपालौ बभूवतु: ॥३७॥


एवम् व्रज-औकसाम् प्रीतिम् thus, to the Vraja residents delight
यच्छन्तौ बाल-चेष्टितै: giving by child-ish pranks
कल-वाक्यै: स्व-कालेन and prattling words, in own time
वत्स-पालौ बभूवतु: calf care-takers became

अविदूरे व्रजभुव: सह गोपालदारकै: ।
चारयामासतुर्वत्सान् नानाक्रीडापरिच्छदौ ॥३८॥


अ-विदूरे व्रज-भुव: not far from the cow sheds
सह गोपाल-दारकै: with the cowherd boys
चारयामासतु:-वत्सान् pastured the calves
नाना-क्रीडा-परिच्छदौ (carrying) various play things

क्वचिद् वाद्यतो वेणुं क्षेपणै: क्षिपत: क्वचित् ।
क्वचित् पादै: किङ्किणीभि: क्वचित् कृत्रिमगोवृषै: ॥३९॥


क्वचिद् वाद्यत: वेणुम् sometimes played the flute
क्षेपणै: क्षिपत: क्वचित् with stones throwing sometimes
क्वचित् पादै: किङ्किणीभि: sometimes with feet, with tiny bells (tinkling)
क्वचित् कृत्रिम-गो-वृषै: sometimes disguised as cows and bulls

वृषायमाणौ नर्दन्तौ युयुधाते परस्परम् ।
अनुकृत्य रुतैर्जन्तूंश्चेरतु: प्राकृतौ यथा ॥४०॥


वृषायमाणौ नर्दन्तौ bulls as disguised, bellowing
युयुधाते परस्परम् fighting with each other
अनुकृत्य रुतै:-जन्तून्- mimicking, the sounds of the creatures,
चेरतु: प्राकृतौ यथा roamed humans like

कदाचिद् यमुनातीरे वत्सांश्चारयतो: स्वकै: ।
वयस्यै: कृष्णबलयोर्जिघांसुर्दैत्य आगमत् ॥४१॥


कदाचिद् यमुना-तीरे once, on Yamuna's bank
वत्सान्-चारयतो: स्वकै: the calves grazing with own
वयस्यै: कृष्ण-बलयो:- aged companions, to Krishna and Balaraama
जिघांसु:-दैत्य आगमत् wanting to kill, a demon came

तं वत्सरूपिणं वीक्ष्य वत्सयूथगतं हरि: ।
दर्शयन् बलदेवाय शनैर्मुग्ध इवासदत् ॥४२॥


तम् वत्स-रूपिणम् वीक्ष्य him as a calf disguised observing,
वत्स-यूथ-आगतम् हरि: in the calves' herd entered, Shree Hari
दर्शयन् बलदेवाय showing to Baladeva,
शनै:-मुग्ध इव-आसदत् slowly ignorant like approached

गृहीत्वापरपादाभ्यां सहलाङ्गूलमच्युत: ।

भ्रामयित्वा कपित्थाग्रे प्राहिणोद् गतजीवितम् ।
स कपित्थैर्महाकाय: पात्यमानै: पपात ह ॥४३॥


गृहीत्वा-अपर-पादाभ्याम् holding by the hind legs
सह-लाङ्गूलम्-अच्युत: along with the tail, The Eternal Lord
भ्रामयित्वा कपित्थ-अग्रे hurling, on Kapittha tree
प्राहिणोद् गत-जीवितम् flung, without life
स: कपित्थै:-महाकाय: he, by the Kapitthas, huge bodied
पात्यमानै: पपात ह when falling, fell indeed

तं वीक्ष्य विस्मिता बाला: शशंसु: साधु साध्विति ।
देवाश्च परिसन्तुष्टा बभूवु: पुष्पवर्षिण: ॥४४॥


तम् वीक्ष्य विस्मिता: बाला: him seeing, amazed, the children
शशंसु: साधु साधु-इति applauded, 'Well done, well done!' thus
देवा:-च परिसन्तुष्टा: the gods and well satisfied
बभूवु: पुष्प-वर्षिण: became flower showerers

तौ वत्सपालकौ भूत्वा सर्वलोकैकपालकौ ।
सप्रातराशौ गोवत्सांश्चारयन्तौ विचेरतु: ॥४५॥


तौ वत्स-पालकौ भूत्वा they both, calf keepers becoming,
सर्व-लोक-एक-पालकौ of all the worlds the sole Protectors
स-प्रात:-आशौ गो-वत्सान्- with morning food the cows and calves
चारयन्तौ विचेरतु: grazing (both) roamed

स्वं स्वं वत्सकुलं सर्वे पाययिष्यन्त एकदा ।
गत्वा जलाशयाभ्याशं पाययित्वा पपुर्जलम् ॥४६॥


स्वम् स्वम् वत्स-कुलम् own each one to the calf group
सर्वे पाययिष्यन्त एकदा all wanting to make them drink (water), once
गत्वा जलाशय-अभ्याशम् going to the pond's side
पाययित्वा पपु:-जलम् made them drink and drank water

ते तत्र ददृशुर्बाला महासत्त्वमवस्थितम् ।
तत्रसुर्व्रजनिर्भिन्नं गिरे: शृङ्गमिव च्युतम् ॥४७॥


ते तत्र ददृशु:-बाला: they, there saw, the boys
महा-सत्त्वम्-अवस्थितम् of a big form standing
तत्रसु:-व्रज-निर्भिन्नम् frightened, by thunderbolt cut off
गिरे: शृङ्गम्-इव च्युतम् mountain's peak like fallen

स वै बको नाम महानसुरो बकरूपधृक् ।
आगत्य सहसा कृष्णं तीक्ष्णतुण्डोऽग्रसद् बली ॥४८॥


स: वै बक: नाम he indeed Baka named
महान्-असुर: बक-रूप-धृक् the great demon, heron form assuming
आगत्य सहसा कृष्णम् came suddenly, Krishna
तीक्ष्ण-तुण्ड:-अग्रसद् बली with sharp beak swallowed the powerful

कृष्णं महाबकग्रस्तं दृष्ट्वा रामादयोऽर्भका: ।
बभूवुरिन्द्रियाणीव विना प्राणं विचेतस: ॥४९॥


कृष्णम् महा-बक-ग्रस्तम् Krishna, by the huge heron swallowed
दृष्ट्वा राम-आदय:-अर्भका: seeing, Raama and other boys,
बभूवु:-इन्द्रियाणि-इव became senses like
विना प्राणम् विचेतस: without life, unconscious

तं तालुमूलं प्रदहन्तमग्निवद् गोपालसूनुं पितरं जगद्गुरो: ।
चच्छर्द सद्योऽतिरुषाक्षतं बकस्तुण्डेन हन्तुं पुनरभ्यपद्यत ॥५०॥


तम् तालु-मूलम् him in the palate's root
प्रदहन्तम्-अग्नि-वत् burning fire like
गोपाल-सूनुम् the cowherd's Son,
पितरम् जगद्गुरो: Father of the world's creator, (Brahmaa)
चच्छर्द सद्य:- threw out instantly
अति-रुषा-अक्षतम् very angrily unhurt
बक:-तुण्डेन हन्तुम् the heron by the bill to kill
पुन:-अभ्यपद्यत again rushed

तमापतन्तं स निगृह्य तुण्डयोर्दोर्भ्यां बकं कंससखं सतां पति: ।
पश्यत्सु बालेषु ददार लीलया मुदावहो वीरणवद् दिवौकसाम् ॥५१॥


तम्-आपतन्तम् स: निगृह्य him rushing, He seized
तुण्डयो:-दोर्भ्याम् बकम् by the bill's two (parts), the heron,
कंस-सखम् सताम् पति: Kansa's friend, of the righteous The Master
पश्यत्सु बालेषु ददार looked on the by boys, split
लीलया मुद-आवह: sportingly, delight bringing,
वीरण-वद् दिवौकसाम् a grass like, to the celestial beings

तदा बकारिं सुरलोकवासिन: समाकिरन् नन्दनमल्लिकादिभि: ।
समीडिरे चानकशङ्खसंस्तवैस्तद् वीक्ष्य गोपालसुता विसिस्मिरे ॥५२॥


तदा बक-अरिम् then, on the heron's Enemy
सुर-लोक-वासिन: समाकिरन् the heavenly regions residents showered
नन्दन-मल्लिका-आदिभि: Nandana (garden's) jasmine and other flowers
समीडिरे च-अनक-शङ्ख-संस्तवै:- extolled and by drums, conch sounds
तत् वीक्ष्य गोपाल-सुता: that observing, the cowherd boys
विसिस्मिरे were very amazed

मुक्तं बकास्यादुपलभ्य बालका रामादय: प्राणमिवैन्द्रियो गण: ।
स्थानागतं तं परिरम्भ्य निर्वृता: प्रणीय वत्सान् व्रजमेत्य तज्जगु: ॥५३॥


मुक्तम् बक-आस्यात्-उपलभ्य released from the heron's mouth finding,
बालका: राम-आदय: the children Raama and others
प्राणम्-इव-ऐन्द्रिय: गण: life (returned) like to the senses collective
स्थान-आगतम् तम् परिरम्भ्य to the place coming of His, embracing,
निर्वृता: प्रणीय वत्सान् relieved, getting together the calves
व्रजम्-एत्य तत्-जगु: Vraja reached, all that related

श्रुत्वा तद् विस्मिता गोपा गोप्यश्चातिप्रियादृता: ।
प्रेत्यागतमिवौत्सुक्यादैक्षन्त तृषितेक्षणा: ॥५४॥


श्रुत्वा तत् विस्मिता: गोपा: hearing that, surprised, the Gopas
गोप्य:-च-अति प्रिय-आदृता: Gopis and with much affection greeted (by
गोप्य:-च-अति प्रिय-आदृता: Gopis and with much affection greeted (by Krishna)
प्रेत्य-आगतम्-इव-औत्सुकयात्- from dead returned like, with concern
ऐक्षन्त तृषित-ईक्षणा: looking with thirsty eyes

अहो बतास्य बालस्य बहवो मृत्यवोऽभवन् ।
अप्यासीद् विप्रियं तेषां कृतं पूर्वं यतो भयम् ॥५५॥


अहो बत-अस्य बालस्य 'Oh! Indeed! of this child
अहो बत-अस्य बालस्य
बहव: मृत्यव:-अभवन् many a deaths have been
अपि-आसीद् विप्रियम् तेषाम् also happened evil of them
कृतम् पूर्वम् यत: भयम् had caused formerly because terror

अथाप्यभिभवन्त्येनं नैव ते घोरदर्शना: ।
जिघांसयैनमासाद्य नश्यन्त्यग्नौ पतङ्गवत् ॥५६॥


अथ-अपि-अभिभवन्ति- even then, overpower Him
एनम् न-एव ते घोर-दर्शना: not also they fierce looking
जिघांसया-एनम्-आसाद्य desiring to kill, Him approaching
नश्यन्ति-अग्नौ पतङ्ग-वत् are killed, in fire moths like

अहो ब्रह्मविदां वाचो नासत्या: सन्ति कर्हिचित् ।
गर्गो यदाह भगवानन्वभावि तथैव तत् ॥५७॥


अहो ब्रह्म-विदाम् वाच: Ah! Of the Brahman knowers words
न-असत्या: सन्ति कर्हिचित् not false are ever
गर्ग: यत्-आह भगवान्- Garga whatever said, the lord,
अन्वभावि तथा-एव तत् would happen, like that only that

इति नन्दादयो गोपा: कृष्णरामकथां मुदा ।
कुर्वन्तो रममाणाश्च नाविन्दन् भववेदनाम् ॥५८॥


इति नन्द-आदय: गोपा: thus, Nanda and the other Gopas,
कृष्ण-राम-कथाम् मुदा of Krishna and Raama stories happily
कुर्वन्त: रममाणा:-च recounting, rejoicing and
न-अविन्दन् भव-वेदनाम् did not experience life's agonies

एवं विहारै: कौमारै: कौमारं जहतुर्व्रजे ।
निलायनै: सेतुबन्धैर्मर्कटोत्प्लवनादिभि: ॥५९॥


एवम् विहारै: कौमारै: in this manner, in games child like
कौमारम् जहतु:-व्रजे childhood spent in Vraja
निलायनै: सेतु-बन्धै:- by hiding about, demy bridges building
मर्कट-उत्प्लवन-आदिभि: monkey like jumping and others
श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां दशमस्कन्धे पूर्वार्धे वत्सबकवधो नाम एकादश:
अध्याय: ॥११॥


श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां दशमस्कन्धे पूर्वार्धे वत्सबकवधो नाम एकादश:
अध्याय: ॥११॥ Thus ends the eleventh discourse entitled 'The destruction of Vatsaasura

श्री शुक उवाच - Shri Shuka said -

क्वचिद् वनाशाय मनो दधद् व्रजात् प्रात: समुत्थाय वयस्यवत्सपान् ।
प्रबोधयञ्छृङ्गरवेण चारुणा विनिर्गतो वत्सपुर:सरो हरि: ॥१॥


क्वचिद् वन-आशाय at one time, in forest to eat
मन: दधद् व्रजात् प्रात: mind making, from Vraja in early morning
समुत्थाय वयस्य-वत्सपान् arising up companion cowherd boys
प्रबोधयन्-शृङ्ग-रवेण चारुणा waking with horn sound pleasant
विनिर्गत: वत्स-पुर:सर: हरि: embarked with calves in front, Shree Hari

तेनैव साकं पृथुका: सहस्रश: स्निग्धा: सुशिग्वेत्रविषाणवेणव: ।
स्वान् स्वान् सहस्रोपरिसंख्ययान्वितान् वत्सान् पुरस्कृत्य विनिर्ययुर्मुदा ॥२॥


तेन-एव साकम् Him only with
पृथुका: सहस्रश: स्निग्धा: the cowherd boys thousands, affectionately,
सुशिक्-वेत्र विषाण-वेणव: nice slings of cane, horns and flutes
स्वान् स्वान् सहस्र-उपरि each own, thousands and more
संख्यया-अन्वितान् वत्सान् in counts having calves
पुरस्कृत्य विनिर्ययु:-मुदा keeping in front, went out happily

कृष्णवत्सैरसंख्यातैर्यूथीकृत्य स्ववत्सकान् ।
चारयन्तोऽर्भलीलाभिर्विजह्रुस्तत्र तत्र ह ॥३॥


कृष्ण-वत्सै:-असंख्यातै:- with Krishna's calves innumerable
यूथीकृत्य स्व-वत्सकान् herding own calves
चारयन्त:-अर्भ-लीलाभि:- grazing, by childish sports
विजह्रु:-तत्र तत्र ह roamed here and there, indeed

फलप्रवालस्तबकसुमन:पिच्छधातुभि: ।
काचगुञ्जामणिस्वर्णभूषिता अप्यभूषयन् ॥४॥


फल-प्रवाल-स्तबक- with fruits tender leaves, bunches
सुमन: पिच्छ-धातुभि: of flowers, feathers and minerals
काच-गुञ्जा-मणि by glass, Gunjaa seeds
स्वर्ण-भूषिता अपि-अभूषयन् gold adorned, also, decked

मुष्णन्तोऽन्योन्यशिक्यादीन् ज्ञातानाराच्च चिक्षिपु: ।
तत्रत्याश्च पुनर्दूराद्-हसन्तश्च पुनर्ददु: ॥५॥


मुष्णन्त:-अन्य:-अन्य-शिक्य- robbing each others slings
आदीन् ज्ञातान्-आरात्-च चिक्षिपु: and things, to friends near by, and threw
तत्रत्या:-च पुन:-दूरात् they and again far (threw)
हसन्त:-च पुन:-ददु: laughingly and again gave

यदि दूरं गत: कृष्णोवनशोभेक्षणाय तम् ।
अहं पूर्वमहं पूर्वमिति संस्पृश्य रेमिरे ॥६॥


यदि दूरम् गत: कृष्ण: if far went Krishna
वन-शोभा-ईक्षणाय तम् the forest beauty to see, Him,
अहम् पूर्वम्-अहम् पूर्वम्-इति 'I first, I first,' thus
अहम् पूर्वम्-अहम् पूर्वम्-इति
संस्पृश्य रेमिरे touching were overjoyed

केचिद् वेणून् वादयन्तो ध्मान्त: शृङ्गाणि केचन् ।
केचिद् भृङ्गै: प्रगायन्त: कूजन्त: कोकिलै: परे ॥७॥


केचिद् वेणून् वादयन्त: some flutes playing
ध्मान्त: शृङ्गाणि केचन् blowing horns some,
केचिद् भृङ्गै: प्रगायन्त: some with the bees humming,
कूजन्त: कोकिलै: परे cuckooing with the cuckoos others

विच्छायाभि: प्रधावन्तो गच्छन्त: साधु हंसकै: ।
बकैरुपविशन्तश्च नृत्यन्तश्च कलापिभि: ॥८॥


वित्-छायाभि: प्रधावन्त: the birds' shadows with running
गच्छन्त: साधु हंसकै: walking gracefully with the swans
बकै:-उपविशन्त:-च with the cranes sitting and
नृत्यन्त:-च कलापिभि: dancing and with the peacocks

विकर्षन्त: कीशवालानारोहन्तश्च तैर्द्रुमान् ।
विकुर्वन्तश्च तै: साकं प्लवन्तश्च पलाशिषु ॥९॥


विकर्षन्त: कीश-बालान्- pulling the monkey young's
आरोहन्त:-च तै:-द्रुमान् climbing and with them the trees
विकुर्वन्त:-च तै: साकम् making faces, and them with
प्लवन्त:-च पलाशिषु jumping and on the trees branches

साकं भेकैर्विलङ्घन्त: सरित्प्रस्रवसम्प्लुता: ।
विहसन्त: प्रतिच्छाया: शपन्तश्च प्रतिस्वनान् ॥१०॥


साकम् भेकै:-विलङ्घन्त: with the frogs hopping
सरित्-प्रस्रव-सम्प्लुता: in the river currents diving
विहसन्त: प्रतिच्छाया: laughing at (their) shadows
शपन्त:-च प्रतिस्वनान् cursing and the echoes

इत्थं सतां ब्रह्मसुखानुभूत्या दास्यं गतानां परदैवतेन ।
मायाश्रितानाम् नरदारकेण साकं विजह्रु: कृतपुण्यपुञ्जा: ॥११॥


इत्थम् सताम् ब्रह्म-सुख in this manner, for the pious by Ultimate bliss
अनुभूत्या दास्यम् गतानाम् consciousness, for those who service render
पर-दैवतेन by the Supreme Deity
माया-आश्रितानाम् for those who by Maaya are subdued
नर-दारकेण साकम् by human child along with
विजह्रु: कृत-पुण्य-पुञ्जा: played, those who had meritorious deeds reserves

यत्पादपांसुर्बहुजन्मकृच्छ्रतो धृतात्मभिर्योगिभिरप्यलभ्य: ।
स एव यद्दृग्विषय: स्वयं स्थित: किं वर्ण्यते दिष्टमतो व्रजौकसाम् ॥१२॥


यत्-पाद-पांसु:-बहु-जन्म- Whose feet dust, for many lives
कृच्छ्रत: धृत-आत्मभि:- difficulties (facing), of controlled senses
योगिभि:-अपि-अलभ्य: by ascetics also unattainable
स: एव यत्-दृक्-विषय: He alone, in that, of the sight's object
स्वयम् स्थित: किम् वर्ण्यते Himself stood, how can be described
दिष्टम्-अत: व्रजौकसाम् the good luck, other than this, of Vraja residents

अथाघनामाभ्यपतन्महासुरस्तेषां सुखक्रीडनवीक्षणाक्षम: ।
नित्यं यदन्तर्निजजीवितेप्सुभि: पीतामृतैरप्यमरै: प्रतीक्ष्यते ॥१३॥


अथ-अघ-नाम-अभ्यपतत्- then, Agha named, came
महा-असुर:-तेषाम् सुख-क्रीडन- the great demon, their happy sporting
वीक्षण-अक्षम: to see intolerant
नित्यम् यत्-अन्त:- always whose end
निज-जीवित-इप्सुभि: own life desiring
पीता-अमृतै:- drunk nectar
अपि-अमरै: प्रतीक्ष्यते even the gods awaited

दृष्ट्वार्भकान् कृष्णमुखानघासुर: कंसानुशिष्ट: स बकीबकानुज: ।
अयं तु मे सोदरनाशकृत्तयोर्द्वयोर्ममैनं सबलं हनिष्ये ॥१४॥


दृष्ट्वा-अर्भकान् seeing the boys
कृष्ण-मुखान्-अघासुर: by Krishna headed, Aghaasura,
कंस-अनुशिष्ट: by Kansa sent
स: बकी-बक-अनुज: he, of Pootanaa and Bakaasura the younger brother
अयम् तु मे 'this indeed my
अयम् तु मे
सोदर-नाश-कृत्- uterine siblings end bringer
तयो:द्वयो:-मम- of the two mine
एनम् सबलम् हनिष्ये him with the group will kill'

एते यदा मत्सुहृदोस्तिलाप: कृतास्तदा नष्टसमा व्रजौकस: ।
प्राणे गते वर्ष्मसु का नु चिन्ता प्रजासव: प्राणभृतो हि ये ते ॥१५॥


एते यदा मत्-सुहृद:- these when, of my dear ones
तिल-आप: कृता:-तदा sesame and water rendered to, then,
नष्ट-समा व्रजौकस: destroyed like (will be) the Vraja residents
प्राणे गते वर्ष्मसु का नु चिन्ता life having gone from the body, what is to
प्राणे गते वर्ष्मसु का नु चिन्ता life having gone from the body, what is to worry
प्रजासव: प्राण-भृत: हि ये ते progeny are life holding, sure those they

इति व्यवस्याजगरं बृहद् वपु: स योजनायाममहाद्रिपीवरम् ।
धृत्वाद्भुतं व्यात्तगुहाननं तदा पथि व्यशेत ग्रसनाशया खल: ॥१६॥


इति व्यवस्य-अजगरम् thus deciding, python
बृहद् वपु: स: योजन-आयाम- huge bodied he, a Yojana long
महा-अद्रि-पीवरम् massive mountain broad
धृत्वा-अद्भुतम् व्यात्त- assuming strange, stretched
गुहा-आननम् तदा पथि व्यशेत cave like mouth, then, in the way lay
ग्रसन-आशया खल: to devour hoping, the wicked

धराधरोष्ठो जलदोत्तरोष्ठो दर्याननान्तो गिरिशृङ्गदंष्ट्र: ।
ध्वान्तान्तरास्यो वितताध्वजिह्व: परुषानिलश्वासदवेक्षणोष्ण: ॥१७॥


धर-अधर-ओष्ठ: on the land the lower lip
जलद-उत्तर-ओष्ठ: in the clouds the upper lip
दरी-आनन-अन्त: caves the mouth's ends
गिरि-शृङ्ग-दंष्ट्र: mountain peaks teeth
ध्वान्त-अन्तर-आस्य: darkness inside the mouth
वितत-अध्व-जिह्व: spread path (like) tongue
परुष-अनिल-श्वास- fierce wind like breath
दव-ईक्षण-उष्ण: wildfire like eyes burning

दृष्ट्वा तं तादृशं सर्वे मत्वा वृन्दावनश्रियम् ।
व्यात्ताजगरतुण्डेन ह्युत्प्रेक्षन्ते स्म लीलया ॥१८॥


दृष्ट्वा तम् तादृशम् सर्वे seeing it like that, all (the boys)
मत्वा वृन्दावन-श्रियम् thinking Vrindaavan's beauty
व्यात्त-अजगर-तुण्डेन हि- outstretched python mouth, indeed
उत्प्रेक्षन्ते स्म लीलया believed it to be, fancifully

अहो मित्राणि गदत सत्त्वकूटं पुर: स्थितम् ।
अस्मत्संग्रसनव्यात्तव्यालतुण्डायते न वा ॥१९॥


अहो मित्राणि गदत ’O friends! do say,
अहो मित्राणि गदत
सत्त्वकूटम् पुर: स्थितम् the resembling creature, in front lying
अस्मत्-संग्रसन-व्यात्त- us to devour spread out
व्याल-तुण्डायते न वा python's mouth is not so

सत्यमर्ककरारक्तमुत्तराहनुवद् घनम् ।
अधराहनुवद् रोधस्तत्प्रतिच्छाययारुणम् ॥२०॥


सत्यम्-अर्क-कर-आरक्तम्- Truly! Sun's rays reddened
उत्तर-आहनु-वत् घनम् the upper jaw like the cloud
अधर-आहनु-वत् रोध:-तत्- lower jaw like the earth (below) that
प्रतिच्छायया-अरुणम् by reflection is red

प्रतिस्पर्धेते सृक्किभ्यां सव्यासव्ये नगोदरे ।
तुङ्गशृङ्गालयोऽप्येतास्तद्दंष्ट्राभिश्च पश्यत ॥२१॥


प्रतिस्पर्धेते सृक्किभ्याम् competing with the jaws
सव्य-आसव्ये नग-उदरे the right and left mountain caves
तुङ्ग-शृङ्ग-आलय:-अपि-एता:- the high peaks rows also these
तत्-दंष्ट्राभि:-च पश्यत by its fangs and (compete) see

आस्तृतायाममार्गोऽयं रसनां प्रतिगर्जति ।
एषामन्तर्गतं ध्वान्तमेतदप्यन्तराननम् ॥२२॥


आस्तृत-आयाम-मार्ग:- the spread width pathway
अयम् रसनाम् प्रतिगर्जति this, tongue like looks
एषाम्-अन्तर्गतम् ध्वान्तम्- of these inside the darkness
एतत्-अपि-अन्तर-आननम् this also the inside of the mouth

दावोष्णखरवातोऽयं श्वासवद् भाति पश्यत ।
तद्दग्धसत्त्वदुर्गन्धोऽप्यन्तरामिषगन्धवत् ॥२३॥


दाव-उष्ण खर-वात:-अयम् wild fire like hot fierce wind this
श्वास-वत् भाति पश्यत breath like seems, O! Look!
तत्-दग्ध-सत्त्व-दुर्गन्ध:-अपि- that burnt, of the beings foul smell also
अन्तर-आमिष गन्धवत् inside flesh smell like

अस्मान् किमत्र ग्रसिता निविष्टानयं तथा चेद् बकवद् विनङ्क्ष्यति ।
क्षणादनेनेति बकार्युशन्मुखं वीक्ष्य-उद्-हसन्त: करताडनैर्ययु: ॥२४॥


अस्मान् किम्-अत्र ग्रसिता us, what here, will swallow,
निविष्टान्-अयम् तथा चेत् entered this, and if then
बक-वत् विनङ्क्ष्यति like the Bakaasura will be destroyed
क्षणात्-अनेन-इति बकारि:- momentarily by Him, thus, The Bakaasura's slayer
उशन्-मुखम् वीक्ष्य-उद्-हसन्त: pleasant face watching, laughing loudly
कर-ताडनै:-ययु: with hand clapping went

इत्थं मिथोऽतथ्यमतज्ज्ञभाषितं श्रुत्वा विचिन्त्येत्यमृषा मृषायते ।
रक्षो विदित्वाखिलभूतहृत्स्थित: स्वानां निरोद्धुं भगवान् मनो दधे ॥२५॥


इत्थम् मिथ:-अतथ्यम्- thus amongst themselves, the reality
अतत्-ज्ञ-भाषितम् श्रुत्वा not that knowing, and talking, (The Lord) hearing,
विचिन्त्य-इति-अमृषा मृषायते thinking, this real is (taken) as false
रक्ष: विदित्वा- Raakshasha knowing
अखिल-भूत-हृत्-स्थित: in the whole universe beings hearts residing
स्वानाम् निरोद्धुम् own people to deter
भगवान् मन: दधे The Lord mind made up

तावत् प्रविष्टास्त्वसुरोदरान्तरं परं न गीर्णा: शिशव: सवत्सा: ।
प्रतीक्षमाणेन बकारिवेशनं हतस्वकान्तस्मरणेन रक्षसा ॥२६॥


तावत् प्रविष्टा:-तु- till then, though entered, indeed,
असुर-उदर-अन्तरम् in the demon's stomach inside
परम् न गीर्णा: but not swallowed
शिशव: सवत्सा: the children with the calves
प्रतीक्षमाणेन by the awaiting
बक-अरि-वेशनम् Baka's Slayer's entering
हत-स्वक-अन्त The Killer, own people end
स्मरणेन रक्षसा remembering Raakshasha

तान् वीक्ष्य कृष्ण: सकलाभयप्रदो ह्यनन्यनाथान् स्वकरादवच्युतान् ।
दीनांश्च मृत्योर्जठराग्निघासान् घृणार्दितो दिष्टकृतेन विस्मित: ॥२७॥


तान् वीक्ष्य कृष्ण: them seeing, Krishna,
सकल-अभय-प्रद: to all The Protection Giver
हि-अनन्य-नाथान् indeed of the support-less, The Support
स्व-करात्-अवच्युतान् from own hands slipped
दीनान्-च मृत्यो:- the pitiable and, for Death's
जठर-अग्नि-घासान् stomach fire the fodder
घृण-आर्दित: by pity moved
दिष्ट-कृतेन विस्मित: by Providence's act amazed

कृत्यं किमत्रास्य खलस्य जीवनं न वा अमीषां च सतां विहिंसनम् ।
द्वयं कथं स्यादिति संविचिन्त्य तज्ज्ञात्वाविशत्तुण्डमशेषदृग्घरि: ॥२८॥


कृत्यम् किम्-अत्र- should be done what here
अस्य खलस्य जीवनम् of this rogue's life
न वा अमीषाम् not if, of these
च सताम् विहिंसनम् and the virtuous death (not if)
द्वयम् कथम् स्यात्- both how may be
इति संविचिन्त्य that planning
तत्-ज्ञात्वा-अविशत्- that knowing, entered
तुण्डम्-अशेष-दृक्-हरि: the mouth, The All Knower, Shree Hari

तदा घनच्छदा देवा भयात् हाहेति चुक्रुशु: ।
जहृषुर्ये च कंसाद्या: कौणपास्त्वघबान्धवा: ॥२९॥


तदा घनच्छदा: देवा: भयात् then, in the clouds hiding, the gods fearfully
हा-हा-इति चुक्रुशु: 'O Alas! O Alas!' shrieked
हा-हा-इति चुक्रुशु:
जहृषु:-ये च कंस-आद्या: rejoiced those and Kansa and others
कौणपा:-तु-अघ-बान्धवा: the demons, indeed Aghaasura's friends

तच्छ्रुत्वा भगवान् कृष्णस्त्वव्यय: सार्भवत्सकम् ।
चूर्णीचिकीर्षोरात्मानं तरसा ववृधे गले ॥३०॥


तत्-श्रुत्वा भगवान् कृष्ण:- that hearing, Lord Shree Krishna
तु-अव्यय: स-अर्भ-वत्सकम् indeed The Immortal, with the boys and calves
चूर्णी-चिकीर्षो:-आत्मानम् of the, to crush wanting, Himself
तरसा ववृधे गले swiftly, expanded in the throat

ततोऽतिकायस्य निरुद्धमार्गिणो ह्युद्गीर्णदृष्टेर्भ्रमतस्त्वितस्तत: ।
पूर्णोऽन्तरङ्गे पवनो निरुद्धो मूर्धन् विनिष्पाट्य विनिर्गतो बहि: ॥३१॥


तत:-अतिकायस्य then, of the massive bodied
निरुद्ध-मार्गिण: blocking the throat
हि-उद्गीर्ण-दृष्टे:- indeed shot out eyes
भ्रमत:-तु-इत:-तत: rocking this way and that
पूर्ण:-अन्त:-अङ्गे chocking the insides of the body
पवन: निरुद्ध: the vital air obstructed
मूर्धन् विनिष्पाट्य the crown bursting
विनिर्गत: बहि: came out

तेनैव सर्वेषु बहिर्गतेषु प्राणेषु वत्सान् सुहृद: परेतान् ।
दृष्ट्या स्वयोत्थाप्य तदन्वित: पुनर्वक्त्रान्मुकुन्दो भगवान् विनिर्ययौ ॥३२॥


तेन-एव सर्वेषु by that only of all
बहि:-गतेषु प्राणेषु coming out the life force
वत्सान् सुहृद: परेतान् the calves and companions dead
दृष्ट्या स्वया-उत्थाप्य by look own enlivening
तत्-अन्वित: पुन:-वक्त्रात्- them along with, again from the mouth
मुकुन्द: भगवान् विनिर्ययौ Mukunda The Lord came out

पीनाहिभोगोत्थितमद्भुतं महज्ज्योति: स्वधाम्ना ज्वलयद् दिशो दश ।
प्रतीक्ष्य खेऽवस्थितमीशनिर्गमं विवेश तस्मिन् मिषतां दिवौकसाम् ॥३३॥


पीन-अहिभोग:-उत्थितम्- (from the) stout python's body arose
अद्भुतम् महत्-ज्योति: strange great aura
स्व-धाम्ना ज्वलयत् दिश: दश by own splendour enlightening the ten directions
प्रतीक्ष्य खे-अवस्थितम्- awaiting in the sky pausing
ईश-निर्गमम् विवेश तस्मिन् The Lord's exit, entered Him
मिषताम् दिवौकसाम् as on looked the divine beings

ततोऽतिहृष्टा: स्वकृतोऽकृतार्हणं पुष्पै: सुरा अप्सरसश्च नर्तनै: ।
गीतै: सुगा वाद्यधराश्च वाद्यकै: स्तवैश्च विप्रा जयनि:स्वनैर्गणा: ॥३४॥


तत:-अति-हृष्टा: स्वकृत:- then, overjoyed, for the own purpose Fulfiller,
अकृत-अर्हणम् पुष्पै: सुरा: did worship by flowers the gods,
अप्सरस:-च नर्तनै: the Apsaras by dances
गीतै: सुगा: by songs the Gandharvas,
वाद्यधरा:-च वाद्यकै: the Vidyaadharas by instrumental music
स्तवै:-च विप्रा: by hymns and the Braahmanas
जय-नि:स्वनै:-गणा: by victory sounds the attendents

तदद्भुतस्तोत्रसुवाद्यगीतिकाजयादिनैकोत्सवमङ्गलस्वनान् ।
श्रुत्वा स्वधाम्नोऽन्त्यज आगतोऽचिराद् दृष्ट्वा महीशस्य जगाम विस्मयम् ॥३५॥


तत्-अद्भुत-स्तोत्र- that wonderful hymn,
सुवाद्य-गीतिका- good music, songs,
जय-आदि-नैक-उत्सव- victory shouts and other many festive
मङ्गल-स्वनान् and auspicious sounds
श्रुत्वा स्व-धाम्न:-अन्ति- hearing own realm's near
अज: आगत:-अचिरात् Brahmaa came before long
दृष्ट्वा महीशस्य seeing The Great Lords' glory
जगाम विस्मयम् became astonished

राजन्नाजगरं चर्म शुष्कं वृन्दावनेऽद्भुतम् ।
व्रजौकसां बहुतिथं बभूवाकीडगह्वरम् ॥३६॥


राजन्-अजगरम् चर्म शुष्कम् O King! the serpent's skin dry
वृन्दावने-अद्भुतम् in Vrindaavana, the strange
व्रजौकसाम् बहु-तिथम् of the Vraja residents for many days
बभूव-आकीड-गह्वरम् became a play hollow

एतत् कौमारजं कर्म हरेरात्माहिमोक्षणम् ।
मृत्यो: पौगण्डके बाला दृष्ट्वोचुर्विस्मिता व्रजे ॥३७॥


एतत् कौमारजम् कर्म हरे:- this in the fifth age, deed of Shree Hari
आत्म-अहि-मोक्षणम् of themselves and the serpent's liberation
मृत्यो: पौगण्डके बाला: from death, in the sixth, the boys
दृष्ट्वा-ऊचु:-विस्मिता: व्रजे having seen, described with amazement in Vraja

नैतद् विचित्रं मनुजार्भमायिन: परावराणां परमस्य वेधस: ।
अघोऽपि यत्स्पर्शनधौतपातक: प्रापात्मसाम्यं त्वसतां सुदुर्लभम् ॥३८॥


न-एतत् विचित्रम् not this a wonder
मनु-अर्भ-मायिन: of human child assuming
पर-अवराणाम् the high (Brahmaa and others), the low,
परमस्य वेधस: of The Supreme Creator
अघ:-अपि यत्-स्पर्शन- Aghaasura also by Whose touch
धौत-पातक: प्राप-आत्म-साम्यम् washed off of sins, attained Self One-ness
तु-असताम् सुदुर्लभम् indeed for the unrighteous extremely unattainable

सकृद् यदङ्गप्रतिमान्तराहिता मनोमयी भागवतीं ददौ गतिम् ।
स एव नित्यात्मसुखानुभूत्यभिव्युदस्तमायोऽन्तर्गतो हि किं पुन: ॥३९॥


सकृत् यत्-अङ्ग-प्रतिमा- (just) once, Whose Person's image
अन्त:-आहिता मनोमयी in the mind installed, most desired
भागवतीम् ददौ गतिम् divine, gave the state
स: एव नित्य-आत्म-सुख- He alone by eternal His Self blissful
अनुभूति-अभिव्युदस्तमाय:- nature, keeping away Maayaa
अन्तर्गत: हि किम् पुन: entered inside, indeed what else
सूत उवाच - Soota said -

इत्थं द्विजा यादवदेवदत्त: श्रुत्वा स्वरातुश्चरितं विचित्रम् ।
पप्रच्छ भूयोऽपि तदेव पुण्यं वैयासकिं यन्निगृहीतचेता: ॥४०॥


इत्थम् द्विजा: in this manner, O Braahmanas!
यादव-देवदत्त: श्रुत्वा by the Yaadavaas' Lord gifted (Pareekshit), hearing
स्वरातु:-चरितम् विचित्रम् own Protector's story strange
पप्रच्छ भूय:-अपि तत्-एव asked again also that only
पुण्यम् वैयासकिम् यत्- auspicious, to Vyaasa's son (Shuka), because
निगृहीत-चेता: (he was) captivated in the mind
राजा उवाच - The King said -

ब्रह्मन् कालान्तरकृतं तत्कालीनं कथं भवेत् ।
यत् कौमारे हरिकृतं जगु: पौगण्डकेऽर्भका: ॥४१॥


ब्रह्मन् कालान्तर-कृतम् O Holy one! in a distant time done
तत्-कालीनम् कथम् भवेत् of that immediate time, how can be
यत् कौमारे हरि-कृतम् so that, in the childhood by The Lord done (deed)
जगु: पौगण्डके-अर्भका: reported in the sixth year the boys

तद् ब्रूहि मे महायोगिन् परं कौतूहलं गुरो ।
नूनमेतत् हरेरेव माया भवति नान्यथा ॥४२॥


तद् ब्रूहि मे महा-योगिन् that do say to me, O Great Yogi!
परम् कौतूहलम् गुरो great curiosity is mine, O Preceptor!
नूनम्-एतत् हरे:-एव surely this, Shree Hari's only
माया भवति न-अन्यथा Maaya will be, not otherwise

वयं धन्यतमा लोके गुरोऽपि क्षत्रबन्धव: ।
यत् पिबामो मुहुस्त्वत्त: पुण्यं कृष्णकथामृतम् ॥४३॥


वयम् धन्यतमा लोके we are blessed most in the world
गुरो-अपि क्षत्र-बन्धव: O Preceptor! though Kshatriya by name
यत् पिबाम: मुहु:-त्वत्त: in that, we drink again and again from you
पुण्यम् कृष्ण-कथा-अमृतम् the auspicious Krishna's stories nectar
शुक उवाच - Shuka said -

इत्थं स्म पृष्ट: स तु बादरायणिस्तत्स्मारितानन्तहृताखिलेन्द्रिय: ।
कृच्छ्रात् पुनर्लब्धबहिर्दृशि: शनै: प्रत्याह तं भागवतोत्तमोत्तम ॥४४॥


इत्थम् स्म पृष्ट: thus questioned
स: तु बादरायणि:- he indeed son of Baadaraayana (Shuka)
तत्-स्मारित-अनन्त-हृत- by that reminded, by The Eternal robbed
अखिल-इन्द्रिय: all the senses
कृच्छ्रात् पुन:-लब्ध with difficulty again gaining
बहि:-दृशि: शनै: outer sight slowly
प्रत्याह तम् answered him
भागवत-उत्तम-उत्तम of the devotees, the best and foremost
श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां दशमस्कन्धूर्वार्धे द्वादश: अध्याय: ॥१२॥ Thus ends the twelfth Discourse in the first half of Book Ten of the

श्री शुक उवाच - Shree Shuka said -

साधु पृष्टं महाभाग त्वया भागवतोत्तम ।
यन्नूतनयसीशस्य शृण्वन्नपि कथां मुहु: ॥१॥


साधु पृष्टम् महाभाग well asked O Blessed One!
त्वया भागवत-उत्तम By you, of the devotees the jewel
यत्-नोतनयसि-ईशस्य in that, bring new-ness, of The Lord's
शृण्वन्-अपि कथाम् मुहु: hearing also, story again and again

सतामयं सारभृतां निसर्गो यदर्थवाणीश्रुतिचेतसामपि ।
प्रतिक्षणं नव्यवदच्युतस्य यत् स्त्रिया विटानामिव साधुवार्ता ॥२॥


सताम्-अयम् सार-भृताम् of the noble, this, of the best choosing,
निसर्ग: यत्-अर्थ- nature is, for Whom directed
वाणी-श्रुति-चेतसाम्-अपि (their) speech, ears, minds also
प्रतिक्षणम् नव्य-वत्- every moment, new like
अच्युतस्य यत् स्त्रिया of The Eternal Lord's because, for women
विटानाम्-इव साधु-वार्ता of gallant like, proper conversation

शृणुष्वाहितो राजन्नपि गुह्यं वदामि ते ।
ब्रूयु: स्निग्धस्य शिष्यस्य गुरवो गुह्यमप्युत ॥३॥


शृणुषु-आहित: राजन्- listen, attentively, O King!
अपि गुह्यम् वदामि ते though secret, will tell to you
ब्रूयु: स्निग्धस्य शिष्यस्य should say to the loving student,
गुरव: गुह्यम्-अपि-उत the preceptors, secret also indeed

तथाघवदनान्मृत्यो रक्षित्वा वत्सपालकान् ।
सरित्पुलिनमानीय भगवानिदमब्रवीत् ॥४॥


तथा-अघ-वदनात्-मृत्यो: and from Agha's mouth, from death
रक्षित्वा वत्स-पालकान् saving the calf keepers
सरित्-पुलिनम्-आनीय to the rivers bank bringing,
भगवान्-इदम्-अब्रवीत् The Lord this said

अहोऽतिरम्यं पुलिनं वयस्या: स्वकेलिसम्पन्मृदुलाच्छवालुकम् ।
स्फुटत्सरोगन्धहृतालिपत्रिकध्वनिप्रतिध्वानलसद्द्रुमाकुलम् ॥५॥


अहो-अति-रम्यम् पुलिनम् Oh! Very enchanting the bank
वयस्या: स्व-केलि-सम्पत्- O Friends! for our play provided
मृदुल-आच्छ-बालुकम् soft clean sand
स्फुटत्-सरो-गन्ध- emanating the river's smell
हृत-अलि-पत्रिक-ध्वनि- drawn bees, birds' cooing
प्रतिध्वान-लसत्- echo charming
द्रुम-आकुलम् the trees cluster

अत्र भोक्तव्यमस्माभिर्दिवा रूढं क्षुधार्दिता: ।
वत्सा: समीपेऽप: पीत्वा चरन्तु शनकैस्तृणम् ॥६॥


अत्र भोक्तव्यम्-अस्माभि:- here should be eaten by us
दिवा रूढम् क्षुधा-अर्दिता: day is advanced, by hunger we are troubled
वत्सा: समीपे-अप: पीत्वा the calves near by water drinking,
चरन्तु शनकै:-तृणम् may graze slowly, the grass

तथेति पाययित्वार्भा वत्सानारुध्य शाद्वले ।
मुक्त्वा शिक्यानि बुभुजु: समं भगवता मुदा ॥७॥


तथा-इति पाययित्वा-अर्भा: ’So be it!' thus, made (them) drink , the boys
तथा-इति पाययित्वा-अर्भा:
वत्सान्-आरुध्य शाद्वले the calves let out on the green pastures
मुक्त्वा शिक्यानि बुभुजु: opening the baskets, ate
समम् भगवता मुदा with The Lord, with delight

कृष्णस्य विष्वक् पुरुराजिमण्डलैरभ्यानना: फुल्लदृशो व्रजार्भका: ।
सहोपविष्टा विपिने विरेजुश्छदा यथाम्भोरुहकर्णिकाया: ॥८॥


कृष्णस्य विष्वक् of Krishna surrounding
पुरुराजि-मण्डलै:-अभ्यानना: in many rows, facing (Him)
फुल्ल-दृश: व्रज-अर्भका: with joyful eyes, Vraja's boys
सह-उपविष्टा: विपिने together sat in the forest
विरेजु:-छदा: यथा- shone brightly petals like
अम्भोरुह-कर्णिकाया: of the lotus round its pericarp

केचित् पुष्पैर्दलै: केचित् पल्लवैरङ्कुरै: फलै: ।
शिग्भिस्त्वग्भिर्दृषद्भिश्च बुभुजु: कृतभाजना: ॥९॥


केचित् पुष्पै:-दलै: केचित् some, with flower bunches, some
पल्लवै:-अङ्कुरै: फलै: with young leaves, sprouts and fruits,
शिग्भि:-त्वग्भि:-दृषद्भि:-च bags, barks, stone slabs and
बुभुजु: कृत-भाजना: ate making utensils

सर्वे मिथो दर्शयन्त: स्वस्वभोज्यरुचिं पृथक् ।
हसन्तो हासयन्तश्चाभ्यवजह्रु: सहेश्वरा: ॥१०॥


सर्वे मिथ: दर्शयन्त: all together showing
स्व-स्व-भोज्य-रुचिम् पृथक् each his own food, taste separately
हसन्त: हासयन्त:-च laughing and making others laugh
अभ्यवजह्रु: सह-ईश्वरा: ate the mid-day meal with The Lord
विभ्रद् वेणुं जठरपटयो: शृङ्गवेत्रे च कक्षे

वामे पाणौ मसृणकवलं तत्फलान्यङ्गुलीषु ।

तिष्ठन् मध्ये स्वपरिसुहृदो हासयन् नर्मभि: स्वै: ।
स्वर्गे लोके मिषति बुभुजे यज्ञभुग् बालकेलि: ॥११॥


विभ्रद् वेणुम् जठर-पटयो: adorning the flute, on the belly and the loin-cloth
शृङ्ग-वेत्रे च कक्षे horn and cane in the arm pit
वामे पाणौ मसृण-कवलम् in the left hand buttered curd rice morsel
तत्-फलानि-अङ्गुलीषु those pickled fruits in the fingers
तिष्ठन् मध्ये स्व-परि-सुहृद: sitting in the middle, own surrounded by
तिष्ठन् मध्ये स्व-परि-सुहृद: sitting in the middle, own surrounded by companions
हासयन् नर्मभि: स्वै: making them laugh with jokes own
स्वर्गे लोके मिषति बुभुजे in heavens the divine beings together dined
यज्ञभुग् बाल-केलि: The Sacrifice Enjoyer, child like sports

भारतैवं वत्सपेषु भुञ्जानेष्वच्युतात्मसु ।
वत्सास्त्वन्तर्वने दूरं विविशुस्तृणलोभिता: ॥१२॥


भारत-एवम् वत्सपेषु O Scion of Bharata! thus the cowherd boys
भुञ्जानेषु-अच्युत-आत्मसु were eating with The Immortal Lord! Mentally absorbed
वत्सा:-तु-अन्त:-वने दूरम् the claves, indeed, inside the forest, far away
विविशु:-तृण-लोभिता: entered, by grass lured

तान् दृष्ट्वा भयसंत्रस्तानूचे कृष्णोऽस्य भीभयम् ।
मित्राण्याशान्मा विरमतेहानेष्ये वत्सकानहम् ॥१३॥


तान् दृष्ट्वा भय-संत्रस्तान्- them seeing, with fear obsessed
ऊचे कृष्ण:-अस्य भी-भयम् said Krishna, of this fear, The Fear
मित्राणि-आशान्-मा विरमत- 'Friends! To eat, do not stop
इह-आनेष्ये वत्सकान्-अहम् here will bring the calves I'

इत्युक्त्वाद्रिदरीकुञ्जगह्वरेष्वात्मवत्सकान् ।
विचिन्वन् भगवान् कृष्ण: सपाणिकवलो ययौ ॥१४॥


इति-उक्त्वा-अद्रि-दरी-कुञ्ज- thus saying, on the mountains, caves shrubs
गह्वरेषु-आत्म-वत्सकान् and pits, companions' calves
विचिन्वन् भगवान् कृष्ण: searching for, The Lord Krishna
सपाणि-कवल: ययौ with in hand morsel went
अम्भोजन्मजनिस्तदन्तरगतो मायार्भकस्येशितु-र्द्रष्टुं

मञ्जु महित्वमन्यदपि तद्वत्सानितो वत्सपान् ।

नीत्वान्यत्र कुरूद्वहान्तरदधात् खेऽवस्थितो य: पुरा ।
दृष्ट्वाघासुरमोक्षणं प्रभवत: प्राप्त: परं विस्मयम् ॥१५॥


अम्भ:-जन्म-जनि:- the lotus born (Brahmaa),
तत्-अन्तर-गत: माया- that, having passed, of the assumed
अर्भकस्य-ईशितु:-द्रष्टुम् child form, of The Lord to witness
मञ्जु महित्वम्-अन्यत्-अपि delightful glory, to other place also,
तत्-वत्सान्-इत: वत्सपान् those calves, then the cowherd boys
नीत्वा-अन्यत्र कुरूद्वह- took somewhere, O Kurus' jewel!
अन्त:-अदधात् disappeared
खे-अवस्थित: य: पुरा in the sky was stationed who formerly
दृष्ट्वा-अघासुर-मोक्षणम् having seen Aghaasura's deliverance
प्रभवत: प्राप्त: परम् विस्मयम् by Lord's glory became highly astonished

ततो वत्सानदृष्ट्वैत्य पुलिनेऽपि च वत्सपान् ।
उभावपि वने कृष्णो विचिकाय समन्तत: ॥१६॥


तत: वत्सान्-अदृष्ट्वा-एत्य then, the calves not seeing, coming
पुलिने-अपि च वत्सपान् to the bank also and the cowherd boys
उभौ-अपि वने both also in the forest
कृष्ण: विचिकाय समन्तत: Krishna searched all around

क्वाप्यदृष्ट्वान्तर्विपिने वत्सान् पालांश्च विश्ववित् ।
सर्वं विधिकृतं कृष्ण: सहसावजगाम ह ॥१७॥


क्व-अपि-अदृष्ट्वा-अन्त:-विपिने any where also not seeing, inside the forest
वत्सान् पालान्-च विश्ववित् the calves, the caretakers and, The World Knower,
सर्वम् विधि-कृतम् all by Brahmaa done
कृष्ण: सहसा-अवजगाम ह Krishna suddenly came to know indeed

तत: कृष्णो मुदं कर्तुं तन्मातृणां च कस्य च ।
उभयायितमात्मानं चक्रे विश्वकृदीश्वर: ॥१८॥


तत: कृष्ण: मुदम् कर्तुम् after that Krishna, delight to give
तत्-मातृणाम् च कस्य च of their mothers and Brahmaa also
उभय-आयितम्-आत्मानम् both (calves and cowherds) forms, Himself
चक्रे विश्व-कृत्-ईश्वर: made, The World's Creator, The Lord
यावद् वत्सपवत्सकाल्पकवपुर्यावत् कराङ्घ्य्रादिकं

यावद् यष्टिविषाणवेणुदलशिग् यावद् विभूषाम्बरम् ।
यावच्छीलगुणाभिधाकृतिवयो यावद् विहारादिकं
सर्वं विष्णुमयं गिरोऽङ्गवदज: सर्वस्वरूपो बभौ ॥१९॥


यावद् वत्सप-वत्सक- as many the cowherd boys and calves
अल्पक-वपु:-यावत् small bodies as many
कर-अङ्घ्रि-आदिकम् hands and feet and other (limbs)
यावद् यष्टि-विषाण as many canes, horns,
वेणु-दल-शिक् flutes, leaf baskets
यावद् विभूषा-अम्बरम् as many ornaments and dresses
यावत्-शील-गुण- as many the nature and qualities,
अभिधा-कृति-वय:- names and forms and age
यावत् विहार-आदिकम् as much playing and eating
सर्वम् विष्णु-मयम् all Vishnu consisting
गिर:-अङ्गवत्- voice of the Vedas personified
अज: सर्व-स्वरूप: बभौ The Unborn Lord of all forms became

स्वयमात्माऽऽत्मगोवत्सान् प्रतिवार्यात्मवत्सपै: ।
क्रीडन्नात्मविहारैश्च सर्वात्मा प्राविशद् व्रजम् ॥२०॥


स्वयम्-आत्मा-आत्म-गो- Himself the self, form of the cows
वत्सान् प्रतिवार्य-आत्म-वत्सपै: and calves surrounding by His Self the cowherd
वत्सान् प्रतिवार्य-आत्म-वत्सपै: and calves surrounding by His Self the cowherd boys
क्रीडन्-आत्म-विहारै:- playing with own Self the games
च सर्व-आत्मा प्राविशद् व्रजम् of all The Self, entered Vraja

तत्तद्वत्सान् पृथङ् नीत्वा तत्तद् गोष्ठे निवेश्य स: ।
तत्तद्त्माभवद् राजंस्तत्तत्सद्म प्रविष्टवान् ॥२१॥


तत्-तत्-वत्सान् पृथङ् नीत्वा those all calves, separately taking
तत्-तत् गोष्ठे निवेश्य स: in those all sheds driving, He
तत्-तत्-आत्मा-अभवत् राजन् that all forms (cowherd boys) became, O King!
तत्-तत्-सद्म प्रविष्टवान् in those all houses entered

तन्मातरो वेणुरवत्वरोत्थिता उत्थाप्य दोर्भि: परिरभ्य निर्भरम् ।
स्नेहस्नुतस्तन्यपय: सुधासवं मत्वा परं ब्रह्म सुतानपाययन् ॥२२॥


तत्-मातर: their mothers
वेणु-रव-त्वरा-उत्थिता by the flute sound hastily arose
उत्थाप्य दोर्भि: परिरभ्य निर्भरम् lifted up by both (arms), embraced tightly
स्नेह-स्नुत-स्तन्य-पय: with affection oozing breast milk
सुधा-आसवम् मत्वा nectar decoction looking at
परम् ब्रह्म सुतान्-अपाययन् The Supreme Brahman as sons suckled

ततो नृपोन्मर्दनमज्जलेपनालङ्काररक्षातिलकाशनादिभि: ।
संलालित: स्वाचरितै: प्रहर्षयन् सायं गतो यामयमेन माधव: ॥२३॥


तत: नृप-उन्मर्दन-मज्ज- after that, O King! by being rubbed, bathed,
लेपन-अलङ्कार-रक्षा-तिलक- smeared, adorned with ornaments, and safety Tilaka
अशन-आदिभि: and by food and others
संलालित: स्व-आचरितै: well tended, by own behaviour
प्रहर्षयन् सायम् गत: delighting, in the evening returned,
यामयमेन माधव: every day, Shree Krishna

गावस्ततो गोष्ठमुपेत्य सत्वरं हुङ्कारघोषै: परिहूतसङ्गतान् ।
स्वकान् स्वकान् वत्सतरानपाययन् मुहुर्लिहन्त्य: स्रवदौधसं पय: ॥२४॥


गाव:-तत: गोष्ठम्-उपेत्य the cows then, the sheds reaching
सत्वरम् हुङ्कार-घोषै: hastily, by lowing sounds
परिहूत-सङ्गतान् calling the calves
स्वकान् स्वकान् वत्सतरान्- their own grown up calves
अपाययन् मुहु:-लिहन्त्य: suckled, again and again licking (them)
स्रवत्-औधसम् पय: flowing of udders with milk

गोगोपीनां मातृतास्मिन् सर्वा स्नेहर्द्धिकां विना ।
पुरोवदास्वपि हरेस्तोकता मायया विना ॥२५॥


गो-गोपीनाम् मातृता-अस्मिन् of the Gopas and Gopis motherliness in Him
सर्वा स्नेह-ऋद्धिकाम् विना all affection with the degree exclusive of
पुर:-वत्-आसु-अपि before like was, in them also
हरे:-तोकता मायया विना of Shree Hari, filial feeling (was same), of Maayaa
हरे:-तोकता मायया विना of Shree Hari, filial feeling (was same), of Maayaa exclusive

व्रजौकसां स्वतोकेषु स्नेहवल्ल्याब्दमन्वहम् ।
शनैर्नि:सीम ववृधे यथा कृष्णे त्वपूर्ववत् ॥२६॥


व्रज-औकसाम् स्व-तोकेषु of the residents of Vraja, on their own sons,
स्नेह-वल्ली-आ-अब्दम्-अन्वहम् the affection creeper, till one year everyday
शनै:-नि:सीम ववृधे slowly constantly increased
यथा कृष्णे तु-अपूर्व-वत् like in Shree Krishna, indeed never before like

इत्थमात्माऽऽत्मनाऽऽत्मानं वत्सपालमिषेण स: ।
पालयन् वत्सपो वर्षं चिक्रीडे वनगोष्ठयो: ॥२७॥


इत्थम्-आत्मा-आत्मना-आत्मानम् in this manner, The Self by Himself, His own Self
वत्स-पाल-मिषेण स: by the calf caretakers' form , He
पालयन् वत्सप: tending (His own form) of calf caretakers,
वर्षम् चिक्रीडे वन-गोष्ठयो: for a year sported in the woods and sheds

एकदा चारयन् वत्सान् सरामो वनमाविशत् ।
पञ्चषासु त्रियामासु हायनापूरणीष्वज: ॥२८॥


एकदा चारयन् वत्सान् one day pasturing the calves
स-राम: वनम्-आविशत् with Balaraama, the forest entered
पञ्चषासु त्रियामासु five or six nights
हायन-आपूरणीषु:-अज: of the year to complete, The Birthless Lord

ततो विदूराच्चरतो गावो वत्सानुपव्रजम् ।
गोवर्धनाद्रिशिरसि चरन्त्यो ददृशुस्तृणम् ॥२९॥


तत: विदूरात्-चरत: गाव: then, far away, pasturing the cows
वत्सान्-उपव्रजम् the calves near Vraja
गोवर्धन-अद्रि-शिरिसि on Govardhana mountain head
चरन्त्य: ददृशु:-तृणम् grazing saw grass

दृष्ट्वाथ तत्स्नेहवशोऽस्मृतात्मा स गोव्रजोऽत्यात्मपदुर्गमार्ग: ।
द्विपात् ककुद्ग्रीव उदास्यपुच्छोऽगाद्घुङ्कृतैरास्रुपया जवेन ॥३०॥


दृष्ट्वा-अथ तत्-स्नेह-वश:- seeing then, for affection overpowered
अस्मृत-आत्मा स: गोव्रज:- forgetting themselves, that cows' herd
अत्यात्मप-दुर्ग-मार्ग: overcoming the difficult path
द्विपात् ककुत्-ग्रीव: (like) bipeds, turned back neck
उदास्य-पुच्छ: अगात्- uplifting the tail, rushed
हुङ्कृतै:-आस्रुपया जवेन bellowing, flowing milk, in speed

समेत्य गावोऽधो वत्सान् वत्सवत्योऽप्यपाययन् ।
गिलन्त्य इव चाङ्गानि लिहन्त्य: स्वौधसं पय: ॥३१॥


समेत्य गाव:-अध: वत्सान् reaching the cows below (the mountain) the calves,
वत्सवत्य:-अपि-अपाययन् (the cows) having calves, even, suckled
गिलन्त्य इव च-अङ्गानि swallowing as if and limbs
लिहन्त्य: स्व-औधसम् पय: licking own udders' milk

गोपास्तद्रोधनायासमौघ्यलज्जोरुमन्युना ।
दुर्गाध्वकृच्छ्रतोऽभ्येत्य गोवत्सैर्ददृशु: सुतान् ॥३२॥


गोपा:-तत्-रोधन-आयासम्- the Gopas, them to restrain effort
औघ्य-लज्जा-उरु-मन्युना fruitless, with shame and great anger
दुर्ग-अध्व-कृच्छ्रत:-अभ्येत्य difficult path with great difficulty crossing
गोवत्सै:-ददृशु: सुतान् with the cows and calves saw the sons

तदीक्षणोत्प्रेमरसाप्लुताशया जातानुरागा गतमन्यवोऽर्भकान् ।
उदुह्य दोर्भि: परिरभ्य मूर्धनि घ्राणैरवापु: परमां मुदं ते ॥३३॥


तत्-ईक्षण-उत्प्रेम-रस-आप्लुत- by their sight, springing of love's fluid flooded
आशया: जात-अनुरागा: hearts, born affection
गत-मन्यव:-अर्भकान् gone anger, the boys
उदुह्य दोर्भि: परिरभ्य lifting with both arms, embracing
मूर्धनि घ्राणै:-अवापु: the forehead smelling, attained
परमाम् मुदम् ते supreme joy they

तत: प्रवयसो गोपास्तोकाश्लेषसुनिर्वृता: ।
कृच्छाच्छनैरपगतास्तदनुस्मृत्यदश्रव: ॥३४॥


तत: प्रवयस: गोपा:- then the elderly Gopas
तोक-आश्लेष-सुनिर्वृता: by the sons' embrace highly gratified
कृच्छात्-शनै:-अपगता:- with great difficulty, slowly went away,
तत्-अनुस्मृति-उदश्रव: that remembering, with tears flowing

व्रजस्य राम: प्रेमर्धेर्वीक्ष्यौत्कण्ठ्यमनुक्षणम् ।
मुक्तस्तनेष्वपत्येष्वप्यहेतुविदचिन्तययत् ॥३५॥


व्रजस्य राम: प्रेम-ऋधे:- of residents of Vraja, Raama, affection increased,
वीक्ष्य-औत्कण्ठ्यम्-अनुक्षणम् observing, longing every moment
मुक्त-स्तनेषु-अपत्येषु- weaned from breast (milk) of the children
अपि-अहेतु-वित्-अचिन्तययत् also not the cause knowing, thought

किमेतदद्भुतमिव वासुदेवेऽखिलात्मनि ।
व्रजस्य सात्मनस्तोकेष्वपूर्वं प्रेम वर्धते ॥३६॥


किम्-एतत्-अद्भुतम्-इव what is this wonderful, in that,
वासुदेवे-अखिल-आत्मनि in Vaasudeva, The Eternal Self
व्रजस्य स-आत्मन:- of the Vraja and with me,
तोकेकेषु-अपूर्वम् प्रेम वर्धते in the sons as never before, love grows

केयं वा कुत आयाता दैवी वा नार्युतासुरी ।
प्रायो मायास्तु मे भर्तुर्नान्या मेऽपि विमोहिनी ॥३७॥


का-इयम् वा कुत: आयाता who is she or from where has she come
दैवी वा नारी-उत-आसुरी Goddess or woman indeed Dominique
प्राय: माया-अस्तु मे भर्तु:- almost Maayaa, may be, of my Master,
न-अन्या मे-अपि विमोहिनी not other, me also deluding

इति सञ्चिन्त्य दाशार्हो वत्सान् सवयसानपि ।
सर्वानाचष्ट वैकुण्ठं चक्षुषा वयुनेन स: ॥३८॥


इति सञ्चिन्त्य दाशार्ह: thus thinking, Balaraama
वत्सान् स-वयसान्-अपि the calves, with the companions also
सर्वान्-आचष्ट वैकुण्ठम् all saw Lord Vishnu,
चक्षुषा वयुनेन स: by eye of intellect he

नैते सुरेशा ऋषयो न चैते त्वमेव भासीश भिदाश्रयेऽपि ।
सर्वं पृथक्त्वं निगमात् कथं वदेत्युक्तेन वृत्तं प्रभुणा बलोऽवैत् ॥३९॥


न-एते सुरेशा: ऋषय: न च- not these are of the gods the rulers, sages not and
एते त्वम्-एव भासि-ईश these, You alone shine, O Lord!
भिद्-आश्रये-अपि in different forms also
सर्वम् पृथक्त्वम् निगमात् in all diversity, in detail
कथम् वद-इति-उक्तेन how, do say, thus questioned,
वृत्तम् प्रभुणा बल:-अवैत् the incident by The Lord, Balaraama understood

तावदेत्यात्मभूरात्ममानेन त्रुट्यनेहसा ।
पुरोवदब्दं क्रीडन्तं ददृशे सकलं हरिम् ॥४०॥


तावत्-एत्य-आत्मभू:- meanwhile, returning, Brahmaa,
आत्म-मानेन त्रुटि-अनेहसा by his own measure, one moment passed
पुरोवत्-अब्दम् क्रीडन्तम् like before one year playing
ददृशे सकलम् हरिम् saw with everyone Shree Hari

यावन्तो गोकुले बाला: सवत्सा: सर्वं एव हि ।
मायाशये शयाना मे नाद्यापि पुनरुत्थिता: ॥४१॥


यावन्त: गोकुले बाला: as many in Gokula children and
सवत्सा: सर्वम् एव हि with calves all also indeed
माया-शये शयाना: मे on Maaya bed are reposed mine,
न-अद्य-अपि पुन:-उत्थिता: not now also again arisen

इत एतेऽत्र कुत्रत्या मन्मायामोहितेतरे ।
तावन्त एव तत्राब्दं क्रीडन्तो विष्णुना समम् ॥४२॥


इत: एते-अत्र कुत्रत्या all these here from where
मत्-माया-मोहित-इतरे by my Maayaa deluded, besides
तावन्त: एव तत्र-अब्दम् as many also, there, for a year
क्रीडन्त: विष्णुना समम् playing, Vishnu along with

एवमेतेषु भेदेषु चिरं ध्यात्वा स आत्मभू: ।
सत्या: के कतरे नेति ज्ञातुं नेष्टे कथञ्चन ॥४३॥


एवम्-एतेषु भेदेषु in this manner, in them, the differentiation
चिरम् ध्यात्वा स: आत्मभू: for long thinking, he The Self-born, (Brahmaa)
सत्या: के कतरे न-इति real ones which, which are not, this
ज्ञातुम् नेष्टे कथञ्चन to know was not able any how

एवं सम्मोहयन् विष्णुं विमोहं विश्वमोहनम् ।
स्वयैव माययाजोऽपि स्वयमेव विमोहित: ॥४४॥


एवम् सम्मोहयन् विष्णुम् thus, deluding Lord Vishnu,
विमोहम् विश्व-मोहनम् The One unaffected by delusion, whole world enchanting (The Lord)
स्वया-एव मायया-अज:-अपि by own only delusion, Brahmaa also
स्वयम्-एव विमोहित: himself also was deluded

तम्यां तमोवन्नैहारं खद्योतर्चिरिवाहनि ।
महतीतरमायैश्यं निहन्त्यात्मनि युञ्जत: ॥४५॥


तम्याम् तम: वत्-नैहारम् in the darkness the darkness like of mist
खद्योत-अर्चि:-इव-अहनि fire-fly's light like in day
महति-इतर-माया-ऐश्यम् on the superiors, inferior Maaya, control
निहन्ति-आत्मनि युञ्जत: looses, by itself used

तावत् सर्वे वत्सपाला: पश्यतोऽजस्य तत्क्षणात् ।
व्यदृश्यन्त घनश्यामा: पीतकौशेयवासस: ॥४६॥


तावत् सर्वे वत्स-पाला: in the meantime, all calf keepers
पश्यत:-अजस्य तत्-क्षणात् as looked on Brahmaa, in that instant
व्यदृश्यन्त घन-श्यामा: were seen dark as clouds
पीत-कौशेय-वासस: yellow silk clothed

चतुर्भुजा: शङ्खचक्रगदाराजीवपाणय: ।
किरीटिन: कुण्डलिनो हारिणो वनमालिन: ॥४७॥


चतु:-भुजा: शङ्ख-चक्र- four armed, conch, disc,
गदा-राजीव-पाणय: mace, lotus in hands
किरीटिन: कुण्डलिन: with diadems, ear-rings,
हारिण: वनमालिन: necklaces and sylvan flower garlands

श्रीवत्साङ्गददोरत्नकम्बुकङ्कणपाणय: ।
नूपुरै: कटकैर्भाता: कटिसूत्राङ्गुलीयकै: ॥४८॥


श्रीवत्स-अङ्गद-दोरत्न- Shree Vatsa, armlets, be gemmed
कम्बु-कङ्कण-पाणय: conch shaped bracelets in hands
नूपुरै: कटकै:-भाता: with anklets, thick bangles, adorned with,
कटि-सूत्र-अङ्गुलीयकै: waist bands, and with rings

आङ्घ्रिमस्तकमापूर्णास्तुलसीनवदामभि: ।
कोमलै: सर्वगात्रेषु भूरिपुण्यवदर्पितै: ॥४९॥


आङ्घ्रि-मस्तकम्-आपूर्णा:- from feet to head covered
तुलसी-नव-दामभि: with Tulasi new garlands
कोमलै: सर्व-गात्रेषु soft on all the body
भूरि-पुण्यवत्-अर्पितै: by many merit holding (devotees) offered

चन्द्रिकाविशदस्मेरै: सारुणापाङ्गवीक्षितै: ।
स्वकार्थानामिव रज: सत्त्वाभ्यां स्रष्टृपालका: ॥५०॥


चन्द्रिका-विशद-स्मेरै: by moonlight like bright smiles
सारुण-आपाङ्ग-वीक्षितै: with reddish sidelong glances glancing
स्वक-अर्थानाम्-इव रज: of own devotees, desires as though by Rajas
सत्त्वाभ्याम् स्रष्टृ-पालका: and Sattva created and preserved

आत्मादिस्तम्बपर्यन्तैर्मूर्तिमद्भिश्चराचरै: ।
नृत्यगीताद्यनेकार्है: पृथक् पृथगुपासिता: ॥५१॥


आत्म-आदि-स्तम्ब-पर्यन्तै:- by himself (Brahmaa) and others, to a clump of
मूर्तिमद्भि:-चर-अचरै: by personified mobile and immobile
नृत्य-गीत-आदि-अनेक-अर्है: by dance, song, etc., many means
पृथक् पृथक्-उपासिता: in different ways, were worshipped

अणिमाद्यैर्महिमभिरजाद्याभिर्विभूतिभि: ।
चतुर्विंशतिभिस्तत्त्वै परीता महदादिभि: ॥५२॥


अणिमा-आद्यै:-महिमभि:- by Anima and other Mahim, etc.,
अजा-आद्याभि:-विभूतिभि: by Maayaa and others, mystic powers
चतुर्विंशतिभि:-तत्त्वै: by twenty four elements,
परीता: महत्-आदिभि: surrounded by Mahat-tatva and others

कालस्वभावसंस्कारकामकर्मगुणादिभि: ।
स्वमहिध्वस्तमहिभिर्मूर्तिमद्भिरुपासिता: ॥५३॥


काल-स्वभाव-संस्कार- by Time, Swabhaavam, Sanskaar,
काम-कर्म-गुण-आदिभि: Kaama, Karma, Gunas and others
स्वमहि-ध्वस्त-महिभि:- own glory eclipsed by their glory,
मूर्तिमद्भि:-उपासिता: embodied, were worshipped

सत्यज्ञानानन्तानन्दमात्रैकरसमूर्तय: ।
अस्पृष्टभूरिमाहात्म्या अपि ह्युपनिषद्दृशाम् ॥५४॥


सत्य-ज्ञान-अनन्त-आनन्द- Truth, Consciousness, infinitude, bliss,
मात्र-एक-रस-मूर्तय: alone one essence embodiment
अस्पृष्ट-भूरि-माहात्म्या unreachable great glory
अपि हि-उपनिषद्-दृशाम् even indeed by Self-Knowledge visioned

एवं सकृद् ददर्शाज: परब्रह्मात्मनोऽखिलान् ।
यस्य भासा सर्वमिदं विभाति सचराचरम् ॥५५॥


एवम् सकृत् ददर्श-अज: thus, at once, saw Brahmaa
पर-ब्रह्म-आत्मन:-अखिलान् The Supreme Brahman Himself, all of them,
यस्य भासा सर्वम्-इदम् by Whose lustre all this
विभाति स-चर-अचरम् is revealed along with the mobile and immobile

ततोऽतिकुतुकोद्वृत्तस्तिमितैकादशेन्द्रिय: ।
तद्धाम्नाभूदजस्तूष्णीं पूर्देव्यन्तीव पुत्रिका ॥५६॥


तत:-अति-कुतुक-उद्वृत्त- then, in great amazement, turned away
स्तिमित-एकादश-इन्द्रिय: his non-plussed eleven Indriyas
तत्-धाम्ना-अभूत्-अज:-तूष्णीम् by That splendour became The Birthless (Brahmaa)
तत्-धाम्ना-अभूत्-अज:-तूष्णीम् by That splendour became The Birthless (Brahmaa) silent
पूर्देवी-अन्ति-इव पुत्रिका the city goddess near like a puppet
इतीरेशेऽतर्क्ये निजमहिमनि स्वप्रमितिके

परत्राजातोऽतन्निरसनमुखब्रह्मकमितौ ।
अनीशेऽपि द्रष्टुं किमिदमिति वा मुह्यति सति
चछादाजो ज्ञात्वा सपदि परमोऽजाजवनिकाम् ॥५७॥


इति-इरेशे-अतर्क्ये thus, when Brahmaa, the beyond reasoning
निज-महिमनि स्व-प्रमितिके in own glory self shining
परत्र-अजात: अतत्-निरसन beyond Maayaa, not that, (also) rejected
मुख-ब्रह्म-कमितौ by the crown of the Vedas the Upanishads
अनीशे-अपि द्रष्टुम् unable even to see
किम्-इदम्-इति वा 'What this is, thus', or
किम्-इदम्-इति वा
मुह्यति सति चछाद-अज: perplexed being, drew away, The Birthless,
ज्ञात्वा सपदि परम:- knowing soon The Supreme
अज-जवनिकाम् Maayaa's curtain

ततोऽर्वाक् प्रतिलब्धाक्ष: क: परेतवदुत्थित: ।
कृच्छ्रादुन्मील्य वै दृष्टीराचष्टेदं सहात्मना ॥५८॥


तत:-अर्वाक् प्रतिलब्ध-अक्ष: after that, of the outside regained the vision,
क: परेत-वत्-उत्थित: Brahmaa, dead like arisen
कृच्छ्रात्-उन्मील्य वै दृष्टी:- with difficulty opening indeed the eyes
आचष्ट-इदम् सह-आत्मना perceived this (universe) with himself

सपद्येवाभित: पश्यन् दिशोऽपश्यत् पुर: स्थितम् ।
वृन्दावनं जनाजीव्यद्रुमाकीर्णं समाप्रियम् ॥५९॥


सपदि-एव-अभित: पश्यन् quickly, only, on all sides looking
दिश:-अपश्यत् पुर: स्थितम् the directions saw, in front stretched
वृन्दावनम् जन-आजीव्य- Vrindaavana, of the people the subsistence
द्रुम-आकीर्णम् समा-प्रियम् by trees spread out, objects desireable

यत्र नैसर्गदुर्वैरा: सहासन् नृमृगादय: ।
मित्राणीवाजितावासद्रुतरुट्तर्षकादिकम् ॥६०॥


यत्र नैसर्ग-दुर्वैरा: where, by nature enmity holding
सह-आसन् नृ-मृग-आदय: together were, man, animals and others
मित्राणि-इव-अजित-आवास friends like of Krishna residence
द्रुत-रुट्-तर्षक-आदिकम् disappeared, anger jealousy and others

तत्रोद्वहत् पशुपवंशशिशुत्वनाट्यं ब्रह्माद्वयं परमनन्तमगाधबोधम् ।
वत्सान् सखीनिव पुरा परितो विचिन्वदेकं सपाणिकवलं परमेष्ठ्यचष्ट ॥६१॥


तत्र-उद्वहत् पशुप-वंश- there, carrying, of the cowherd clan
शिशुत्व-नाट्यम् ब्रह्म-अद्वयम् children's drama, Brahman the second less
परम्-अनन्तम्-अगाध-बोधम् The Supreme Infinite, of fathomless wisdom,
वत्सान् सखीन्-इव पुरा परित: the calves friends like, before, all around
विचिन्वत्-एकम् सपाणि-कवलम् searching for all alone, in the hand morsel
परमेष्ठी-अचष्ट Brahmaa saw

दृष्ट्वा त्वरेण निजधोरणतोऽवतीर्य पृथ्व्यां वपु: कनकदण्डमिवाभिपात्य ।
स्पृष्ट्वा चतुर्मुकुटकोटिभिरङ्घ्रियुग्मं नत्वा मुदश्रुसुजलैरकृताभिषेकम् ॥६२॥


दृष्ट्वा त्वरेण निज-धोरणत:- seeing, hastily from own mount
अवतीर्य पृथ्व्याम् वपु: alighting, on the earth (own) body
कनक-दण्डम्-इव-अभिपात्य golden staff like throwing,
स्पृष्ट्वा चतु:-मुकुट-कोटिभि:- touching with four diadems points,
अङ्घ्रि-युग्मम् नत्वा the feet pair bowing,
मुद्-अश्रु-सुजलै:-अकृत-अभिषेकम् with joyous tears, pure waters did washing

उत्थायोत्थाय कृष्णस्य चिरस्य पादयो: पतन् ।
आस्ते महित्वं प्राग्दृष्टं स्मृत्वा स्मृत्वा पुन: पुन: ॥६३॥


उत्थाय-उत्थाय कृष्णस्य rising and rising, of Krishna
चिरस्य पादयो: पतन् for long in the feet falling
आस्ते महित्वम् प्राक्-दृष्टम् remained the glory, before seen
स्मृत्वा स्मृत्वा पुन: पुन: remembering and remembering again and again

शनैरथोत्थाय विमृज्य लोचने मुकुन्दमुद्वीक्ष्य विनम्रकन्धर: ।
कृताञ्जलि: प्रश्रयवान् समाहित: सवेपथुर्गद्गदयैलतेलया ॥६४॥


शनै:-अथ-उत्थाय slowly then, rising
विमृज्य लोचने wiping the eyes,
मुकुन्दम्-उद्वीक्ष्य Krishna looking at
विनम्र-कन्धर: bent head,
कृत-अञ्जलि: joined palms,
प्रश्रयवान् समाहित: with humility and composed mind
सवेपथु:-गद्गदया- trembling body, faltering
ऐलत-इलया extolled voice
श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां दशमस्कन्धे पूर्वार्धे त्रयोदश: अध्याय: ॥१३॥ Thus ends the thirteenth discourse in the first half of Book Ten of the

ब्रह्मा-उवाच - Brahma said -

नौमीड्य तेऽभ्रवपुषे तडिदम्बराय गुञ्जावतंसपरिपिच्छलसन्मुखाय ।
वन्यस्रजे कवलवेत्रविषाणवेणुलक्ष्मश्रिये मृदुपदे पशुपाङ्गजाय ॥१॥


नौमि-इड्य ते-अभ्र-वपुषे I bow 'O Worshipful, to You cloud like body,
तडित्-अम्बराय गुञ्जा-अवतंस lightening like costume, Gunjaa (seeds) ear-rings
परिपिच्छ-लसत्-मुखाय peacock feathers adorning the face,
वन्य-स्रजे कवल-वेत्र-विषाण- sylvan flowers garland, a morsel, a cane, a horn,
वेणु-लक्ष्म-श्रिये मृदुपदे flute, emblems indicating Your glory, tender feet
पशुप-अङ्गजाय the cowherd's Son

अस्यापि देव वपुषो मदनुग्रहस्य स्वेच्छामयस्य न तु भूतमयस्य कोऽपि ।
नेशे महि त्ववसितुं मनसाऽऽन्तरेण साक्षात्तवैव किमुतात्मसुखानुभूते: ॥२॥


अस्य-अपि देव वपुष: of this also, O Lord! Personality
मत्-अनुग्रहस्य स्व-इच्छामयस्य on me to confer grace, of by own devotees' will
मत्-अनुग्रहस्य स्व-इच्छामयस्य on me to confer grace, of by own devotees' will shaped,
न तु भूतमयस्य क:-अपि not certainly by elements any of them,
नेशे महि तु-अवसितुम् am not capable the glory to fathom
मनसा-अन्तरेण साक्षात्-तव-एव by mind (turned) inward, directly Your even
किम्-उत-आत्म-सुख-अनुभूते: what of indeed (consisting of) Truth, Bliss and
किम्-उत-आत्म-सुख-अनुभूते: what of indeed (consisting of) Truth, Bliss and Consciousness
ज्ञाने प्रयासमुदपास्य नमन्त एव

जीवन्ति सन्मुखरितां भवदीयवार्ताम् ।
र्ये प्रायशोऽजित जितोऽप्यसि तैस्त्रिलोक्याम् ॥३॥


ज्ञाने प्रयासम्-उदपास्य in knowledge effort giving up
नमन्त: एव जीवन्ति bow down only (those who) live
सन्-मुखरिताम् भवदीय-वार्ताम् being told Your stories
स्थाने स्थिता: श्रुति-गताम् in own place remaining, on ears falling,
तनु-वाङ्-मनोभि:-ये प्रायश:-अजित्- by body speech and mind, who, generally, O
जित:-अपि-असि तै:-त्रिलोक्याम् are conquered even are by them in the three
जित:-अपि-असि तै:-त्रिलोक्याम् are conquered even are by them in the three worlds

श्रेय: स्रुतिं भक्तिमुदस्य ते विभो क्लिश्यन्ति ये केवलबोधलब्धये ।
तेषामसौ क्लेशल एव शिश्यते नान्यद्यथा स्थूलतुषावघातिनाम् ॥४॥


श्रेय: स्रुतिम् भक्तिम्-उदस्य ते of all blessing the stream, devotion giving up,
श्रेय: स्रुतिम् भक्तिम्-उदस्य ते of all blessing the stream, devotion giving up, they
विभो क्लिश्यन्ति ये O Almighty Lord! endeavour who,
केवल-बोध-लब्धये only for knowledge gaining
तेषाम्-असौ क्लेशल एव their this (futile) effort only
शिश्यते न-अन्यत्-यथा remains, not any thing else, like
स्थूल-तुष-अवघातिनाम् hollow hay pounding

पुरेह भूमन् बहवोऽपि योगिनस्त्वदर्पितेहा निजकर्मलब्धया ।
विबुध्य भक्त्यैव कथोपनीतया प्रपेदिरेऽञ्जोऽच्युत ते गतिं पराम् ॥५॥


पुरा-इह भूमन् बहव:-अपि in past, here, (in this world) O Infinite Lord! many
पुरा-इह भूमन् बहव:-अपि in past, here, (in this world) O Infinite Lord! many also
योगिन:-त्वत्-अर्पित- Yogis, to You dedicated
इहा निज-कर्म-लब्धया the worldly own actions gaining
विबुध्य भक्त्या-एव realization by devotion alone
कथा-उपनीतया प्रपेदिरे-अञ्ज:- by (Your) stories attained, achieved easily
अच्युत ते गतिम् पराम् O Immortal Lord! Your state supreme

तथापि भूमन् महिमागुणस्य ते विबोद्धुमर्हत्यमलान्तरात्मभि: ।
अविक्रियात् स्वानुभवादरूपतो ह्यनन्यबोध्यात्मतया न चान्यथा ॥६॥


तथा-अपि भूमन् महिमा- even then, O Invincible Lord! glory,
अगुणस्य ते विबोद्धुम्-अर्हति- devoid of attributes, Your, to realize is capable
अमल-अन्तर-आत्मभि: by pure minded souls
अविक्रियात् स्व-अनुभवात्-अरूपत: undistorted by self-experience, unmolded
हि-अनन्य-बोध्य-आत्मतया indeed by exclusive realizable self knowledge
न च-अन्यथा not and otherwise

गुणात्मस्तेऽपि गुणान् विमातुं हितावतीर्णस्य क ईशिरेऽस्य ।
कालेन यैर्वा विमिता: सुकल्पैर्भूपांसव: खे मिहिका द्युभास: ॥७॥


गुण-आत्म:-ते-अपि The Gunas' Controller, Your also,
गुणान् विमातुम् the attributes to record
हित-अवतीर्णस्य for the benefit (of the world) descended
क: ईशिरे-अस्य who is competitive of His
कालेन यै:-वा for long Time, by whom indeed
विमिता: सुकल्पै:- counted by the extremely clever
भू-पांसव: खे of the earth the dust particles, of the sky
मिहिका द्युभास: the dew drops, rays of the luminaries

तत्तेऽनुकम्पां सुसमीक्षमाणो भुञ्जान एवात्मकृतं विपाकम् ।
हृद्वाग्वपुर्भिर्विदधन्नमस्ते जीवेत यो मुक्तिपदे स दायभाक् ॥८॥


तत्-ते-अनुकम्पाम् that Your grace
सुसमीक्षमाण: भुञ्जान एव- well recognizing, experiencing only
आत्म-कृतम् विपाकम् own actions' fruits
हृत्-वाक्-वपुर्भि:-विदधत्- with heart speech and body performing
नमस्ते जीवेत य: salutations, lives who
मुक्तिपदे स: दायभाक् on the liberation path he, share is ensured

पश्येश मेऽनार्यमनन्त आद्ये परात्मनि त्वय्यपि मायिमायिनि ।
मायां वितत्येक्षितुमात्मवैभवं ह्यहं कियानैच्छमिवार्चिरग्नौ ॥९॥


पश्य-ईश मे-अनार्यम्- Look, O Lord! My arrogance
अनन्त आद्ये पर-आत्मनि on The Infinite Primary, Supreme Self,
त्वयि-अपि मायिमायिनि You also, The Deluder of the Deluders,
मायाम् वितत्य-ईक्षितुम्- my Maayaa casting, wished
आत्म-वैभवम् हि-अहम् कियान्- to see own glory, indeed I am how much?
ऐच्छम्-इव-अर्चि:-अग्नौ wanted, like a flame before fire

अत: क्षमस्वाच्युत मे रजोभुवो ह्यजानतस्त्वत्पृथगीशमानिन: ।
अजावलेपान्धतमोऽन्धचक्षुष एषोऽनुकम्प्यो मयि नाथवानिति ॥१०॥


अत: क्षमस्व-अच्युत so, pardon, O Immortal Lord!
मे रज:-भुव: my Rajoguna product
हि-अजानत:-त्वत्- indeed, a fool, from You
पृथक्-ईश-मानिन: independent lordship understanding
अज-अवलेप-अन्ध- the Birthless, smeared blinding
तम:-अन्ध-चक्षुष: darkness, blind eyed
एष:-अनुकम्प्यो this (person) should be pitied
मयि नाथवान्-इति on me Protector is, thus

क्वाहं तमोमहदहंखचराग्निवार्भूसंवेष्टिताण्डघटसप्तवितस्तिकाय: ।
क्वेदृग्विधाविगणिताण्डपराणुचर्यावाताध्वरोमविवरस्य च ते महित्वम् ॥११॥


क्व-अहम् तम:-महत्-अहम् where (do) I (stand), of the Prakriti's
क्व-अहम् तम:-महत्-अहम् where (do) I (stand), of the Prakriti's Mahat-tatva's, ego,
खचर-अग्नि-वा:-भू:- ether, air, fire, water, earth,
संवेष्टित-अण्ड-घट- enveloping the egg shell (like)
सप्त-वितस्ति-काय: seven spanned body,
क्व-ईदृक्-विधौ- where, this like resembling
अविगणित-अण्ड- innumerable eggs,
पराणुचर्या-वाताध्व- atoms resembling, air holes
रोम-विवरस्य च ते महित्वम् pores' passages, and Your glory

उत्क्षेपणं गर्भगतस्य पादयो: किं कल्पते मातुरधोक्षजागसे ।
किमस्तिनास्तिव्यपदेशभूषितं तवास्ति कुक्षे: कियदप्यनन्त ॥१२॥


उत्क्षेपणम् गर्भ-गतस्य kicking in the womb present,
पादयो: किम् कल्पते the feet, what does it matter
मातु:-अधोक्षज-आगसे to the mother, O Lord beyond senses! As offense
किम्-अस्ति-न-अस्ति what is, not is
व्यपदेश-भूषितम् तव-अस्ति by statements adorned, in Your is
कुक्षे: कियत्-अपि-अनन्त in the belly, what ever is O Infinite Lord!

जगत्त्रयान्तोदधिसम्प्लवोदे नारायणस्योदरनाभिनालात् ।
विनिर्गतोऽजस्त्विति वाङ् न वै मृषा किं त्वीश्वर त्वन्न विनिर्गतोऽस्मि ॥१३॥


जगत्-त्रय-अन्त-उदधि- at the three world's end ocean
सम्प्लव-उदे नारायणस्य- deluge water, Naaraayana's
उदर-नाभि-नालात् from belly navel lotus stem
विनिर्गत:-अज:-तु-इति वाङ् sprang the Birthless (Brahmaa), indeed this
विनिर्गत:-अज:-तु-इति वाङ् sprang the Birthless (Brahmaa), indeed this statement
न वै मृषा किम् तु-ईश्वर not surely is untrue, what, indeed, O Almighty Lord!
त्वत्-न विनिर्गत:-अस्मि from You have not come out I?

नारायणस्त्वं न हि सर्वदेहिनामात्मास्यधीशाखिललोकसाक्षी ।
नारायणोऽङ्गं नरभूजलायनात्तच्चापि सत्यं न तवैव माया ॥१४॥


नारायण:-त्वम् न हि Naaraayana You not only
सर्व-देहिनाम्-आत्मा-असि- (You are) of all beings the soul are
अधीश-अखिल-लोक-साक्षी The Prompter, of all creatures, The Witness
नारायण:-अङ्गम् Naaraayana is a part
नर-भू-जल-अयनात्- of Nara, evolved waters residing in
तत्-च-अपि सत्यम् न that and also Truth is not
तव-एव माया Your alone is Maayaa

तच्चेज्जलस्थं तव सज्जगद्वपु: किं मे न दृष्टं भगवंस्तदैव ।
किं वा सुदृष्टं हृदि मे तदैव किं नो सपद्येव पुनर्व्यदर्शि ॥१५॥


तत्-चेत्-जल-स्थम् तव that (form) if, in water stays Your's,
सत्-जगत्-वपु: किम् मे न दृष्टम् constituting the world's body, how by me was not
सत्-जगत्-वपु: किम् मे न दृष्टम् constituting the world's body, how by me was not seen
भगवन्-तदा-एव O Almighty Lord! Then only
किम् वा सुदृष्टम् हृदि मे how or was clearly seen, in the heart mine,
तत्-एव किम् न: सपदि-एव That alone, how by me instantly only
पुन:-व्यदर्शि again not seen

अत्रैव मायाधमनावतारे ह्यस्य प्रपञ्चस्य बहि: स्फुटस्य ।
कृत्स्नस्य चान्तर्जठरे जनन्या मायात्वमेव प्रकटीकृतं ते ॥१६॥


अत्र-एव मायाधमन- here, alone, O Dispeller of Maayaa!
अवतारे हि-अस्य प्रपञ्चस्य (in this) descent only, of this universe
बहि: स्फुटस्य externally visible
कृत्स्नस्य च-अन्त:-जठरे the entire, and inside the abdomen
जनन्या माया-त्वम्-एव for the mother You alone
प्रकटीकृतम् ते revealed Your

यस्य कुक्षाविदं सर्वं सात्मं भाति यथा तथा ।
तत्त्वय्यपीह तत् सर्वं किमिदं मायया विना ॥१७॥


यस्य कुक्षौ-इदम् सर्वम् in Whose abdomen this all
स-आत्मम् भाति यथा तथा along with Yourself, is revealed, just as, like
स-आत्मम् भाति यथा तथा along with Yourself, is revealed, just as, like that,
तत्-त्वयि-अपि-इह तत् सर्वम् all that is in You, also here that all (is)
किम्-इदम् मायया विना is this Maayaa without

मेकोऽसि प्रथमं ततो व्रजसुहृद् वत्सा: समस्ता अपि।
स्तावन्त्येव जगन्त्यभूस्तदमितं ब्रह्माद्वयं शिष्यते ॥१८॥


अद्य-एव त्वत्-ऋते-अस्य today itself, You without, of this (universe)
किम् मम न ते what to me not, Your's
मायात्वम्-आदर्शितम्- through Maaya revealed
एक:-असि प्रथमम् One are, at first,
तत: व्रज-सुहृद् after that, Vraja's friends,
वत्सा: समस्ता: अपि the calves all also,
तावन्त:-असि चतुर्भुजा:- all of them were four armed,
तत्-अखिलै: साकम् them all along with
मया-उपासिता:- by me worshipped,
तावन्ति-एव जगन्ति-अभू:- as many only universes became
तत्-अमितम् ब्रह्म- That infinite Brahman
अद्वयम् शिष्यते without second remains

अजानतां त्वत्पदवीमनात्मन्यात्माऽऽत्मना भासि वितत्य मायाम् ।
सृष्टाविवाहं जगतो विधान इव त्वमेषोऽन्त इव त्रिनेत्र: ॥१९॥


अजानताम् त्वत्-पदवीम्- those not knowing Your supreme state,
अनात्मनि-आत्मा-आत्मना in matter, self, by Self
भासि वितत्य मायाम् appear, extending Maayaa
सृष्टौ-इव-अहम् for creation like I,
जगत: विधान इव त्वम्- for the universe's preservation, like, You,
एष-अन्ते इव त्रिनेत्र: of this (universes) dissolution, like The Three-eyed
एष-अन्ते इव त्रिनेत्र: of this (universes) dissolution, like The Three-eyed Shiva

सुरेष्वृषिष्वीश तथैव नृष्वपि तिर्यक्षु यादस्स्वपि तेऽजनस्य ।
जन्मासतां दुर्मदनिग्रहाय प्रभो विधात: सदनुग्रहाय च ॥२०॥


सुरेषु-ऋषिषु-ईश among the gods, the sages, O Lord!
तथा-एव नृषु-अपि तिर्यक्षु and also among men, even beasts,
यादस्सु-अपि ते-अजनस्य aquatic creatures even, Your, of The Birthless,
जन्म-असताम् दुर्मद-निग्रहाय birth, of the wicked arrogance to curb
प्रभो विधात: O Master! O maker of the universe!
सत्-अनुग्रहाय च for the righteous grace and

को वेत्ति भूमन् भगवन् परात्मन् योगेश्वरोतीर्भवतस्त्रिलोक्याम् ।
क्व वा कथं वा कति वा कदेति विस्तारयन् क्रीडसि योगमायाम् ॥२१॥


क: वेत्ति भूमन् भगवन् who knows O infinite Lord! O Master!
परात्मन् योगेश्वर- O Supreme Spirit! O Master of Yoga!
ऊती:-भवत:-त्रिलोक्याम् of the sports of Yours in the three worlds
क्व वा कथम् वा कति वा where or how or, how much
कदा-इति विस्तारयन् or when thus spreading
क्रीडसि योगमायाम् sporting are You Yoga Maayaa

तस्मादिदं जगदशेषमसत्स्वरूपं स्वप्नाभमस्तधिषणं पुरुदु:खदु:खम् ।
त्वय्येव नित्यसुखबोधतनावनन्ते मायात उद्यदपि यत् सदिवावभाति ॥२२॥


तस्मात्-इदम् जगत्-अशेषम्- therefore, this universe entire,
असत्-स्वरूपम् स्वप्नाभम्- unreal by nature, dream like,
अस्तधिषणम् पुरु-दु:ख-दु:खम् devoid of intelligence, full of great sorrow and
अस्तधिषणम् पुरु-दु:ख-दु:खम् devoid of intelligence, full of great sorrow and misery,
त्वयि-एव नित्य-सुख-बोध-तनौ- in You alone, The Infinite Bliss Consciousness
अनन्ते मायात: उद्यत्-अपि eternal, from Maayaa appearing also,
यत् सत्-इव-अवभाति in that, real like seems

एकस्त्वमात्मा पुरुष: पुराण: सत्य: स्वयंज्योतिरनन्त आद्य: ।
नित्योऽक्षरोऽजस्रसुखो निरञ्जन: पूर्णोऽद्वयो मुक्त उपाधितोऽमृत: ॥२३॥


एक:-त्वम्-आत्मा पुरुष: पुराण: One, You, The Self, The Person, ancient,
सत्य: स्वयम्-ज्योति:- real, Self-luminous,
अनन्त: आद्य: infinite, the primary,
नित्य:-अक्षर:-अजस्र-सुख: eternal, imperishable, un-interrupted Bliss,
निरञ्जन: पूर्ण:-अद्वय: taintless, perfect, second-less,
मुक्त उपाधित:-अमृत: free of all adjuncts and immortal

एवंविधं त्वां सकलात्मनामपि स्वात्मानमात्मात्मतया विचक्षते ।
गुर्वर्कलब्धोपनिषत्सुचक्षुषा ये ते तरन्तीव भवानृताम्बुधिम् ॥२४॥


एवम्-विधम् त्वाम् सकल- such, like You, of all
आत्मनाम्-अपि स्व-आत्मानम्- the beings even, own Self
आत्मा-अत्मतया विचक्षते in The Self by themselves perceive,
गुरु-अर्क-लब्ध-उपनिषत्- by the preceptor sun gained, penetrating
सुचक्षुषा ये ते तरन्ति-इव- wisdom eyes, those who, they cross surely
भव-अनृत-अम्बुधिम् the mundane existence false ocean

आत्मानमेवात्मतयाविजानतां तेनैव जातं निखिलं प्रपञ्चितम् ।
ज्ञानेन भूयोऽपि च तत् प्रलीयते रज्ज्वामहेर्भोगभवाभवौ यथा ॥२५॥


आत्मानम्-एव-आत्मतया- The Self only, as the Self (who)
विजानताम् तेन-एव जातम् do not know, by that only is created
निखिलम् प्रपञ्चितम् the whole universe
ज्ञानेन भूय:-अपि च तत् by enlightenment again also and that
प्रलीयते रज्ज्वाम्-अहे:- disappears, in the rope of the snake
भोग-भव-अभवौ यथा the appearance, appears and disappears as

अज्ञानसंज्ञौ भवबन्धमोक्षौ द्वौ नाम नान्यौ स्त ऋतज्ञभावात् ।
अजस्रचित्यात्मनि केवले परे विचार्यमाणे तरणाविवाहनी ॥२६॥


अज्ञान-संज्ञौ भव-बन्ध-मोक्षौ ignorance generated are, of the universe bondage
अज्ञान-संज्ञौ भव-बन्ध-मोक्षौ ignorance generated are, of the universe bondage and release
द्वौ नाम न-अन्यौ स्त both (are just) names, not different they are
ऋतज्ञ-भावात् from truth and The Supreme Self
अजस्र-चिति-आत्मनि when, absolute transcendent Self
केवले परे विचार्यमाणे eternal consciousness, on investigation,
तरणौ-इव-अहनी (in relation) to the Sun like day (and night)

त्वामात्मानं परं मत्वा परमात्मानमेव च ।
आत्मा पुनर्बहिर्मृग्य अहोऽज्ञजनताज्ञता ॥२७॥


त्वाम्-आत्मानम् परम् मत्वा You, The Self, Supreme, regarding
परम-आत्मानम्-एव च the other, body only and,
आत्मा पुन:-बहि:-मृग्य the self again outside searching,
अहो-अज्ञजनता-अज्ञता Alas! Of the ignorant folk the folly

अन्तर्भवेऽनन्त भवन्तमेव ह्यतत्त्यजन्तो मृगयन्ति सन्त: ।
असन्तमप्यन्त्यहिमन्तरेण सन्तं गुणं तं किमु यन्ति सन्त: ॥२८॥


अन्त:-भवे-अनन्त inside the creation (universe), O Eternal Lord!
भवन्तम्-एव हि-अतत्- You only (are) indeed not that
त्यजन्त: मृगयन्ति सन्त: discarding, search the wise
असन्तम्-अपि-अन्ति-अहिम्- not existing though, in the rope the snake
अन्तरेण सन्तम् गुणम् तम् by difference present the rope that
किमु यन्ति सन्त: how can understand the wise

अथापि ते देव पदाम्बुजद्वयप्रसादलेशानुगृहीत एव हि ।
जानाति तत्त्वं भगवन् महिम्नो न चान्य एकोऽपि चिरं विचिन्वन् ॥२९॥


अथ-अपि ते देव even then, Your, O Lord!
पद-अम्बुज-द्वय-प्रसाद-लेश- feet lotus pair, grace minute
अनुगृहीत एव हि blessed only indeed
जानाति तत्त्वम् भगवत् महिम्न: knows the truth of The Almighty Lord's glory
न च-अन्य एक:-अपि not and another one even
चिरम् विचिन्वन् for long investigating

तदस्तु मे नाथ स भूरिभागो भवेऽत्र वान्यत्र तु वा तिरश्चाम् ।
येनाहमेकोऽपि भवज्जनानां भूत्वा निषेवे तव पादपल्लवम् ॥३०॥


तत्-अस्तु मे नाथ so, may be mine, O Master!
स: भूरि-भाग: भवे-अत्र that great fortune, in world this,
वा-अन्यत्र तु वा तिरश्चाम् or in any other, indeed or of any creatures
येन-अहम्-एक:-अपि by which I alone also
भवत्-जनानाम् भूत्वा of Your devotee becoming
निषेवे तव पाद-पल्लवम् serve Your feet tender leaves

अहोऽतिधन्या व्रजगोरमण्य: स्तन्यामृतं पीतमतीव ते मुदा ।
यासां विभो वत्सतरात्मजात्मना यत्तृप्तयेऽद्यापि न चालमध्वरा: ॥३१॥


अहो-अति-धन्या: व्रज- Oh! Highly blessed of Vraja,
गो-रमण्य: स्तन्य-अमृतम् the cows, women, of breasts nectar
पीतम् अतीव ते मुदा sucked very by You delighted
यासाम् विभो वत्सतर- of whom, O Almighty Lord! the calves,
आत्मज-आत्मना यत्-तृप्तये- sons, with the form, that, are gratified,
अद्य-अपि न च-अलम्-अध्वरा: till today, not and was enough the sacrifices

अहो भाग्यमहो भाग्यं नन्दगोपव्रजौकसाम् ।
यन्मित्रं परमानन्दं पूर्णं ब्रह्म सनातनम् ॥३२॥


अहो भाग्यम्-अहो भाग्यम् Oh the good fortune! Oh the good luck!
नन्द-गोप-व्रज-औकसाम् of Nanda the head cowherd and of Vraja's residents
यत्-मित्रम् परम-आनन्दम् in that, (their) friend, The Supreme Bliss
पूर्णम् ब्रह्म सनातनम् All-perfect Brahman, The Eternal

एषा तु भाग्यमहिमाच्युत तावदास्तामेकादशैव हि वयं बत भूरिभागा: ।
एतद्धृषीकचषकैरसकृत् पिबाम: शर्वादयोऽङ्घ्र्युदजमध्वमृतासवं ते ॥३३॥


एषा तु भाग्य-महिमा-अच्युत this, indeed, the fortune's excellence, O Immortal
एषा तु भाग्य-महिमा-अच्युत this, indeed, the fortune's excellence, O Immortal Lord!
तावत्-आस्ताम्-एकादश-एव हि for the time being, let be, eleven only indeed
वयम् बत भूरि-भागा: we, sure are of good fortune,
एतत्-हृषीक-चषकै:-असकृत् by this, sense cups constantly
पिबाम: शर्व-आदय:- अङ्घ्रि-उदज- drink Shiva and others, from feet emanating,
मधु-अमृत-आसवम् ते honey nectar ebriating Your

तद् भूरिभाग्यमिह जन्म किमप्यटव्यां यद् गोकुलेऽपि कतमाङ्घ्रिरजोऽभिषेकम् ।
यज्जीवितं तु निखिलं भगवान् मुकुन्दस्त्वद्यापि यत्पदरज: श्रुतिमृग्यमेव ॥३४॥


तद् भूरि-भाग्यम्-इह जन्म that (will be) the greatest fortune here the birth (may be)
किम्-अपि-अटव्याम् यत् गोकुले- in some forest, which in Gokula
अपि कतम-अङ्घ्रि-रज:-अभिषेकम् even, some feet dust bathing,
यत्-जीवितम् तु निखिलं भगवान् whose life, indeed all, The Lord
मुकुन्द:-तु-अद्य-अपि Mukunda (Krishna) certainly, today also
यत्-पद-रज: श्रुति-मृग्यम्-एव that feet dust, the Srutis, look for only

श्चेतो विश्वफलात् फलं त्वदपरं कुत्राप्ययन् मुह्यति ।
सद्वेषादिव पूतनापि सकुला त्वामेव देवापिता
यद्धामार्थसुहृत्प्रियात्मतनयप्राणाशयास्त्वत्कृते ॥३५॥


एषाम् घोष-निवासिनाम्-उत भवान् of these, of the cow-shed residents, indeed
एषाम् घोष-निवासिनाम्-उत भवान् of these, of the cow-shed residents, indeed You,
किम् देव राता-इति न:-चेत: What, O Lord! giver, thus, my mind
विश्व-फलात् फलम् त्वत्-अपरम् of all the rewards, the reward, from You other,
कुत्र-अपि-अयन् मुह्यति anywhere also place is, perplexes
सत्-वेषात्-इव पूतना-अपि by a virtuous guise like, Pootanaa also
सकुला त्वाम्-एव देव-आपिता with her family, to You alone, O Lord attained
यत्-धाम-अर्थ सुहृत्-प्रिय- because, whose residence, wealth, friends, dear
आत्म-तनय-प्राण-आशया:-त्वत्-कृते themselves, sons, life and minds are for Your
आत्म-तनय-प्राण-आशया:-त्वत्-कृते themselves, sons, life and minds are for Your sake

तावद् रागादय: स्तेनास्तावत् कारागृहं गृहम् ।
तावन्मोहोऽङ्घ्रिनिगडो यावत् कृष्ण न ते जना: ॥३६॥


तावद् राग-आदय: स्तेना:- till then, attachment and other robbers,
तावत् कारागृहम् गृहम् till then, prison is house,
तावत्-मोह:-अङ्घ्रि-निगड: till then, infatuation, of feet is the chain
यावत् कृष्ण न ते जना: until, O Krishna! not Your devotees

प्रपञ्चं निष्प्रपञ्चोऽपि विडम्बयसि भूतले ।
प्रपन्नजनतानन्दसन्दोहं प्रथितुं प्रभो ॥३७॥


प्रपञ्चम् निष्प्रपञ्च:-अपि the worldly existence, without worldly connection
प्रपञ्चम् निष्प्रपञ्च:-अपि the worldly existence, without worldly connection also
विडम्बयसि भूतले imitate, on the earth
प्रपन्न-जनता-आनन्द- of the devoted (to You) people, the joy
सन्दोहम् प्रथितुम् प्रभो to increase, is undertaken, O Ruler of the world!

जानन्त एव जानन्तु किं बहूक्त्या न मे प्रभो ।
मनसो वपुषो वाचो वैभवं तव गोचर: ॥३८॥


जानन्त: एव जानन्तु the knowers only may know
किम् बहु-उक्त्या न मे प्रभो what of much saying, not to my, O Lord!
मनस: वपुष: वाच: mind, body, speech,
वैभवम् तव गोचर: glory Your perceptible

अनुजानीहि मां कृष्ण सर्वं त्वं वेत्सि सर्वदृक् ।
त्वमेव जगतां नाथो जगदेतत्तवार्पितम् ॥३९॥


अनुजानीहि माम् कृष्ण allow me, (to go) O Krishna!
सर्वम् त्वम् वेत्सि सर्वदृक् everything You know, O Omniscient!
त्वम्-एव जगताम् नाथ: You alone, of the worlds' are the Protector
जगत्-एतत्-तव-अर्पितम् this world, and this, (myself) to You are offered

श्रीकृष्ण वृष्णिकुलपुष्करजोषदायिन् क्ष्मानिर्जरद्विजपशूदधिवृद्धिकारिन् ।
उद्धर्मशार्वरहर क्षितिराक्षसध्रुगाकल्पमार्कमर्हन् भगवन् नमस्ते ॥४०॥


श्रीकृष्ण वृष्णि-कुल-पुष्कर- O Shree Krishna! of the Vrishni clan lotus
जोष-दायिन् क्ष्मा-निर्जर-द्विज- joy giver, earth, gods, Braahmanas,
पशु-उदधि-वृद्धि-कारिन् cows, the ocean swelling cause,
उद्धर्म-शार्वर-हर of the pseudo religion, the darkness dispeller,
क्षिति-राक्षस-ध्रुक्- on the earth of the Raakshasha's, The Enemy
आकल्पम्-अर्कम्- till the end (of the Kalpa) The Sun,
अर्हन् भगवन् नमस्ते worshipful Lord! Salutations
श्री शुक उवाच - Shree Shuka said -

इत्यभिष्टूय भूमानं त्रि: परिक्रम्य पादयो: ।
नत्वाभीष्टं जगद्धाता स्वधाम प्रत्यपद्यत ॥४१॥


इति-अभिष्टूय भूमानम् thus glorifying The Infinite Lord! (Krishna)
त्रि: परिक्रम्य पादयो: thrice circumambulating, at (His) feet
नत्वा-अभीष्टम् जगद्धाता bowing, to the desired for, The Universe Creator
स्व-धाम प्रत्यपद्यत to own abode returned

ततोऽनुज्ञाप्य भगवान् स्वभुवं प्रागवस्थितं ।
वत्सान् पुलिनमानिन्ये यथापूर्वसखं स्वकम् ॥४२॥


तत:-अनुज्ञाप्य भगवान् after that, granting (leave), The Lord,
स्व-भुवम् प्राक्-अवस्थितम् to Brahmaa, like before placed,
वत्सान् पुलिनम्-आनिन्ये the calves on the bank brought,
यथा-पूर्व-सखम् स्वकम् like before, friends own

एकस्मिन्नपि यातेऽब्दे प्राणेशं चान्तराऽऽत्मन: ।
कृष्णमायाहता राजन् क्षणार्धं मेनिरेऽर्भका: ॥४३॥


एकस्मिन्-अपि याते-अब्दे one even having passed year
प्राणेशम् च-अन्तर-आत्मन: of the lives The Lord, and without their
कृष्ण-माया-हता राजन् by Krishna's Maayaa infatuated, O King!
क्षण-अर्धम् मेनिरे-अर्भका: moment half regarded the boys

किं किं न विस्मरन्तीह मायामोहितचेतस: ।
यन्मोहितं जगत् सर्वमभीक्षणं विस्मृतात्मकम् ॥४४॥


किम् किम् न विस्मरन्ति-इह what not forget, here,
माया-मोहित-चेतस: by Maayaa deluded minds
यत्-मोहितम् जगत् सर्वम्- in that, the deluded world all
अभीक्षणम् विस्मृत-आत्मकम् reminded also, forgets ones' self

ऊचुश्च सुहृद: कृष्णं स्वागतं तेऽतिरंहसा ।
नैकोऽप्यभोजि कवल एहीत: साधु भुज्यताम् ॥४५॥


ऊचु:-च सुहृद: कृष्णम् said and the friends to Krishna,
स्वागतम् ते-अति-रंहसा 'Welcome to You!' with great eagerness,
स्वागतम् ते-अति-रंहसा
न-एक:-अपि-अभोजि कवल: 'not one also have eaten morsel,
न-एक:-अपि-अभोजि कवल:
एहि-इत: साधु भुज्यताम् come here, well eat'

ततो हसन् हृषीकेशोऽभ्यवहृत्य सहार्भकै: ।
दर्शयंश्चर्माजगरं न्यवर्तत वनाद् व्रजम् ॥४६॥


तत: हसन् हृषीकेश:- then, laughing, The Ruler of the senses, (Krishna),
अभ्यवहृत्य सह-अर्भकै: having eaten with the boys,
दर्शयन्-चर्म-अजगरम् showing the skin of the python,
न्यवर्तत वनात् व्रजम् returned from the forest to Vraja

बर्हप्रसूननवधातुविचित्रिताङ्ग: प्रोद्दामवेणुदलशृङ्गरवोत्सवाढ्य: ।
वत्सान् गृणन्ननुगगीतपवित्रकीर्तिर्गोपीदृगुत्सवदृशि: प्रविवेश गोष्ठम् ॥४७॥


बर्ह-प्रसून-नव-धातु- (with) peacock plumes, flowers, fresh metal
विचित्रित-अङ्ग: picturesque limbs,
प्रोद्दाम-वेणु-दल- notes of flutes leaves,
शृङ्ग-रव-उत्सव-आढ्य: horns, sound, festival merged,
वत्सान् गृणन्- the calves calling,
अनुग-गीत-पवित्र-कीर्ति:- followed by songs of purifying glory,
गोपी-दृक्-उत्सव-दृशि: for the cowherdessess eyes, festival the sight
प्रविवेश गोष्ठम् entered the shed

अद्यानेन महाव्यालो यशोदानन्दसूनुना ।
हतोऽविता वयं चास्मादिति बाला व्रजे जगु: ॥४८॥


अद्य-अनेन महा-व्याल: today, by Him, a large serpent
यशोदा-नन्द-सूनुना by Yashodaa Nanda's son
हत:-अविता वयम् च-अस्मात्- killed, saved we and from it,
इति बाला: व्रजे जगु: this, the boys in Vraja said
राजा उवाच - The King said -

ब्रह्मन् परोद्भवे कृष्णे इयान् प्रेमा कथं भवेत् ।
योऽभूतपूर्वस्तोकेषु स्वोद्भवेष्वपि कथ्यताम् ॥४९॥


ब्रह्मन् पर-उद्भवे कृष्णे O Holy One! for, of another born Krishna
इयान् प्रेमा कथम् भवेत् such love, how was possible
य:-अभूत पूर्व:-स्तोकेषु which did not happen before, on children
स्व-उद्भवेषु-अपि कथ्यताम् of self born even, Do say
श्री शुक उवाच - Shree Shuka said -

सर्वेषामपि भूतानां नृप स्वात्मैव वल्लभ: ।
इतरेऽपत्यवित्ताद्यास्तद्वल्लभतयैव हि ॥५०॥


सर्वेषाम्-अपि भूतानाम् नृप to all the living beings, O King!
स्व-आत्मा-एव वल्लभ: own self only is dear
इतरे-अपत्य-वित्त-आद्या:- besides, the sons, wealth, etc.,
तत्-वल्लभतया-एव हि by that dearness only indeed

तद् राजेन्द्र यथा स्नेह: स्वस्वकात्मनि देहिनाम् ।
न तथा ममतालम्बिपुत्रवित्तगृहादिषु ॥५१॥


तत् राजेन्द्र यथा स्नेह: therefore, O King of kings! the type of love
स्व-स्वक-आत्मनि देहिनाम् (there is) for ones owns self, of the living beings,
न तथा ममता-आलम्बि- not that type for self interest based
पुत्र-वित्त-गृह-आदिषु for son, wealth, house and others

देहात्मवादिनां पुंसामपि राजन्यसत्तम ।
यथा देह: प्रियतमस्तथा न ह्यनु ये च तम् ॥५२॥


देह-आत्म-वादिनाम् for, the body as self declaring
पुंसाम्-अपि राजन्य-सत्तम people also, O of the Kshatriyas the foremost!
यथा देह: प्रियतम:-तथा as much the body is dear, like that
न हि-अनु ये च तम् not indeed, after (him, sons etc.) those and to him

देहोऽपि ममताभाक् चेत्तर्ह्यसौ नात्मवत् प्रिय: ।
यज्जीर्यत्यपि देहेस्मिन् जीविताशा बलीयसी ॥५३॥


देह:-अपि ममता-भाक् चेत्- body also my own without, if is,
तर्हि-असौ न-आत्मवत् प्रिय: then it is not like the self dear
यत्-जीर्यति-अपि देहे-अस्मिन् because in wearing though, in the body this
जीवित-आशा बलीयसी to survive the desire is keen

तस्मात् प्रियतम: स्वात्मा सर्वेषामपि देहिनाम् ।
तदर्थमेव सकलं जगदेतच्चराचरम् ॥५४॥


तस्मात् प्रियतम: स्व-आत्मा therefore, most dear is own self
सर्वेषाम्-अपि देहिनाम् of everyone, also of the embodied beings
तत्-अर्थम्-एव सकलम् for its sake only the whole
जगत्-एतत्-चर-अचरम् world this mobile and immobile

कृष्णमेनमवेहि त्वमात्मानमखिलात्मनाम् ।
जगद्धिताय सोऽप्यत्र देहीवाभाति मायया ॥५५॥


कृष्णम्-एनम्-अवेहि त्वम्- Krishna, this, understand you,
आत्मानम्-अखिल-आत्मनाम् the Self of all the living beings
जगत्-हिताय स:-अपि-अत्र for the world's benefit, He also here,
देहि-इव-आभाति मायया embodied like appears, due to Maayaa

वस्तुतो जानतामत्र कृष्णं स्थास्नु चरिष्णु च ।
भगवद्रूपमखिलं नान्यद् वस्त्विह किञ्चन ॥५६॥


वस्तुत: जानताम्-अत्र to the fact knowers, here
कृष्णम् स्थास्नु चरिष्णु च Krishna, the immobile mobile and
भगवत्-रूपम्-अखिलम् The Lord's manifestation all
न-अन्यत् वस्तु-इह किञ्चन not any thing here else

सर्वेषामपि वस्तूनां भावार्थे भवति स्थित: ।
तस्यापि भगवान् कृष्ण: किमतद्वस्तु रूप्यताम् ॥५७॥


सर्वेषाम्-अपि वस्तूनाम् of all even, things
भाव-अर्थे भवति स्थित: the essence in the cause, is the subsistence
तस्य-अपि भगवान् कृष्ण: of that also is Lord Krishna
किम्-अतत्-वस्तु रूप्यताम् what other substance may be affirmed

समाश्रिता ये पदपल्लवप्लवं महत्पदं पुण्ययशो मुरारे: ।
भवाम्बुधिर्वत्सपदं परं पदं पदं पदं यद् विपदां न तेषाम् ॥५८॥


समाश्रिता: ये पद-पल्लव-प्लवम् well refuge (taken) those who, of the feet
समाश्रिता: ये पद-पल्लव-प्लवम् well refuge (taken) those who, of the feet tender leaves' boat
महत्-पदम् पुण्य-यश:-मुरारे: of the great, the resort, of the pure glorious
महत्-पदम् पुण्य-यश:-मुरारे: of the great, the resort, of the pure glorious Muraari,
भव-अम्बुधि:-वत्स-पदम् the mundane existence's ocean (is like) claves foot
भव-अम्बुधि:-वत्स-पदम् the mundane existence's ocean (is like) claves foot print,
परम् पदम् पदम् The Supreme abode, is their abode,
पदम् यत् विपदाम् न तेषाम् the state of miseries are not theirs

एतत्ते सर्वमाख्यातं यत् पृष्टोऽहमिह त्वया ।
यत् कौमारे हरिकृतं पौगण्डे परिकीर्तितम् ॥५९॥


एतत्-ते सर्वम्-आख्यातम् this to you all is narrated
यत् पृष्ट:-अहम्-इह त्वया what was asked I, here by you,
यत् कौमारे हरि-कृतम् what at childhood by Shree Hari was done
पौगण्डे परिकीर्तितम् in boyhood was proclaimed

एतत् सुहृद्भिश्चरितं मुरारेरघार्दनं शाद्वलजेमनं च ।
व्यक्तेतरद् रूपमजोर्वभिष्टवं शृण्वन् गृणन्नेति नरोऽखिलार्थान् ॥६०॥


एतत् सुहृद्भि:-चरितम् मुरारे:- this, with the friends, sporting of Muraari,
अघ-अर्दनम् शाद्वल-जेमनम् च Aghaasura's slaying, on the green grass dining and
व्यक्त-इतरत् रूपम्- assuming of unworldly forms
अज:-उरु-अभिष्टवम् Brahma's grand hymn
शृण्वन् गृणन्-एति hearing, reciting, attains
नर:-अखिल-अर्थान् a man all the ends

एवं विहारै: कौमारै: कौमारं जहतुर्व्रजे ।
निलायनै: सेतुबन्धैर्मर्कटोत्प्लवनादिभि: ॥६१॥


एवम् विहारै: कौमारै: thus, by pastimes, by the two young,
कौमारम् जहतु:-व्रजे childhood was passed in Vraja
निलायनै: सेतु-बन्धै:- in hide and seek, dam building,
मर्कट-उत्प्लवन-आदिभि: monkey's jumping and the like
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां दशमे स्कन्धे पूर्वार्धे ब्रह्मस्तुतिर्नाम
चतुर्दश: अध्याय: ॥१४॥


इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां दशमे स्कन्धे पूर्वार्धे ब्रह्मस्तुतिर्नाम
चतुर्दश: अध्याय: ॥१४॥ Thus ends the fourteenth discourse entitled 'Brahmaa extols The Lord,'

श्री शुक उवाच - Shree Shuka said -

ततश्च पौगण्डवय: श्रितौ व्रजे बभूवतुस्तौ पशुपालसम्मतौ ।
गाश्चारयन्तौ सखिभि: समं पदैर्वृन्दावनं पुण्यमतीव चक्रतु: ॥१॥


तत:-च पौगण्ड-वय: presently and boyhood of age
श्रितौ व्रजे बभूवतु: having come to, in Vraja, became
तौ पशुपाल-सम्मतौ they both by the cowherds approved
गा:-चारयन्तौ सखिभि: cow grazing, friends
समम् पदै:-वृन्दावनम् with by their feet Vrindaavana
पुण्यम्-अतीव चक्रतु: sacred very much rendered

तन्माधवो वेणुमुदीरयन् वृतो गोपैर्गृणद्भि: स्वयशो बलान्वित: ।
पशून् पुरस्कृत्य पशव्यमाविशद् विहर्तुकाम: कुसुमाकरं वनम् ॥२॥


तत्-माधव: वेणुम्-उदीरयन् then, Maadhava, (Krishna), flute playing,
वृत: गोपै:-गृणद्भि: surrounded by cowherds, singing
स्व-यश: बल-अन्वित: own praises, Balaraama along with
पशून् पुरस्कृत्य पशव्यम्- the animals in front, suitable for cattle,
आविशद् विहर्तु-काम: entered, to sport eager
कुसुम-आकरम् वनम् flowers' storehouse the forest

तन्मञ्जुघोषालिमृगद्विजाकुलं महन्मन:प्रख्यपय:सरस्वता ।
वातेन जुष्टं शतपत्रगन्धिना निरीक्ष्य रन्तुं भगवान् मनो दधे ॥३॥


तत्-मञ्जु-घोष- that beautiful, resounding
अलि-मृग-द्विज-आकुलम् of bees, deers, birds swarms'
महत्-मन:-प्रख्य-पय:-सरस्वता of the virtuous minds' (like) pure, water ponds
वातेन जुष्टम् शत-पत्र-गन्धिना with breeze carrying lotus scent
निरीक्ष्य रन्तुम् observing, to sport
भगवान् मन: दधे The Lord mind made up

स तत्र तत्रारुणपल्लवश्रिया फलप्रसूनोरुभरेण पादयो: ।
स्पृशच्छिखान् वीक्ष्य वनस्पतीन् मुदा स्मयन्निवाहाग्रजमादिपूरुष: ॥४॥


स: तत्र तत्र-अरुण-पल्लव- He, here and there, by reddish tender leaves
श्रिया फल-प्रसून- beautiful, fruits flowers
उरु-भरेण पादयो: heavy load, the feet
स्पृशत्-शिखान् वीक्ष्य touching the tops, observing
वनस्पतीन् मुदा स्मयन्-इव- the vegetation, delighted smiling as if
आह-अग्रजम्-आदि-पूरुष: said to the elder brother, The Ancient Person
श्रीभगवान्-उवाच - The Lord said -

अहो अमी देववरामरार्चितं पादाम्बुजं ते सुमन: फलार्हणम् ।
नमन्त्युपादाय शिखाभिरात्मनस्तमोऽपहत्यै तरुजन्म यत्कृतम् ॥५॥


अहो अमी देववर- 'O, these, O chief of the gods!
अमर-अर्चितम् पाद-अम्बुजम् by the gods worshipped feet lotus
ते सुमन: फल-अर्हणम् Yours, flowers and fruits as material
नमन्ति-उपादाय शिखाभि:-आत्मन:- bow, bringing, with crowns theirs
तम:-अपहत्यै for ignorance to ward off
तरु-जन्म यत्-कृतम् tree birth because of which

एतेऽलिनस्तव यशोऽखिललोकतीर्थं गायन्त आदिपुरुषानुपदं भजन्ते ।
प्रायो अमी मुनिगणा भवदीयमुख्या गूढं वनेऽपि न जहत्यनघात्मदैवम् ॥६॥


एते-अलिन:-तव these bumble bees, Your
यश:-अखिल-लोक-तीर्थ fame, for the whole world holy,
गायन्त आदि-पुरुष- singing, The Ancient Person
अनुपदम् भजन्ते constantly worship
प्राय: अमी मुनिगणा in as much as, these saintly people
भवदीय-मुख्या गूढम् वने-अपि Your main (devotees), hidden in the forest also
न जहति-अनघ-आत्म- दैवम् do not leave, O Sinless One! their own Lord

नृत्यन्त्यमी शिखिन ईड्य मुदा हरिण्य: कुर्वन्ति गोप्य इव ते प्रियमीक्षणेन ।
सूक्तैश्च कोकिलगणा गृहमागताय धन्या वनौकस इयान् हि सतां निसर्ग: ॥७॥


नृत्यन्ति-अमी शिखिन: dance these peacocks
ईड्य मुदा हरिण्य: कुर्वन्ति O Worshipful! delighted deers do
गोप्य इव ते प्रियम्-ईक्षणेन Gopis like, Your pleasure bring by their glances
सूक्तै:-च कोकिल-गणा with sweet notes and the cuckoos flock
गृहम्-आगताय for the home arrived hospitality (offer)
धन्या: वनौकस: blessed are the forest dwellers
इयान् हि सताम् निसर्ग: such indeed is the saint's nature

धन्येयमद्य धरणी तृणवीरुधस्त्वत्पादस्पृशो द्रुमलता: करजाभिमृष्टा: ।
नद्योऽद्रय: खगमृगा: सदयावलोकैर्गोप्योऽन्तरेण भुजयोरपि यत्स्पृहा श्री: ॥८॥


धन्य-इयम्-अद्य blessed this today
धरणी तृण-वीरुध:- the earth, grass and shrubs
त्वत्-पाद-स्पृश: by Your feet's' touch
द्रुम-लता: करज-अभिमृष्टा: trees creepers by nails pinched
नद्य:-अद्रय: खग-मृगा: rivers mountains birds and animals
सदय-अवलोकै:- with compassion looked at
गोप्य:-अन्तरेण भुजयो:- the Gopis by the bosom with arms
अपि यत्-स्पृहा श्री: also what covets Laxmi
श्री शुक उवाच - Shree Shuka said -

एवं वृन्दावनं श्रीमत् कृष्ण: प्रीतमना: पशून् ।
रेमे सञ्चारयन्नद्रे: सरिद्रोधस्सु सानुग: ॥९॥


एवम् वृन्दावनम् श्रीमत् thus, of Vrindaavana, the beautiful,
कृष्ण: प्रीतमना: पशून् Shree Krishna, delighted at heart, the cattle
रेमे सञ्चारयन्-अद्रे: roamed, pasturing on the mountain,
सरित्-रोधस्सु स-अनुग: the river's banks with His followers

क्वचिद् गायति गायत्सु मदान्धालिष्वनुव्रतै: ।
उपगीयमानचरित: स्रग्वी सङ्कर्षणान्वित: ॥१०॥


क्वचिद् गायति गायत्सु somewhere sings, with the singing
मद-अन्ध-अलिषु-अनुव्रतै: intoxication blinded bees, by the followers
उपगीयमान-चरित: singing the exploits
स्रग्वी सङ्कर्षण-अन्वित: garlanded Balaraama following

क्वचिच्च कलहंसानामनुकूजति कूजितम् ।
अभिनृत्यति नृत्यन्तं बर्हिणं हासयन् क्वचित् ॥११॥


क्वचित्-च कलहंसानाम्- sometimes and of the swans
अनुकूजति कूजितम् imitates and calls, the shrill calls
अभिनृत्यति नृत्यन्तम् बर्हिणम् dances like the dancing peacocks
हासयन् क्वचित् amusing them sometimes

मेघगम्भीरया वाचा नामभिर्दूरगान् पशून् ।
क्वचिदाह्वयति प्रीत्या गोगोपालमनोज्ञया ॥१२॥


मेघ-गम्भीरया वाचा in cloud (like) deep voice
नामभि:-दूरगान् पशून् by names, far gone cows
क्वचित्-आह्वयति प्रीत्या sometimes calls lovingly,
गो-गोपाल-मनोज्ञया the cows and the cowherds fascinating

चकोरक्रौञ्चचक्राह्वभारद्वाजांश्च बर्हिण: ।
अनुरौति स्म सत्त्वानां भीतवद् व्याघ्रसिंहयो: ॥१३॥


चकोर-क्रौञ्च-चक्राह्व- the Chakoras, Kraunchas, Chakrahvas
भारद्वाजान्-च बर्हिण: Bharadvaajas, and peacocks
अनुरौति स्म सत्त्वानाम् imitating cries, like the living beings
भीत-वत् व्याघ्र-सिंहयो: afraid like of the lions and tigers

क्वचित् क्रीडापरिश्रान्तं गोपोत्सङ्गोपबर्हणम् ।
स्वयं विश्रमयत्यार्यं पादसंवाहनादिभि: ॥१४॥


क्वचित् क्रीडा-परिश्रान्तम् sometimes, by play exhausted
गोप-उत्सङ्ग-उपबर्हणम् स्वयम् of the cowherd boy's lap, pillowed Himself
विश्रमयति-आर्यम् gives relief to the noble (Balaraama)
पाद-संवाहन-आदिभि: by feet pressing etc.

नृत्यतो गायत: क्वापि वल्गतो युध्यतो मिथ: ।
गृहीतहस्तौ गोपालान् हसन्तौ प्रशशंसतु: ॥१५॥


नृत्यत: गायत: क्व-अपि dancing, singing, sometimes
वल्गत: युध्यत: मिथ: running, wrestling mutually
गृहीत-हस्तौ गोपालान् holding hands the cowherd boys
हसन्तौ प्रशशंसतु: laughed at and applauded

क्वचित् पल्लवतल्पेषु नियुद्धश्रमकर्शित: ।
वृक्षमूलाश्रय: शेते गोपोत्सङ्गोपबर्हण: ॥१६॥


क्वचित् पल्लव-तल्पेषु sometimes, on tender leaves' bed
नियुद्ध-श्रम-कर्शित: after a combat, fatigued and weak
वृक्ष-मूल-आश्रय: शेते in the root of a tree rested sleeps
गोप-उत्सङ्ग-उपबर्हण: on a cowherd boys lap pillowed

पादसंवाहनं चक्रु: केचित्तस्य महात्मन: ।
अपरे हतपाप्मानो व्यजनै: समवीजयन् ॥१७॥


पाद-संवाहनम् चक्रु: feet pressing did
केचित्-तस्य महात्मन: some, His, The Great Soul's
अपरे हत-पाप्मान: others devoid of sinful minds
व्यजनै: समवीजयन् by fans, fanned (Him)

अन्ये तदनुरूपाणि मनोज्ञानि महात्मन: ।
गायन्ति स्म महाराज स्नेहक्लिन्नधिय: शनै: ॥१८॥


अन्ये तत्-अनुरूपाणि others, His according to
मनोज्ञानि महात्मन: pleasing mind, The Great Soul
गायन्ति स्म महाराज sang, O Great King!
स्नेह-क्लिन्न-धिय: शनै: with love obsessed mind, slowly

एवं निगूढात्मगति: स्वमायया गोपात्मजत्वं चरितैर्विडम्बयन् ।
रेमे रमालालितपादपल्लवो ग्राम्यै: समं ग्राम्यवदीशचेष्टित: ॥१९॥


एवम् निगूढ-आत्म-गति: thus covering (His) own reality
स्व-मायया गोप-आत्मजत्वम् by (His) own Maayaa, a cowherd boys disguise
चरितै:-विडम्बयन् activities, deluding,
रेमे रमा-लालित-पाद-पल्लव: sported, by Ramaa caressed feet tender leaves
ग्राम्यै: समम् the rustics with
ग्राम्य-वत्-ईश-चेष्टित: rustic like The Almighty Lord behaved

श्रीदामा नाम गोपालो रामकेशवयो: सखा ।
सुबलस्तोककृष्णाद्या गोपा: प्रेम्णेदमब्रुवन् ॥२०॥


श्रीदामा नाम गोपाल: Shridaamaa named cowherd,
राम-केशवयो: सखा of Balaraama and Keshava the friend
सुबल-स्तोक-कृष्ण-आद्या: गोपा: Subala, Stoka-Krishna, and other cowherds
प्रेम्णा-इदम्-अब्रुवन् lovingly this said,

राम राम महाबाहो कृष्ण दुष्टनिबर्हण ।
इतोऽविदूरे सुमहद् वनं तालालिसङ्कुलम् ॥२१॥


राम राम महा-बाहो O Balaraama, Mighty armed!
कृष्ण दुष्ट-निबर्हण O Krishna, the wicked Destroyer!
इत:-अविदूरे सुमहद् वनम् from here not very far, a great forest
ताल-अलि-सङ्कुलम् palm rows thick with

फलानि तत्र भूरीणि पतन्ति पतितानि च ।
सन्ति किंत्ववरुद्धानि धेनुकेन दुरात्मना ॥२२॥


फलानि तत्र भूरीणि fruits, there, many
पतन्ति पतितानि च fall, fallen and
सन्ति किंतु-अवरुद्धानि are there, but, guarded by
धेनुकेन दुरात्मना Dhenukaasura the wicked

सोऽतिवीर्योऽसुरो राम हे कृष्ण खररूपधृक् ।
आत्मतुल्यबलैरन्यैर्ज्ञातिभिर्बहुभिर्वृत: ॥२३॥


स:-अतिवीर्य:-असुर: राम he is a very powerful demon, O Raama!
हे कृष्ण खर-रूप-धृक् O Krishna! donkey's form assuming
आत्म-तुल्य बलै:-अन्यै:- himself like, in power by other
ज्ञातिभि:-बहुभि:-वृत: of his race, many surrounded

तस्मात् कृतनराहाराद् भीतैर्नृभिरमित्रहन् ।
न सेव्यते पशुगणै: पक्षिसङ्घैर्विवर्जितम् ॥२४॥


तस्मात् कृत-नर-आहारात् therefore, having humans eaten
भीतै:-नृभि:-अमित्रहन् by the afraid men, O foe Slayer!
न सेव्यते पशुगणै: is not resort to by cattle,
पक्षि-सङ्घै:-विवर्जितम् by birds' flocks is abandoned

विद्यन्तेऽभुक्तपूर्वाणि फलानि सुरभीणि च ।
एष वै सुरभिर्गन्धो विषूचीनोऽवगृह्यते ॥२५॥


विद्यन्ते-अभुक्त-पूर्वाणि are present, uneaten before
फलानि सुरभीणि च fruits mellow smelling and
एष: वै सुरभि:-गन्ध: this, certainly, pleasant fragrance
विषूचीन:-अवगृह्यते on all sides is spreading

प्रयच्छ तानि न: कृष्ण गन्धलोभितचेतसाम् ।
वाञ्छास्ति महती राम गम्यतां यदि रोचते ॥२६॥


प्रयच्छ तानि न: कृष्ण give those, to us O Krishna!
गन्ध-लोभित-चेतसाम् by the smell lured minded
वाञ्छा-अस्ति महती desire is great
राम गम्यताम् यदि रोचते O Raama! do go if it pleases You

एवं सुहृद्वच: श्रुत्वा सुहृत्प्रियचिकीर्षया ।
प्रहस्य जग्मतुर्गोपैर्वृतौ तालवनं प्रभू ॥२७॥


एवम् सुहृत्-वच: श्रुत्वा thus, the friends request hearing
सुहृत्-प्रिय-चिकीर्षया for the friends desired to accomplish
प्रहस्य जग्मतु:-गोपै:-वृतौ laughing, went (they both), cowherds accompanied
ताल-वनम् प्रभू to the palm forest, The Lords

बल: प्रविश्य बाहुभ्यां तालान् सम्परिकम्पयन् ।
फलानि पातयामास मतङ्गज इवौजसा ॥२८॥


बल: प्रविश्य बाहुभ्याम् Balaraama, entered, with the arms
तालान् सम्परिकम्पयन् the palm trees well shaking
फलानि पातयामास the fruits felled
मतङ्गज इव-ओजसा with elephant young like strength

फलानां पततां शब्दं निशम्यासुररासभ: ।
अभ्यधावत् क्षितितलं सनगं परिकम्पयन् ॥२९॥


फलानाम् पतताम् शब्दम् the fruits falling sound
निशम्य-असुर-रासभ: hearing, the demon donkey
अभ्यधावत् क्षिति-तलम् rushed on the earth's surface
स-नगम् परिकम्पयन् with the mountains trembling

समेत्य तरसा प्रत्यग् द्वाभ्यां बलं बली ।
निहत्योरसि काशब्दं मुञ्चन् पर्यसरत् खल: ॥३०॥


समेत्य तरसा प्रत्यग् approaching hastily, in front,
द्वाभ्याम् बलम् बली by two (hind legs), Balaraama, the powerful
निहत्य-उरसि का-शब्दम् hit on the chest, harsh bray
मुञ्चन् पर्यसरत् खल: giving forth, dispersed the wicked

पुनरासाद्य संरब्ध उपक्रोष्टा पराक् स्थित: ।
चरणावपरौ राजन् बलाय प्राक्षिपद् रुषा ॥३१॥


पुन:-आसाद्य संरब्ध: again approaching in anger
उपक्रोष्टा पराक् स्थित: the donkey, at the back standing
चरणौ-अपरौ राजन् legs the hind, O King!
बलाय प्राक्षिपत् रुषा On Balaraama kicked in rage

स तं गृहीत्वा प्रपदोर्भ्रामयित्वैकपाणिना ।
चिक्षेप तृणराजाग्रे भ्रामणत्यक्तजीवितम् ॥३२॥


स: तम् गृहीत्वा प्रपदो:- he (Balaraama) him taking hold of by both legs,
भ्रामयित्वा-एक-पाणिना whirling with one hand
चिक्षेप तृणराज-अग्रे threw in the palm tree's front
भ्रामण-त्यक्त-जीवितम् when whirling gave up life

तेनाहतो महातालो वेपमानो बृहच्छिरा: ।
पार्श्वस्थं कम्पयन् भग्न: स चान्यं सोऽपि चापरम् ॥३३॥


तेन-आहत: महा-ताल: by that hit, the great palm
वेपमान: बृहत्-शिरा: trembling with the extensive top
पार्श्व-स्थम् कम्पयन् near by standing shaking
भग्न: स: च-अन्यम् crushed that, and the other
स:-अपि च-अपरम् that also, and the next

बलस्य लीलयोत्सृष्टखरदेहहताहता: ।
तालाश्चकम्पिरे सर्वे महावातेरिता इव ॥३४॥


बलस्य लीलया-उत्सृष्ट- by Balaraama sport dashed
खर-देह-हत-आहता: donkey's carcase hit and struck
ताला:-चकम्पिरे सर्वे the palms trembled all
महा-वात-ईरिता: इव by great hurricane swept as if

नैतच्चित्रं भगवति ह्यनन्ते जगदीश्वरे ।
ओतप्रोतमिदं यस्मिंस्तन्तुष्वङ्ग यथा पट: ॥३५॥


न-एतत्-चित्रम् भगवति not this is strange for The Almighty
हि-अनन्ते जगत्-ईश्वरे indeed Ananta (Balaraama), of the universe the Ruler
ओत-प्रोतम्-इदम् यस्मिन्- woven this into Whom,
तन्तुषु-अङ्ग यथा पट: in threads, O Dear! like cloth

तत: कृष्णं च रामं च ज्ञातयो धेनुकस्य ये ।
क्रोष्टारोऽभ्यद्रवन् सर्वे संरब्धा हतबान्धवा: ॥३६॥


तत: कृष्णम् च रामम् च then, to Krishna and Balaraama
ज्ञात:-धेनुकस्य ये the relatives of Dhenuka, which
क्रोष्टार:-अभ्यद्रवन् सर्वे enangered, rushed all
संरब्धा: हत-बान्धवा: in rage, for killed the brother

तांस्तानापतत: कृष्णो रामश्च नृप लीलया ।
गृहीतपश्चाच्चरणान् प्राहिणोत्तृणराजसु ॥३७॥


तान्-तान्-आपतत: कृष्ण: all of them having come
राम:-च नृप लीलया and Raama, O King! Sportingly
गृहीत-पश्चात्-चरणान् seizing the hind heels
प्राहिणोत्-तृणराजसु struck at the palm trees

फलप्रकरसङ्कीर्णं दैत्यदेहैर्गतासुभि: ।
रराज भू: सतालाग्रैर्घनैरिव नभस्तलम् ॥३८॥


फल-प्रकर-सङ्कीर्णम् with fruit heaps scattered
दैत्य-देहै:-गत-आसुभि: demon bodies devoid of life
रराज भू: स-ताल-अग्रै:- shone the earth with palm tree tops
घनै:-इव नभ:-तलम् with clouds like sky expanse

तयोस्तत् सुमहत् कर्म निशाम्य विबुधादय: ।
मुमुचु: पुष्पवर्षानि चक्रुर्वाद्यानि तुष्टुवु: ॥३९॥


तयो:-तत् सुमहत् कर्म their that great deed
निशम्य विबुध-आदय: hearing of, gods and others
मुमुचु: पुष्प-वर्षानि showered flower rains
चक्रु:-वाद्यानि तुष्टुवु: played instruments, and sang praises

अथ तालफलान्यादन् मनुष्या: गतसाध्वसा: ।
तृणं च पशवश्चेरुर्हतधेनुककानने ॥४०॥


अथ ताल-फलानि-आदन् after that, the fruits eating,
मनुष्या: गत-साध्वसा: the men, devoid of fear
तृणम् च पशव:-चेरु:- grass and the animals grazed
हत-धेनुक-कानने killed Dhenuka in the forest

कृष्ण: कमलपत्राक्ष: पुण्यश्रवणकीर्तन: ।
स्तूयमानोऽनुगैर्गोपै: साग्रजो व्रजमाव्रजत् ॥४१॥


कृष्ण: कमल-पत्र-अक्ष: Krishna, lotus petal eyed,
पुण्य-श्रवण-कीर्तन: of holy merit the listening of Whose glory
स्तूयमान:-अनुगै:-गोपै: glorified by followers, the cowherds,
स-अग्रज: व्रजम्-आव्रजत् with the elder brother, to Vraja came

तं गोरजश्छुरितकुन्तलबद्धबर्हवन्यप्रसूनरुचिरेक्षणचारुहासम् ।
वेणुं क्वणन्तमनुगैरनुगीतकीर्तिं गोप्यो दिदृक्षितदृशोऽभ्यगमन् समेता: ॥४२॥


तम् गोरज:-छुरित-कुन्तल- Him by cow's hoof, sprinkled dust
बद्ध-बर्ह-वन्य-प्रसून- tied peacock feather, sylvan flowers
रुचिर-ईक्षण-चारु-हासम् enchanting glance, beautiful smile
वेणुम् क्वणन्तम्-अनुगै:- flute playing, by followers
अनुगीत-कीर्तिम् गोप्य: sung glory, the Gopis',
दिदृक्षित-दृश:-अभ्यगमन् समेता: eager to see His sight, eyes, came out all
दिदृक्षित-दृश:-अभ्यगमन् समेता: eager to see His sight, eyes, came out all together

पीत्वा मुकुन्दमुखसारघमक्षिभृङ्गैस्तापं जहुर्विरहजं व्रजयोषितोऽह्नि ।
तत्सत्कृतिं समधिगम्य विवेश गोष्ठं सव्रीडहासविनयं यदपाङ्गमोक्षम् ॥४३॥


पीत्वा मुकुन्द-मुख-सारघम्- drinking, Mukunda's face honey
अक्षि-भृङ्गै:-तापम् जहु:- by eyes' bees the heat gave up,
विरहजम् व्रज-योषित:-अह्नि separation oriented, of Vraja's women, of the day
तत्-सत्कृतिम् समधिगम्य that hospitality accepting
विवेश गोष्ठम् सव्रीड-हास- entered the shed, with coyness smile and
विनयम् यत्-अपाङ्ग-मोक्षम् humbleness, that side ways glancing

तयोर्यशोदारोहिण्यौ पुत्रयो: पुत्रवत्सले ।
यथाकामं यथाकालं व्यधत्तां परमाशिष: ॥४४॥


तयो:-यशोदा-रोहिण्यौ of them, Yashodaa and Rohinee,
पुत्रयो: पुत्र-वत्सले to their sons, of the sons fond of
यथा-कामम् यथा-कालम् as desired, according to time
व्यधत्ताम् परम-आशिष: gave excellent things

गताध्वानश्रमौ तत्र मज्जनोन्मर्दनादिभि: ।
नीवीं वसित्वा रुचिरां दिव्यस्रग्गन्धमण्डितौ ॥४५॥


गत-अध्वान-श्रमौ तत्र rested of the path's fatigue, there,
मज्जन-उन्मर्दन-आदिभि: by bathing, massage and others,
नीवीम् वसित्वा रुचिराम् lion cloth wearing charming,
दिव्य स्रक्-गन्ध-मण्डितौ divine garland's smell adorned with

जनन्युपहृतं प्राश्य स्वाद्वन्नमुपलालितौ ।
संविश्य वरशय्यायां सुखं सुषुपतुर्व्रजे ॥४६॥


जननि-उपहृतम् प्राश्य by the mothers brought, having eaten
स्वादु-अन्नम्-उपलालितौ the delicious food, fondled,
संविश्य वर-शय्यायाम् lay down on excellent beds
सुखम् सुषुपतु:-व्रजे in comfort slept in Vraja

एवं स भगवान् कृष्णो वृन्दावनचर: क्वचित् ।
ययौ राममृते राजन् कालिन्दीं सखिभिर्वृत: ॥४७॥


एवम् स: भगवान् कृष्ण: in this manner, He The Lord Krishna,
वृन्दावन-चर: क्वचित् in Vrindaavana living, once went,
ययौ रामम्-ऋते राजन् without Balaraama, O King!
कालिन्दीम् सखिभि:-वृत: to Yamunaa with friends surrounded

अथ गावश्च गोपाश्च निदाघातपपीडिता: ।
दुष्टं जलं पपुस्तस्यास्तृषार्ता विषदूषितम् ॥४८॥


अथ गाव:-च गोपा:-च then, the cows and the cowherds,
निदाघ-आतप-पीडिता: by the summer heat tormented
दुष्टम् जलम् पपु:-तस्या:- the bad water drank of that (river)
तृष-आर्ता: विषदूषितम् by thirst oppressed, contaminated

विषाम्भस्तदुपस्पृश्य दैवोपहतचेतस: ।
निपेतुर्व्यसव: सर्वे सलिलान्ते कुरूद्वह ॥४९॥


विष-अम्भ:-तत्-उपस्पृश्य poisonous water that having sipped
दैव-उपहत-चेतस: by bad luck lost consciousness
निपेतु-व्यसव: सर्वे fell life-less all
सलिल-अन्ते कुरूद्वह on the water's side, O Scion of the Kurus!

वीक्ष्य तान् वै तथा भूतान् कृष्णो योगेश्वरेश्वर: ।
ईक्षयामृतवर्षिण्या स्वनाथान् समजीवयत् ॥५०॥


वीक्ष्य तान् वै तथा-भूतान् observing them indeed, in that condition
कृष्ण: योगेश्वर-ईश्वर: Krishna, of the yoga masters, The Master,
ईक्षया-अमृत-वर्षिण्या by sight nectar showering
स्व-नाथान् समजीवयत् Himself their Protector, revived

ते सम्प्रतीतस्मृतय: समुत्थाय जलान्तिकात् ।
आसन् सुविस्मिता: सर्वे वीक्षमाणा: परस्परम् ॥५१॥


ते सम्प्रतीत स्मृतय: they having regained their senses,
समुत्थाय जल-अन्तिकात् getting up from water near,
आसन् सुविस्मिता: सर्वे became surprised all
वीक्षमाणा: परस्परम् looking at each other

अन्वमंसत तद् राजन् गोविन्दानुग्रहेक्षितम् ।
पीत्वा विषं परेतस्य पुनरुत्थानमात्मन: ॥५२॥


अन्वमंसत तत् राजन् they reasoned that, O King!
गोविन्द-अनुग्रह-ईक्षितम् by Govinda gracious glance
पीत्वा विषम् परेतस्य having drunk poison and dead
पुन:-उत्थानम्-आत्मन: again risen themselves
श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां दशमस्कन्धे पूर्वार्धे धेनुकवधो नाम पञ्चदश:
अध्याय: ॥१५॥


श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां दशमस्कन्धे पूर्वार्धे धेनुकवधो नाम पञ्चदश:
अध्याय: ॥१५॥ Thus ends the fifteenth discourse entitled 'The demon Dhenuka slain,' in

श्री शुक उवाच - Shree Shuka said -

विलोक्य दूषितां कृष्णां कृष्ण: कृष्णाहिना विभु: ।
तस्या विशुद्धिमन्विच्छन् सर्पं तमुदवासयत् ॥१॥


विलोक्य दूषिताम् कृष्णाम् observing the poisoned Yamuna,
कृष्ण: कृष्ण-अहिना विभु: Shree Krishna, by the poisonous serpent, The Lord
तस्या विशुद्धिम्-अन्विच्छन् her purifying desiring,
सर्पम् तम्-उदवासयत् the serpent that expelled
राजा-उवाच - The King said -

कथमन्तर्जलेऽगाधे न्यगृह्णाद् भगवानहिम् ।
स वै बहुयुगावासं यथाऽऽसीद् विप्र कथ्यताम् ॥२॥


कथम्-अन्त:-जले-अगाधे how inside the water deep,
न्यगृह्णात् भगवान्-अहिम् subdued The Lord, the serpent
स: वै बहु-युग-आवासम् he indeed for many Yugas lived
यथा-आसीत् विप्र कथ्यताम् as was there, O (holy) Braahmana! Do say

ब्रह्मन् भगवतस्तस्य भूम्न: स्वच्छन्दवर्तिन: ।
गोपालोदारचरितं कस्तृप्येतामृतं जुषन् ॥३॥


ब्रह्मन् भगवत:-तस्य O Holy sage! Of The Lord, His
भूम्न: स्वच्छन्द-वर्तिन: of The Eternal, of His own will acting,
गोपाल-उदार-चरितम् of a cowherd charming role
क:-तृप्येत्-अमृतम् जुषन् who is sated, the nectar drinking
श्री शुक-उवाच - Shree Shuka said -

कालिन्द्यां कालियस्यासीद्-ह्रद: कश्चिद् विषाग्निना ।
श्रप्यमाणपया यस्मिन् पतन्त्युपरिगा: खगा: ॥४॥


कालिन्द्याम् कालियस्य-आसीत्- in Yamuna, of Kaaliya (the serpent) was
ह्रद: कश्चिद् विष-अग्निना a pool some, by poison's fire
श्रप्यमाण-पया: यस्मिन् boiling water in which
पतन्ति-उपरिगा: खगा: fell, above flying birds

विप्रुष्मता विषोदोर्मिमारुतेनाभिमर्शिता: ।
म्रियन्ते तीरगा यस्य प्राणिन: स्थिरजङ्गमा: ॥५॥


विप्रुष्मता विष-उद-उर्मि by the ripples, poison charged waves,
मारुतेन-अभिमर्शिता: by the wind sprinkled
म्रियन्ते तीरगा: यस्य die on the banks whose,
प्राणिन: स्थिर-जङ्गमा: living beings, immobile and mobile

तं चण्डवेगविषवीर्यमवेक्ष्य तेन दुष्टां नदीं च खलसंयमनावतार: ।
कृष्ण: कदम्बमधिरुह्य ततोऽतितुङ्गमास्फोट्य गाढरशनो न्यपतद् विषोदे ॥६॥


तम् चण्ड-वेग- him of fierce forceful
विष-वीर्यम्-अवेक्ष्य poison strength observing
तेन दुष्टाम् नदीम् च by that contaminated the river and
खल-संयमन-अवतार: of the wicked to subdue the descent
कृष्ण: कदम्बम्-अधिरुह्य Krishna, a Kadamba (tree) climbing
तत:-अति-तुङ्गम्- from there, very high,
आस्फोट्य गाढ-रशन: tying tightly the waist cloth
न्यपतत् विष-ओदे jumped in the poison pool

सर्पह्रद: पुरुषसारनिपातवेगसंक्षोभितोरगविषोच्छ्वसिताम्बुराशि: ।
पर्यक्प्लुतो विषकषायविभीषणोर्मिर्धावन् धनु: शतमनन्तबलस्य किं तत् ॥७॥


सर्प-ह्रद: पुरुष-सार- the serpent pool, by the Supreme Person's
निपात-वेग-संक्षोभित-उरग plunge force, swelled, by the serpent's
विष-उच्छ्वसित-अम्बु-राशि: poison boiled water volume
पर्यक्प्लुत: विष-कषाय spread poison coloured
विभीषण-ऊर्मि:-धावन् terrible ripples running to
धनु: शतम्-अनन्त-बलस्य bows hundred, of the infinite prowess,
किं तत् what of that

तस्य ह्रदे विहरतो भुजदण्डघूर्णवार्घोषमङ्ग वरवारणविक्रमस्य ।
आश्रुत्य तत् स्वसदनाभिभवं निरीक्ष्य चक्षु:श्रवा: समसरत्तदमृष्यमाण: ॥८॥


तस्य ह्रदे विहरतो: His in the pool sporting,
भुज-दण्ड-घूर्णवा:-घोषम्- arms' staff stirred sound
अङ्गवर-वारण-विक्रमस्य an elephant large of The Powerful
आश्रुत्य तत् स्व-सदन-अभिभवम् hearing that, own house violation
निरीक्ष्य चक्षु:-श्रवा: observing, with eyes hearing,
समसरत्-तत्-अमृष्यमाण: came face to face, not bearing it

तं प्रेक्षणीयसुकुमारघनावदातं श्रीवत्सपीतवसनं स्मितसुन्दरास्यम् ।
क्रीडन्तमप्रतिभयं कमलोदराङ्घ्रिं सन्दश्य मर्मसु रुषा भुजया चछाद ॥९॥


तम् प्रेक्षणीय- Him, worthy to be seen,
सुकुमार-घन-अवदातम् delicate, cloud like bright
श्रीवत्स-पीत-वसनम् with Shree Vatsa (mark) yellow clad
स्मित-सुन्दर-आस्यम् smile beautiful face
क्रीडन्तम्-अप्रतिभयम् sporting fearlessly
कमल-उदर-अङ्घ्रिम् lotus inside feet
सन्दश्य मर्मसु biting the vital organs
रुषा भुजया चछाद in rage, in his coil enclosed

तं नागभोगपरिवीतमदृष्टचेष्टमालोक्य तत्प्रियसखा: पशुपा भृशार्ता: ।
कृष्णेऽर्पितात्मसुहृदर्थकलत्रकामा दु:खानुशोकभयमूढधियो निपेतु: ॥१०॥


तम् नाग-भोग-परिवीतम्- Him, in the serpent's coils enclosed,
अदृष्ट-चेष्टम्-आलोक्य तत्-प्रिय- invisible movement observing, His dear
सखा: पशुपा: भृश-आर्ता: friends the cowherds, very much distressed
कृष्णे-अर्पित-आत्म (who) in Krishna had surrendered their bodies
सुहृत्-अर्थ-कलत्र-कामा kinsfolk, wealth, wife and luxuries,
दु:ख-अनुशोक-भय- by sorrow, grief and fear
मूढ-धिय: निपेतु: dumb minded fell

गावो वृषा वत्सतर्य: क्रन्दमाना: सुदु:खिता: ।
कृष्णे न्यस्तेक्षणा भीता रुदत्य इव तस्थिरे ॥११॥


गाव: वृषा: वत्स-तर्य: the cows, bulls, the heifers,
क्रन्दमाना: सुदु:खिता: lowing, very saddened
कृष्णे न्यस्त-ईक्षणा: in Krishna placing eyes
भीता: रुदत्य: इव तस्थिरे in fear crying like stood

अथ व्रजे महोत्पातास्त्रिविधा ह्यतिदारुणा: ।
उत्पेतुर्भुवि दिव्यात्मन्यासन्नभयशंसिन: ॥१२॥


अथ व्रजे महा-उत्पाता:- then, in Vraja, terrible portents
त्रि-विधा: हि-अति-दारुणा: of three kinds, indeed, very grave
उत्पेतु:-भुवि दिवि-आत्मनि- arose, on earth, in the heavens, on the bodies,
आसन्न-भय-शंसिन: of the imminent danger indicating

तानालक्ष्य भयोद्विग्ना गोपा नन्दपुरोगमा: ।
विना रामेण गा: कृष्णं ज्ञात्वा चारयितुं गतम् ॥१३॥


तान्-आलक्ष्य भय-उद्विग्ना: them noticing, with fear agitated,
गोपा: नन्द-पुरोगमा: the cowherds, with Nanda leading went
विना रामेण गा: कृष्णम् without Balaraama, the cows, Krishna,
ज्ञात्वा चारयितुम् गतम् coming to know, to pasture had gone

तैर्दुर्निमितैर्निधनं मत्वा प्राप्तमतद्विद: ।
तत्प्राणास्तन्मनस्कास्ते दु:खशोकभयातुरा: ॥१४॥


तै:-दुर्निमितै:-निधनम् by those evil omens death
मत्वा प्राप्तम्-अतत्-विद: considering met, not Him knowers,
तत्-प्राणा:-तत्-मनस्का:-ते Him the life, Him the mind, they
दु:ख-शोक-भय-आतुरा: with sorrow, grief, fear were agitated

आबालवृद्धवनिता: सर्वेऽङ्ग पशुवृत्तय: ।
निर्जग्मुर्गोकुलाद् दीना: कृष्णदर्शनलालसा: ॥१५॥


आबाल-वृद्ध-वनिता: from children to adults, women,
सर्वे-अङ्ग पशु-वृत्तय: all, O Dear! like the cows affectionate
निर्जग्मु:-गोकुलात्-दीना: set out from Gokula distressed,
कृष्ण-दर्शन लालसा: for Krishna's sight eager

तांस्तथा कातरान् वीक्ष्य भगवान् माधवो बल: ।
प्रहस्य किञ्चिन्नोवाच प्रभावज्ञोऽनुजस्य स: ॥१६॥


तान्-तथा कातरान् वीक्ष्य them, thus distressed observing
भगवान् माधव: बल: The Lord of Maayaa's prowess
प्रहस्य किञ्चित्-न-उवाच laughingly, anything did not say
प्रभावज्ञ:-अनुजस्य स: the effect knowing of younger brother, He

तेऽन्वेषमाणा दयितं कृष्णं सूचितया पदै: ।
भगवल्लक्षणैर्जग्मु: पदव्या यमुनातटम् ॥१७॥


ते-अन्वेषमाणा: दयितम् they, looking for (their) beloved
कृष्णम् सूचितया पदै: Krishna, indicated by the foot steps
भगवत्-लक्षणै:-जग्मु: of The Lord's signs went
पदव्या यमुना-तटम् by that path to Yamuna's bank

ते तत्र तत्राब्जयवाङ्कुशाशनिध्वजोपपन्नानि पदानि विश्पते: ।
मार्गे गवामन्यपदान्तरान्तरे निरीक्षमाणा ययुरङ्ग सत्वरा: ॥१८॥


ते तत्र तत्र-अब्ज-यव-अङ्कुश- they, here and there, lotus, barley, a goad,
अशनि ध्वज-उपपन्नानि a thunderbolt, and a banner marked by
पदानि विश्पते: foot prints of The Lord
मार्गे गवाम्-अन्य-पद-अन्तर- on the path, of the cows different foot prints,
अन्तरे निरीक्षमाणा: ययु:- in the middle, watching, went
अङ्ग सत्वरा: O Dear! In haste

अन्तर्हृदे भुजगभोगपरीतमारात् कृष्णं निरीहमुपलभ्य जलाशयान्ते ।
गोपांश्च मूढधिषणान् परित: पशूंश्च संक्रन्दत: परमकश्मलमापुरार्ता: ॥१९॥


अन्त:-हृदे भुजग-भोग-परीतम्- in the pool, in the serpants coil entangled
आरात् कृष्णम् निरीहम्- from far Krishna helpless
उपलभ्य जलाशय-अन्ते finding, on the pool's edge,
गोपान्-च मूढ-धिषणान् the cowherds and senseless
परित: पशून्-च संक्रन्दत: all around the cattle and lowing
परम-कश्मलम्-आपु:-आर्ता: high distress attained and were pained

गोप्योऽनुरक्तमनसो भगवत्यनन्ते तत्सौहृदस्मितविलोकगिर: स्मरन्त्य: ।
ग्रस्तेऽहिना प्रियतमे भृशदु:खतप्ता: शून्यं प्रियव्यतिहृतं ददृशुस्त्रिलोकम् ॥२०॥


गोप्य:-अनुरक्त-मनस: the cowherd women, with affectionate minds
भगवति-अनन्ते तत्-सौहृद- in The Lord Infinite, His friendliness,
स्मित-विलोक-गिर: स्मरन्त्य: smile, glance, words, remembering
ग्रस्ते-अहिना प्रियतमे भृश-दु:ख- entranced by the serpent, the beloved, highly
तप्ता: शून्यम् प्रिय-व्यतिहृतम् and pained, desolate, by their beloved devoid
तप्ता: शून्यम् प्रिय-व्यतिहृतम् and pained, desolate, by their beloved devoid of,
ददृशु:-त्रिलोकम् saw the three worlds

ता: कृष्णमातरमपत्यमनुप्रविष्टां तुल्यव्यथा: समनुगृह्य शुच: स्रवन्त्य: ।
तास्ता व्रजप्रियकथा: कथयन्त्य आसन् कृष्णाननेऽर्पितदृशो मृतकप्रतीका: ॥२१॥


ता: कृष्ण-मातरम्-अपत्यम्- they, Krishna's mother, after the son
अनुप्रविष्टाम् तुल्यव्यथा: entering, with the same agony,
समनुगृह्य शुच: स्रवन्त्य: holding back, tears flowing
ता:-ता: व्रज-प्रिय-कथा: all those of Vraja favourite tales
कथयन्त्य: आसन् कृष्ण-आनने- recounting were, on Krishna's face
अर्पित-दृश: मृतक-प्रतीका: fixed sight, dead like (looked)

कृष्णप्राणान्निर्विशतो नन्दादीन् वीक्ष्य तं ह्रदम् ।
प्रत्यषेधत् स भगवान् राम: कृष्णानुभाववित् ॥२२॥


कृष्ण-प्राणान्-निर्विशत: Krishna the life, entering
नन्द-आदीन् वीक्ष्य तम् ह्रदम् Nanda and others observing that pool,
प्रत्यषेधत् स: भगवान् राम: deterred He, Lord Balaraama
कृष्ण-अनुभाव-वित् Krishna's glory knower

इत्थं स्वगोकुलमनन्यगतिं निरीक्ष्य स स्त्रीकुमारमतिदु:खितमात्महेतो: ।
आज्ञाय मर्त्यपदवीमनुवर्तमान: स्थित्वा मुहुर्तमुदतिष्ठदुरङ्गबन्धात् ॥२३॥


इत्थम् स्व-गोकुलम्-अनन्य-गतिम् like this, own Gokula, of no other shelter
निरीक्ष्य स: स्त्री-कुमारम्-अति observing He, women and children very
दु:खितम्-आत्म-हेतो: agonized for Himself,
आज्ञाय मर्त्य-पदवीम्- taking that to be mortal enacting,
अनुवर्तमान: स्थित्वा मुहुर्तम्- following, remaining for an hour,
उदतिष्ठत्-उरङ्ग-बन्धात् came out of the snake's bondage

तत्प्रथ्यमानवपुषा व्यथितात्मभोगस्त्यक्त्वोन्नमय्य कुपित: स्वफणान् भुजङ्ग: ।
तस्थौ श्वसञ्छ्वसनरन्ध्रविषाम्बरीषस्तब्धेक्षणोल्मुकमुखो हरिमीक्षमाण: ॥२४॥


तत्-प्रथ्यमान-वपुषा by that, increasing (in size) body
व्यथित-आत्म-भोग:- tormented his own body,
त्यक्त्वा-उन्नमय्य leaving (Him,) lifting
कुपित: स्व-फणान् भुजङ्ग: enraged own hoods, the snake,
तस्थौ श्वसन्-श्वसन- remained breathing and hissing,
रन्ध्र-विष-अम्बरीष- from nostrils poison sprinkling
स्तब्ध-ईक्षण-उल्मुक- motionlessly staring, fire
मुख: हरिम्-ईक्षमाण: emitting mouth, Shree Hari watching

तं जिह्वया द्विशिखया परिलेलिहानं द्वे सृक्किणी ह्यतिकरालविषाग्निदृष्टिम् ।
क्रीडन्नमुं परिससार यथा खगेन्द्रो बभ्राम सोऽप्यवसरं प्रसमीक्षमाण: ॥२५॥


तम् जिह्वया द्वि-शिखया him, by the tongue forked into two,
परिलेलिहानम् द्वे सृक्किणी licking, both corners of mouth,
हि-अति-कराल- indeed very deadly
विष-अग्नि-दृष्टिम् poisonous fired glance
क्रीडन्-अमुम् परिससार sportingly on him moved
यथा खगेन्द: बभ्राम like Gaduda went around
स:-अपि-अवसरम् प्रसमीक्षमाण: he also opportunity awaiting

एवं परिभ्रमहतौजसमुन्नतांसमानम्य तत्पृथुशिर: स्वधिरूढ आद्य: ।
तन्मूर्धरत्ननिकरस्पर्शातिताम्रपादाम्बुजोऽखिलकलादिगुरुर्ननर्त ॥२६॥


एवम् परिभ्रम-हत-औजसम्- thus, by going round, lost of energy,
उन्नत-अंसम्-आनम्य the high lifted heads bowing
तत्-पृथु-शिर: स्वधिरूढ आद्य: on his broad head getting up, first,
तत्-मूर्ध-रत्न-निकर स्पर्श- his hoods gems clusters touching
अति-ताम्र पाद-अम्बुज:- very crimson feet lotuses
अखिल-कला-आदि-गुरु:-ननर्त of all the arts The First Teacher, danced

तं नर्तुमुद्यतमवेक्ष्य तदा तदीयगन्धर्वसिद्धसुरचारणदेववध्व: ।
प्रीत्या मृदङ्गपणवानकवाद्यगीतपुष्पोपहारनुतिभि: सहसोपसेदु:H॥२७॥


तम् नर्तुम्-उद्यतम्-अवेक्ष्य तदा Him, to dance intent perceiving, then,
तदीय गन्धर्व-सिद्ध-सुर- His the Gandharvas, Siddhas, the Deities,
चारण-देव-वध्व: the Chaaranas, the divine damsels,
प्रीत्या मृदङ्ग-पणव-आनक- lovingly, with drums, tabors, large drums,
वाद्य-गीत-पुष्प-उपहार- musical instruments and songs, flowers, gifts
नुतिभि: सहसा-उपसेदु: and songs of praise, suddenly, approached

यद् यच्छिरो न नमतेऽङ्ग शतैकशीर्ष्णस्तत्तन् ममर्द खरदण्डधरोऽङ्घ्रिपातै: ।
क्षीणायुषो भ्रमत उल्बणमास्यतोऽसृङ्नस्तो वमन् परमकश्मलमाप नाग: ॥२८॥


यत् यत्-शिर: न नमते-अङ्ग that hood which did not bow, O Dear!
शत-एक-शीर्ष्ण:-तत्-तत् of the hundred and one hoods, that all
ममर्द खर-दण्डधर:-अङ्घ्रि-पातै: crushed, severe punishment rod Holder, by
ममर्द खर-दण्डधर:-अङ्घ्रि-पातै: crushed, severe punishment rod Holder, by feets'tread,
क्षीण-आयुष: भ्रमत: उल्बणम्- of the spent life whirling, poison
आस्यत: असृक्-नस्त: वमन् from mouth, blood from nostrils ejecting
परम-कश्मलम्-आप नाग: in great agony fainted the serpent

तस्याक्षिभिर्गरलमुद्वमत: शिरस्सु यद् यत् समुन्न्मति नि:श्वसतो रुषोच्चै: ।
नृत्यन् पदानुनमयन् दमयाम्बभूव पुष्पै: प्रपूजित इवेह पुमान् पुराण: ॥२९॥


तस्य-अक्षिभि:-गरलम्-उद्वमत: from his eyes, poison vomiting
शिरस्सु यत् यत् समुन्न्मति the hoods those many, raised
नि:श्वसत: रुषा-उच्चै: breathing enraged heavily,
नृत्यन् पदा-अनुनमयन् dancing by feet pressing down,
दमयाम्-बभूव पुष्पै: प्रपूजित: subdued became, by flowers worshipped
इव-इह पुमान् पुराण: like, here The Person Primary

तच्चित्रताण्डवविरुग्णफणातपत्रो रक्तं मुखैरुरु वमन् नृप भग्नगात्र: ।
स्मृत्वा चराचरगुरुं पुरुषं पुराणं नारायणं तमरणं मनसा जगाम ॥३०॥


तत्-चित्र-ताण्डव-विरुग्ण- that strange dance shattering
फण-आतपत्र: रक्तम् मुखै:- the hoods' umbrella, blood from the mouth
उरु वमन् नृप भग्न-गात्र: very much vomiting, O King! With broken limbs
स्मृत्वा चर-अचर-गुरुम् remembering the mobile and immobile's Lord
पुरुषम् पुराणम् नारायणम् The Person Ancient, Naaraayana,
तम्-अरणम् मनसा जगाम Him for shelter mentally went

कृष्णस्य गर्भजगतोऽतिभरावसन्नं पार्ष्णिप्रहार परिरुग्णफणातपत्रम् ।
दृष्ट्वाहिमाद्यमुपसेदुरमुष्य पत्न्य आर्ता: श्लथद्वसनभूषणकेशबन्धा: ॥३१॥


कृष्णस्य गर्भ-जगत:- of Krishna, in abdomen the world (containing)
अतिभर-अवसन्नम् पार्ष्णि-प्रहार heavy weight sinking, by the heels strikes,
परिरुग्ण फण-आतपत्रम् shattered hoods' umbrella
दृष्ट्वा-अहिम्-आद्यम्-उपसेदु:- perceiving, the serpent, The Primary approached
अमुष्य पत्न्य: आर्ता: श्लथद्-वसन- his wives distressed, with displaced clothes,
भूषण-केश-बन्धा: ornaments, hair bands

तास्तं सुविग्नमनसोऽथ पुरस्कृतार्भा: कायं निधाय भुवि भूतपतिं प्रणेमु: ।
साध्व्य: कृताञ्जलिपुटा: शमलस्य भर्तुर्मोक्षेप्सव: शरणदं शरणं प्रपन्ना: ॥३२॥


ता:-तम् सुविग्न-मनस:- they, him with agonized minds,
अथ पुरस्कृत-अर्भा: then with their leading children
कायम् निधाय भुवि body laying on the floor
भूतपतिम् प्रणेमु: The created beings' Protector, bowed to
साध्व्य: कृत-अञ्जलि-पुटा: the chaste, with joined palms
शमलस्य भर्तु:-मोक्ष-ईप्सव: for the sinful husband deliverance desiring
शरणदम् शरणम् प्रपन्ना: The Protector's protection sought
नाग-पत्न्य: ऊचु: - The serpent's wives said -

न्याय्यो हि दण्ड: कृतकिल्विषेऽस्मिंस्तवावतार: खलनिग्रहाय ।
रिपो: सुतानामपि तुल्यदृष्टेर्धत्से दमं फलमेवानुशंसन् ॥३३॥


न्याय्य: हि दण्ड: just indeed is the punishment
कृत-किल्विषे-अस्मिन्- committed offence him,
तव-अवतार: खल-निग्रहाय Your descent, for the wicked chastising
रिपो: सुतानाम्-अपि for enemies and sons also
तुल्य-दृष्टे:-धत्से दमम् undifferentiating sighted (You) mete punishment,
फलम्-एव-अनुशंसन् as a result, only accordingly

अनुग्रहोऽयं भवत: कृतो हि नो दण्डोऽसतां ते खलु कल्मषापह: ।
यद् दन्दशूकत्वममुष्य देहिन: क्रोधोऽपि तेऽनुग्रह एव सम्मत: ॥३४॥


अनुग्रह:-अयम् भवत: a boon, this is, Yours
कृत: हि न: दण्ड:-असताम् conferred indeed on us punishment, the sinful
ते खलु कल्मष-अपह: by You, surely sin destroying
यत् दन्दशूकत्वम्-अमुष्य in that, snake's birth, of this
देहिन: क्रोध:-अपि living being, anger also
ते-अनुग्रह एव सम्मत: Your's is blessing, only we think

तप: सुतप्तं किमनेन पूर्वं निरस्तमानेन च मानदेन ।
धर्मोऽथ वा सर्वजनानुकम्पया यतो भवांस्तुष्यति सर्वजीव: ॥३५॥


तप: सुतप्तम् किम्-अनेन austerities well-performed, which by him
पूर्वम् निरस्त-मानेन in past, without arrogance,
च मानदेन and with respect to others,
धर्म:-अथ वा religious rites or
सर्व-जन-अनुकम्पया for all beings' benefit
यत: भवान्-तुष्यति सर्वजीव: so that, You are pleased, of all The life Giver

कस्यानुभावोऽस्य न देव विद्महे तवाङ्घ्रिरेणुस्पर्शाधिकार: ।
यद्वाञ्छया श्रीर्ललनाऽऽचरत्तपो विहाय कामान् सुचिरं धृतव्रता ॥३६॥


कस्य-अनुभाव:-अस्य by which merit of his
न देव विद्महे तव-अङ्घ्रि- do not, O Lord! Know (we), Your feet
रेणु स्पर्श-अधिकार: dust, to touch the privilege
यत्-वाञ्छया श्री:-ललना- which desiring, The Goddess, The Jewel among women
आचरत्-तप: विहाय कामान् practiced austerities, giving up luxuries
सुचिरम् धृत-व्रता for long holding sacred vows

न नाकपृष्ठं न च सार्वभौमं न पारमष्ठय़ं न रसाधिपत्यम् ।
न योगसिद्धीरपुनर्भवं वा वाञ्छन्ति यत्पादरज: प्रपन्ना: ॥३७॥


न नाकपृष्ठम् not the uppermost heaven
न च सार्वभौमम् not the rulership of the whole globe,
न पारमष्ठयम् not the position of Brahmaa,
न रसाधिपत्यम् not of the subterranean regions the rulership
न योग-सिद्धी:- not of the Yogas the mystic powers
अपुन:-भवम् वा not again birth or
वाञ्छन्ति यत्- desire those (who)
पाद-रज: प्रपन्ना: feet dust have resorted to

तदेष नाथाप दुरापमन्यैस्तमोजनि: क्रोधवशोऽप्यहीश: ।
संसारचक्रे भ्रमत: शरीरिणो यदिच्छत: स्याद् विभव: समक्ष: ॥३८॥


तत्-एष नाथ-आप in that, this, O Lord! has attained
दुरापम्-अन्यै:-तम:-अजनि: unattainable by other, Tamas Guna born
क्रोध-वश:-अपि-अहीश: of Krodhavasha (race) even the serpent lord
संसार-चक्रे भ्रमत: in the mundane existence whirling
शरीरिण: यत्-इच्छत: embodied, which desiring (even)
स्याद् विभव: समक्ष: become desired wealth attainers

नमस्तुभ्यं भगवते पुरुषाय महात्मने ।
भूतावासाय भूताय पराय परमात्मने ॥३९॥


नम:-तुभ्यम् भगवते salutation to You, The infinite Lord,
पुरुषाय महात्मने The Person, The Highest Soul,
भूत-आवासाय भूताय in the beings The enshrined, The Cause
पराय परम-आत्मने The Eternal, The Supreme Spirit

ज्ञानविज्ञाननिधये ब्रह्मणेऽनन्तशक्तये ।
अगुणायाविकाराय नमस्तेऽप्राकृताय च ॥४०॥


ज्ञान-विज्ञान-निधये of knowledge and consciousness The Abode
ब्रह्मणे-अनन्त-शक्तये The Absolute, of infinite powers
अगुणाय-अविकाराय devoid of all attributes, immutable,
नमस्ते-अप्राकृताय च salutations to the non-Prakriti effected and

कालाय कालनाभाय कालावयवसाक्षिणे ।
विश्वाय तदुपद्रष्ट्रे तत्कर्त्रे विश्वहेतवे ॥४१॥


कालाय काल-नाभाय to The Time Spirit, to The Time Supporter
काल-अवयव-साक्षिणे of the Time-divisions The Witness
विश्वाय तत्-उपद्रष्ट्रे The Universe, and its Seer,
तत्-कर्त्रे विश्व-हेतवे of its Maker, of the universe The Cause

भूतमात्रेन्द्रियप्राणमनोबुद्ध्याशयात्मने ।
त्रिगुणेनाभिमानेन गूढस्वात्मानुभूतये ॥४२॥


भूत-मात्र-इन्द्रिय-प्राण-मन:- in form of ten elements, the sense, vital airs,
बुद्धि-आशय-आत्मने the understanding, the intellect, the ego,
त्रि-गुणेन-अभिमानेन the three Gunas, screening
गूढ-स्व-आत्म-अनुभूतये the hidden Your Self realization

नमोऽनन्ताय सूक्ष्माय कूटस्थाय विपश्चिते ।
नानावादानुरोधाय वाच्यवाचकशक्तये ॥४३॥


नम:-अनन्ताय सूक्ष्माय salutations to The Infinite, The Subtle,
कूटस्थाय विपश्चिते in the core Enshrined, The Subject of (diverse) thoughts
नाना-वाद-अनुरोधाय various names taking forms
वाच्य-वाचक-शक्तये of inherent names The Power

नम: प्रमाणमूलाय कवये शास्त्रयोनये ।
प्रवृत्ताय निवृत्ताय निगमाय नमो नम: ॥४४॥


नम: प्रमाण-मूलाय salutations to, of cognition The Root
कवये शास्त्र-योनये The Absolute knowledge, of scriptures the source
प्रवृत्ताय to The One leading into worldly activity,
निवृत्ताय to The One withdrawing from that activity,
निगमाय नम: नम: to The Vedas incarnate Hail! Hail!

नम: कृष्णाय रामाय वसुदेवसुताय च ।
प्रद्युम्नायानिरुद्धाय सात्वतां पतये नम: ॥४५॥


नम: कृष्णाय रामाय salutations to Krishna, Balaraama,
वसुदेव-सुताय च of Vasudeva The son, and,
प्रद्युम्नाय-अनिरुद्धाय Pradyumna, Aniruddha,
सात्वताम् पतये नम: of the devotees The Protector, Hail!

नमो गुणप्रदीपाय गुणात्मच्छादनाय च ।
गुणवृत्त्युपलक्ष्याय गुणद्रष्ट्रे स्वसंविदे ॥४६॥


नम: गुण-प्रदीपाय salutations to the inner sense Illuminator
गुण-आत्म-छादनाय च by the Gunas Self concealing and
गुण-वृत्ति-उपलक्ष्याय of the Gunas' the functions The cause
गुण-द्रष्ट्रे of the Gunas The Witness,
स्व-संविदे The Self-Illuminating

अव्याकृतविहाराय सर्वव्याकृतसिद्धये ।
हृषीकेश नमस्तेऽस्तु मुनये मौनशीलिने ॥४७॥


अव्याकृत-विहाराय in the root Prakriti sporting
सर्व-व्याकृत-सिद्धये of all the phenomena Originator/Revealer
हृषीकेश नम:-ते-अस्तु The Ruler of the senses, salutations to You be
मुनये मौन-शीलिने to The One revelling in Own Self, given to contemplation

परावरगतिज्ञाय सर्वाध्यक्षाय ते नम: ।
अविश्वाय च विश्वाय तद्द्रष्ट्रेऽस्य च हेतवे ॥४८॥


पर-अवर-गति-ज्ञाय of the high, the low, the condition Knower
सर्व-अध्यक्षाय ते नम: on all Presiding, to You salutations
अविश्वाय च विश्वाय to the One beyond universe, and to The Universe itself
तत्-द्रष्ट्रे-अस्य च हेतवे of that The Witness, of it and The Cause

त्वं ह्यस्य जन्मस्थितिसंयमान् प्रभो गुणैरनीहोऽकृत कालशक्तिधृक् ।
तत्तत्स्वभावान् प्रतिबोधयन् सत: समीक्षयामोघविहार ईहसे ॥४९॥


त्वम् हि-अस्य जन्म- You alone of this, the creation,
स्थिति-संयमान् प्रभो preservation and dissolution, O Lord!
गुणै:-अनीह:-अकृत by the Gunas unaffected, inactive,
काल-शक्ति-धृक् Time potency holding
तत्-तत्-स्वभावान् of those the (particular) dispositions
प्रतिबोधयन् सत: समीक्षया- awakening, by (Your) penetrating look
अमोघ-विहार ईहसे (Your) non-futile sports carry out

तस्यैव तेऽमूस्तनवस्त्रिलोक्यां शान्ता अशान्ता उत मूढयोनय: ।
शान्ता: प्रियास्ते ह्यधुनावितुं सतां स्थातुश्च ते धर्मपरीप्सयेहत: ॥५०॥


तस्य-एव ते-अमू:-तनव:- of That only, Yours these forms
त्रि-लोक्याम् शान्ता: in the three worlds, gentle,
अशान्ता: उत मूढ-योनय: violent, or indeed, of the ignorant species,
शान्ता: प्रिया:-ते the gentle are dear to You,
हि-अधुना-अवितुम् therefore, at present, to bless
सताम् स्थातु:-च the virtuous, to maintain and,
ते धर्म-परि-ईप्सया-ईहत: Your, righteousness to protect desiring

अपराध: सकृद्भर्त्रा सोढव्य: स्वप्रजाकृत: ।
क्षन्तुमर्हसि शान्तात्मन् मूढस्य त्वामजानत: ॥५१॥


अपराध: सकृत्-भर्त्रा the fault once by the master
सोढव्य: स्व-प्रजा-कृत: may be borne, by own people committed
क्षन्तुम्-अर्हसि शान्त-आत्मन् to pardon are capable, O tranquil-minded Lord!
मूढस्य त्वाम्-अजानत: of the ignorant, You not knowing

अनुगृह्णीष्व भगवन् प्राणांस्त्यजति पन्नग: ।
स्त्रीणां न: साधुशोच्यानां पति: प्राण: प्रदीयताम् ॥५२॥


अनुगृह्णीष्व भगवन् be gracious, O Lord!
प्राणान्-त्यजति पन्नग: life gives up the serpent
स्त्रीणाम् न: साधु-शोच्यानाम् of women we, by the righteous, be pitied
पति: प्राण: प्रदीयताम् the husband the (very) life, do give

विधेहि ते किङ्करीणामनुष्ठेयं तवाज्ञया ।
यच्छृद्धयानुतिष्ठन् वै मुच्यते सर्वतोभयात् ॥५३॥


विधेहि ते किङ्करीणाम्- ordain to Your maidservants
अनुष्ठेयम् तव-आज्ञया should be conducted by Your command
यत्-श्रद्धया-अनुतिष्ठन् वै which by reverence carrying out, indeed
मुच्यते सर्वत:-भयात् is rid of all fears

इत्थं स नागपत्नीभिर्भगवान् समभिष्टुत: ।
मूर्च्छितं भग्नशिरसं विससर्जाङ्घ्रिकुट्टनै: ॥५४॥


इत्थम् स: नाग-पत्नीभि:- In this manner, He, by the serpent women,
भगवान् समभिष्टुत: The Lord, well praised,
मूर्च्छितम् भग्न-शिरसम् fainted by the shattered heads
विससर्ज-अङ्घ्रि-कुट्टनै: spared, of the feet's' heels' blows

प्रतिलब्धेन्द्रियप्राण: कालिय: शनकैर्हरिम् ।
कृच्छ्रात् समुच्छ्वसन् दीन: कृष्णं प्राह कृताञ्जलि: ॥५५॥


प्रतिलब्ध-इन्द्रिय-प्राण: regaining the senses, the life,
कालिय: शनकै:-हरिम् Kaaliya, gradually to Shri Hari,
कृच्छ्रात् समुच्छ्वसन् दीन: with difficulty breathing hard, the wretched,
कृष्णम् प्राह कृत-अञ्जलि: to Krishna, said with joined palms
कालिय उवाच - Kaaliya said -

वयं खला: सहोत्पत्त्या तामसा दीर्घमन्यव: ।
स्वभावो दुस्त्यजो नाथ लोकानां यदसद्ग्रह: ॥५६॥


वयम् खला: सह-उत्पत्त्या we (are) wicked from birth
तामसा दीर्घ-मन्यव: Taamasic, of lasting anger
स्वभाव: दुस्त्यज: नाथ nature is difficult to give up, O Lord!
लोकानाम् यत्-असद्ग्रह: of the living beings, which is the audacity

त्वया सृष्टमिदं विश्वं धातर्गुणविसर्जनम् ।
नानास्वभाववीर्यौजोयोनिबीजाशयाकृति ॥५७॥


त्वया सृष्टम्-इदम् विश्वम् by You is created this universe
धात: गुण-विसर्जनम् O Lord! of Gunas' the diverse (product)
नाना-स्वभाव-वीर्य-ओज:- with various nature, strength, valour,
योनि-बीज-आशय-आकृति fecundity, power of procreation, desires, and forms

वयं च तत्र भगवन् सर्पा जात्युरुमन्यव: ।
कथं त्यजामस्त्वन्मायां दुस्त्यजां मोहिता: स्वयम् ॥५८॥


वयम् च तत्र भगवन् we and moreover, O Lord!
सर्पा: जाति-उरु-मन्यव: are of serpent race, of great wrath
कथम् त्यजाम:-त्वत्-मायाम् how can we give up Your Maayaa,
दुस्त्यजाम् मोहिता: स्वयम् difficult to rid, deluded we ourselves are

भवान् हि कारणं तत्र सर्वज्ञो जगदीश्वर: ।
अनुग्रहं निग्रहं वा मन्यसे तद् विधेहि न: ॥५९॥


भवान् हि कारणम् तत्र Yourself indeed (are) the instrument in that
सर्वज्ञ: जगत्-ईश्वर: The Omniscient, of the universe, The Ruler
अनुग्रहम् निग्रहम् वा grace, punishment or
मन्यसे तत् विधेहि न: think fit, that, give to us
श्री शुक उवाच - Shree Shuka said -

इत्याकर्ण्य वच: प्राह भगवान् कार्यमानुष: ।

नात्र स्थेयं त्वया सर्प समुद्रं याहि मा चिरम् ।
स्वज्ञात्यपत्यदाराढ्यो गोनृभिर्भुज्यतां नदी ॥६०॥


इति-आकर्ण्य वच: प्राह this hearing, words said
भगवान् कार्य-मानुष: The Almighty Lord, in form human
न-अत्र स्थेयम् त्वया सर्प not here should be lived by you, O Serpent!
समुद्रम् याहि मा चिरम् to the ocean go without delay
स्व-ज्ञाति-अपत्य-दाराढ्य: with your folks, children, wives along with,
गो-नृभि:-भुज्यताम् नदी by cows and humans may be drunk the river (water)

य एतत् संस्मरेन्मर्त्यस्तुभ्यं मदनुशासनम् ।
कीर्तयन्नुभयो सन्ध्योर्न युष्मद् भयमाप्नुयात् ॥६१॥


य: एतत् संस्मरेत्-मर्त्य:- who so ever, this, remembers, a mortal
तुभ्यम् मत्-अनुशासनम् for you My command (this)
कीर्तयन्-उभय: सन्ध्य:- reciting at both twilights
न युष्मद् भयम्-आप्नुयात् not of you fear gets

योस्मिन् स्नात्वा मदाक्रीडे देवादींस्तर्पयेज्जलै: ।
उपोष्य मां स्मरन्नर्चेत् सर्वपापै: प्रमुच्यते ॥६२॥


योस्मिन् स्नत्वा मत्-आक्रीडे in which having bathed, by Me sported in,
देव-आदीन्-तर्पयेत्-जलै: gods and others worships with water
उपोष्य माम् स्मरन्- having fasted, Me remembering
अर्चेत् सर्व-पापै: प्रमुच्यते worships (Me), of all sins is rid of

द्वीपं रमणकं हित्वा ह्रदमेतमुपाश्रिता: ।
यद्भयात् स सुपर्णस्त्वां नाद्यान्मत्पादलाञ्छितम् ॥६३॥


द्वीपम् रमणकम् हित्वा the island Ramanaka leaving,
ह्रदम्-एतम्-उपाश्रिता: pond this, taken shelter in
यत्-भयात् स: सुपर्ण:-त्वाम् by whose fear, he, Gaduda, you
न-आद्यात्-मत्-पाद-लाञ्छितम् will not eat, by My feet marks
श्री शुक उवाच - Shree Shuka said -

एवमुक्तो भगवता कृष्णेनाद्भुतकर्मणा ।
तं पूजयामास मुदा नागपत्न्यश्च सादरम् ॥६४॥


एवम्-उक्त: भगवता thus spoken by The Almighty Lord
कृष्णेन-अद्भुत-कर्मणा Shree Krishna, of wonderful deeds,
तम् पूजयामास मुदा Him worshipped with joy
नाग-पत्न्य:-च सादरम् the serpent's wives, and with reverence

दिव्याम्बरस्रङ्मणिभि: परार्ध्यैरपि भूषणै: ।
दिव्यगन्धानुलेपैश्च महत्योत्पलमालया ॥६५॥


दिव्य-अम्बर-स्रक्-मणिभि: with unearthly clothes, garlands of gems,
परार्ध्यै:-अपि भूषणै: superb also jewels,
दिव्य-गन्ध-अनुलेपै:-च divine perfumes, sandal pastes, and
महती-उत्पल-मालया big lotus wreaths

पूजयित्वा जगन्नाथं प्रसाद्य गरुडध्वजम् ।
तत: प्रीतोऽभ्यनुज्ञात: परिक्रम्याभिवन्द्य तम् ॥६६॥


पूजयित्वा जगत्-नाथम् having worshipped The universe's Ruler
प्रसाद्य गरुड-ध्वजम् propitiated The Lord with Gaduda on His banner
तत: प्रीत:-अभ्यनुज्ञात: from there, with delight taken leave ,
परिक्रम्य-अभिवन्द्य तम् circumambulating, and greeting Him

सकलत्रसुहृत्पुत्रो द्वीपमब्धेर्जगाम ह ।

तदैव सामृतजला यमुना निर्विषाभवत् ।
अनुग्रहाद् भगवत: क्रीडामानुषरूपिण: ॥६७॥


स-कलत्र-सुहृत्-पुत्र: with wives, kinsfolk, and sons,
द्वीपम्-अब्धे:-जगाम ह to the island in the ocean, went indeed,
तदा-एव सा-अमृत-जला then only, she, with nectar water
यमुना निर्विषा-अभवत् Yamuna, without poison became
अनुग्रहात् भगवत: by the grace of The Almighty Lord
क्रीडा-मानुष-रूपिण: sportingly taking on human form
श्री मद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां दशमस्कन्धे ऊर्वार्धे कालियमोक्षणम् नाम
षोडश: अध्याय: ॥१६॥


श्री मद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां दशमस्कन्धे ऊर्वार्धे कालियमोक्षणम् नाम
षोडश: अध्याय: ॥१६॥ Thus ends the sixteenth discourse entitled 'Deliverance of Kaaliya,' in