श्रीमद्भागवतमहापुराणम्

श्री बादरायणि:-उवाच - Shree Shuka said -

कृत्वा दैत्यवधं कृष्ण: सरामो यदुभिर्वृत: ।
भुवोऽवतारयद् भारं जविष्ठं जनयन् कलिम् ॥१॥


कृत्वा दैत्य-वधम् कृष्ण: having done the Asuras' destruction, Krishna
स-राम: यदुभि:-वृत: with Balaraama, and the Yadus accompanied,
भुव:-अवतारयत् भारम् of the earth relieved the burden
जविष्ठम् जनयन् कलिम् by violent generating discord

ये कोपिता: सुबहु पाण्डुसुता: सपत्नैर्दुर्द्यूतहेलनकचग्रहणादिभिस्तान् ।
कृत्वा निमित्तमितरेतरत: समेतान् हत्वा नृपान् निरहरत् क्षितिभारमीश: ॥२॥


ये कोपिता: सुबहु पाण्डु-सुता: who were enraged very much Paandu's sons
सपत्नै:-दुर्द्यूत-हेलन- the enemies, deceitful gambling, insults,
कच-ग्रहण-आदिभि:-तान् hair pulling, and other, them
कृत्वा निमित्तम्-इतर-इतरत: making the excuse, this and that side
समेतान् हत्वा नृपान् gathered killing the kings,
निरहरत् क्षिति-भारम्-ईश: took away the burden, The Lord

भूभारराजपृतना यदुभिर्निरस्य गुप्तै: स्वबाहुभिरचिन्तयदप्रमेय: ।
मन्येऽवनेर्ननु गतोऽप्यगतं हि भारं यद् यादवं कुलमहो अविषह्यमास्ते ॥३॥


भू-भार-राज-पृतना the earth burden of the kings armies,
यदुभि:-निरस्य through the Yaadavaas annihilating,
गुप्तै: स्व-बाहुभि:- secretly by His own arms (supported)
अचिन्तयत्-अप्रमेय: thought, The Unfathomable One
मन्ये-अवने:-ननु गत:-अपि- 'consider the earth indeed is relieved, even
अगतम् हि भारम् यत् is not relieved surely, of burden, in that,
यादवम् कुलम्-अहो the Yaadavaas clan, O!
अविषह्यम्-आस्ते unconquerable remains'

नैवान्यत: परिभवोऽस्य भवेत् कथञ्चिन्मत्संश्रयस्य विभवोन्नहनस्य नित्यम् ।
अन्त:कलिं यदुकुलस्य विधाय वेणुस्तम्बस्य वह्निमिव शान्तिमुपैमि धाम ॥४॥


न-एव-अन्यत: परिभव:-अस्य भवेत् not even from others, destruction its will be,
कथञ्चित्-मत्-संश्रयस्य always in My protection being,
विभव-उन्नहनस्य नित्य by prosperity uncontrollable constantly
अन्त:-कलिम् यदु-कुलस्य विधाय internal discord, of the Yaadava clan generating
वेणु-स्तम्बस्य वह्निम्-इव bamboo groves' fire like
शान्तिम्-उपैमि धाम peacefully will return to the realm

एवं व्यवसितो राजन् सत्यसङ्कल्प ईश्वर: ।
शापव्याजेन विप्राणां संजह्रे स्वकुलं विभु: ॥५॥


एवम् व्यवसित: राजन् so deciding, O King!
सत्य-सङ्कल्प: ईश्वर: of truthful resolution The Almighty Lord,
शाप-व्याजेन विप्राणाम् by the curse pretext of the Braahmanas
संजह्रे स्व-कुलम् विभु: annihilated own clan The Omnipresent Lord!

स्वमूर्त्या लोकलावण्यनिर्मुक्त्या लोचनं नृणाम् ।
गीर्भिस्ता: स्मरतां चित्तं पदैस्तानीक्षतां क्रिया: ॥६॥


स्व-मूर्त्या लोक-लावण्य- by (His) own form, of the three worlds' the beauty
निर्मुक्त्या लोचनम् नृणाम् nullifying, the eyes of the people,
गीर्भि:-ता: स्मरताम् चित्तम् by words them, who remembered, the hearts,
पदै:-तान्-ईक्षताम् क्रिया: by the feet, them seeing the senses

आच्छिद्य कीर्तिं सुश्लोकां वितत्य ह्यञ्जसा नु कौ ।
तमोऽनया तरिष्यन्तीत्यगात् स्वं पदमीश्वर: ॥७॥


आच्छिद्य कीर्तिम् सुश्लोकाम् spreading the fame, in charming verses,
वितत्य हि-अञ्जसा नु कौ covering easily indeed the whole world,
तम:-अनया तरिष्यन्ति- darkness by this will cross over
इति-अगात् स्वम् पदम्-ईश्वर: so (thinking) went to own realm The Lord
राजा-उवाच - The King said -

ब्रह्मण्यानां वदान्यानां नित्यं वृद्धोपसेविनाम् ।
विप्रशाप: कथमभूद् वृष्णीनां कृष्णचेतसाम् ॥८॥


ब्रह्मण्यानाम् वदान्यानाम् devoted to the Braahmana, liberal,
नित्यम् वृद्ध-उपसेविनाम् always the elders serving,
विप्र-शाप: कथम्-अभूत् Braahmana's curse how incur
वृष्णीनाम् कृष्ण-चेतसाम् to the Vrishnees, the Krishna minded

यन्निमित्त: स वै शापो यादृशो द्विजसत्तम ।
कथमेकात्मनां भेद एतत् सर्वं वदस्व मे ॥९॥


यत्-निमित्त: स: वै शाप: for what reason, that indeed the curse,
यादृश: द्विज-सत्तम what type, O Braahmana the foremost!
कथम्-एक-आत्मनाम् भेद how of the one minded, discord,
एतत् सर्वम् वदस्व मे this all tell me
श्री शुक उवाच - Shree Shuka said -

बिभ्रद् वपु: सकलसुन्दरसन्निवेशं कर्माचरन् भुवि सुमङ्गलमाप्तकाम: ।
आस्थाय धाम रममाण उदारकीर्ति: संहर्तुमैच्छत कुलं स्थितकृत्यशेष: ॥१०॥


बिभ्रद् वपु: सकल-सुन्दर- exhibiting the form with all gracefulness
सन्निवेशम् कर्म-आचरन् भुवि comprising, actions performing, on the earth,
सुमङ्गलम्-आप्त-काम: auspicious, of gratified desires,
आस्थाय धाम रममाण staying in the place and enjoying,
उदार-कीर्ति: संहर्तुम्-ऐच्छत of magnanimous fame, to destroy wanted
कुलम् स्थित-कृत्य-शेष: the race, remained work the last

कर्माणि पुण्यनिवहानि सुमङ्गलानि गायञ्जगत्कलिमलापहराणि कृत्वा ।
कालात्मना निवसता यदुदेवगेहे पिण्डारकं समगमन् मुनयो निसृष्टा: ॥११॥


कर्माणि पुण्य-निवहानि actions auspiciousness bringing,
सुमङ्गलानि गायन्-जगत्- holiness to the singing, of the world's
कलि-मल-अपहराणि कृत्वा and of Kali's evils, annihilations performing,
काल-आत्मना निवसता by The Time Himself, while living
यदु-देव-गेहे पिण्डारकम् in the Yadu's lord's house, to Pindaaraka
समगमन् मुनय: निसृष्टा: went away the sages all

विश्वामित्रोऽसित: कण्वो दुर्वासा भृगुरङ्गिरा: ।
कश्यपो वामदेवोऽत्रिर्वसिष्ठो नारदादय: ॥१२॥


विश्वामित्र:-असित: कण्व: Vishwaamitra, Asita, Kanva,
दुर्वासा भृगु:-अङ्गिरा: Durvaasaa, Bhrigu, Angiraa,
कश्यप: वामदेव:-अत्रि:- Kashyapa, Vaamadeva, Atri,
वसिष्ठ: नारद-आदय: Vasishtha, Naarada and others

क्रीडन्तस्तानुपव्रज्य कुमारा यदुनन्दना: ।
उपसंगृह्य पप्रच्छुरविनीता विनीतवत् ॥१३॥


क्रीडन्त:-तान्-उपव्रज्य when playing, them approaching,
कुमारा यदुनन्दन: the boys the Yaadava youths,
उपसंगृह्य पप्रच्छु:- getting near, asked
अविनीता विनीतवत् the arrogant, humble like

ते वेषयित्वा स्त्रीवेषै: साम्बं जाम्बवतीसुतम् ।
एषा पृच्छति वो विप्रा अन्तर्वत्न्यसितेक्षणा ॥१४॥


ते वेषयित्वा स्त्री-वेषै: they, dressing in woman's garb
साम्बम् जाम्बवती-सुतम् Saamba, Jaambavati's son,
एषा पृच्छति व: विप्रा: 'This, asks to you O Braahmanas!
एषा पृच्छति व: विप्रा:
अन्तर्वत्नी-असित-ईक्षणा pregnant, dark-eyed,…
अन्तर्वत्नी-असित-ईक्षणा pregnant, dark-eyed,… They dressed up Saamba, the son of Jaambavati, as a woman, and asked

प्रष्टुं विलज्जती साक्षात् प्रब्रूतामोघदर्शना: ।
प्रसोष्यन्ती पुत्रकामा किंस्वित् सञ्जनयिष्यति ॥१५॥


प्रष्टुम् विलज्जती साक्षात् to ask feels shy, directly,
प्रब्रूत-अमोघ-दर्शना: do say, you, of deep knowledge
प्रसोष्यन्ती पुत्र-कामा soon to deliver, son desiring,
किंस्वित् सञ्जनयिष्यति will she give birth (to a son)

एवं प्रलब्धा मुनयस्तानूचु: कुपिता नृप ।
जनयिष्यति वो मन्दा मुसलं कुलनाशनम् ॥१६॥


एवम् प्रलब्धा: मुनय:- so deceived, the sages,
तान्-ऊचु: कुपिता: नृप to them said, enraged, O King!
जनयिष्यति व: मन्दा: will give birth, O You fools!
मुसलम् कुल-नाशनम् pestle, the clan's destroyer

तच्छ्रुत्वा तेऽतिसन्त्रस्ता विमुच्य सहसोदरम् ।
साम्बस्य ददृशुस्तस्मिन् मुसलं खल्वयस्मयम् ॥१७॥


तत्-श्रुत्वा ते-अति-सन्त्रस्ता: that hearing, they, very terrified,
विमुच्य सहसा-उदरम् uncovered suddenly, the belly
साम्बस्य ददृशु:-तस्मिन् of Saamba, saw in that
मुसलम् खलु-अयस्मयम् a pestle, definitely of iron

किं कृतं मन्दभाग्यैर्न: किं वदिष्यन्ति नो जना: ।
इति विह्वलिता गेहानादाय मुसलं ययु: ॥18॥


किम् कृतम् मन्द-भाग्यै:-न: 'What has been done by ill destined us,
किम् कृतम् मन्द-भाग्यै:-न:
किम् वदिष्यन्ति न: जना: what will say to us the people
इति विह्वलिता गेहान्-आदाय thus lamenting, to the houses taking
मुसलम् ययु: the pestle, went

तच्चोपनीय सदसि परिम्लानमुखश्रिय: ।
राज्ञ आवेदयाञ्चक्रु: सर्वयादवसन्निधौ ॥१९॥


तत्-च-उपनीय सदसि that and taking in the court,
परिम्लान-मुख-श्रिय: with sad face pale,
राज्ञ आवेदयान्-चक्रु: to the King narration started,
सर्व-यादव-सन्निधौ in all the Yaadavaas presence

श्रुत्वामोघं विप्रशापं दृष्ट्वा च मुसलं नृप ।
विस्मिता भयसन्त्रस्ता बभूवुर्द्वारकौकस: ॥२०॥


श्रुत्वा-अमोघम् विप्र-शापम् hearing of the unfailing Braahmana's curse,
दृष्ट्वा च मुसलम् नृप seeing and the pestle, O King!
विस्मिता भय-सन्त्रस्ता were surprised, and fear struck
बभूवु:-द्वारका-औकस: became the Dwaarakaa residents

तत्चूर्णयित्वा मुसलं यदुराज: स आहुक: ।
समुद्रसलिले प्रास्यल्लोहं चास्यावशेषितम् ॥२१॥


तत्-चूर्णयित्वा मुसलम् that, grinding into powder, the pestle,
यदु-राज: स: आहुक: Yaadava king, he, Ugrasena,
समुद्र-सलिले प्रास्यत्- in the ocean water threw
लोहम् च-अस्य-अवशेषितम् the iron and its remaining piece

कश्चिन्मत्स्यो ग्रसील्लोहं चूर्णानि तरलैस्तत: ।
उह्यमानानि वेलायां लग्नान्यासन् किलैरका: ॥२२॥


कश्चित्-मत्स्य:-ग्रसीत्-लोहम् some fish swallowed the iron,
चूर्णानि तरलै:-तत: the powders by the waves
उह्यमानानि वेलायाम् borne, on the shore
लग्नानि-आसन् किल-एरका: deposited were and (became) Eraka grass

मत्स्यो गृहीतो मत्स्यघ्नैर्जालेनान्यै: सहार्णवे ।
तस्योदरगतं लोहं स शल्ये लुब्धकोऽकरोत् ॥२३॥


मत्स्य: गृहीत: मत्स्यघ्नै:- the fish was caught by the fisherman
जालेन-अन्यै: सह-अर्णवे by the net, others with in the sea,
तस्य-उदर-गत लोहम् in its stomach found the iron,
स: शल्ये लुब्धक:-अकरोत् he, in the arrow, the hunter fixed

भगवाञ्ज्ञातसर्वार्थ ईश्वरोऽपि तदन्यथा ।
कर्तुं नैच्छद् विप्रशापं कालरूप्यन्वमोदत ॥२४॥


भगवान्-ज्ञात-सर्व-अर्थ: The Lord, knowing all the truth,
ईश्वर:-अपि तत्-अन्यथा All Powerful also, that to nullify
कर्तुम् न-इच्छत् विप्र-शापम् to do so did not want Braahmana's curse,
काल-रूपी-अन्वमोदत Time (Death) representing, approved it
श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां एकादश स्कन्धे प्रथम: अध्याय: ॥१॥ Thus ends the first discourse, in Book Eleven of the great and glorious

श्री शुक-उवाच - Shree Shuka said -

गोविन्दभुजगुप्तायां द्वारवत्यां कुरूद्वह ।
अवात्सीन्नारदोऽभीक्ष्णं कृष्णोपासनलालस: ॥१॥


गोविन्द-भुज-गुप्तायाम् by Govinda's arms protected,
द्वारवत्याम् कुरूद्वह in Dwaarakaa, O Scion of the Kurus!
अवात्सीत्-नारद:-अभीक्ष्णम् stayed Naarada, often,
कृष्ण-उपासन-लालस: Krishna's near to stay wanting

को नु राजन्निन्द्रियवान् मुकुन्दचरणाम्बुजम् ।
न भजेत् सर्वतोमृत्युरुपास्यममरोत्तमै: ॥२॥


क: नु राजन्-इन्द्रियवान् who, indeed, O King! a sensible (person)
मुकुन्द-चरण-अम्बुजम् Mukunda's feet lotus,
न भजेत् सर्वत:-मृत्यु:- will not worship, from all side by Death
उपास्यम्-अमर-उत्तमै: surrounded, worthy to be worshipped by gods foremost

तमेकदा तु देवर्षिं वसुदेवो गृहागतम् ।
अर्चितं सुखमासीनमभिवाद्येदमब्रवीत् ॥३॥


तम्-एकदा तु देवर्षिम् to him, one day, indeed the divine sage,
वसुदेव: गृह-आगतम् Vasudeva, to the house having come,
अर्चितम् सुखम्-आसीनम्- worshipped, comfortably seated,
अभिवाद्य-इदम्-अब्रवीत् greeting, this said,
वसुदेव उवाच - Vasudeva said -

भगवन् भवतो यात्रा स्वस्तये सर्वदेहिनाम् ।
कृपणानां यथा पित्रोरुत्तमश्लोकवर्त्मनाम् ॥४॥


भगवन् भवत: यात्रा O Worshipful sage! Your visit
स्वस्तये सर्व-देहिनाम् for the good of all embodied beings
कृपणानाम् यथा पित्रो:- of the pious souls like, of the parents',
उत्तमश्लोक-वर्त्मनाम् of the highly Renowned's paths

भूतानां देवचरितं दु:खाय च सुखाय च ।
सुखायैव हि साधूनां त्वादृशामच्युतात्मनाम् ॥५॥


भूतानाम् देव-चरितम् for the created beings, the deities' conduct
दु:खाय च सुखाय च is for sorrow and also for pleasure,
सुखाय-एव हि साधूनाम् for happiness alone indeed, of the saints,
त्वा-दृशाम्-अच्युत-आत्मनाम् you like, The Imperishable like souls

भजन्ति ये यथा देवान् देवा अपि तथैव तान् ।
छायेव कर्मसचिवा: साधवो दीनवत्सला: ॥६॥


भजन्ति ये यथा देवान् serve those, as, (are worshipped) the deities,
देवा: अपि तथा-एव तान् the deities also like that only them,
छाया-इव कर्म-सचिवा: like the shadows of their actions, the ministers
साधव: दीन-वत्सला: the saints, for downtrodden are compassionate

ब्रह्मंस्तथापि पृच्छामो धर्मान् भागवतांस्तव ।
याञ्छ्रुत्वा श्रद्धया मर्त्यो मुच्यते सर्वतोभयात् ॥७॥


ब्रह्मन्-तथा-अपि पृच्छाम: O Holy Braahmana! Even then, we ask,
धर्मान् भागवतान्-तव of the righteousness divine, to you,
यान्-श्रुत्वा श्रद्धया मर्त्य: which by hearing, with faith, the mortal
मुच्यते सर्वत:-भयात् is rid of all the fears

अहं किल पुरानन्तं प्रजार्थो भुवि मुक्तिदम् ।
अपूजयं न मोक्षाय मोहितो देवमायया ॥८॥


अहम् किल पुरा-अनन्तम् I, certainly, in the previous birth, The Eternal Lord,
प्रजा-अर्थ: भुवि मुक्तिदम् progeny's sake, on earth, the liberation Granter
अपूजयम् न मोक्षाय did worship, not for liberation,
मोहित: देव-मायया deluded by The Lord's Maayaa

यथा विचित्रव्यसनाद् भवद्भिर्विश्वतोभयात् ।
मुच्येम ह्यञ्जसैवाद्धा तथा न: शाधि सुव्रत ॥९॥


यथा विचित्र-व्यसनात् so that, from strange miseries,
भवद्भि:-विश्वत:-भयात् by you, from the worldly afflictions
मुच्येम हि-अञ्जसा-एव- may be rid, indeed easily, only,
अद्धा तथा न: शाधि सुव्रत surely, thus us instruct O sage of noble vows
श्री शुक उवाच - Shree Shuka said -

राजन्नेवं कृतप्रश्नो वसुदेवेन धीमता ।
प्रीतस्तमाह देवर्षिर्हरे: संस्मारितो गुणै: ॥१०॥


राजन्-एवम् कृत-प्रश्न: O King! Thus questioned
वसुदेवेन धीमता by Vasudeva, the wise,
प्रीत:-तम्-आह देवर्षि:- delighted, to him said, the divine sage
हरे: संस्मारित: गुणै: of Shree Hari reminded the qualities
नारद उवाच - Naarada said -

सम्यगेतद् व्यवसितं भवता सात्वतर्षभ ।
यत् पृच्छसे भागवतान् धर्मांस्त्वं विश्वभावनान् ॥११॥


सम्यक्-एतत् व्यवसितम् well this is decided
भवता सात्वत-ऋषभ by you, O foremost of the Yaadavaas!
यत् पृच्छसे भागवतान् धर्मान्- that you ask about the Lord's virtues and duties,
त्वम् विश्व-भावनान् you, the worlds purifying

श्रुतोऽनुपठितो ध्यात आदृतो वानुमोदित: ।
सद्य: पुनाति सद्धर्मो देव विश्वद्रुहोऽपि हि ॥१२॥


श्रुत:-अनुपठित: ध्यात: having heard, studied about, dwelt upon,
आदृत: वा-अनुमोदित: revered, or approved of,
सद्य: पुनाति सद्धर्म: देव soon purifies, the righteous course, of the gods,
विश्व-द्रुह:-अपि हि the world's enemy also indeed

त्वया परमकल्याण: पूण्यश्रवणकीर्तन: ।
स्मारितो भगवानद्य देवो नारायणो मम ॥१३॥


त्वया परम-कल्याण: by you, of The best blessings Giver,
पूण्य-श्रवण-कीर्तन: merit drawing, when heard of and sung of,
स्मारित: भगवान्-अद्य reminded, The Lord, today,
देव: नारायण: मम The Lord Naaraayana to me

अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम् ।
आर्षभाणां च संवादं विदेहस्य महात्मन: ॥१४॥


अत्र-अपि-उदाहरन्ति- here also is narrated
इमम्-इतिहासम् पुरातनम् this legend ancient,
आर्षभाणाम् च संवादम् of Rishabha (the son) the conversation
विदेहस्य महात्मन: and of Videha (Janaka) the high souled

प्रियव्रतो नाम सुतो मनो: स्वायम्भुवस्य य: ।
तस्याग्नीध्रस्ततो नाभिरृषभस्तत्सुत: स्मृत: ॥१५॥


प्रियव्रत: नाम सुत: Priyavrata named son
मनो: स्वायम्भुवस्य य: of Manu Svaayambhuva, who,
तस्य-अग्नीध्र:-तत: नाभि:- his Agnidhra, from him Naabhi,
ऋषभ:-तत्-सुत: स्मृत: Rishabha his son known as

तमाहुर्वासुदेवांशं मोक्षधर्म विवक्षया ।
अवतीर्णं सुतशतं तस्यासीद् ब्रह्मपारगम् ॥१६॥


तम्-आहु:-वासुदेव-अंशम् he, is said to be Vasudeva's part (incarnation)
मोक्ष-धर्मम् विवक्षया the liberation cult to spread,
अवतीर्णम् सुत-शतम् descended, sons hundred
तस्य-आसीत् ब्रह्म-पारगम् his were, of Vedas the knowers

तेषां वै भरतो ज्येष्ठो नारायणपरायण: ।
विख्यातं वर्षमेतद् यन्नाम्ना भारतमद्भुतम् ॥१७॥


तेषाम् वै भरत: ज्येष्ठ: of them, Bharata was the eldest,
नारायण-परायण: to Naaraayana devoted,
विख्यातम् वर्षम्-एतत् known is the land this,
यत्-नाम्ना भारतम्-अद्भुतम् by whose name, Bhaarata, the wonderful

स भुक्तभोगां त्यक्त्वेमां निर्गतस्तपसा हरिम् ।
उपासीनस्तत्पदवीं लेभे वै जन्मभिस्त्रिभि: ॥१८॥


स: भुक्त-भोगाम् त्यक्त्वा- he, having enjoyed renounced
इमाम् निर्गत:-तपसा हरिम् it, went away, to by austerities, Shree Hari
उपासीन:-तत्-पदवीम् to worship, His state
लेभे वै जन्मभि:-त्रिभि: attained, indeed in births three

तेषां नव नवद्वीपपतयोऽस्य समन्तत: ।
कर्मतन्त्रप्रणेतार एकाशीतिर्द्विजातय: ॥१९॥


तेषाम् नव नव-द्वीप-पतय:- of them nine of the nine Dvipas were rulers,
अस्य समन्तत: this surrounding
कर्म-तन्त्र-प्रणेतार: ritual acts promoting
एकाशीति:-द्विजातय: eighty one the Braahmanas

नवाभवन् महाभागा मुनयो ह्यर्थशंसिन: ।
श्रमणा वातरशना आत्मविद्याविशारदा: ॥२०॥


नव-अभवन् महाभागा nine became the highly blessed
मुनय: हि-अर्थ-शंसिन: sages, indeed, The Truth propounding,
श्रमणा वातरशना: laboured (in that field) living naked,
आत्म-विद्या-विशारदा: in Self knowledge adept

कविर्हरिरन्तरिक्ष: प्रबुद्ध: पिप्पलायन: ।
आविर्होत्रोऽथ द्रुम्मिलश्चमस: करभाजन: ॥२१॥


कवि:-हरि:-अन्तरिक्ष: Kavi, Hari, Antareeksha,
प्रबुद्ध: पिप्पलायन: Prabuddha, Pippalaayan,
आविर्होत्र:-अथ द्रुम्मिल:- Aavirhotra, then, Drumila,
चमस: करभाजन: Chamasa, Karabhaajana

त एते भगवद्रूपं विश्वं सदसदात्मकम् ।
आत्मनोऽव्यतिरेकेण पश्यन्तो व्यचरन् महीम् ॥२२॥


ते एते भगवत्-रूपम् they, these, The Lord's form,
विश्वम् सत्-असत्-आत्मकम् the universe, gross and subtle, including,
आत्मन:-अव्यतिरेकेण by ones self not discriminating,
पश्यन्त: व्यचरन् महीम् identifying, roamed the earth

अव्याहतेष्टगतय: सुरसिद्धसाध्यगन्धर्वयक्षनरकिन्नरनागलोकान् ।
मुक्ताश्चरन्ति मुनिचारणभूतनाथविद्याधरद्विजगवां भुवनानि कामम् ॥२३॥


अव्याहत-इष्ट-गतय: unobstructed, at will going through
सुर-सिद्ध-साध्य-गन्धर्व- the gods', Siddhas', Saadhyaas', Gandharvas,'
यक्ष-नर-किन्नर-नाग-लोकान् Yakshas', men's, Kinners', Naagas,' regions
मुक्ता:-चरन्ति unattached moved
मुनि-चारण-भूतनाथ- in the sage's, Chaaranas, Bhootanatha's,
विद्याधर-द्विज-गवाम् Vidyaadharas Braahmana's and the cow's
भुवनानि-कामम् regions, at will

त एकदा निमे: सत्रमुपजग्मुर्यदृच्छया ।
वितायमानमृषिभिरजनाभे महात्मन: ॥२४॥


ते एकदा निमे: सत्रम्- they, one day, to Nimi's congregation
उपजग्मु:-यदृच्छया went, at own will,
वितायमानम्-ऋषिभि:- conducted by the sages,
अजनाभे महात्मन: in Ajanaabha, the great souled

तान् दृष्ट्वा सूर्यसंकाशान् महाभागवतान् नृप: ।
यजमानोऽग्नयो विप्रा: सर्व एवोपतस्थिरे ॥२५॥


तान् दृष्ट्वा सूर्य-संकाशान् them seeing, Sun like (radiant)
महा-भागवतान् नृप: the great devotees, the king,
यजमान:-अग्नय: विप्रा: sacrificing in the fire, the Braahmanas
सर्व एव-उपतस्थिरे all, even, got up

विदेहस्तानभिप्रेत्य नारायणपरायणान् ।
प्रीत: सम्पूजयाञ्चक्रे आसनस्थान् यथार्हत: ॥२६॥


विदेह:-तान्-अभिप्रेत्य The Videha king, them, having come,
नारायण-परायणान् to Naaraayana devoted,
प्रीत: सम्पूजयान्-चक्रे delighted, well worshipped, did,
आसनस्थान् यथा-अर्हत: on the seats seated, in order of seniority

तान् रोचमानान् स्वरुचा ब्रह्मपुत्रोपमान् नव ।
पप्रच्छ परमप्रीत: प्रश्रयावनतो नृप: ॥२७॥


तान् रोचमानान् स्व-रुचा them, resplendent with their own lustre,
ब्रह्म-पुत्र-उपमान् नव Brahmaa's sons like, the nine,
पप्रच्छ परम-प्रीत: asked, very delighted,
प्रश्रया-अवनत: नृप: with humbleness, bowed, the king
विदेह उवाच - King Nimi said -

मन्ये भगवत: साक्षात् पार्षदान् वो मधुद्विष: ।
विष्णोर्भूतानि लोकानां पावनाय चरन्ति हि ॥२८॥


मन्ये भगवत: साक्षात् (I) consider of The Lord direct
पार्षदान् व: मधुद्विष: attendents you, of Madhu's destroyer,
विष्णो:-भूतानि लोकानाम् of Vishnu, the attendents, in the worlds,
पावनाय चरन्ति हि to purify (them) roam, indeed

दुर्लभो मानुषो देहो देहिनां क्षणभङ्गुर: ।
तत्रापि दुर्लभं मन्ये वैकुण्ठप्रियदर्शनम् ॥२९॥


दुर्लभ: मानुष: देह: rare is human body
देहिनाम् क्षण-भङ्गुर: for the embodied shortly perishable,
तत्र-अपि दुर्लभम् मन्ये there also, very difficult to get, I consider,
वैकुण्ठ-प्रिय-दर्शनम् is of The Lord's devotee's sight

अत आत्यन्तिकं क्षेमं पृच्छामो भवतोऽनघा: ।
संसारेऽस्मिन् क्षणार्धोऽपि सत्सङ्ग: शेवधिर्नृणाम् ॥३०॥


अत: आत्यन्तिकम् क्षेमम् therefore, the deepest benefit
पृच्छाम: भवत:-अनघा: ask, to you, O Sinless sages!
संसारे-अस्मिन् क्षण-अर्ध:-अपि in the universe this, for moment half also,
सत्सङ्ग: शेवधि:-नृणाम् with pious souls meeting, is for eternal bliss for
सत्सङ्ग: शेवधि:-नृणाम् with pious souls meeting, is for eternal bliss for humans

धर्मान् भागवतान् ब्रूत यदि न: श्रुतये क्षमम् ।
यै: प्रसन्न: प्रपन्नाय दास्यत्यात्मानमप्यज: ॥३१॥


धर्मान् भागवतान् ब्रूत the righteous paths, divine, do say,
यदि न: श्रुतये क्षमम् if we are of hearing worthy
यै: प्रसन्न: प्रपन्नाय by which pleased, to the surrendered
दास्यति-आत्मानम्-अपि-अज: gives Himself also, The Birthless One
श्री नारद उवाच - Shree Naarada said -

एवं ते निमिना पृष्टा वसुदेव महत्तमा: ।
प्रतिपूज्याब्रुवन् प्रीत्या ससदस्यर्त्विजं नृपं ॥३२॥


एवम् ते निमिना पृष्टा: like this, they by Nimi, asked,
वसुदेव महत्तमा: O Vasudeva! The high souled,
प्रतिपूज्य-अब्रुवन् प्रीत्या complimenting said to, with delight,
स-सदस्य-ऋत्विजम् नृपम् along with the members, priest and the king
कवि:-उवाच - Kavi said -

मन्येऽकुतश्चिद्भयमच्युतस्य पादाम्बुजोपासनमत्र नित्यम् ।
उद्विग्नबुद्धेरसदात्मभावाद् विश्वात्मना यत्र निवर्तते भी: ॥३३॥


मन्ये-अकुत:-चिद्भयम्- (I) consider meaningless, of mind the fear,
अच्युतस्य पाद-अम्बुज- The Eternal Lord's feet lotus,
उपासनम्-अत्र नित्यम् worship, here, daily,
उद्विग्न-बुद्धे:-असत्- of the agitated mind's, the wrong
आत्म-भावात् विश्वात्मना ones body as self, thought, by The Universal Soul
यत्र निवर्तते भी: where, dispelled is fear

य वै भगवता प्रोक्ता उपाया ह्यात्मलब्धये ।
अञ्ज: पुंसामविदुषां विद्धि भागवतान् हि तान् ॥३४॥


ये वै भगवता प्रोक्ता: those that by The Lord stated,
उपाया: हि-आत्म-लब्धये means indeed for Self-realization,
अञ्ज: पुंसाम्-अविदुषाम् easily for people ignorant,
विद्धि भागवतान् हि तान् know to be the divine (courses), indeed, them

यानास्थाय नरो राजन् न प्रमाद्येत कर्हिचित् ।
धावन् निमील्य वा नेत्रे न स्खलेन्न पतेदिह ॥३५॥


यान्-आस्थाय नर: राजन् which resorting to, a man, O King!
न प्रमाद्येत कर्हिचित् does not deviate, ever,
धावन् निमील्य वा नेत्रे running, closing or eyes,
न स्खलेत्-न पतेत्-इह does not falter, does not fall, here,

कायेन वाचा मनसेन्द्रियैर्वा बुद्ध्याऽऽत्मना वानुसृतस्वभावात् ।
करोति यद् यत् सकलं परस्मै नारायणायेति समर्पयेत्तत् ॥३६॥


कायेन वाचा मनसा-इन्द्रियै:-वा by body, speech, mind, senses, or,
बुद्ध्या-आत्मना वा- intellect, ego, or,
अनुसृत-स्वभावात् inherited nature,
करोति यत् यत् सकलम् does, what all,
परस्मै नारायणाय- to The Supreme Naaraayana
इति समर्पयेत्-तत् thus, offer that

भयं द्वितीयाभिनिवेशत: स्यादीशादपेतस्य विपर्ययोऽस्मृति: ।
तन्माययातो बुध आभजेत्तं भक्त्यैकयेशं गुरुदेवतात्मा ॥३७॥


भयम् द्वितीय-अभिनिवेशत: fear, by the other (the body etc.,) imposing
स्यात्-ईशात्-अपेतस्य is generated, from The Lord deviating,
विपर्यय:-अस्मृति: erroneous, loses memory,
तत्-मायया-अत: बुध: by His Maayaa, therefore, the wise,
आभजेत्-तम् भक्त्या-एकया- should worship Him, by devotion steady,
ईशम् गुरु-देवता-आत्मा The Lord, the preceptor, as deity and Self

अविद्यमानोऽप्यवभाति हि द्वयोर्ध्यातुर्धिया स्वप्नमनोरथौ यथा ।
तत् कर्मसङ्कल्पविकल्पकं मनो बुधो निरुन्ध्यादभयं तत: स्यात् ॥३८॥


अविद्यमान:-अपि-अवभाति not present even, seems like, (present)
हि द्वयो: ध्यातु:-धिया indeed, of duality, who dwell's upon in his mind,
स्वप्न-मनोरथौ यथा dream mental image like,
तत् कर्म-सङ्कल्प- therefore, of the actions intent
विकल्पकम् मन: बुध: indecisiveness, mind, the wise
निरुन्ध्यात्-अभयम् तत: स्यात् should control, fearlessness, then will be

श्रृण्वन् सुभद्राणि रथाङ्गपाणेर्जन्मानि कर्माणि च यानि लोके ।
गीतानि नामानि तदर्थकानि गायन् विलज्जो विचरेदसङ्ग: ॥३९॥


श्रृण्वन् सुभद्राणि रथाङ्ग-पाणे:- hearing of the auspicious, The discus
जन्मानि कर्माणि च births, deeds and
यानि लोके which in the world
गीतानि नामानि sung of the names,
तत्-अर्थकानि गायन् of His with reference, singing,
विलज्ज: विचरेत्-असङ्ग: un-inhibitated, should move unattached

एवंव्रत: स्वप्रियनामकीर्त्या जातानुरागो द्रुतचित्त उच्चै: ।
हसत्यथो रोदिति रौति गायत्युन्मादवन्नृत्यति लोकबाह्य: ॥४०॥


एवम्-व्रत: स्व-प्रिय- so vowing, own Beloved's
नाम-कीर्त्या जात-अनुराग: names chanting, developing love,
द्रुत-चित्त उच्चै: with melted heart, loudly
हसति-अथ: रोदिति laughs, then weeps,
रौति गायति-उन्माद-वत्- screams, sings, a possessed like
नृत्यति लोक-बाह्य: dances, worldly (behaviour) transgressing

खं वायुमग्निं सलिलं महीं च ज्योतींषि सत्त्वानि दिशो द्रुमादीन् ।
सरित्समुद्रांश्च हरे: शरीरं यत् किञ्च भूतं प्रणमेदनन्य: ॥४१॥


खम् वायुम्-अग्निम् सलिलम् the sky, air, fire, water,
महीम् च ज्योतींषि earth, and heavenly bodies,
सत्त्वानि दिश: द्रुम-आदीन् the cardinal directions, trees and others,
सरित्-समुद्रान्-च rivers, seas and
हरे: शरीरम् यत् किञ्च of Shree Hari the body, what ever
भूतम् प्रणमेत्-अनन्य: created, bows indiscriminately

भक्ति: परेशानुभवो विरक्तिरन्यत्र चैष त्रिक एककाल: ।
प्रपद्यमानस्य यथाश्नत: स्युस्तुष्टि: पुष्टि: क्षुदपायोऽनुघासम् ॥४२॥


भक्ति: परेश-अनुभव: devotion, of The Supreme Lord realization,
विरक्ति:-अन्यत्र aversion to other objects,
च-एष त्रिक एक-काल: and all this, the three, at one time,
प्रपद्यमानस्य यथा- for the one resigned (to The Lord), like,
अश्नत: स्यु:-तुष्टि: पुष्टि: for one who eats, there will be, satisfaction,
अश्नत: स्यु:-तुष्टि: पुष्टि: for one who eats, there will be, satisfaction, nourishment,
क्षुत्-अपाय:-अनुघासम् hunger satiated, with every morsel

इत्यच्युताङ्घ्रिं भजतोऽनुवृत्त्या भक्तिर्विरक्तिर्भगवत्प्रबोध: ।
भवन्ति वै भागवतस्य राजंस्तत: परां शान्तिमुपैति साक्षात् ॥४३॥


इति-अच्युत-अङ्घ्रिम् thus, of The Eternal Lord's feet
भजत:-अनुवृत्त्या भक्ति:- worshipping, uninterrupted, devotion,
विरक्ति:-भगवत्-प्रबोध: dispassion, The Lord's realization
भवन्ति वै भागवतस्य happen indeed, to the Lord's devotee,
राजन्-तत: पराम् O King! Then, highest
शान्तिम्-उपैति साक्षात् peace, attains directly
राजा-उवाच The King (Nimi) said -

अथ भागवतं ब्रूत यद्धर्मो यादृशो नृणाम् ।
यथा चरति यद् ब्रूते यैर्लिङ्गैर्भगवत्प्रिय: ॥४४॥


अथ भागवतम् ब्रूत now, of the devotees explain
यत्-धर्म: यादृश: नृणाम् what are the duties, what kind of people,
यथा चरति यत् ब्रूते how behaves, what speaks,
यै:-लिङ्गै:-भगवत्-प्रिय: by which signs to The Lord is dear
हरि:-उवाच - Shree Hari said -

सर्वभूतेषु य: पश्येद् भगवद्भावमात्मन: ।
भूतानि भगवत्यात्मन्येष भागवतोत्तम: ॥४५॥


सर्व-भूतेषु य: पश्येत् in all creatures, who sees,
भगवत्-भावम्-आत्मन: with The Lord's presence, like in the self,
भूतानि भगवति-आत्मनि-एष: the creatures, in The Lord, and in himself, this,
भागवत-उत्तम: devotee is the foremost

ईश्वरे तदधीनेषु बालिशेषु द्विषत्सु च ।
प्रेममैत्रीकृपोपेक्षा य करोति स मध्यम: ॥४६॥


ईश्वरे तत्-अधीनेषु in The Lord, in His protection,
बालिशेषु द्विषत्सु च to the ignorant, to the enemies, and
प्रेम-मैत्री-कृपा-उपेक्षा is loving, friendly, compassionate, indifferent
य: करोति स: मध्यम: who is, he is mediocre

अर्चायामेव हरये पूजां य: श्रद्धयेहते ।
न तद्भक्तेषु चान्येषु स भक्त: प्राकृत: स्मृत: ॥४७॥


अर्चायाम्-एव हरये पूजाम् in the worship to the idol, Shree Hari's worship
य: श्रद्धया-ईहते who with faith performs,
न तत्-भक्तेषु च-अन्येषु not in His devotees, and others,
स: भक्त: प्राकृत: स्मृत: that devotee ordinary is said to be

गृहीत्वापीन्द्रियैरर्थान् यो न द्वेष्टि न हृष्यति ।
विष्णोर्मायामिदं पश्यन् स वै भागवतोत्तम: ॥४८॥


गृहीत्वा-अपि-इन्द्रियै:-अर्थान् accepting even, by the senses their objects,
य: न द्वेष्टि न हृष्यति who does not rebel nor is delighted
विष्णो:-मायाम्-इदम् पश्यन् Vishnu's Maaya, this considering
स: वै भागवत-उत्तम: he surely devotee is the best

देहेन्द्रियप्राणमनोधियां यो जन्माप्ययक्षुद्भयतर्षकृच्छ्रै: ।
संसारधर्मैरविमुह्यमान: स्मृत्या हरेर्भागवतप्रधान: ॥४९॥


देह-इन्द्रिय-प्राण-मन: to body, senses, vital air, mind,
धियाम् य: जन्म-अप्यय- intellect, who, birth death,
क्षुत्-भय-तर्ष-कृच्छ्रै: hunger, fear, thirst, fatigue,
संसार-धर्मै:- the worldly properties,
अविमुह्यमान: स्मृत्या not over whelmed, by the remembrance
हरे:-भागवतप्रधान: of Shree Hari, is the devotee foremost

न कामकर्मबीजानां यस्य चेतसि सम्भव: ।
वासुदेवैकनिलय: स वै भागवतोत्तम: ॥५०॥


न काम-कर्म-बीजानाम् not of desires, actions' sprouts
यस्य चेतसि सम्भव: in whose mind are possible,
वासुदेव-एक-निलय: Vaasudeva, the only resort,
स: वै भागवतोत्तम: he surely is a devotee foremost

न यस्य जन्मकर्मभ्यां न वर्णाश्रमजातिभि: ।
सज्जतेऽस्मिन्नहंभावो देहे वै स हरे: प्रिय: ॥५१॥


न यस्य जन्म-कर्मभ्याम् not whose by birth, deeds,
न वर्ण-आश्रम-जातिभि: nor by grade, stage of life, or race
सञ्जते-अस्मिन्-अहम्-भाव: happens, in this, himself identify,
देहे वै स: हरे: प्रिय: in the body, surely, he is Shree Hari's beloved

न यस्य स्व: पर इति वित्तेष्वात्मनि वा भिदा ।
सर्वभूतसम: शान्त: स वै भागवतोत्तम: ॥५२॥


न यस्य स्व: पर इति not whose is mine and of the other, thus,
वित्तेषु-आत्मनि वा भिदा in wealth, body, or, discrimination,
सर्व-भूत-सम: शान्त: in all beings equal (looks upon), calm,
स: वै भागवत-उत्तम: he surely is the devotee foremost

त्रिभुवनविभवहेतवेऽप्यकुण्ठस्मृतिरजितात्मसुरादिभिर्विमृग्यात् ।
न चलति भगवत्पदारविन्दाल्लवनिमिषार्धमपि य: स वैष्णवाग्र्य: ॥५३॥


त्रिभुवन-विभव-हेतवे-अपि- of the three world's riches sake also,
अकुण्ठ-स्मृति:-अजित-आत्म- not lost memory of Invincible Lord, the minds
सुर-आदिभि:-विमृग्यात् by the gods, and others, seek,
न चलति भगवत्-पाद-अरविन्दात्- does not deviate from The Lord's feet lotus,
लव-निमिष-अर्धम्-अपि for half a moment's half also,
य: स: वैष्णव-अग्र्य: who, he is of Lord Vishnu's devotees' leading

भगवत उरुविक्रमाङ्घ्रिशाखानखमणिचन्द्रिकया निरस्ततापे ।
हृदि कथमुपसीदतां पुन: स प्रभवति चन्द्र इवोदितेऽर्कताप: ॥५४॥


भगवत उरु-विक्रम- of The Lord's big strides,
अङ्घ्रि-शाखा-नख-मणि- the feet's toe nails' gems
चन्द्रिकया निरस्त-तापे moonlight (like) disappearing of the heat,
हृदि कथम्-उपसीदताम् in the heart how can appear
पुन: स: प्रभवति again that, becomes,
चन्द्र इव-उदिते-अर्क-ताप: moon like having risen, the Sun's heat

विसृजति हृदयं न यस्य साक्षात्-हरिरवशाभिहितोऽप्यघौघनाश: ।
प्रणयरशनया धृताङ्घ्रिपद्म: स भवति भागवतप्रधान उक्त: ॥५५॥


विसृजति हृदयम् न यस्य abandons heart not whose,
साक्षात्-हरि:-अवशा-अभिहित:- Himself Shree Hari, helplessly uttered (the
अपि-अघ-औघ-नाश: also, sins multitudes demolisher
प्रणय-रशनया by the loves string
धृत-अङ्घ्रि-पद्म: held feet lotus,
स: भवति भागवत-प्रधान उक्त: he becomes, of the devotees the main is called
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां एकादश स्कन्धे द्वितीय: अध्याय: ॥२॥ Thus ends the second discourse in Book Eleven of the great and glorious

परस्य विष्णोरीशस्य मायिनामपि मोहिनीम् ।
मायां वेदितुमिच्छामो भगवन्तो ब्रुवन्तु न: ॥१॥


परस्य विष्णो:-ईशस्य of The Supreme Vishnu, The Lord,
राजा-उवाच - The King (Nimi) said -
मायिनाम्-अपि मोहिनीम् the great mystics even deluding,
मायाम् वेदितुम्-इच्छाम: Maayaa, to know desire,
भगवन्त: ब्रुवन्तु न: you, the divine ones, do tell us

नानुतृप्ये जुषन् युष्मद्वचो हरिकथामृतम् ।
संसारतापनिस्तप्तो मर्त्यस्तत्तापभेषजम् ॥२॥


न-अनुतृप्ये जुषन् युष्मत्- am not satiated, savouring your
वच: हरि-कथा-अमृतम् words of Shree Hari's story nectar
संसार-ताप-निस्तप्त: by the world's affliction suffering,
मर्त्य:-तत्-ताप-भेषजम् (for me) the mortal that suffering is antidote
अन्तरिक्ष उवाच - Antariksha said -

एभिर्भूतानि भूतात्मा महाभूतैर्महाभुज ।
ससर्जोच्चावचान्याद्य: स्वमात्रात्मप्रसिद्धये ॥३॥


एभि:-भूतानि भूतात्मा by these, the beings, of the beings' The Self
महा-भूतै:-महाभुज the gross elements, O strong armed One!
ससर्ज-उच्च-अवचानि-आद्य: created the great and the small, The Ancient
स्व-मात्र-आत्म-प्रसिद्धये for His own parts, the selves, emancipation

एवं सृष्टानि भूतानि प्रविष्ट: पञ्चधातुभि: ।
एकधा दशधाऽऽत्मानं विभजञ्जुषते गुणान् ॥४॥


एवम् सृष्टानि भूतानि thus created beings,
प्रविष्ट: पञ्च-धातुभि: entered by the five elements
एकधा दशधा-आत्मानम् in one, (mind) in ten parts, The Self,
विभजन्-जुषते गुणान् dividing, savours the Gunas

गुणैर्गुणान् स भुञ्जान आत्मप्रद्योतितै: प्रभु: ।
मन्यमान इदं सृष्टमात्मानमिह सज्जते ॥५॥


गुणै:-गुणान् स: भुञ्जान by the senses, the sense object, he enjoying,
आत्म-प्रद्योतितै: प्रभु: by the self illuminated, The Lord,
मन्यमान: इदम् सृष्टम्- understanding this created (body)
आत्मानम्-इह सज्जते as himself, here remains

कर्माणि कर्मभि: कुर्वन् सनिमित्तानि देहभृत् ।
तत्तत् कर्मफलं गृह्णन् भ्रमतीह सुखेतरम् ॥६॥


कर्माणि कर्मभि: कुर्वन् deeds by the organs of action, performing,
स-निमित्तानि देह-भृत् with motives, the embodied being,
तत्-तत् कर्म-फलम् गृह्णन् of those all actions results reaping,
भ्रमति-इह सुख-इतरम् revolves deluded, here, in happiness other than

इत्थं कर्मगतीर्गच्छन् बह्वभद्रवहा: पुमान् ।
आभूतसम्प्लवात् सर्गप्रलयावश्नुतेऽवश: ॥७॥


इत्थम् कर्म-गती:-गच्छन् thus, on the actions' resulted paths following
बहु-अभद्र-वहा: पुमान् many evils bringing, the person,
आभूत-सम्प्लवात् by the elements deluge
सर्ग-प्रलयौ-अश्नुते-अवश: creation and death experiences helplessly

धातूपप्लव आसन्ने व्यक्तं द्रव्यगुणात्मकम् ।
अनादिनिधन: कालो ह्यव्यक्तायापकर्षति ॥८॥


धातु-उपप्लव आसन्ने at the elements' dissolution imminent
व्यक्तम् द्रव्य-गुण-आत्मकम् the manifest, of matter and Gunas, consisting
अनादि-निधन: काल: beginning and endless Time,
हि-अव्यक्ताय-अपकर्षति indeed, to the unmanifest draws

शतवर्षा ह्यनावृष्टिर्भविष्यत्युल्बणा भुवि ।
तत्कालोपचितोष्णार्को लोकांस्त्रीन् प्रतपिष्यति ॥९॥


शत-वर्षा हि-अनावृष्टि:- hundred years of indeed draught
भविष्यति-उल्बणा भुवि will be dreadful on the earth,
तत्-काल-उपचित-ऊष्ण-अर्क: by that Time increased heat, the Sun
लोकान्-त्रीन् प्रतपिष्यति the worlds three badly heats

पातालतलमारभ्य सङ्कर्षणमुखानल: ।
दहन्नूर्ध्वशिखो विष्वग् वर्धते वायुनेरित: ॥१०॥


पाताल-तलम्-आरभ्य from the subterranean depths starting,
सङ्कर्षण-मुख-अनल: from Shesha's mouth fire
दहन्-ऊर्ध्व-शिख: विष्वग् burning high flames, the world eating,
वर्धते वायुना-ईरित: will arise by the wind propelled

सांवर्तको मेघगणो वर्षति स्म शतं समा: ।
धाराभिर्हस्तिहस्ताभिर्लीयते सलिले विराट् ॥११॥


सांवर्तक: मेघ-गण: the delusion causing clouds in hosts
वर्षति स्म शतम् समा: will rain, for hundred years
धाराभि:-हस्ति-हस्ताभि:- in streams like elephant trunks
लीयते सलिले विराट् submerging in water the huge (cosmos)

ततो विराजमुत्सृज्य वैराज: पुरुषो नृप ।
अव्यक्तं विशते सूक्ष्मं निरिन्धन इवानल: ॥१२॥


तत: विराजम्-उत्सृज्य then, the cosmic body, leaving,
वैराज: पुरुष: नृप the cosmic Person, (Brahmaa) O King!
अव्यक्तम् विशते सूक्ष्मम् in the Unmanifest (Brahman) merges subtle,
नि:-इन्धन इव-अनल: without fuel like the fire

वायुना हृतगन्धा भू: सलिलत्वाय कल्पते ।
सलिलं तद्धृतरसं ज्योतिष्ट्वायोपकल्पते ॥१३॥


वायुना हृत-गन्धा भू: by the wind snapped of the smell, the earth,
सलिलत्वाय कल्पते to wateriness is reduced,
सलिलम् तत्-हृत-रसम् water by that (wind) snapped of taste,
ज्योतिष्ट्वाय-उपकल्पते to fieriness is brought

हृतरूपं तु तमसा वायौ ज्योति: प्रलीयते ।
हृतस्पर्शोऽवकाशेन वायुर्नभसि लीयते ॥१४॥


हृत-रूपम् तु तमसा deprived of its form (colour) by the darkness
वायौ ज्योति: प्रलीयते in the wind the fire is merged,
हृत-स्पर्श:-अवकाशेन deprived of the touch, by ether,
वायु:-नभसि लीयते the wind in the ether merges

कालात्मना हृतगुणं नभ आत्मनि लीयते ।

इन्द्रियाणि मनो बुद्धि: सह वैकारिकैर्नृप ।
प्रविशन्ति ह्यहङ्कारं स्वगुणैरहमात्मनि ॥१५॥


काल-आत्मना हृत-गुणम् (ether) by The Time Spirit deprived of the quality
नभ: आत्मनि लीयते sound in the Self (ego) merges,
इन्द्रियाणि मन: बुद्धि: the senses mind and intellect,
सह वैकारिकै:-नृप with the activating deities, O King!
प्रविशन्ति हि-अहङ्कारम् enter indeed the ego,
स्व-गुणै:-अहम्-आत्मनि with its properties, the ego in The Self

एषा माया भगवत: सर्गस्थित्यन्तकारिणी ।
त्रिवर्णा वर्णितास्माभि: किं भूय: श्रोतुमिच्छसि ॥१६॥


एषा माया भगवत: this is Maayaa of The Lord,
सर्ग-स्थिति-अन्त-कारिणी creation, sustenance and annihilation causing,
त्रिवर्णा वर्णिता-अस्माभि: in three forms, described by us,
किम् भूय: श्रोतुम्-इच्छसि what again to hear do you want
राजा-उवाच - The King (Nimi) said -

यथैतामैश्वरीं मायां दुस्तरामकृतात्मभि: ।
तरन्त्यञ्ज: स्थूलधियो महर्ष इदमुच्यताम् ॥१७॥


यथा-एताम्-ऐश्वरीम् मायाम् in the manner in which this Lord's Maayaa,
दुस्तराम्-अकृत-आत्मभि: difficult to be crossed over, by uncontrolled minds,
तरन्ति-अञ्ज: स्थूल-धिय: may overcome, easily, dumb witted
महर्षे इदम्-उच्यताम् O Great sage! This do say
प्रबुद्ध उवाच - Prabuddha said -

कर्माण्यारभमाणाणां दु:खहत्यै सुखाय च ।
पश्येत् पाकविपर्यासं मिथुनीचारिणां नृणाम् ॥१८॥


कर्माणि-आरभमाणाणाम् of the actions performing
दु:ख-हत्यै सुखाय च to misery remove, and for happiness,
पश्येत् पाक-विपर्यासम् observe, the result opposite,
मिथुनी-चारिणाम् नृणाम् of sexual activities having people

नित्यार्तिदेन वित्तेन दुर्लभेनात्ममृत्युना ।
गृहापत्याप्तपशुभि: का प्रीति: साधितैश्चलै ॥१९॥


नित्य-आर्तिदेन वित्तेन by constant pain giving wealth
दुर्लभेन-आत्म-मृत्युना difficult to attain, self killing,
गृह-अपत्य-आप्त-पशुभि: house, progeny, kinsfolk, cattle,
का प्रीति: साधितै:-चलै: what attachment holding to, transient

एवं लोकं परं विद्यान्नश्वरं कर्मनिर्मितम् ।
सतुल्यातिशयध्वंसं यथा मण्डलवर्तिनाम् ॥२०॥


एवम् लोकम् परम् विद्यात्- so also, the region heavenly should know
नश्वरम् कर्म-निर्मितम् to be transient, by the action's results created,
स-तुल्य-अतिशय-ध्वंसम् in the equals is rivalry, sure destruction,
यथा मण्डल-वर्तिनाम् like in the groups' chieftains

तस्माद् गुरुं प्रपद्येत जिज्ञासु: श्रेय उत्तमम् ।
शाब्दे परे निष्णातं ब्रह्मण्युपशमाश्रयम् ॥२१॥


तस्माद् गुरुम् प्रपद्येत therefore, to the preceptor resort
जिज्ञासु: श्रेय उत्तमम् the inquisitive of the highest good,
शाब्दे परे निष्णातम् in the Vedas, the Supreme is versed,
ब्रह्मणि-उपशम-आश्रयम् in Brahman, self controlled, established

तत्र भागवतान् धर्मान् शिक्षेद् गुर्वात्मदैवत: ।
अमाययानुवृत्त्या यैस्तुष्येदात्माऽऽत्मदो हरि: ॥२२॥


तत्र भागवतान् धर्मान् there, of the devotees the ways of life
शिक्षेत् गुरु-आत्म-दैवत: should learn from Preceptor, as ones own self
अमायया-अनुवृत्त्या यै:-तुष्येत्- selflessly, by rendering service, by which may
आत्मा-आत्मद: हरि: The Self Himself Giver Shree Hari

सर्वतो मनसोऽसङ्गमादौ सङ्गं च साधुषु ।
दयां मैत्रीं प्रश्रयं च भूतेष्वद्धा यथोचितम् ॥२३॥


सर्वत: मनस:-असङ्गम्- from every thing, mind's detachment
आदौ सङ्गम् च साधुषु firstly, attachment to and to devotees
दयाम् मैत्रीम् प्रश्रयम् च compassion, friendliness, humility and
भूतेषु-अद्धा यथा-उचितम् to beings, as to person to person required

शौचं तपस्तितिक्षां च मौनं स्वाध्यायमार्जवम् ।
ब्रह्मचर्यमहिंसां च समत्वं द्वन्द्वसंज्ञयो: ॥२४॥


शौचम् तप:-तितिक्षाम् च purity, sacred duties, endurance and
मौनम् स्वाध्यायम्-आर्जवम् silence, self study, sincerity,
ब्रह्मचर्यम्-अहिंसाम् च continence, non-violence, and
समत्वम् द्वन्द्व-संज्ञयो: even-ness of mind in the event of dualities

सर्वत्रात्मेश्वरान्वीक्षां कैवल्यमनिकेतताम् ।
विविक्तचीरवसनं सन्तोषं येन केनचित् ॥२५॥


सर्वत्र-आत्म-ईश्वर-अन्वीक्षाम् everywhere, The Self, Ishvara seeing,
कैवल्यम्-अनिकेतताम् in solitude, possessing no dwelling,
विविक्त-चीर-वसनम् in pure rags or clothes,
सन्तोषम् येन केनचित् satisfied with what so ever (for food)

श्रद्धां भागवते शास्त्रेऽनिन्दामन्यत्र चापि हि ।
मनोवाक्कर्मदण्डं च सत्यं शमदमावपि ॥२६॥


श्रद्धाम् भागवते शास्त्रे faith in The Lord's scriptures,
निन्दाम्-अन्यत्र च-अपि हि without defaming others, and also surely
मन:-वाक्-कर्म-दण्डम् च of mind, speech, actions, control and
सत्यम् शम-दमौ-अपि truthful, control of senses and mind also

श्रवणं कीर्तनं ध्यानं हरेरद्भुतकर्मण: ।
जन्मकर्मगुणानां च तदर्थेऽखिलचेष्टितम् ॥२७॥


श्रवणम् कीर्तनम् ध्यानम् hearing of, chanting of, dwelling on
हरे:-अद्भुत-कर्मण: Shree Hari of wonderful deeds,
जन्म-कर्म-गुणानाम् च birth, exploits, excellences, and
तत्-अर्थे-अखिल-चेष्टितम् His sake for, all efforts

इष्टं दत्तं तपो जप्तं वृत्तं यच्चात्मन: प्रियम् ।
दारान् सुतान् गृहान् प्राणान् यत् परस्मै निवेदनम् ॥२८॥


इष्टम् दत्तम् तप: जप्तम् sacrifices, charity, austerities, repetition of name,
वृत्तम् यत्-च-आत्मन: प्रियम् righteous conduct, that and to oneself dear,
दारान् सुतान् गृहान् प्राणान् wives, sons, houses, life,
यत् परस्मै निवेदनम् that, to The Supreme offer

एवं कृष्णात्मनाथेषु मनुष्येषु च सौहृदम् ।
परिचर्यां चोभयत्र महत्सु नृषु साधुषु ॥२९॥


एवम् कृष्ण-आत्म-नाथेषु also, for whom Krishna is Self and Lord,
मनुष्येषु च सौहृदम् in those people devoted love,
परिचर्याम् च-उभयत्र service and to both, mobile and immobile,
महत्सु नृषु साधुषु the great, people, and saintly people

परस्परानुकथनं पावनं भगवद्यश: ।
मिथो रतिर्मिथस्तुष्टिर्निवृत्तिर्मिथ आत्मन: ॥३०॥


परस्पर-अनुकथनम् together converse about
पावनम् भगवत्-यश: the pure Lord's glories,
मिथ: रति:-मिथ:-तुष्टि:- together love, together be satisfied,
निवृत्ति:-मिथ: आत्मन: freed together, must realize the self

स्मरन्त: स्मारयन्तश्च मिथोऽघौघहरं हरिम् ।
भक्त्या सञ्जातया भक्त्या बिभ्रत्युत्पुलकां तनुम् ॥३१॥


स्मरन्त: स्मारयन्त:-च remembering reminding and
मिथो:-अघ-औघ-हरम् हरिम् mutually, sins' hoards destroyer Shree Hari
भक्त्या सञ्जातया भक्त्या by devotion generated, with devotion
बिभ्रति-उत्पुलकाम् तनुम् shines, raptures filling the body

क्वचिद् रुदन्त्यच्युतचिन्तया क्वचिद् हसन्ति नन्दति वदन्त्यलौकिका: ।
नृत्यन्ति गायन्त्यनुशीलयन्त्यजं भवन्ति तूष्णीं परमेत्य निर्वृता: ॥३२॥


क्वचिद् रुदन्ति-अच्युत-चिन्तया now weeping, in The Eternal's separation
क्वचिद् हसन्ति नन्दति sometimes, laugh, delighted,
वदन्ति-अलौकिका: speak supernaturally,
नृत्यन्ति गायन्ति- dance, sing,
अनुशीलयन्ति-अजम् भवन्ति imitate The Unborn, become
तूष्णीम् परम-एत्य निर्वृता: silent, The Supreme reached, relieved

इति भागवतान् धर्मान् शिक्षन् भक्त्या तदुत्थया ।
नारायणपरो मायामञ्जस्तरति दुस्तराम् ॥३३॥


इति भागवतान् धर्मान् thus, the Lord's righteous ways
शिक्षन् भक्त्या तत्-उत्थया learning, with devotion, by that generated,
नारायण-पर: मायाम्- Naaraayana's devotee Maayaa
अञ्ज:-तरति दुस्तराम् easily overcomes, the difficult to overcome
राजा-उवाच - The King (Nimi) said -

नारायणाभिधानस्य ब्रह्मण: परमात्मन: ।
निष्ठामर्हथ नो वक्तुं यूयं हि ब्रह्मवित्तमा: ॥३४॥


नारायण-अभिधानस्य Naaraayana named
ब्रह्मण: परमात्मन: of Brahman The Supreme Self,
निष्ठाम्-अर्हथ न: वक्तुम् the Ultimate reality are capable to us tell
यूयम् हि ब्रह्म-वित्तमा: you all indeed are Brahman realized
पिप्पलायन उवाच - Pippalaayan said -

स्थित्युद्भवप्रलयहेतुरहेतुरस्य यत् स्वप्नजागरसुषुप्तिषु सद् बहिश्च ।
देहेन्द्रियासुहृदयानि चरन्ति येन सञ्जीवितानि तदवेहि परं नरेन्द्र ॥३५॥


स्थिति-उद्भव-प्रलय- sustenance, creation, dissolution,
हेतु:-अहेतु:-अस्य यत् The Cause, without purpose, of His, that,
स्वप्न-जागर-सुषुप्तिषु in dreaming, waking and deep sleep
सद् बहि:-च (remains) inside and outside
देहे-इन्द्रिय-असु-हृदयानि the body, senses, vital air, heart,
चरन्ति येन सञ्जीवितानि animated by Whom enlivened,
तत्-अवेहि परम् नरेन्द्र That know The Supreme, O King!

नैतन्मनो विशति वागुत चक्षुरात्मा प्राणेन्द्रियाणि च यथानलमर्चिष: स्वा: ।
शब्दोऽपि बोधकनिषेधतयाऽऽत्ममूलमर्थोक्तमाह यदृते न निषेधसिद्धि: ॥३६॥


न-एतत्-मन: विशति वाक्-उत not this, mind, reaches, speech definitely,
चक्षु:-आत्मा प्राण-इन्द्रियाणि eyes, intellect, vital air, senses
च यथा-अनलम्-अर्चिष: स्वा: and like the fire, the sparks own,
शब्द:-अपि बोधक-निषेधतया- the Vedas also indicating by negating,
आत्म-मूलम्-अर्थ:-उक्तम्-आह of The Self positive assertion, states and says,
यत्-ऋते न निषेध-सिद्धि: which without, not negation is possible

सत्त्वं रजस्तम इति त्रिवृदेकमादौ सूत्रं महानहमिति प्रवदन्ति जीवम् ।
ज्ञानक्रियार्थफलरूपतयोरुशक्ति ब्रह्मैव भाति सदसच्च तयो: परं यत् ॥३७॥


सत्त्वम् रज:-तम इति Sattva, Rajas, Tamas, these
त्रि-वृत्-एकम्-आदौ three consisting, one (Prakriti) in the beginning,
सूत्रम् महान्-अहम्-इति Sutraatmaa, Mahat-tatva, Ahankaara, thus,
प्रवदन्ति जीवम् is said to be of Jeeva
ज्ञान-क्रिया-अर्थ-फल by knowledge, activity, senses, the objects
रूपतया-उरु-शक्ति conditioned, with great power
ब्रह्म-एव भाति Brahman only shines in
सत्-असत्-च तयो: परम् यत् the subtle and gross, of them beyond that which

नात्मा जजान न मरिष्यति नैधतेऽसौ न क्षीयते सवनविद् व्यभिचारिणां हि ।
सर्वत्र शश्वदनपाय्युपलब्धिमात्रं प्राणो यथेन्द्रियबलेन विकल्पितं सत् ॥३८॥


न-आत्मा जजान न मरिष्यति not Aatma was born, will not die
न-एधते-असौ न क्षीयते does not increase, does not decay
सवन-विद् व्यभिचारिणाम् हि witness like of the changing indeed,
सर्वत्र शश्वत्-अनपायि- is everywhere, eternal, pure consciousness,
उपलब्धि-मात्रम् प्राण: यथा appears only, the vital air, like,
इन्द्रिय-बलेन विकल्पितम् सत् by the senses' force, is imagined (as many)

अण्डेषु पेशिषु तरुष्वविनिश्चितेषु प्राणो हि जीवमुपधावति तत्र तत्र ।
सन्ने यदिन्द्रियगणेऽहमि च प्रसुप्ते कूटस्थ आशयमृते तदनुस्मृतिर्न: ॥३९॥


अण्डेषु पेशिषु तरुषु- in eggs, wombs, trees,
अविनिश्चितेषु प्राण: हि sweat borne, the vital air alone
जीवम्-उपधावति तत्र तत्र the Jeeva follows, here and there,
सन्ने यत्-इन्द्रिय-गणे- in deep sleep, that the senses,
अहमि च प्रसुप्ते कूटस्थ ego and sleeps, the indwelling
आशयम्-ऋते तत्-अनुस्मृति:-न: subtle (body) without, its memory is not to us

यर्ह्यब्जनाभचरणैषणयोरुभक्त्या चेतोमलानि विधमेद् गुणकर्मजानि ।
तस्मिन् विशुद्ध उपलभ्यत आत्मतत्त्वं साक्षाद् यथामलदृशो: सवितृप्रकाश: ॥४०॥


यर्हि-अब्जनाभ-चरण-एषणया- when The Lotus naveled Lord's feet's intense
उरु-भक्त्या चेत:-मलानि and deep devotion, of the mind impurities
विधमेद् गुण-कर्मजानि are burnt, of Gunas and actions born,
तस्मिन् विशुद्ध उपलभ्यते in that pure (mind) is gained
आत्म-तत्त्वम् साक्षाद् The Self Truth directly
यथा-अमल-दृशो: सवितृ-प्रकाश: like to the clear sighted the Sun's light
राजा-उवाच - The King (Nimi) said -

कर्मयोगं वदत न: पुरुषो येन संस्कृत: ।
विधूयेहाशु कर्माणि नैष्कर्म्यं विन्दते परम् ॥४१॥


कर्मयोगम् वदत न: of Karma Yoga do tell us
पुरुष: येन संस्कृत: man by which is educated,
विधूय-इह-आशु कर्माणि destroying, here, soon the actions
नैष्कर्म्यम् विन्दते परम् actionless ness enjoys Supreme

एवं प्रश्नमृषीन् पूर्वमपृच्छं पितुरन्तिके ।
नाब्रुवन् ब्रह्मण: पुत्रास्तत्र कारणमुच्यताम् ॥४२॥


एवम् प्रश्नम्-ऋषीन् पूर्वम्- such questions to the sages, before,
अपृच्छम् पितु:-अन्तिके I had asked, in father's front,
न-अब्रुवन् ब्रह्मण: पुत्रा:- did not say Brahmaa's sons,
तत्र कारणम्-उच्यताम् there the reason do say
आविर्होत्र उवाच - Aavirhotra said -

कर्माकर्मविकर्मेति वेदवादो न लौकिक: ।
वेदस्य चेश्वरात्मत्वात् तत्र मुह्यन्ति सूरय: ॥४३॥


कर्म-अकर्म-विकर्म-इति actions, wrong actions, transgressions of them
वेद-वाद: न लौकिक: are from Vedas to be known, they are not secular
वेदस्य च-ईश्वर-आत्मत्वात् of Vedas and from The Lord's Self
तत्र मुह्यन्ति सूरय: there, are confused the experts

परोक्षवादो वेदोऽयं बालानामनुशासनम् ।
कर्ममोक्षाय कर्माणि विधत्ते ह्यगदं यथा ॥४४॥


परोक्ष-वाद: वेद:-अयम् deeper meaning importing are Vedas this,
बालानाम्-अनुशासनम् for the ignorant discipline
कर्म-मोक्षाय कर्माणि from Karma's liberation, in action,
विधत्ते हि-अगदम् यथा is proposed, indeed medicine like

नाचरेद् यस्तु वेदोक्तं स्वयमज्ञोऽजितेन्द्रिय: ।
विकर्मणा ह्यधर्मेण मृत्योर्मृत्युमुपैति स: ॥४५॥


न-आचरेद् यस्तु वेद-उक्तम् does not act, he who by Vedas as directed
स्वयम्-अज्ञ:-अजित-इन्द्रिय: himself ignorant, un-controlled of senses,
विकर्मणा हि-अधर्मेण by the transgression indeed unrighteousness
मृत्यो:-मृत्युम्-उपैति स: from death to death gets, he

वेदोक्तमेव कुर्वाणो नि:सङ्गोऽर्पितमेश्वरे ।
नैष्कर्म्यां लभते सिद्धिं रोचनार्था फलश्रुति: ॥४६॥


वेद-उक्तम्-एव कुर्वाण: Veda prescribed only doing,
नि:सङ्ग:-अर्पितम्-ईश्वरे unattached, dedicated to The Lord
नैष्कर्म्याम् लभते सिद्धिम् in actionless ness gets expertise,
रोचन-अर्था फलश्रुति: for tempting purpose are fruits told

य आशु हृदयग्रन्थिं निर्जिहीर्षु: परात्मन: ।
विधिनोपचरेद् देवं तन्त्रोक्तेन च केशवम् ॥४७॥


य: आशु हृदय-ग्रन्थिम् who, soon, the heart's knot
निर्जिहीर्षु: परात्मन: wants to break, in The Supreme Soul
विधिना-उपचरेद् देवम् systematically should worship The Lord
तन्त्र-उक्तेन च केशवम् by Tantra prescribed and Keshava

लब्धानुग्रह आचार्यात् तेन सन्दर्शितागम: ।
महापुरुषमभ्यर्चेन्मूर्त्याभिमतयाऽऽत्मन: ॥४८॥


लब्ध-अनुग्रह आचार्यात् attaining the grace from the preceptor,
तेन सन्दर्शित-आगम: by him pointed out ways,
महा-पुरुषम्-अभ्यर्चेत्- The Supreme Person, should worship
मूर्त्या-अभिमतया-आत्मन: in the image, dear to own self

शुचि: सम्मुखमासीन: प्राणसंयमनादिभि: ।
पिण्डं विशोध्य संन्यासकृतरक्षोऽर्चयेद्-हरिम् ॥४९॥


शुचि: सम्मुखम्-आसीन: purified, in front seated,
प्राण-संयमन-आदिभि: by the vital air controlling, and other (practices)
पिण्डम् विशोध्य संन्यास- the main arteries cleaning, by ascertaining
कृत-रक्ष:-अर्चयेत्-हरिम् the safety (of the limbs), should worship Shree Hari

अर्चादौ हृदये चापि यथालब्धोपचारकै: ।
द्रव्यक्षित्यात्मलिङ्गानि निष्पाद्य प्रोक्ष्य चासनम् ॥५०॥


अर्च-आदौ हृदये च-अपि worshipping before, in the heart also,
यथा-लब्ध-उपचारकै: with as available materials
द्रव्य-क्षिति-आत्म-लिङ्गानि articles, earth, self, the image,
निष्पाद्य प्रोक्ष्य च-आसनम् fit for worship, by washing, and the seat

पाद्यादीनुपकल्प्याथ सन्निधाप्य समाहित: ।
हृदादिभि: कृतन्यासो मूलमन्त्रेण चार्चयेत् ॥५१॥


पाद्य-आदीन्-उपकल्प्य- the washing water and other things readying
अथ सन्निधाप्य समाहित: then, concentrate single minded,
हृद्-आदिभि: कृत-न्यास: in the heart and others, consecrating,
मूल-मन्त्रेण च-अर्चयेत् by the fundamental Mantra and should worship

साङ्गोपाङ्गां सपार्षदां तां तां मूर्तिं स्वमन्त्रत: ।
पाद्यार्घ्याचमनीयाद्यै: स्नानवासोविभूषणै: ॥५२॥


स-अङ्ग-उपाङ्गाम् स-पार्षदाम् with the limbs various, with the adjuncts,
ताम् ताम् मूर्तिम् स्व-मन्त्रत: all those images, with their Mantras
पाद्य-अर्घ्य-आचमनीय-आद्यै: by washing of feet water, washing of mouth etc.,
स्नान-वास:-विभूषणै: bathing, clothing ornaments adorning

गन्धमाल्याक्षतस्रग्भिर्धूपदीपोपहारकै: ।
साङ्गं सम्पूज्य विधिवत् स्तवै: स्तुत्वा नमेद्-हरिम् ॥५३॥


गन्ध-माल्य-अक्षत- with sandal paste, unbroken rice,
स्रग्भि:-धूप-दीप-उपहारकै: garlands, incense, lighted lamps, gifts,
साङ्गम् सम्पूज्य विधिवत् overall worshipping well, systematically,
स्तवै: स्तुत्वा नमेत्-हरिम् by chants chanting, should bow to Shree Hari

आत्मानं तन्मयं ध्यायन् मूर्तिं सम्पूजयेद्-हरे: ।
शेषामाधाय शिरसि स्वधाम्न्युद्वास्य सत्कृतम् ॥५४॥


आत्मानम् तत्-मयम् ध्यायन् oneself by Him permeated concentrating,
मूर्तिम् सम्पूजयेत्-हरे: the image should well worship of Shree Hari,
शेषाम्-आधाय शिरसि the offered relics placing on the head
स्व-धाम्नि-उद्वास्य सत्कृतम् on its place placing, end the good deed

एवमग्न्यर्कतोयादावतिथौ हृदये च य: ।
यजतीश्वरमात्मानमचिरान्मुच्यते हि स: ॥५५॥


एवम्-अग्नि-अर्क-तोय-आदौ- thus, in Fire, Sun, Water, and others,
अतिथौ हृदये च य: in guests, in the heart and, who
यजति-ईश्वरम्-आत्मानम्- worships The Lord, as ones self,
अचिरात्-मुच्यते हि स: before long is freed indeed is he
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां एकादश स्कन्धे तृतीय: अध्याय: ॥३॥ Thus ends the third discourse, in Book Eleven of the great and glorious

राजा-उवाच - King Nimi said -

यानि यानीह कर्माणि यैर्यै: स्वच्छन्दजन्मभि: ।
चक्रे करोति कर्ता वा हरिस्तानि ब्रुवन्तु न: ॥१॥


यानि यानि-इह कर्माणि those all, here, the deeds
यै:-यै: स्वच्छन्द-जन्मभि: by those wilful manifestations
चक्रे करोति कर्ता वा did, does, will do or,
हरि:-तानि ब्रुवन्तु न: Shree Hari, of them do tell us
द्रुमिल उवाच - Drumila said -

यो वा अनन्तस्य गुणाननन्ताननुक्रमिष्यन् स तु बालबुद्धि: ।
रजांसि भूमेर्गणयेत् कथञ्चित् कालेन नैवाखिलशक्तिधाम्न: ॥२॥


य: वा अनन्तस्य गुणान्- who, or of The Eternal Lord excellences
अनन्तान्-अनुक्रमिष्यन् endless counts,
स: तु बाल-बुद्धि: he indeed is immature minded
रजांसि भूमे:-गणयेत् कथञ्चित् dust particles of earth may count somehow
कालेन न-एव- in time, not even
अखिल-शक्ति-धाम्न: of endless power holding abode, (The Lord)

भूतैर्यदा पञ्चभिरात्मसृष्टै: पुरं विराजं विरचय्य तस्मिन् ।
स्वांशेन विष्ट: पुरुषाभिधानमवाप नारायण आदिदेव: ॥३॥


भूतै:-यदा पञ्चभि:- with the elements when, five,
आत्म-सृष्टै: पुरम् विराजम् by Himself created, the body Universe,
विरचय्य तस्मिन् creating in that
स्व-अंशेन विष्ट: by own part entered
पुरुष-अभिधानम्-अवाप Purusha' name acquired
नारायण आदि-देव: Naaraayana, The Primary Deity

यत्काय एष भुवनत्रयसन्निवेशो यस्येन्द्रियैस्तनुभृतामुभयेन्द्रियाणि ।
ज्ञानं स्वत: श्वसनतो बलमोज ईहा सत्त्वादिभि: स्थितिलयोद्भव आदिकर्ता ॥४॥


यत्-काय एष भुवन-त्रय- in Whose body this world three
सन्निवेश: यस्य-इन्द्रियै:- is placed, by Whose organs,
तनुभृताम्-उभय-इन्द्रियाणि of the embodied beings, both the senses,
ज्ञानम् स्वत: श्वसनत: Consciousness is Himself, from His breath
बलम्-ओज ईहा सत्त्व-आदिभि: is strength, valour, and activity, by Sattva and
बलम्-ओज ईहा सत्त्व-आदिभि: is strength, valour, and activity, by Sattva and others
स्थिति-लय-उद्भव आदि-कर्ता sustenance, dissolution and creation, is The
स्थिति-लय-उद्भव आदि-कर्ता sustenance, dissolution and creation, is The Primary Charter

आदावभूच्छतधृती रजसास्य सर्गे विष्णु: स्थितौ क्रतुपतिर्द्विजधर्मसेतु: ।
रुद्रोऽप्ययाय तमसा पुरुष: स आद्य इत्युद्भवस्थितिलया: सततं प्रजासु ॥५॥


आदौ-अभूत्-शतधृती रजसा- in the beginning, became Brahmaa by Rajas
अस्य सर्गे विष्णु: स्थितौ क्रतु-पति:- of its creation, Vishnu for sustenance, of
द्विज-धर्म-सेतु: for Braahmanas, righteousness continuity
रुद्र:-अपि-अयाय तमसा Rudra also for destruction, with Tamas
पुरुष: स: आद्य: इति- Purusha The Ancient, thus,
उद्भव-स्थिति-लया: creation, maintenance and destruction
सततं प्रजासु constantly in the created beings

धर्मस्य दक्षदुहितर्यजनिष्ट मूर्त्यां नारायणो नर ऋषिप्रवर: प्रशान्त: ।
नैष्कर्म्यलक्षणमुवाच चचार कर्म योऽद्यापि चास्त ऋषिवर्यनिषेविताङ्घ्रि: ॥६॥


धर्मस्य दक्ष-दुहितरि- of Dharma (the wife) Daksha's daughter
अजनिष्ट मूर्त्या नारायण: नर: was born from Moorti, Naaraayana Nara ,
ऋषि-प्रवर: प्रशान्त: the sages foremost, very tranquil
नैष्कर्म्य-लक्षणम्-उवाच of fruitless action the properties propounded,
चचार कर्म य:-अद्य-अपि and performed the actions Who, today even
च-आस्ते ऋषि-वर्य-निषेवित-अङ्घ्रि: are present by sages supreme served the feet

इन्द्रो विशङ्क्य मम धाम जिघृक्षतीति कामं न्ययुङ्क्त सगणं स बदर्युपाख्यम् ।
गत्वाप्सरोगणवसन्तसुमन्दवातै: स्त्रीप्रेक्षणेषुभिरविध्यदतन्महिज्ञ: ॥७॥


इन्द्र: विशङ्क्य Indra suspecting
मम धाम जिघृक्षति-इति 'My abode will usurp' thus,
मम धाम जिघृक्षति-इति
कामम् न्ययुङ्क्त सगणम् the god of love appointed with attendents
स: बदरी-उपाख्यम् he, to Badri named,
गत्वा-अप्सर:-गण- went with the celestial nymphs
वसन्त-सुमन्द-वातै: spring like soft breeze
स्त्री-प्रेक्षण-इषुभि:- by women's' side long glances' bows
अविध्यत्-अतन्-महिज्ञ: pierced, Cupid powers not knowing

विज्ञाय शक्रकृतमक्रममादिदेव: प्राह प्रहस्य गतविस्मय एजमानान् ।
मा भैष्ट भो मदन मारुत देववध्वो गृह्णीत नो बलिमशून्यमिमं कुरुध्वम् ॥८॥


विज्ञाय शक्र-कृतम्-अक्रमम्- aware of Indra's doing this misdeed,
आदि-देव: प्राह प्रहस्य The Ancient Deity said laughingly
गत-विस्मय एजमानान् unperturbed, to the trembling
मा भैष्ट भो मदन 'Do not be afraid, O Cupid!
मा भैष्ट भो मदन
मारुत देव-वध्व: Breeze! Celestial nymphs!
गृह्णीत न: बलिम्- accept our hospitality
अशून्यम्-इमम् कुरुध्वम् not vacant this do

इत्थं ब्रुवत्यभयदे नरदेव देवा: सव्रीडनम्रशिरस: सघृणं तमूचु: ।
नैतद् विभो त्वयि परेऽविकृते विचित्रं स्वारामधीरनिकरानतपादपद्मे ॥९॥


इत्थम् ब्रुवति-अभयदे so saying, giving fearlessness,
नर-देव देवा: The Nara Naaraayana Lords
सव्रीड-नम्र-शिरस: to with shame hung heads
सघृणम् तम्-ऊचु: to the merciful Them, (they) said,
न-एतद् विभो त्वयि 'Not this, O Glorious Ones! Your
न-एतद् विभो त्वयि
परे-अविकृते विचित्रम् beyond change, strange
स्वाराम-धीर-निकर- in self-revelling, steadfast sages' hosts
आनत-पाद-पद्मे bow to the feet lotus

त्वां सेवताम् सुरकृता बहवोऽन्तराया: स्वौको विलङ्घ्य परमं व्रजतां पदं ते ।
नान्यस्य बर्हिषि बलीन् ददत: स्वभागान् धत्ते पदं त्वमविता यदि विघ्नमूर्ध्नि ॥१०॥


त्वाम् सेवताम् सुरकृता: You serving, the gods
बहव:-अन्तराया: many, place obstacles
स्वौक: विलङ्घ्य the heavens crossing,
परमम् व्रजताम् पदम् ते The Supreme reaching Abode Yours'
न-अन्यस्य बर्हिषि not in the others', who by sacrifice
बलीन् ददत: स्व-भागान् oblations give their own shares,
धत्ते पदम् place feet (the devotees)
त्वम्-अविता यदि विघ्न-मूर्ध्नि You are Protector, if, on the obstacles' heads

क्षुत्तृट्त्रिकालगुणमारुतजैह्व्यशैश्न्यानस्मानपारजलधीनतितीर्य केचित् ।
क्रोधस्य यान्ति विफलस्य वशं पदे गोर्मज्जन्ति दुश्चरतपश्च वृथोत्सृजन्ति ॥११॥


क्षुत्-तृट्-त्रि-काल-गुण- hunger thirst, of the three Time's properties,
मारुत-जैह्व्य-शैश्न्यान्-अस्मान्- the air, palate, sexual urge, us
अपार-जलधीन्-अतितीर्य केचित् the endless ocean, having crossed, some,
क्रोधस्य यान्ति विफलस्य of anger become fruitless
वशम् पदे गो:-मज्जन्ति victims, in the hoofs marks of the cows fall
दुश्चर-तप:-च वृथा-उत्सृजन्ति difficult austerities, and needlessly give up

इति प्रगृणतां तेषां स्त्रियोऽत्यद्भुतदर्शना: ।
दर्शयामास शुश्रूषां स्वर्चिता: कुर्वतीर्विभु: ॥१२॥


इति प्रगृणताम् तेषाम् thus, as prayed, they,
स्त्रिय:-अति-अद्भुत-दर्शना: women, very wonderful to look at
दर्शयामास शुश्रूषाम् displayed, in service
स्वर्चिता: कुर्वती:-विभु: well adorned, giving, The Almighty

ते देवानुचरा दृष्ट्वा स्त्रिय: श्रीरिव रूपिणी: ।
गन्धेन मुमुहुस्तासां रूपौदार्यहतश्रिय: ॥१३॥


ते देव-अनुचरा: दृष्ट्वा they, of the god the attendents, seeing
स्त्रिय: श्री:-इव रूपिणी: women Laxmi like beautiful,
गन्धेन मुमुहु:-तासाम् by the fragrance enchanted, their,
रूप-औदार्य-हत-श्रिय: by beauty surpassing, fainted looks

तानाह देवदेवेश: प्रणतान् प्रहसन्निव ।
आसामेकतमां वृङ्ध्वं सवर्णां स्वर्गभूषणाम् ॥१४॥


तान्-आह देव-देवेश: to them said, The Lord of the lords,
प्रणतान् प्रहसन्-इव to the bowing, laughingly,
आसाम्-एकतमाम् वृङ्ध्वम् among them, one choose
सवर्णाम् स्वर्ग-भूषणाम् like them, of the heavens a jewel

ओमित्यादेशमादाय नत्वा तं सुरवन्दिन: ।
उर्वशीमप्सर:श्रेष्ठां पुरस्कृत्य दिवं ययु: ॥१५॥


ओम्-इति-आदेशम्-आदाय 'Amen' thus the command undertaking,
ओम्-इति-आदेशम्-आदाय
नत्वा तम् सुर-वन्दिन: bowing to Him, of Indra's the attendents
उर्वशीम्-अप्सर:श्रेष्ठाम् Urvashi, of the celestial nymphs the best
पुरस्कृत्य दिवम् ययु: following to the heaven went

इन्द्रायानम्य सदसि शृण्वतां त्रिदिवौकसाम् ।
ऊचुर्नारायणबलं शक्रस्तत्रास विस्मित: ॥१६॥


इन्द्राय-आनम्य सदसि for Indra bowing in the court,
शृण्वताम् त्रि-दिव-औकसाम् in hearing of three worlds' heavenly beings
ऊचु:-नारायण-बलम् said about Naaraayana's power
शक्र:-तत्र-आस विस्मित: Indra by that remained astonished

हंसस्वरूप्यवददच्युत आत्मयोगं दत्त: कुमार ऋषभो भगवान् पिता न: ।
विष्णु: शिवाय जगतां कलयावतीर्णस्तेनाहृता मधुभिदा श्रुतयो हयास्ये ॥१७॥


हंस-स्वरूपी-अवदत्-अच्युत: Swan form in, taught The Immortal
आत्म-योग दत्त: कुमार the Self knowledge, Dattatreya, Sanatkumaaras,
ऋषभ: भगवान् पिता न: Rishabha, The Lord, our father,
विष्णु: शिवाय जगताम् Vishnu for the good of the worlds,
कलया-अवतीर्ण:-तेन-आहृता: in parts descending, by them recovered
मधुभिदा श्रुतय: हय-आस्ये from Madhu killing, the Vedas in horses' face

गुप्तोऽप्यये मनुरिलौषधयश्च मात्स्ये क्रौडे हतो दितिज उद्धरताम्भस: क्ष्माम् ।
कौर्मे धृतोऽद्रिरमृतोन्मथने स्वपृष्ठे ग्राहात् प्रपन्नमिभराजममुञ्चदार्तम् ॥१८॥


गुप्त:-अप्यये मनु:-इला- rescued, at deluge, Manu, the earth,
औषधय:-च मात्स्ये क्रौडे हत: and the plants, in The Fish, in the Boar, killed
दितिज उद्धरत-अम्भस: क्ष्माम् the demon, lifting from the waters the earth
कौर्मे धृत:-अद्रि:-अमृत-उन्मथने in the Tortoise, upheld the mountain, at nectar
कौर्मे धृत:-अद्रि:-अमृत-उन्मथने in the Tortoise, upheld the mountain, at nectar churning,
स्व-पृष्ठे ग्राहात् प्रपन्नम्- on own back, from the alligator the resort seeking
इभ-राजम्-अमुञ्चत्-आर्तम् elephant king, rescued distressed

संस्तुवन्तोऽब्धिपतिताञ्छ्रमणानृषींश्च शक्रं च वृत्रवधतस्तमसि प्रविष्टम् ।
देवस्त्रियोऽसुरगृहे पिहिता अनाथा जघ्नेऽसुरेन्द्रमभयाय सतां नृसिंहे ॥१९॥


संस्तुवन्त:-अब्धि-पतितान्- the praising, in ocean fallen,
श्रमणान्-ऋषीन्-च शक्रम् च emancipated sages and, Indra and
वृत्र-वध:-तमसि प्रविष्टम् by Vritra's killing, in darkness (of Braahminicide)
वृत्र-वध:-तमसि प्रविष्टम् by Vritra's killing, in darkness (of Braahminicide) entered
देव-स्त्रिय:-असुर-गृहे पिहिता: the celestial women in the demon's house
देव-स्त्रिय:-असुर-गृहे पिहिता: the celestial women in the demon's house imprisoned,
अनाथा: जघ्ने-असुरेन्द्रम्- helpless, killed the demon king
अभयाय सताम् नृसिंहे for the fearlessness of the noble, in Nrisimha descent

देवासुरे युधि च दैत्यपतीन् सुरार्थे हत्वान्तरेषु भुवनान्यदधात् कलाभि: ।
भूत्वाथ वामन इमामहरद् बले: क्ष्मां याच्ञाच्छलेन समदाददिते: सुतेभ्य: ॥२०॥


देव-असुरे युधि च दैत्य-पतीन् in the gods' and demons battle and the demons'
देव-असुरे युधि च दैत्य-पतीन् in the gods' and demons battle and the demons' chiefs,
सुर-अर्थे हत्वा-अन्तरेषु for the gods' sake, killed, in the Manvantaras
भुवनानि-अदधात् कलाभि: the worlds protected by part incarnations,
भूत्वा-अथ वामन इमाम्-अहरद् becoming then Vaamana, this took away
बले: क्ष्माम् याच्ञा-छलेन from Bali the earth, by alms pretext
समदात्-अदिते: सुतेभ्य: gave to Aditi's sons

नि:क्षत्रियामकृत गां च त्रि:सप्तकृत्वो रामस्तु हैहयकुलाप्ययभार्गवाग्नि: ।
सोऽब्धिं बबन्ध दशवक्त्रमहन् सलङ्कं सीतापतिर्जयति लोकमलघ्नकीर्ति: ॥२१॥


नि:क्षत्रियाम्-अकृत गाम् च devoid of Kshatriyas rendered the earth and
त्रि:-सप्त-कृत्व: राम:-तु thrice seven (twenty one) times, Parashuraama,
त्रि:-सप्त-कृत्व: राम:-तु thrice seven (twenty one) times, Parashuraama, indeed,
हैहय-कुल-अप्यय-भार्गव-अग्नि: Haihaya race to destruct, of the Bhaargava',
हैहय-कुल-अप्यय-भार्गव-अग्नि: Haihaya race to destruct, of the Bhaargava', fire like
स:-अब्धिम् बबन्ध दश-वक्त्रम्-अहन् He, the ocean Enbridge, ten headed Raavana
स:-अब्धिम् बबन्ध दश-वक्त्रम्-अहन् He, the ocean Enbridge, ten headed Raavana killed
स-लङ्कम् सीता-पति:-जयति with Lankaa, Sita's spouse Rama is victorious
लोक-मल-घ्न-कीर्ति: the worlds' sins destroyer, famed

भूमेर्भरावतरणाय यदुष्वजन्मा जात: करिष्यति सुरैरपि दुष्कराणि ।
वादैर्विमोहयति यज्ञकृतोऽतदर्हान् शूद्रान् कलौ क्षितिभुजो न्यहनिष्यदन्ते ॥२२॥


भूमे:-भर-अवतरणाय earth's burden, to remove,
यदुषु-अजन्मा जात: in the Yadus, The Unborn will be born
करिष्यति सुरै:-अपि दुष्कराणि will act like by gods' also incapable of
वादै:-विमोहयति यज्ञ-कृत- by arguments will confuse the sacrifice performing
अतदर्हान् शूद्रान् कलौ unqualified Shudras, in Kali age,
क्षितिभुज: न्यहनिष्यत्-अन्ते the kings will kill in the end

एवं विधानि कर्माणि जन्मानि च जगत्पते: ।
भूरीणि भूरियशसो वर्णितानि महाभुज ॥२३॥


एवम् विधानि कर्माणि such types of deeds
जन्मानि च जगत्पते: descents and of The Universe's Lord
भूरीणि भूरि-यशस: glorious of the glorious famed Lord
वर्णितानि महाभुज are described, O Mighty armed One!
श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां एकादशस्कन्धे: चतुर्थोऽध्याय: ॥४॥ Thus ends the fourth discourse in Book Eleven of the great and glorious

राजा-उवाच - The King (Nimi) said -

भगवन्तं हरिं प्रायो न भजन्त्यात्मवित्तमा: ।
तेषामशान्तकामानां का निष्ठाऽविजितात्मनाम् ॥१॥


भगवन्तम् हरिम् प्राय: The Lord Shree Hari, generally
न भजन्ति-आत्मवित्तमा: do not worship, O Self-realized sages!
तेषाम्-अशान्त-कामानाम् का their, of insatiate desires,
निष्ठा-अविजित-आत्मनाम् what state is of the uncontrolled Selves
चमस उवाच - Chamasa said -

मुखबाहूरुपादेभ्य: पुरुषस्याश्रमै: सह ।
चत्वारो जज्ञिरे गुणैर्विप्रादय: पृथक् ॥२॥


मुख-बाहू:-उरु-पादेभ्य: from mouth, arms, thighs, and feet,
पुरुषस्य-आश्रमै: सह of The Supreme Purusha, Aashramas with,
चत्वार: जज्ञिरे गुणै:- four created, by the Gunas
विप्र-आदय: पृथक् Braahmanas and others separately

य एषां पुरुषं साक्षादात्मप्रभवमीश्वरम् ।
न भजन्त्यवजानन्ति स्थानाद् भ्रष्टा: पतन्त्यध: ॥३॥


य: एषाम् पुरुषम् साक्षात्- who, This Purusha, directly
आत्म-प्रभवम्-ईश्वरम् of self the Progenitor, The Lord,
न भजन्ति-अवजानन्ति does not worship, ignores,
स्थानाद् भ्रष्टा: पतन्ति-अध: from position is displaced, falls downwards

दूरेहरिकथा: केचिद् दूरेचाच्युतकीर्तना: ।
स्त्रिय: शूद्रादयश्चैव तेऽनुकम्प्या भवादृशाम् ॥४॥


दूरे-हरि-कथा: केचिद् far from Shree Hari's stories, some,
दूरे-च-अच्युत-कीर्तना: far and from The Immortal's names singing,
स्त्रिय: शूद्र-आदय:-च-एव women and Shudras, others and also
ते-अनुकम्प्या भवान्-दृशाम् they mercy deserve of the You like

विप्रो राजन्यवैश्यौ च हरे: प्राप्ता: पदान्तिकम् ।
श्रौतेन जन्मनाथापि मुह्यन्त्याम्नायवादिन: ॥५॥


विप्र:-राजन्य-वैश्यौ च Braahmanas, Kshatriyas, Vaishyas, and
हरे: प्राप्ता: पद-अन्तिकम् of Shree Hari reach the feet near to
श्रौतेन जन्मना-अथ-अपि by rituals, by birth, then also
मुह्यन्ति-आम्नाय-वादिन: are confused by the Vedas declarations

कर्मण्यकोविदा: स्तब्धा मूर्खा: पण्डितमानिन: ।
वदन्ति चाटुकान् मूढा यया माध्व्या गिरोत्सुका: ॥६॥


कर्मणि-अकोविदा: स्तब्धा: in actions, the secret not knowing, stupefied,
मूर्खा: पण्डित-मानिन: dumb, learned considering
वदन्ति चाटुकान् मूढा: speak sweet talks, the foolish,
यया माध्व्या: गिर-उत्सुका: by honeyed words enchanted

रजसा घोरसङ्कल्पा कामुका अहिमन्यव: ।
दाम्भिका मानिन: पापा विहसन्त्यच्युतप्रियान् ॥७॥


रजसा घोर-सङ्कल्पा: by Rajas, terrific deeds deciding to do,
कामुका अहि-मन्यव: yearning for sense pleasures, snake like temper
दाम्भिका: मानिन: पापा: hypocrites arrogant sinful
विहसन्ति-अच्युत-प्रियान् sneer at The Immortal Lords' devotees

वदन्ति तेऽन्योऽन्यमुपासितस्त्रियो गृहेषु मैथुन्यपरेषु चाशिष: ।
यजन्त्यसृष्टान्नविधानदक्षिणं वृत्त्यै परं घ्नन्ति पशूनतद्विद: ॥८॥


वदन्ति ते-अन्य:-अन्यम्- speak, they to each other
उपासित-स्त्रिय: गृहेषु adoring the women in the houses,
मैथुन्य-परेषु च-आशिष: sexual pleasure given to, and desires to fulfil
यजन्ति-असृष्ट-अन्न sacrifice, without giving food,
विधान-दक्षिणम् वृत्त्यै the system, fees, for satisfaction
परम् घ्नन्ति पशून्- only kill the animals
अ-तत्-विद: not that (sin) knowing

श्रिया विभूत्याभिजनेन विद्यया त्यागेन रूपेण बलेन कर्मणा ।
जातस्मयेनान्धधिय: सहेश्वरान् सतोऽवमन्यन्ति हरिप्रियान् खला: ॥९॥


श्रिया विभूत्या-अभिजनेन with wealth, power, birth,
विद्यया त्यागेन learning, charity,
रूपेण बलेन कर्मणा good looks, strength, actions
जात-स्मयेन-अन्ध-धिय: generated arrogance, blinded in mind,
सह-ईश्वरान् सत:-अवमन्यन्ति with The Lord, the saints disregard
हरि-प्रियान् खला: of Shree Hari's beloveds, the rogues

सर्वेषु शश्वत्तनुभृत्स्ववस्थितं यथा खमात्मानमभीष्टमीश्वरम् ।
वेदोपगीतं च न शृण्वतेऽबुधा मनोरथानां प्रवदन्ति वार्तया ॥१०॥


सर्वेषु शश्वत्-तनु-भृत्सु- in all, eternally, the embodied beings
अवस्थितम् यथा खम्- is present, like the sky
आत्मानम्-अभीष्टम्-ईश्वरम् the Self, worthy of pursuit, The Almighty Lord,
वेद-उपगीतम् च न शृण्वते- by the Vedas declared and do not heed,
अबुधा: मनोरथानाम् the fools, of desires
प्रवदन्ति वार्तया speak in conversations

लोके व्यवायामिषमद्यसेवा नित्यास्तु जन्तोर्न हि तत्र चोदना ।
व्यवस्थितिस्तेषु विवाहयज्ञसुराग्रहैरासु निवृत्तिरिष्टा ॥११॥


लोके व्यवाय-आमिष- people in sexual pleasure, meat eating,
मद्य-सेवा नित्य-अस्तु liquor drinking, is naturally inclined,
जन्तो:-न हि तत्र चोदना of the beings not indeed there is a rule
व्यवस्थिति:-तेषु a rule in those,
विवाह-यज्ञ-सुराग्रहै:- in marriage, sacrifice, Sautramani sacrifice,
आसु निवृत्ति:-इष्टा of these, abstinence is desired

धनं च धर्मैकफलं यतो वै ज्ञानं सविज्ञानमनुप्रशान्ति ।
गृहेषु युञ्जन्ति कलेवरस्य मृत्युं न पश्यन्ति दुरन्तवीर्यम् ॥१२॥


धनम् च धर्म-एक-फलम् wealth and of Dharma is the only fruit (use)
यत: वै ज्ञानम् from which indeed is knowledge,
सविज्ञानम्-अनु-प्रशान्ति with direct realization, then supreme peace
गृहेषु युञ्जन्ति in household use (it)
कलेवरस्य मृत्युम् of the body the death
न पश्यन्ति दुरन्त-वीर्यम् do not see, the unavoidable

यद् ध्राणभक्षो विहित: सुरायास्तथा पशोरालभनं न हिंसा ।
एवं व्यवाय: प्रजया न रत्या इमं विशुद्धं न विदु: स्वधर्मम् ॥१३॥


यद् ध्राण-भक्ष: विहित: that, to smell, for drinking is not allowed
सुराया:-तथा of the liquor, and
पशो:-आलभनम् न हिंसा of the animal touch not killing,
एवं व्यवाय: प्रजया also, having sex for progeny
न रत्या इमम् विशुद्धम् not for enjoyment, this pure
न विदु: स्व-धर्मम् do not know own Dharma

ये त्वनेवंविदोऽसन्त: स्तब्धा: सदभिमानिन: ।
पशून् द्रुह्यन्ति विस्रब्धा: प्रेत्य खादन्ति ते च तान् ॥१४॥


ये तु-अनेवम्-अविद:-असन्त: who, indeed, this pure, do not know, are ignorant,
स्तब्धा: सत्-अभिमानिन: unaware, saints proclaiming,
पशून् द्रुह्यन्ति विस्रब्धा: animals kill, cheated,
प्रेत्य खादन्ति ते च तान् after death, eat they, (the animals) them

द्विषन्त: परकायेषु स्वात्मानं हरिमीश्वरम् ।
मृतके सानुबन्धेऽस्मिन् बद्धस्नेहा: पतन्त्यध: ॥१५॥


द्विषन्त: पर-कायेषु being hostile towards other bodies,
स्व-आत्मानम् हरिम्-ईश्वरम् own Self, Shree Hari The Almighty,
मृतके सानुबन्धे-अस्मिन् to the mortal relations this,
बद्ध-स्नेहा: पतन्ति-अध: with ties of affection, fall hell wards

ये कैवल्यमसम्प्राप्ता ये चातीताश्च मूढताम् ।
त्रैवर्गिका ह्यक्षणिका आत्मानं घातयन्ति ते ॥१६॥


ये कैवल्यम्-असम्प्राप्ता those who liberation have not achieved,
ये च-अतीता:-च मूढताम् who and have passed ignorance,
त्रैवर्गिका हि-अक्षणिका the threefold, indeed the short lived,
आत्मानम् घातयन्ति ते themselves kill they

एत आत्महनोऽशान्ता अज्ञाने ज्ञानमानिन: ।
सीदन्त्त्यकृतकृत्या वै कालध्वस्तमनोरथा: ॥१७॥


एते आत्म-हन:-अशान्ता: these, Self destroyers, unpeaceful,
अज्ञाने ज्ञान-मानिन: in ignorance wisdom asserting,
सीदन्ति-अकृत-कृत्या: वै suffer for having not accomplished, indeed,
काल-ध्वस्त मनोरथा: by Time shattered desired aims

हित्वात्यायासरचिता गृहापत्यसुहृच्छ्रिय: ।
तमो विशन्त्यनिच्छन्तो वासुदेवपराङ्मुखा: ॥१८॥


हित्वा-अति-आयास-रचिता giving up, with great effort procured
गृह-अपत्य-सुहृद्-श्रिय: house, children, friends and wealth
तम: विशन्ति-अनिच्छन्त: in darkness fall, unwillingly
वासुदेव-पराङ्-मुखा: to Vaasudeva averse
राजा-उवाच- The King (Nimi) said -

कस्मिन् काले स भगवान् किं वर्ण: कीदृशो नृभि: ।
नाम्ना वा केन विधिना पूज्यते तदिहोच्यताम् ॥१९॥


कस्मिन् काले स: भगवान् in which ages, He, The Lord,
किम् वर्ण: कीदृश: नृभि: in which colour, what form, by men
नाम्ना वा केन विधिना by name or which by rites
पूज्यते तत्-इह-उच्यताम् is worshipped, that now do say
करभाजन उवाच - Karabhaajana said -

कृतं त्रेता द्वापरं च कलिरित्येषु केशव: ।
नानावर्णाभिधाकारो नानैव विधिनेज्यते ॥२०॥


कृतम् त्रेता द्वापरम् च in Satyuga, Tretaa, Dwaapara and
कलि:-इति-एषु केशव: Kali, this in these, Keshava
नाना-वर्ण-अभिधा-आकार: in various colours, names and forms,
नाना-एव विधिना-इज्यते various and rituals is worshipped

कृते शुक्लश्चतुर्बाहुर्जटिलो बल्कलाम्बर: ।
कृष्णाजिनोपबीताक्षान् विभ्रद् दण्डकमण्डलू ॥२१॥


कृते शुक्ल:-चतु:-बाहु:- in Kritayuga, fair, four armed,
जटिल: बल्कल-अम्बर: matted locks, bark clad,
कृष्ण-अजिन-उपबीत-अक्षान् dark deer skin, sacred thread, Rudraaksha,
विभ्रद् दण्ड-कमण्डलू flaunting staff and Kamandalu

मनुष्यास्तु तदा शान्ता निर्वैरा: सुहृद: समा: ।
यजन्ति तपसा देवं शमेन च दमेन च ॥२२॥


मनुष्या:-तु तदा शान्ता: the people also then are peaceful,
निर्वैरा: सुहृद: समा: are without enemies, friendly, and equal minded,
यजन्ति तपसा देवम् worship by austerities The Lord
शमेन च दमेन च by control of mind and senses

हंस: सुपर्णो वैकुण्ठो धर्मो योगेश्वरोऽमल: ।
ईश्वर: पुरुषोऽव्यक्त: परमात्मेति गीयते ॥२३॥


हंस: सुपर्ण: वैकुण्ठ: Hansa, Suparna, Vaikuntha,
धर्म: योगेश्वर:-अमल: Dharma, Yogeshvara, Amala,
ईश्वर: पुरुष:-अव्यक्त: Ishvara, Purusha, Avyakta,
परमात्मा-इति गीयते Parmaatma, thus is called

त्रेतायां रक्तवर्णोऽसौ चतुर्बाहुस्त्रिमेखल: ।
हिरण्यकेशस्त्रय्यात्मा स्रुक्स्रुवाद्युपलक्षण: ॥२४॥


त्रेतायाम् रक्त-वर्ण:-असौ in Tretaa yuga, crimson coloured, He,
चतु:-बाहु:-त्रि-मेखल: four armed, three cords wearing,
हिरण्य-केश:-त्रयी-आत्मा golden hair, three (Vedas) soul
स्रुक्-स्रुव-आदि-उपलक्षण: Sruka and Sruva, and other wielding

तं तदा मनुजा देवं सर्वदेवमयं हरिम् ।
यजन्ति विद्यया त्रय्या धर्मिष्ठा ब्रह्मवादिन: ॥२५॥


तम् तदा मनुजा: देवम् Him, at that time, the people The Lord,
सर्व-देव-मयम् हरिम् of all gods embodiment, Shree Hari
यजन्ति विद्यया त्रय्या worship by the knowledge of three (Vedas)
धर्मिष्ठा: ब्रह्म-वादिन: pious, Vedas' teachers

विष्णुर्यज्ञ: पृश्निगर्भ: सर्वदेव उरुक्रम: ।
वृषाकपिर्जयन्तश्च उरुगाय इतीर्यते ॥२६॥


विष्णु:-यज्ञ: पृश्निगर्भ: Vishnu, Yagya, Prishnigarbha,
सर्वदेव: उरुक्रम: Sarvadeva, Urukrama,
वृषाकपि:-जयन्त:-च Vrishaakapi, Jayanta and
उरुगाय इति-ईर्यते Urugaaya thus is called

द्वापरे भगवाञ्छ्याम: पीतवासा निजायुध: ।
श्रीवत्सादिभिरङ्कैश्च लक्षणैरुपलक्षित: ॥२७॥


द्वापरे भगवान्-श्याम: in Dwaapara, The Lord, dark brown
पीत-वासा निज-आयुध: in yellow clothed, own weapons wields,
श्रीवत्स-आदिभि:-अङ्कै:-च with ShreeVats and others Kaustubha and
लक्षणै:-उपलक्षित: marks marked

तं तदा पुरुषं मर्त्या महाराजोपलक्षणम् ।
यजन्ति वेदतन्त्राभ्यां परं जिज्ञासवो नृप ॥२८॥


तम् तदा पुरुषम् मर्त्या: Him, then, The Purush, the mortal men
महाराज-उपलक्षणम् monarch characterizing
यजन्ति वेद-तन्त्राभ्याम् worship with Veda and Tantric methods
परम् जिज्ञासव: नृप very inquisitive, O King!

नम: वासुदेवाय नम: सङ्कर्षणाय च ।
प्रद्युम्नायानिरुद्धाय तुभ्यं भगवते नम: ॥२९॥


नम: वासुदेवाय Salutations to Vasudeva,
नम: सङ्कर्षणाय च salutations to Sankarshana, and
प्रद्युम्नाय-अनिरुद्धाय to Pradyumna, Aniruddha
तुभ्यम् भगवते नम: You two Lords salutations

नारायणाय ऋषये पुरुषाय महात्मने ।
विश्वेश्वराय विश्वाय सर्वभूतात्मने नम: ॥३०॥


नारायणाय ऋषये to Naaraayana the sage,
पुरुषाय महात्मने The Purush Supreme Self,
विश्व-ईश्वराय विश्वाय of the universe The Ruler, universe embodied,
सर्व-भूत-आत्मने नम: of all the beings the Self, salutations

इति द्वापर उर्वीश स्तुवन्ति जगदीश्वरम् ।
नानातन्त्रविधानेन कलावपि यथा शृणु ॥३१॥


इति द्वापरे उर्वीश thus, in Dwaapara, O King!
स्तुवन्ति जगत्-ईश्वरम् extol of the universe The Lord
नाना-तन्त्र-विधानेन by various Tantric rituals
कलौ-अपि यथा शृणु in Kali also how hear

कृष्णवर्णं त्विषाकृष्णं साङ्गोपाङ्गास्त्रपार्षदम् ।
यज्ञै: सङ्कीर्तनप्रायैर्यजन्ति हि सुमेधस: ॥३२॥


कृष्ण-वर्णम् त्विषा-कृष्णम् dark complexioned, by lustre, Krishna
स-अङ्ग-उपाङ्ग-अस्त्र-पार्षदम् with limbs adorned, wielding weapons, with
स-अङ्ग-उपाङ्ग-अस्त्र-पार्षदम् with limbs adorned, wielding weapons, with attendents,
यज्ञै: सङ्कीर्तन-प्रायै:- by sacrifices and chanting mostly,
यजन्ति हि सुमेधस: worship indeed, the wise

ध्येयं सदा परिभवघ्नमभीष्टदोहं तीर्थास्पदं शिवविरिञ्चिनुतं शरण्यम् ।
भृत्यार्तिहं प्रणतपाल भवाब्धिपोतं वन्दे महापुरुष ते चरणारविन्दम् ॥३३॥


ध्येयम् सदा परिभव-घ्नम्- to be meditated upon, always, of all defeats The
अभीष्ट-दोहम् तीर्थ-आस्पदम् desired boons Yielder, of holy places The Focus
शिव-विरिञ्चि-नुतम् शरण्यम् by Shiva and Brahmaa extolled, worthy as a resort,
भृत्य-आर्ति-हन् प्रणत-पाल of servants' sorrows Dispeller, of surrendered,
भृत्य-आर्ति-हन् प्रणत-पाल of servants' sorrows Dispeller, of surrendered, Protector,
भव-अब्धि-पोतम् of the mundane existence ocean, the Boat,
वन्दे महा-पुरुष ते चरण-अरविन्दम् I bow, O Supreme Person! at Your feet lotuses

त्यक्त्वा सुदुस्त्यजसुरेप्सितराज्यलक्ष्मीं धर्मिष्ठ आर्यवचसा यदगादरण्यम् ।
मायामृगं दयितयेप्सितमन्वधावद् वन्दे महापुरुष ते चरणारविन्दम् ॥३४॥


त्यक्त्वा सु-दुस्त्यज-सुर-ईप्सित- forsaking the very difficult to give up, by
राज्य-लक्ष्मीम् धर्मिष्ठ royal fortune, O Righteous Person!
आर्य-वचसा यत्-अगात्-अरण्यम् By revered (father's) words, in that went to the
आर्य-वचसा यत्-अगात्-अरण्यम् By revered (father's) words, in that went to the forest,
माया-मृगम् दयितया-ईप्सितम्- the illusory deer, by beloved wife, sought,
अन्वधावद् वन्दे महापुरुष ran after, I bow, O Supreme Purush
ते चरण-अरविन्दम् to Your lotus feet

एवं युगानुरूपाभ्यां भगवान् युगवर्तिभि: ।
मनुजैरिज्यते राजन् श्रेयसामीश्वरो हरि: ॥३५॥


एवम् युग-अनुरूपाभ्याम् in this manner, in ages according to name and form
भगवान् युग-वर्तिभि: The Lord, with the ages changing
मनुजै:-इज्यते राजन् people, is worshipped, O King!
श्रेयसाम्-ईश्वर: हरि: of the blessings The Bestower, Shree Hari

कलिं सभाजयन्त्यार्या गुणज्ञा: सारभागिन: ।
यत्र सङ्कीर्तनेनैव सर्व: स्वार्थोऽभिलभ्यते ॥३६॥


कलि सभाजयन्ति-आर्या: Kali appreciate, the noble
गुण-ज्ञा: सार-भागिन: worth knowers, the essence picking up,
यत्र सङ्कीर्तनेन्-एव where by chanting alone
सर्व: स्वार्थ:-अभिलभ्यते all own desires are fulfilled

न ह्यत: परमो लाभो देहिनां भ्राम्यतामिह ।
यतो विन्देत परमां शान्तिं नश्यति संसृति: ॥३७॥


न हि-अत: परम: लाभ: not indeed from this is more supreme benefit
देहिनाम् भ्राम्यताम्-इह for the embodied, lost here,
यत: विन्देत परमाम् शान्तिम् from which gain highest peace,
नश्यति संसृति: and ends birth and death

कृतादिषु प्रजा राजन् कलाविच्छन्ति सम्भवम् ।
कलौ खलु भविष्यन्ति नारायणपरायणा: ॥३८॥


कृत-आदिषु प्रजा राजन् in Krita and other (ages) people, O King!
कलौ-इच्छन्ति सम्भवम् in Kali desire to be born
कलौ खलु भविष्यन्ति in Kali surely will be
नारायण-परायणा: Naaraayana devotees

क्वचित् क्वचिन्महाराज द्रविडेषु च भूरिश: ।
ताम्रपर्णी नदी यत्र कृतमाला पयस्विनी ॥३९॥


क्वचित् क्वचित्-महाराज here and there, O Great King!
द्रविडेषु च भूरिष: in Dravida, and mostly
ताम्रपर्णी नदी यत्र Taamraparnee river where
कृतमाला पयस्विनी Kritamaalaa Payasvani

कावेरी च महापुण्या प्रतीची च महानदी ।

ये पिबन्ति जलं तासां मनुजा मनुजेश्वर ।
प्रायो भक्ता भगवति वासुदेवेऽमलाशया: ॥४०॥


कावेरी च महा-पुण्या Kaaveri and the highly auspicious,
प्रतीची च महा-नदी Prateechi and the great river,
ये पिबन्ति जलम् तासाम् those who drink the water theirs'
मनुजा: मनुजेश्वर people, O peoples' Ruler!
प्राय: भक्ता: भगवति generally are devotees of The Lord
वासुदेवे-अमल-आशया: Vaasudeva with flawless devotion

देवर्षिभूताप्तनृणां पितृणां न किङ्करो नायमृणी च राजन् ।
सर्वात्मना य: शरणं शरण्यं गतो मुकुन्दं परिहृत्य कर्तम् ॥४१॥


देव-ऋषि-भूत-आप्त-नृणाम् of gods, sages, living beings, dear people,
पितृणाम् न किङ्कर: the manes, not is servant
न-अयम्-ऋणी च राजन् nor this is indebted and O King!
सर्व-आत्मना य: शरणम् whole heartedly who is surrendered
शरण्यम् गत: मुकुन्दम् to the protection seeks of Mukunda,
परिहृत्य कर्तम् renouncing all obligations

स्वपादमूलं भजत: प्रियस्य त्यक्तान्यभावस्य हरि: परेश: ।
विकर्म यच्चोत्पतितं कथञ्चिद् धुनोति सर्व हृदि सन्निविष्ट: ॥४२॥


स्व-पाद-मूलम् भजत: Own feet soles worshipper
प्रियस्य त्यक्त-अन्य-भावस्य of the beloved, forsaken all other attachments
हरि: परेश: Shee Hari, The Supreme Lord
विकर्म यत्-च-उत्पतितम् sin if also commits,
कथञ्चिद् धुनोति सर्व somehow, washes off all
हृदि सन्निविष्ट: in (his) heart enshrined
नारद उवाच - Naarada said -

धर्मान् भागवतानित्थं श्रुत्वा मिथिलेश्वर: ।
जायन्तेयान् मुनीन् प्रीत: सोपाध्यायो ह्यपूजयत् ॥४३॥


धर्मान् भागवतान्-इत्थम् of the righteous paths, of The Lord, thus,
श्रुत्वा मिथिलेश्वर: hearing, the Mithilaa King, (Nimi)
जायन्तेयान् मुनीन् प्रीत: of Jayanti born the sages(nine), delighted,
स:-उपाध्याय: हि-अपूजयत् he with the priests, indeed worshipped

ततोऽन्तर्दधिरे सिद्धा: सर्वलोकस्य पश्यत: ।
राजा धर्मानुपातिष्ठन्नवाप परमां गतिम् ॥४४॥


तत:-अन्त:-दधिरे सिद्धा: then, vanished out of sight, the learned sages,
सर्व-लोकस्य पश्यत: as all the people looked on,
राजा धर्मान्-उपातिष्ठन्- the king, the righteous paths following
अवाप परमाम् गतिम् attained the supreme goal

त्वमप्येतान् महाभाग धर्मान् भागवताञ्छ्रुतान् ।
आस्थित: श्रद्धया युक्तो नि:सङ्गो यास्यसे परम् ॥४५॥


त्वम्-अपि-एतान् महाभाग Yourself also, these, O highly blessed!
धर्मान् भागवतान्-श्रुतान् The righteous paths, of The Lord, heard,
आस्थित: श्रद्धया युक्त: following, with faith having
नि:सङ्ग: यास्यसे परम् unattached, will reach the highest (goal)

युवयो: खलु दम्पत्योर्यशसा पूरितं जगत् ।
पुत्रतामगमद् यद् वां भगवानीश्वरो हरि: ॥४६॥


युवयो: खलु दम्पत्यो:- of you both, indeed, the couple
यशसा पूरितम् जगत् by the fame is filled the world
पुत्रताम्-अगमत् यत् वाम् son hood attained, in that of you both
भगवान्-ईश्वर: हरि: The Lord Almighty Shree Hari

दर्शनालिङ्गनालापै: शयनासनभोजनै: ।
आत्मा वां पावित: कृष्णे पुत्रस्नेहं प्रकुर्वतो: ॥४७॥


दर्शन-आलिङ्गन्-आलापै: by the sight, embrace, talk,
शयन-आसन-भोजनै: sleep, sitting, feeding
आत्मा वाम् पावित: soul yours' will be pure,
कृष्णे पुत्र-स्नेहम् प्रकुर्वतो: in Krishna, paternal love cherishing

वैरेण यं नृपतय: शिशुपालपौण्ड्रशाल्वादयो गतिविलासविलोकनाद्यै: ।
ध्यायन्त आकृतधिय: शयनासनादौ तत्साम्यमापुरनुरक्तधियां पुन: किम् ॥४८॥


वैरेण यम् नृपतय: by animosity, Whom, the kings
शिशुपाल-पौण्ड्र-शाल्व-आदय: Shishupaala, Paundra, Shaalva and others,
गति-विलास-विलोकन-आद्यै: by gait, graceful movements, glances, and others
ध्यायन्त: आकृत-धिय: शयन-आसन- remembering, form in mind, in sleeping sitting
आदौ तत्-साम्यम्-आपु:- and others, His sameness attained
अनुरक्त-धियाम् पुन: किम् of the affectionate minded, again what

मापत्यबुद्धिमकृथा: कृष्णे सर्वात्मनीश्वरे ।
मायामनुष्यभावेन गूढैश्वर्ये परेऽव्यये ॥४९॥


मा-अपत्य-बुद्धिम्-अकृथा: do not, son's feeling, have
कृष्णे सर्व-आत्मन्-ईश्वरे in Krishna, of all the Souls, The Lord,
माया-मनुष्य-भावेन by the illusory mortal man in disguise,
गूढ-ऐश्वर्ये परे-अव्यये concealed in sport, The Beyond, The Immortal

भूभारासुरराजन्यहन्तवे गुप्तये सताम् ।
अवतीर्णस्य निर्वृत्यै यशो लोके वितन्यते ॥५०॥


भूभार-असुर-राजन्य- earth's burden demon kings to kill
हन्तवेगुप्तये सताम् for protection of the noble,
अवतीर्णस्य निर्वृत्यै descended for the liberation
यश: लोके वितन्यते fame in the world is spread
श्री शुक उवाच - Shree Shuka said -

एतच्छ्रुत्वा महाभागो वसुदेवोऽतिविस्मित: ।
देवकी च महाभागा जहतुर्मोहमात्मन: ॥५१॥


एतत्-श्रुत्वा महाभाग: this hearing, the highly blessed
वसुदेव:-अति-विस्मित: Vasudeva was very surprised,
देवकी च महाभागा Devaki and highly fortunate
जहतु:-मोहम्-आत्मन: shed illusion of themselves

इतिहासमिमं पुण्यं धारयेद् य: समाहित: ।
स विधूयेह शमलं ब्रह्मभूयाय कल्पते ॥५२॥


इतिहासम्-इमम् पुण्यम् story this sacred
धारयेद् य: समाहित: holds whoever with concentration,
स: विधूय-इह शमलम् he, shaking off here, the sins,
ब्रह्म-भूयाय कल्पते for Brahma one-ness, qualifies
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां
एकादशस्कन्धे पञ्चम: अध्याय: ॥५॥

श्री शुक उवाच - Shree Shuka said -

अथ ब्रह्माऽऽत्मजैर्देवै: प्रजेशैरावृतोऽभ्यगात् ।
भवश्च भूतभव्येशो ययौ भूतगणैर्वृत: ॥१॥


अथ ब्रह्मा-आत्मजै:-देवै: then, Brahmaa with his sons the sages,
प्रजेशै:-आवृत:-अभ्यगात् the lords of creation, surrounded went,
भव:-च भूत-भव्य-ईश: Shiva and of present and future The Lord,
ययौ भूतगणै:-वृत: went, by the ghosts' hosts surrounded

इन्द्रो मरुद्भिर्भगवानादित्या वसवोऽश्विनौ ।
ऋभवोऽङ्गिरसो रुद्रा विश्वे साध्याश्च देवता: ॥२॥


इन्द्र: मरुद्भि:-भगवान्- Indra, with the Maruts, lord
आदित्या: वसव:-अश्विनौ Aadityas, the Vasus, the two Ashwins,
ऋभव:-अङ्गिरस: रुद्रा: Ribhus, Angirasa, Rudras,
विश्वे साध्या:-च देवता: the Vishvedevas, Saadhyaas, and the gods

गन्धर्वाप्सरसो नागा: सिद्धचारणगुह्यका: ।
ऋषय: पितरश्चैव सविद्याधरकिन्नरा: ॥३॥


गन्धर्व-अप्सरस: नागा: the Gandharvas, Apsaras, Naagas,
सिद्ध-चारण-गुह्यका: Siddhas, Chaaranaas, Guhyakas,
ऋषय: पितर:-च-एव the sages, manes, and also,
स-विद्याधर-किन्नरा: with the Vidyaadharas, and Kinnaras

द्वारकामुपसंजग्मु: सर्वे कृष्णदिदृक्षव: ।

वपुषा येन भगवान् नरलोकमनोरम: ।
यशो वितेने लोकेषु सर्वलोकमलापहम् ॥४॥


द्वारकाम्-उपसंजग्मु: to Dwaarakaa went
सर्वे कृष्ण-दिदृक्षव: all Krishna wanting to meet
वपुषा येन भगवान् by the form which The Lord
नर-लोक-मनोरम: for the human beings enchanting
यश: वितेने लोकेषु glory spread, in the universe,
सर्व-लोक-मल-अपहम् of all the worlds sins destroyer

तस्यां विभ्राजमानायां समृद्धायां महर्द्धिभि: ।
व्यचक्षतावितृप्ताक्षा: कृष्णमद्भुतदर्शनम् ॥५॥


तस्याम् विभ्राजमानायाम् in there, resplendent,
समृद्धायाम् महत्-ऋद्धिभि: prosperous, with great wealth,
व्यचक्षत्-अवितृप्त-अक्षा: saw with insatiate eyes,
कृष्णम्-अद्भुत-दर्शनम् Krishna, of wonderful looks

स्वर्गोद्यानोपगैर्माल्यैश्छादयन्तो यदूत्तमम् ।
गीर्भिश्चित्रपदार्थाभिस्तुष्टुवुर्जगदीश्वरम् ॥६॥


स्वर्ग-उद्यान-उपगै:-माल्यै:- heaven garden plucked (flowers) garlands
छादयन्त: यदु-उत्तमम् covering the Yadus' scion,
गीर्भि:-चित्र-पद-अर्थाभि:- with words various hymns and meanings
तुष्टुवु:-जगत्-ईश्वरम् propitiated The Universe's Lord
देवा: ऊचु: - The gods said -

नता: स्म ते नाथ पदारविन्दं बुद्धीन्द्रियप्राणमनोवचोभि: ।
यच्चिन्त्यतेऽन्तर्हृदि भावयुक्तैर्मुमुक्षुभि: कर्ममयोरुपाशात् ॥७॥


नता: स्म ते नाथ (we) are bowed, to Your O Lord!
पद-अरविन्दम् feet lotuses,
बुद्धि-इन्द्रिय-प्राण-मन:-वचोभि: with reasons, senses, body, mind and speech
यत्-चिन्त्यते-अन्त:-हृदि which meditate in their hearts
भाव-युक्तै:-मुमुक्षुभि: with devotion, seeking deliverance
कर्म-मय-उरु-पाशात् from Karma generated shackles

त्वं मायया त्रिगुणयाऽऽत्मनि दुर्विभाव्यं व्यक्तं सृजस्यवसि लुम्पसि तद्गुणस्थ: ।
नैतैर्भवानजित कर्मभिरज्यते वै यत् स्वे सुखेऽव्यवहितेऽभिरतोऽनवद्य: ॥८॥


त्वम् मायया त्रिगुणया-आत्मनि You by Maayaa of three Gunas, in Yourself,
दुर्विभाव्यम् व्यक्तम् सृजसि- unfathomable, manifested (universe) create,
अवसि लुम्पसि तत्-गुण-स्थ: preserve and destroy, in those Gunas presiding,
न एतै:-भवान्-अजित कर्मभि:- not by these, You, O Invincible Lord! by actions
अज्यते वै यत् स्वे सुखे- are tainted, indeed, in that, in own Bliss
अव्यवहिते-अभिरत:-अनवद्य: unobscured remain absorbed, unblemished

शुद्धिर्नृणां न तु तथेड्य दुराशयानां विद्याश्रुताध्ययनदानतप: क्रियाभि: ।
सत्त्वात्मनामृषभ ते यशसि प्रवृद्धसच्छ्रद्धया श्रवणसम्भृतया यथा स्यात् ॥९॥


शुद्धि:-नृणाम् न तु तथा-ईड्य purification of people, not thus, O praiseworthy
दुराशयानाम् विद्या-श्रुत- of impure minded, by knowledge, scriptures
अध्ययन-दान-तप: क्रियाभि: study, charity austerities, rituals,
सत्त्व-आत्मनाम्-ऋषभ ते of the pure souled, O Supreme Lord! Your
यशसि प्रवृद्ध-सत्-श्रद्धया glory increasing, with genuine faith
श्रवण-सम्भृतया यथा स्यात् hearing constantly as becomes

स्यान्नस्तवाङ्घ्रिरशुभाशयधूमकेतु: क्षेमाय यो मुनिभिरार्द्रहृदोह्यमान: ।
य: सात्वतै: समविभूतय आत्मवद्भिर्व्यूहेऽर्चित: सवनश: स्वरतिक्रमाय ॥१०॥


स्यात्-न:-तव-अङ्घ्रि:- may be, for us Your feet
अशुभ-आशय-धूमकेतु: for evil longings missile
क्षेमाय य: मुनिभि:- for the well being which by the sages
आर्द्र-हृद-ऊह्यमान: in (their) soft hearts are carried,
य: सात्वतै: समविभूतय: which by the devotees for the same glories
आत्मवद्भि:-व्यूहे-अर्चित: by the Self knowers, in order, worshipped
सवनश: स्व:-अतिक्रमाय three times a day, for heaven transcending

यश्चिन्त्यते प्रयतपाणिभिरध्वराग्नौ त्रय्या निरुक्तविधिनेश हविर्गृहीत्वा ।
अध्यात्मयोग उत योगिभिरात्ममायां जिज्ञासुभि: परमभागवतै: परीष्ट: ॥११॥


य:-चिन्त्यते प्रयत-पाणिभि:- who contemplates, steady handed
अध्वर-अग्नौ त्रय्या-निरुक्त- in sacrificial fire, by the three Vedas
विधिना-ईश हवि:-गृहीत्वा procedure, O Lord! Oblation holding,
अध्यात्म-योग उत in realization of The Soul's yoga, surely,
योगिभि:-आत्म-मायाम् by the yogis, The Spirit (veiling) Maayaa
जिज्ञासुभि: परम-भागवतै: परीष्ट: inquisitive, by great devotees, The Supreme
जिज्ञासुभि: परम-भागवतै: परीष्ट: inquisitive, by great devotees, The Supreme Lord

पर्युष्टया तव विभो वनमालयेयं संस्पर्धिनी भगवती प्रतिपत्निवच्छ्री: ।
य: सुप्रणीतममुयार्हणमाददन्नो भूयात् सदाङ्घ्रिरशुभाशयधूमकेतु: ॥१२॥


पर्युष्टया तव विभो by the unfresh, Your O Almighty Lord,
वनमालया-इयम् संस्पर्धिनी the garland, this, vies,
भगवती प्रतिपत्निवत्-श्री: with The Goddess, a co-wife like, Shree
य: सुप्रणीतम्-अमुया-अर्हणम्- Who well worshipped by this, the worship
आददत्-न: भूयात् सदा-अङ्घ्रि:- accept, to us, may be always the feet,
अशुभ-आशय-धूमकेतु: of evil tendencies the fire missile

केतुस्त्रिविक्रमयुतस्त्रिपतत्पताको यस्ते भयाभयकरोऽसुरदेवचम्वो: ।
स्वर्गाय साधुषु खलेष्वितराय भूमन् पाद: पुनातु भगवन् भजतामघं न: ॥१३॥


केतु:-त्रि-विक्रम-युत: fire missile, three steps containing
त्रि-पतत्-पताक: य:-ते three falling flags, that Your
भय-अभय-कर:- fear fearlessness causing,
असुर-देव-चम्वो: for the Asuras and gods' armies,
स्वर्गाय साधुषु for heaven for the noble
खलेषु-इतराय भूमन् for the wicked otherwise, O Omnipresent!
पाद: पुनातु भगवन् feet may purify O Almighty!
भजताम्-अघम् न: of the worshippers' sins ours

नस्योतगाव इव यस्य वशे भवन्ति ब्रह्मादयस्तनुभृतो मिथुरर्द्यमाना: ।
कालस्य ते प्रकृतिपूरुषयो: परस्य शं नस्तनोतु चरण: पुरुषोत्तमस्य ॥१४॥


नस्योत-गाव: इव यस्य वशे by nose stringed bull like, in Whose control
भवन्ति ब्रह्मा-आदय:- become Brahmaa and other
तनु-भृत: मिथु:-अर्द्यमाना: embodied beings, mutually tormenting,
कालस्य ते प्रकृति-पूरुषयो: of Time (Spirit) You, of Prakriti and Purusha
परस्य शम् न:-तनोतु beyond, peace to us may bring
चरण: पुरुषोत्तमस्य the feet of The Person Supreme

अस्यासि हेतुरुदयस्थितिसंयमानामव्यक्तजीवमहतामपि कालमाहु: ।
सोऽयं त्रिणाभिरखिलापचये प्रवृत्त: कालो गभीररय उत्तमपूरुषस्त्वम् ॥१५॥


अस्य-असि हेतु:-दय-स्थिति- of this, (universe) are the cause, of creation,
उसंयमानाम्-अव्यक्त-जीव- and destruction, of Prakriti, Purusha,
महताम्-अपि कालम्-आहु: and Mahat-tatvas also, Time are called,
स:-अयम् त्रि-नाभि:-अखिल- That this by three navels, of the whole
अपचये प्रवृत्त: काल: गभीर-रय to destruct engaged, Time of imperceptible
अपचये प्रवृत्त: काल: गभीर-रय to destruct engaged, Time of imperceptible speed
उत्तम-पूरुष:-त्वम् The Supreme Person, You

त्वत्त: पुमान् समधिगम्य यया स्ववीर्यं धत्ते महान्तमिव गर्भममोघवीर्य: ।
सोऽयं तयानुगत आत्मन आण्डकोशं हैमं ससर्ज बहिरावरणैरुपेतम् ॥१६॥


त्वत्त: पुमान् समधिगम्य यया from You, the Spirit, deriving by which (Maayaa)
स्व-वीर्यम् धत्ते महान्तम्- own power holds in the Mahat-tatva
इव गर्भम्-अमोघ-वीर्य: as if, the seed of unfailing energy
स:-अयम् तया-अनुगत: that this (Mahat-tatva) by Her (Maayaa) followed,
आत्मन: आण्ड-कोशम् हैमम् from its own self the egg shell golden
ससर्ज बहि:-आवरणै:-उपेतम् produced, with the out layers enveloped

तत्तस्थुषश्च जगतश्च भवानधीशो यन्माययोत्थगुणविक्रिययोपनीतान् ।
अर्थाञ्जुषन्नपि हृषीकपते न लिप्तो येऽन्ये स्वत: परिहृतादपि बिभ्यति स्म ॥१७॥


तत्-तस्थुष:-च जगत:-च that of the immobile and the mobile
भवान्-अधीश: यत्-मायया- You are The Ruler, because by Maayaa
उत्थ-गुण-विक्रियय-उपनीतान् brought about the Gunas', modifications attained
अर्थान्-जुषन्-अपि हृषीकपते senses, enjoying also, O Lord of the senses!
न लिप्त: ये-अन्ये स्वत: are not effected, those others, by themselves
परिहृतात्-अपि बिभ्यति स्म having given up also, afraid are of

स्मायावलोकलवदर्शितभावहारिभ्रूमण्डलप्रहितसौरतमन्त्रशौण्डै: ।
पत्न्यस्तु षोडशसहस्रमनङ्गवाणैर्यस्येन्द्रियं विमथितुं करणैर्न विभ्व्य: ॥१८॥


स्माय-अवलोक-लव-दर्शित- by smiles, glances sidelong flaunting,
भाव-हारि-भ्रू-मण्डल- by senses stealing, eyebrows both
प्रहित-सौरत-मन्त्र-शौण्डै: sending amorous messages, talks mature,
पत्न्य:-तु षोडश-सहस्रम्- the wives indeed sixteen thousand
अनङ्ग-वाणै:-यस्य-इन्द्रियम् by Cupid's arrows, Whose senses
विमथितुम् करणै:-न विभ्व्य: to shake by the senses' charms were not able

विभ्व्यस्तवामृतकथोदवहास्त्रिलोक्या: पादावनेजसरित: शमलानि हन्तुम् ।
आनुश्रवं श्रुतिभिरङ्घ्रिजमङ्गसङ्गैस्तीर्थद्वयं शुचिषदस्त उपस्पृशन्ति ॥१९॥


विभ्व्य:-तव-अमृत-कथा- capable, (are) Your nectar like stories,
उदवहा:-त्रि-लोक्या: पाद- rivers like, the three worlds, by feet
अवनेज-सरित: शमलानि हन्तुम् washed water river (Gangaa) the sins to destroy
आनुश्रवम् श्रुतिभि:-अङ्घ्रिजम्- regularly hearing from Vedas, from the feet
अङ्ग-सङ्गै:-तीर्थ-द्वयम् by the body's touch, the holy places two,
शुचि-षद:-ते उपस्पृशन्ति the pure minded, Yours' resort to
बादरायणि:-उवाच - Shree Shuka said -

इत्यभिष्टूय विबुधै: सेश: शतधृतिर्हरिम् ।
अभ्यभाषत गोविन्दं प्रणम्याम्बरमाश्रित: ॥२०॥


इति-अभिष्टूय विबुधै: स-ईश: thus having glorified, with the gods, with Shiva,
शतधृति:-हरिम् Brahmaa to Shree Hari
अभ्यभाषत गोविन्दम् said to Shree Krishna,
प्रणम्य-अम्बरम्-आश्रित: bowing, in the air standing
ब्रह्मा-उवाच - Brahmaa said -

भूमेर्भारावताराय पुरा विज्ञापित: प्रभो ।
त्वमस्माभिरशेषात्मंस्तत्तथैवोपपादितम् ॥२१॥


भूमे:-भार-अवताराय earth's burden, to remove,
पुरा विज्ञापित: प्रभो formerly beseeched, O Almighty Lord!
त्वम्-अस्माभि:-अशेष-आत्मन्- You by us, O! of all The Inner Controller,
तत्-तथा-एव-उपपादितम् that, like that only is accomplished

धर्मश्च स्थापित: सत्सु सत्यसन्धेषु वै त्वया ।
कीर्तिश्च दिक्षु विक्षिप्ता सर्वलोकमलापहा ॥२२॥


धर्म:-च स्थापित: सत्सु righteousness and established in the virtuous,
सत्यसन्धेषु वै त्वया in truth given to, indeed by You,
कीर्ति:-च दिक्षु विक्षिप्ता glory and in the directions spread,
सर्व-लोक-मल-अपहा of all the worlds' sins destroyer

अवतीर्य यदोर्वंशे विभ्रद् रूपमनुत्तमम् ।
कर्माण्युद्दामवृत्तानि हिताय जगतोऽकृथा: ॥२३॥


अवतीर्य यदो:-वंशे descending in the Yadu clan,
विभ्रद् रूपम्-अनुत्तमम् effulgent with a form unmatched,
कर्माणि-उद्दाम-वृत्तानि deeds of valour and compassion
हिताय जगत:-अकृथा: for the benefit of the world did

यानि ते चरितानीश मनुष्या: साधव: कलौ ।
शृण्वन्त: कीर्तयन्तश्च तरिश्यन्त्यञ्जसा तम: ॥२४॥


यानि ते चरितानि-ईश those of Your exploits, O Lord!
मनुष्या: साधव: कलौ the men, virtuous, in Kali,
शृण्वन्त: कीर्तयन्त:-च hearing , chanting and
तरिश्यन्ति-अञ्जसा तम: will overcome easily the darkness

यदुवंशेऽवतीर्णस्य भवत: पुरुषोत्तम ।
शरच्छतं व्यतीयाय पञ्चविंशाधिकं प्रभो ॥२५॥


यदु-वंशे-अवतीर्णस्य in Yadu clan descended,
भवत: पुरुषोत्तम of You, O Supreme Purusha!
शरत्-शतम् व्यतीयाय autumns hundred have passed,
पञ्च-विंश-अधिकम् प्रभो twenty five more, O Almighty!

नाधुना तेऽखिलाधार देवकार्यावशेषितम् ।
कुलं च विप्रशापेन नष्टप्रायमभूदिदम् ॥२६॥


न-अधुना ते-अखिल-आधार not now, Your, of all The Support
देव-कार्य-अवशेषितम् of the gods' purpose remains
कुलम् च विप्र-शापेन race and by Braahmana's curse
नष्ट-प्रायम्-अभूत्-इदम् extinct almost is, this

तत: स्वधाम परमं विशस्व यदि मन्यसे ।
सलोकाँल्लोकपालान् न: पाहि वैकुण्ठकिङ्करान् ॥२७॥


तत: स्वधाम परमम् therefore, to own abode transcendent
विशस्व यदि मन्यसे return if You please,
स-लोकान्-लोकपालान् with the worlds, and the guardians,
न: पाहि वैकुण्ठ-किङ्करान् us, bless, Vaikuntha, the servants
श्री भगवान्-उवाच - The Lord said -

अवधारितमेतन्मे यदात्थविबुधेश्वर ।
कृतं व: कार्यमखिलं भूमेर्भारोऽवतारित: ॥२८॥


अवधारितम्-एतत्-मे is decided this by Me,
यत्-आत्थ-विबुध-ईश्वर what said (you) of gods the ruler,
कृतम् व: कार्यम्-अखिलम् is done your work entire
भूमे:-भर:-अवतारित: of the earth the burden is removed

तदिदं यादवकुलं वीर्यशौर्यश्रियौद्धतम् ।
लोकं जिघृक्षद् रुद्धं मे वेलयेव महार्णव: ॥२९॥


तत्-इदम् यादव-कुलम् that this Yaadava clan
वीर्य-शौर्य-श्रिया-उद्धतम् by power, valour, abundance, is insolent,
लोकम् जिघृक्षत् रुद्धम् मे the worlds to annihilate is eager, is controlled by
लोकम् जिघृक्षत् रुद्धम् मे the worlds to annihilate is eager, is controlled by Me,
वेलया-इव महा-अर्णव: by the shores like the great ocean

यद्यसंहृत्य दृप्तानां यदूनां विपुलं कुलम् ।
गन्तास्म्यनेन लोकोऽयमुद्वेलेन विनङ्क्ष्यति ॥३०॥


यदि-असंहृत्य दृप्तानाम् if without destroying the arrogant
यदूनाम् विपुलम् कुलम् Yaadavaas extensive clan,
गन्ता-अस्मि-अनेन लोक:-अयम्- go away I, by it the world this
उद्वेलेन विनङ्क्ष्यति by its surging, will be destroyed

इदानीं नाश आरब्ध: कुलस्य द्विजशापत: ।
यास्यामि भवनं ब्रह्मन्नेतदन्ते तवानघ ॥३१॥


इदानीम् नाश: आरब्ध: now, the destruction has started
कुलस्य द्विज-शापत: of the race by the Braahmana's curse
यास्यामि भवनम् ब्रह्मन्- will go to the abode, O Brahman,
एतत्-अन्ते तव-अनघ after this ends, O Sinless One!
श्री शुक उवाच - Shree Shuka said -

इत्युक्तो लोकनाथेन स्वयम्भू: प्रणिपत्य तम् ।
सह देवगणैर्देव: स्वधाम समपद्यत ॥३२॥


इति-उक्त: लोकनाथेन so told by The Lord of the universe
स्वयम्भू: प्रणिपत्य तम् Brahmaa, bowing to Him,
सह देवगणै:-देव: with the gods hosts, the god
स्व-धाम समपद्यत to own realm returned

अथ तस्यां महोत्पातान् द्वारवत्यां समुत्थितान् ।
विलोक्य भगवानाह यदुवृद्धान् समागतान् ॥३३॥


अथ तस्याम् महा-उत्पातान् then, in that, great calamities
द्वारवत्याम् समुत्थितान् in Dwaarakaa arising,
विलोक्य भगवान्-आह observing, The Almighty Lord said
यदु-वृद्धान् समागतान् to the Yadu's elderly, assembled
श्री भगवान्-उवाच - The Lord said -

एते वै सुमहोत्पाता व्युत्तिष्ठन्तीह सर्वत: ।
शापश्च न: कुलस्यासीद् ब्राह्मणेभ्यो दुरत्यय: ॥३४॥


एते वै सुमहा-उत्पाता: these indeed great calamities
व्युत्तिष्ठन्ति-इह सर्वत: appearing here from everywhere
शाप:-च न: कुलस्य-आसीद् curse and on our race is there
ब्राह्मणेभ्य: दुरत्यय: by the Braahmanas unavoidable

न वस्तव्यमिहास्माभिर्जिजीविषुभिरार्यका: ।
प्रभासं सुमहत्पुण्यं यास्यामोऽद्यैव मा चिरम् ॥३५॥


न वस्तव्यम्-इह-अस्माभि:- should not stay here we,
जिजीविषुभि:-आर्यका: willing to live, O respected ones!
प्रभासम् सुमहत्-पुण्यम् to Prabhaasa, the very sacred
यास्याम:-अद्य-एव मा चिरम् will go, today only, do not delay

यत्रस्नात्वा दक्षशापाद् गृहीतो यक्ष्मणोडुराट् ।
विमुक्त: किल्बिषात् सद्यो भेजे भूय: कलोदयम् ॥३६॥


यत्र-स्नात्वा दक्ष-शापात् where having bathed, from Daksha's curse
गृहीत: यक्ष्मण:-उडुराट् seized by tuberculosis, the ruler of the stars,
विमुक्त: किल्बिषात् सद्य: was rid of the trouble soon,
भेजे भूय: कला-उदयम् enjoyed again the waxing of his digits

वयं च तस्मिन्नाप्लुत्य तर्पयित्वा पितृन् सुरान् ।
भोजयित्वोशिजो विप्रान् नानागुणवतान्धसा ॥३७॥


वयम् च तस्मिन्-आप्लुत्य we, also, in that plunging,
तर्पयित्वा पितृन् सुरान् gratifying the manes and gods,
भोजयित्वा-उशिज: विप्रान् feeding with delicacies the Braahmanas
नाना-गुणवत्-अन्धसा with various qualities of food

तेषु दानानि पात्रेषु श्रद्धयोप्त्वा महान्ति वै ।
वृजिनानि तरिष्यामो दानैर्नौभिरिवार्णवम् ॥३८॥


तेषु दानानि पात्रेषु to them gifts worthy of
श्रद्धया-उप्त्वा महान्ति वै reverentially will give, valuable indeed,
वृजिनानि तरिष्याम: sins will overcome
दानै:-नौभि:-इव-अर्णवम् by the gifts, by the boats like the ocean
श्री शुक उवाच - Shree Shuka said -

एवं भगवताऽऽदिष्टा यादवा: कुलनन्दन ।
गन्तुं कृतधियस्तीर्थं स्यन्दनान् समयूयुजन् ॥३९॥


एवम् भगवता-आदिष्टा: in this manner, by The Lord directed
यादवा: कुलनन्दन the Yaadavaas, O of the race The Delight!
गन्तुम् कृत-धिय:-तीर्थम् to go, making up the mind, to the sacred place,
स्यन्दनान् समयूयुजन् chariots readied

तन्निरीक्ष्योद्धवो राजन् श्रुत्वा भगवतोदितम् ।
दृष्ट्वारिष्टानि घोराणि नित्यं कृष्णमनुव्रत: ॥४०॥


तत्-निरीक्ष्य-उद्धव: राजन् that observing, Uddhava, O King!
श्रुत्वा भगवता-उदितम् hearing Lord's spoken (words)
दृष्ट्वा-अरिष्टानि घोराणि seeing unpleasant forebodings grave,
नित्यम् कृष्णम्-अनुव्रत: always Krishna's follower

विविक्त उपसङ्गम्य जगतामीश्वरेश्वरम् ।
प्रणम्य शिरसा पादौ प्राञ्जलिस्तमभाषत ॥४१॥


विविक्त उपसङ्गम्य in seclusion, approached
जगताम्-ईश्वर-ईश्वरम् of the universe lords', The Lord,
प्रणम्य शिरसा पादौ bowing with the head, on the feet
प्राञ्जलि:-तम्-अभाषत joined palms to Him said,
उद्धव उवाच - Uddhava said -

देवदेवेश योगेश पुण्यश्रवणकीर्तन ।

संहृत्यैतत् कुलं नूनं लोकं सन्त्यक्ष्यते भवान् ।
विप्रशापं समर्थोऽपि प्रत्यहन्न यदीश्वर: ॥४२॥


देव-देवेश योगेश of the gods The God Ruler, of Yoga The Master,
पुण्य-श्रवण-कीर्तन auspicious to hear of, talk about,
संहृत्य-एतत् कुलम् नूनम् winding up this race, surely,
लोकम् सन्त्यक्ष्यते भवान् the world abandoning are You,
विप्र-शापम् समर्थ:-अपि Braahmana's curse, capable though
प्रत्यहन्-न यत्-ईश्वर: counteract did not, in that, O Almighty

नाहं तवाङ्घ्रिकमलं क्षणार्धमपि केशव ।
त्यक्तुं समुत्सहे नाथ स्वधाम नय मामपि ॥४३॥


न-अहम् तव-अङ्घ्रि-कमलम् not I, Your feet lotuses
क्षण-अर्धम्-अपि केशव moment half also O Keshava!
त्यक्तुम् समुत्सहे नाथ to leave desire, O Master!
स्व-धाम नय माम्-अपि to (Your) own abode take me also

तव विक्रीडितं कृष्ण नृणां परममङ्गलम् ।
कर्णपीयूषमास्वाद्य त्यजत्यन्यस्पृहां जन: ॥४४॥


तव विक्रीडितम् कृष्ण Your exploits O Krishna!
नृणाम् परम-मङ्गलम् for the people highly auspicious,
कर्ण-पीयूषम्-आस्वाद्य for the ears, the nectar, having tasted,
त्यजति-अन्य-स्पृहाम् जन: gives up other (objects') hankering, man

शय्यासनाटनस्थानस्नानक्रीडाशनादिषु ।
कथं त्वां प्रियमात्मानं वयं भक्तास्त्यजेमहि ॥४५॥


शय्या-आसन-अटन-स्थान (when) sleeping, sitting, walking, staying,
स्नान-क्रीडा-अशन-आदिषु bathing, playing, eating, and others
कथम् त्वाम् प्रियम्-आत्मानम् how, You, The Beloved of our own self's
वयम् भक्ता:-त्यजेमहि we, the devotees can give up

त्वयोपभुक्तस्रग्गन्धवासोऽलङ्कारचर्चिता: ।
उच्छिष्टभोजिनो दासस्तव मायां जयेमहि ॥४६॥


त्वया-उपभुक्त-स्रक्-गन्ध- by You used garland, sandal paste,
वास:-अलङ्कार-चर्चिता: clothes, ornaments adorned,
उच्छिष्ट-भोजिन: left over food eaters,
दास:-तव मायाम् जयेमहि servants, Your Maayaa will win over

वातरशना य ऋषय: श्रमणा ऊर्ध्वमन्थिन: ।
ब्रह्माख्यं धाम ते यान्ति शान्ता: संन्यासिनोऽमला: ॥४७॥


वातरशना: ये ऋषय: clothe-less, those sages,
श्रमणा ऊर्ध्व-मन्थिन: by labour for uplifting the generative fluids
ब्रह्म-आख्यम् धाम ते यान्ति Brahma named abode Your's will attain,
शान्ता: संन्यासिन:-अमला: tranquil celibates, without impurities

वयं त्विह महायोगिन् भ्रमन्त: कर्मवर्त्मसु ।
त्वद्वार्तया तरिष्यामस्तावकैर्दुस्तरं तम: ॥४८॥


वयम् तु-इह महायोगिन् we, indeed, here, O Great Yogi!
भ्रमन्त: कर्म-वर्त्मसु wondering the Karma paths
त्वत्-वार्तया तरिष्याम:- by Your tales will overcome
तावकै:-दुस्तरम् तम: Your uncross able darkness (Maayaa)

स्मरन्त: कीर्तयन्तस्ते कृतानि गदितानि च ।
गत्युत्स्मितेक्षणक्ष्वेलि यन्नृलोकविडम्बनम् ॥४९॥


स्मरन्त: कीर्तयन्त:-ते remembering, chanting,
कृतानि गदितानि च the deeds and talks
गति-उत्-स्मिते-ईक्षण-क्ष्वेलि gait, certainly, smile, glances, jokes
यत्-नृ-लोक-विडम्बनम् which of human world is imitation
श्री शुक उवाच - Shree Shuka said -
उद्धवम् समभाषत Uddhava said,…

एवं विज्ञापितो राजन् भगवान् देवकीसुत: ।
एकान्तिनं प्रियं भृत्यमुद्धवं समभाषत ॥५०॥


एवम् विज्ञापित: राजन् thus entreated, O King!
भगवान् देवकी-सुत: The Lord, Devaki's son,
एकान्तिनम् प्रियम् भृत्यम्- to the absolute beloved servant
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां एकादश स्कन्धे षष्ठ: अध्याय: ॥६॥ Thus ends the sixth discourse, in Book Eleven of the great and glorious

श्री भगवान्-उवाच - The Lord said -

यदात्थ मां महाभाग तच्चिकीर्षितमेव मे ।
ब्रह्मा भवो लोकपाला: स्वर्वासं मेऽभिकाङ्क्षिण: ॥१॥


यत्-आत्थ माम् महाभाग what have said, to Me, O highly blessed One!
तत्-चिकीर्षितम्-एव मे that is intended only by Me,
ब्रह्मा भव: लोकपाला: Brahmaa, Lord Shiva, and the guardians
स्व:-वासम् मे-अभिकाङ्क्षिण: to heavenly abode Me desire

मया निष्पादितं ह्यत्र देवकार्यमशेषत: ।
यदर्थमवतीर्णोऽहमंशेन ब्रह्मणार्थित: ॥२॥


मया निष्पादितम् हि-अत्र by Me is done indeed here
देव-कार्यम्-अशेषत: gods' work completely
यत्-अर्थम्-अवतीर्ण:-अहम्- for which purpose, descended I
अंशेन ब्रह्मणा-अर्थित: with part (Balaraama) by Brahmaa's prayer

कुलं वै शापनिर्दग्धं नङ्क्ष्यत्यन्योन्यविग्रहात् ।
समुद्र: सप्तमेऽह्न्येतां पुरीं च प्लावयिष्यति ॥३॥


कुलम् वै शाप-निर्दग्धम् the clan of course by the curse burning
नङ्क्ष्यति-अन्योन्य-विग्रहात् will be destroyed by mutual discord,
समुद्र: सप्तमे-अह्नि-एताम् the ocean on the seventh day, this
पुरीम् च प्लावयिष्यति city and will submerge

यर्ह्येवायं मया त्यक्तो लोकोऽयं नष्टमङ्गल: ।
भविष्यत्यचिरात् साधो कलिनापि निराकृत: ॥४॥


यर्हि-एव-अयम् मया त्यक्त: when ever this by Me is forsaken,
लोक:-अयम् नष्ट-मङ्गल: world this devoid of auspiciousness,
भविष्यति-अचिरात् साधो will be, before long, O pious One!
कलिना-अपि निराकृत: by Kali also will be assailed

न वस्तव्यं त्वयैवेह मया त्यक्ते महीतले ।
जनोऽधर्मरुचिर्भद्र भविष्यति कलौ युगे ॥५॥


न वस्तव्यम् त्वया-एव-इह should not live you also here,
मया त्यक्ते महीतले by Me abandoned this globe
जन:-अधर्म-रुचि:-भद्र man in unrighteousness will be interested, O gentle
जन:-अधर्म-रुचि:-भद्र man in unrighteousness will be interested, O gentle One!
भविष्यति कलौ युगे will become in the Kali Yuga

त्वं तु सर्वं परित्यज्य स्नेहं स्वजनबन्धुषु ।
मय्यावेश्य मन: सम्यक् समदृग् विचरस्व गाम् ॥६॥


त्वम् तु सर्वम् परित्यज्य You, surely, all giving up
स्नेहम् स्व-जन-बन्धुषु affection for own people and friends,
मयि-आवेश्य मन: सम्यक् in Me placing the mind fully,
समदृग् विचरस्व गाम् with an equal eye, roam the earth

यदिदं मनसा वाचा चक्षुर्भ्यां श्रवणादिभि: ।
नश्वरं गृह्यमाणं च विद्धि मायामनोमयम् ॥७॥


यत्-इदम् मनसा वाचा what ever this, by mind, speech,
चक्षुर्भ्याम् श्रवण-आदिभि: eyes, ears etc.,
नश्वरम् गृह्यमाणम् च transient, comprehended and
विद्धि माया-मन:-मयम् know to be illusory, mind's ravelling

पुंसोऽयुक्तस्य नानार्थो भ्रम: स गुणदोषभाक् ।
कर्माकर्मविकर्मेति गुणदोषधियो भिदा ॥८॥


पुंस:-अयुक्तस्य नाना-अर्थ: of a person unsteady, various conceptions
भ्रम: स-गुण-दोष-भाक् misinterpreting, with good and evil discrimination,
कर्म-अकर्म-विकर्म-इति of action, non action, prohibited action
गुण-दोष-धिय: भिदा of the good and bad minded the difference

तस्माद् युक्तेन्द्रियग्रामो युक्तचित्त इदं जगत् ।
आत्मनीक्षस्व विततमात्मानं मय्यधीश्वरे ॥९॥


तस्मात् युक्त-इन्द्रिय-ग्राम: therefore, controlling the senses' village,
युक्त-चित्त: इदम् जगत् controlling the mind, this world,
आत्मनि-ईक्षस्व विततम्- in The Self should perceive, spread
आत्मानम् मयि-अधीश्वरे The Self in Me The Supreme Lord

ज्ञानविज्ञानसंयुक्त आत्मभूत: शरीरिणाम् ।
आत्मानुभवतुष्टात्मा नान्तरायैर्विहन्यसे ॥१०॥


ज्ञान-विज्ञान संयुक्त: by knowledge and experience composed,
आत्म-भूत: शरीरिणाम् as the self of the embodied beings,
आत्म-अनुभव-तुष्ट-आत्मा by the experience of The Self, sated soul,
न-अन्तरायै:-विहन्यसे not by impediments will be a prey

दोषबुद्ध्योभयातीतो निषेधान्न निवर्तते ।
गुणबुद्ध्या च विहितं न करोति यथार्भक: ॥११॥


दोष-बुद्ध्या-उभय-अतीत: by evil minded, both (good bad) beyond,
निषेधात्-न निवर्तते from the unprescribed is not deterred,
गुण-बुद्ध्या च विहितम् by the virtuous mind and composed
न करोति यथा-अर्भक: does not act, like the child

सर्वभूतसुहृच्छान्तो ज्ञानविज्ञान निश्चय: ।
पश्यन् मदात्मकं विश्वं न विपद्येत वै पुन: ॥१२॥


सर्व-भूत-सुहृत्-शान्त: of all the beings well-wisher, peaceful,
ज्ञान-विज्ञान निश्चय: in knowledge and experience gained certainty,
पश्यन् मत्-आत्मकम् विश्वम् percieving in Myself the universe
न विपद्येत वै पुन: does not suffer transmigration again
श्री शुक उवाच - Shree Shuka said -

इत्यादिष्टो भगवता महाभागवतो नृप ।
उद्धव: प्रणिपत्याह तत्त्वजिज्ञासुरच्युतम् ॥१३॥


इति-आदिष्ट: भगवता so directed by The Lord
महा-भागवत: नृप the great devotee, O King!
उद्धव: प्रणिपत्य-आह Uddhava, bowing said
तत्त्व-जिज्ञासु:-अच्युतम् the Truth seeker, to The Infinite Lord
उद्धव उवाच - Uddhava said -

योगेश योगविन्यास योगात्मन् योगसम्भव ।
नि:श्रेयसाय मे प्रोक्तस्त्याग: संन्यासलक्षण: ॥१४॥


योग-ईश योग-विन्यास Yoga's Lord! Yoga's ultimate end and support,
योग-आत्मन् योग-सम्भव of Yoga the embodiment, of Yoga the generator,
नि:श्रेयसाय मे प्रोक्त:- for the benefit of me, preached
त्याग: संन्यास-लक्षण: renunciation, with absolute unexpectation containing

त्यागोऽयं दुष्करं भूमन् कामानां विषयात्मभि: ।
सुतरां त्वयि सर्वात्मन्नभक्तैरिति मे मति: ॥१५॥


त्याग:-अयम् दुष्करम् भूमन् renunciation, this is difficult, O All-pervading
त्याग:-अयम् दुष्करम् भूमन् renunciation, this is difficult, O All-pervading Lord!
कामानाम् विषय-आत्मभि: of the desires, by the sensuous people,
सुतराम् त्वयि सर्व-आत्मन्- more so, because, in You, O! of all The Self!
अभक्तै:-इति मे मति: by the undevoted, it is my view

सोऽहं ममाहमिति मूढमतिर्विगाढस्त्वन्मायया विरचितात्मनि सानुबन्धे ।
तत्त्वञ्जसा निगदितं भवता यथाहं संसाधयामि भगवन्ननुशाधि भृत्यम् ॥१६॥


स:-अहम् मम-अहम्-इति that I 'mine, me', thus
मूढ-मति:-विगाढ:-त्वत्-मायया the ignorant minded is immersed, by Your Maayaa
विरचित-आत्मनि स-अनुबन्धे created in the body, with the children
तत्-तु-अञ्जसा निगदितम् that indeed is easily taught
भवता यथा-अहम् संसाधयामि by You, so that I may attain
भगवन्-अनुशाधि भृत्यम् O Lord! Instruct to the servant

सत्यस्य ते स्वदृश आत्मन आत्मनोऽन्यं वक्तारमीश विबुधेष्वपि नानुचक्षे ।
सर्वे विमोहितधियस्तव माययेमे ब्रह्मादयस्तनुभृतो बहिरर्थभावा: ॥१७॥


सत्यस्य ते स्वदृश आत्मन of Truth, (besides) Your, self-effulgent, Aatma, (The
सत्यस्य ते स्वदृश आत्मन of Truth, (besides) Your, self-effulgent, Aatma, (The Self)
आत्मन:-अन्यम् वक्तारम्- of The Self, another propounders
ईश विबुधेषु-अपि न-अनुचक्षे O Lord! among the gods also, do not see,
सर्वे विमोहित-धिय:-तव मायया- all are delusion minded, by Your Maayaa,
इमे ब्रह्मादय:-तनु-भृत: these, Brahmaa and others, embodied beings,
बहि:-अर्थ-भावा: external things understanding (as real)

तस्माद् भवन्तमनवद्यमनन्तपारं सर्वज्ञमीश्वरमकुण्ठविकुण्ठधिष्ण्यम् ।
निर्विण्णधीरहमु ह वृजिनाभितप्तो नारायणं नरसखं शरणं प्रपद्ये ॥१८॥


तस्माद् भवन्तम्-अनवद्यम्- therefore, to You indescribable,
अनन्तपारम् सर्वज्ञम्-ईश्वरम्- of infinite end, all knowing, The Lord,
अकुण्ठ-विकुण्ठ-धिष्ण्यम् eternal Vaikuntha residing,
निर्विष्ण्ण-धी:-अहम्-उ ह with unattached mind, I indeed, certainly,
वृजिन-अभितप्त: नारायणम् by sorrows afflicted, to Naaraayana,
नरसखम् शरणम् प्रपद्ये of men The Friend, shelter seek refuge
श्री भगवान्-उवाच - The Lord said -

प्रायेण मनुजा लोके लोकतत्त्वविचक्षणा: ।
समुद्धरन्ति ह्यात्मानमात्मनैवाशुभाशयात् ॥१९॥


प्रायेण मनुजा: लोके usually, the people in the world,
लोक-तत्त्व-विचक्षणा: of the worlds' truth investigators,
समुद्धरन्ति हि-आत्मानम्- lift up indeed themselves
आत्मना-एव-अशुभ-आशयात् by themselves only, from evil pleasures

आत्मनो गुरुरत्त्मैव पुरुषस्य विशेषत: ।
यत् प्रत्यक्षानुमानाभ्यां श्रेयोऽसावनुविन्दते ॥२०॥


आत्मन: गुरु:-आत्मा-एव of the self the teacher is The Self only,
पुरुषस्य विशेषत: of man especially
यत् प्रत्यक्ष-अनुमानाभ्याम् because, by direct perception and inference,
श्रेय:-असौ-अनुविन्दते benefit he entails

पुरुषत्वे च मां धीरा: सांख्ययोगविशारदा: ।
आविस्तरां प्रपश्यन्ति सर्वशक्त्युपबृंहितम् ॥२१॥


पुरुषत्वे च माम् धीरा: in manhood, and Me, the steady minded,
सांख्य-योग-विशारदा: in Saankhya Yoga adept,
आविस्तराम् प्रपश्यन्ति in full perspective see
सर्व-शक्ति-उपबृंहितम् of all faculties The Endower

एकद्वित्रिचतुष्पादो बहुपादस्तथापद: ।
बह्व्य: सन्ति पुर: सृष्टास्तासां मे पौरुषी प्रिया ॥२२॥


एक-द्वि-त्रि-चतु:-पादो one, two, three, four, footed
बहु-पाद:-तथा-अपद: many footed, and without feet
बह्व्य: सन्ति पुर: सृष्टा:- many are first evolved
तासाम् मे पौरुषी प्रिया among them to Me human form is dear

अत्र मां मार्गयन्त्यद्धा युक्ता हेतुभिरीश्वरम् ।
गृह्यमाणैर्गुणैर्लिङ्गैरग्राह्यमनुमानत: ॥२३॥


अत्र माम् मार्गयन्ति- here, (in this body) Me searching for,
अद्धा युक्ता हेतुभि:-ईश्वरम् directly, concentrating, by the means, The Lord,
गृह्यमाणै:-गुणै:-लिङ्गै:- by perceptions, assumptions and evidence
अग्राह्यम्-अनुमानत: is imperceptible by conjecture

अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम् ।
अवधूतस्य संवादं यदोरमिततेजस: ॥२४॥


अत्र-अपि-उदाहरन्ति- here also is given the example by
इमम्-इतिहासम् पुरातनम् this story ancient
अवधूतस्य संवादम् of the ascetic, the conversation
यदो:-अमित-तेजस: with Yadu king, of undiminished power

अवधूतं द्विजं कञ्चिच्चरन्तमकुतोभयम् ।
कविं निरीक्ष्य तरुणं यदु: पप्रच्छ धर्मवित् ॥२५॥


अवधूतम् द्विजम् कञ्चित्- the ascetic Braahmana some,
चरन्तम्-अकुत:-भयम् wandering without fear,
कविम् निरीक्ष्य तरुणम् intelligent, percieving, youthful,
यदु: पप्रच्छ धर्म-वित् king Yadu, asked, the knower of righteousness
यदु:-उवाच - Yadu said -

कुतो बुद्धिरियं ब्रह्मन्नकर्तु: सुविशारदा ।
यामासाद्य भवाँल्लोकं विद्वांश्चरति बालवत् ॥२६॥


कुत: बुद्धि:-इयम् ब्रह्मन्- how, intelligence this, O Holy sage!
अकर्तु: सु-विशारदा are inactive, well enlightened
याम्-आसाद्य भवान्-लोकम् which supported by, you the worlds,
विद्वान्-चरति बालवत् learned roam, childlike

प्रायो धर्मार्थकामेषु विवित्सायां च मानवा: ।
हेतुनैव समीहन्ते आयुषो यशस: श्रिय: ॥२७॥


प्राय: धर्म-अर्थ-कामेषु generally in righteousness, wealth, pleasures
विवित्सायाम् च मानवा: self-enquiry and, people
हेतुना-एव-समीहन्ते by the purpose, only are engaged
आयुष: यशस: श्रिय: of longevity, fame and fortune

त्वं तु कल्प: कविर्दक्ष: सुभगोऽमृतभाषण: ।
न कर्ता नेहसे किञ्चिज्जडोन्मत्तपिशाचवत् ॥२८॥


त्वम् तु कल्प: कवि:-दक्ष: you, indeed are able bodied, learned, skilled,
सुभग:-अमृत-भाषण: good looking, sweet spoken,
न कर्ता न-ईहसे किञ्चित्- (yet) are inactive, do not covet anything
जड-उन्मत्त-पिशाच-वत् a fool, maniac, devil, like

जनेषु दह्यमानेषु कामलोभदवाग्निना ।
न तप्यसेऽग्निना मुक्तो गङ्गाम्भ: स्थ इव द्विप: ॥२९॥


जनेषु दह्यमानेषु among people burning
काम-लोभ-दवाग्निना with desires and greed, by the forest fire,
न तप्यसे-अग्निना मुक्त: are not scorched by the fire, free
गङ्गा-अम्भ: स्थ: इव द्विप: in the Ganga water standing, like the elephant

त्वं हि न: पृच्छतां ब्रह्मन्नात्मन्यानन्दकारणम् ।
ब्रूहि स्पर्शविहीनस्य भवत: केवलात्मन: ॥३०॥


त्वम् हि न: पृच्छताम् ब्रह्मन्- you, alone to us asking, O holy One!
आत्मनि-आनन्द-कारणम् in the self the joy's reason
ब्रूहि स्पर्श-विहीनस्य do say, of touch deprived,
भवत: केवल-आत्मन: your, only of self
श्री भगवान्-उवाच - The Lord said -

यदुनैवं महाभागो ब्रह्मण्येन सुमेधसा ।
पृष्ट: सभाजित: प्राह प्रश्रयावनतं द्विज: ॥३१॥


यदुना-एवम् महाभाग: by Yadu thus the greatly blessed
ब्रह्मण्येन सुमेधसा the Braahmana's devotee, pure minded,
पृष्ट: सभाजित: प्राह asked, with honour, said,
प्रश्रया-अवनतम् द्विज: with humble-ness bowed Braahmana
ब्राह्मण उवाच - The Braahmana said -

सन्ति मे गुरुवो राजन् बहवो बुद्ध्युपाश्रिता: ।
यतो बुद्धिमुपादाय मुक्तोऽटामीह ताञ्छृणु ॥३२॥


सन्ति मे गुरुव: राजन् there are my teachers, O King!
बहव: बुद्धि-उपाश्रिता: many, by my intellect resorted to
यत: बुद्धिम्-उपादाय from Whom knowledge gaining,
मुक्त:-अटामि-इह तान्-शृणु freely roam here, of them hear,

पृथिवी वायुराकाशमापोऽग्निश्चन्द्रमा रवि: ।
कपोतोऽजगर: सिन्धु: पतङ्गो मधुकृद् गज: ॥३३॥


पृथिवी वायु:-आकाशम्- earth, air, space,
आप:-अग्नि:-चन्द्रमा रवि: water, fire, Moon, Sun,
कपोत:-अजगर: सिन्धु: pigeon, snake, ocean,
पतङ्ग: मधुकृत् गज: moth, honey-bee, elephant,

मधुहा हरिणो मीन: पिङ्गला कुररोऽर्भक: ।
कुमारी शरकृत् सर्प ऊर्णनाभि: सुपेशकृत् ॥३४॥


मधुहा हरिण: मीन: the honey collector, dear, fish,
पिङ्गला कुरर:-अर्भक: Pingalaa (a courtesan) the osprey, an infant,
कुमारी शरकृत् सर्प: a maiden, the maker of arrow, the serpent,
ऊर्णनाभि: सुपेशकृत् spider, Bhringa, (a type of wasp)

एते मे गुरवो राजंश्चतुर्विंशतिराश्रिता: ।
शिक्षा वृत्तिभिरेतेषामन्वशिक्षमिहात्मन: ॥३५॥


एते मे गुरव: राजन्- these are my teachers, O King!
चतु:-विंशति:-आश्रिता: twenty four depending upon,
शिक्षा वृत्तिभि:-एतेषाम्- by the teachings behaviour of these,
अन्वशिक्षम्-इह-आत्मन: have taught, here myself

यतो यदनुशिक्षामि यथा वा नाहुषात्मज ।
तत्तथा पुरुषव्याघ्र निबोध कथयामि ते ॥३६॥


यत: यत्-अनुशिक्षामि from whom what I have learned,
यथा वा नाहुष-आत्मज how or, O Nahusha's son!
तत्-तथा पुरुष-व्याघ्र that, in that form, O Lion among men!
निबोध कथयामि ते do hear, will tell you

भूतैराक्रम्यमाणोऽपि धीरो दैववशानुगै: ।
तद् विद्वान्न चलेन्मार्गादन्वशिक्षं क्षितेर्व्रतम् ॥३७॥


भूतै:-आक्रम्यमाण:-अपि by the beings trampled even,
धीर: दैव-वश-अनुगै: the steady, by providence controlled moving
तद् विद्वान्-न चलेत्-मार्गात्- that a wise person does not deviate from the
अन्वशिक्षम् क्षिते:-व्रतम् learned from the earth's vow

शश्वत्परार्थसर्वेह: परार्थैकान्तसम्भव: ।
साधु: शिक्षेत भूभृत्तो नगशिष्य: परात्मताम् ॥३८॥


शश्वत्-पर-अर्थ-सर्व-इह: eternally for other's benefits all here
परार्थ-एकान्त-सम्भव: for others' benefit alone created,
साधु: शिक्षेत भूभृत्-त: a noble learns the mountain from
नग-शिष्य: परात्मताम् from the trees learns for others' the self

प्राणवृत्यैव सन्तुष्येन्मुनिर्नैवेन्द्रियप्रियै: ।
ज्ञानं यथा न नश्येत नावकीर्येत वाङ्मन: ॥३९॥


प्राण-वृत्या-एव सन्तुष्येत्- of the vital air like should be satisfied,
मुनि:-न-एव-इन्द्रिय-प्रियै: a sage, not by of the senses' needs,
ज्ञानम् यथा न नश्येत cognition so that may not be lost,
न-अवकीर्येत वाक्-मन: may not scattered speech and mind

विषयेष्वाविशन् योगी नानाधर्मेषु सर्वत: ।
गुणदोषव्यपेतात्मा न विषज्जेत वायुवत् ॥४०॥


विषयेषु-आविशन् योगी in the objects involved, a Yogi,
नाना-धर्मेषु सर्वत: of various kinds all around,
गुण-दोष-व्यपेत-आत्मा with their good and bad, detached oneself,
न विषज्जेत वायु-वत् may not be entranced like the air

पार्थिवेष्विह देहेषु प्रविष्टस्तद्गुणाश्रय: ।
गुणैर्न युज्यते योगी गन्धैर्वायुरिवात्मदृक् ॥४१॥


पार्थिवेषु-इह देहेषु in the mortal here, the bodies,
प्रविष्ट:-तत्-गुण-आश्रय: enclothed, by their properties is not dependent
गुणै:-न युज्यते योगी by their qualities is not attached the Yogi,
गन्धै:-वायु:-इव-आत्म-दृक् by the odours air like, the self observer

अन्तर्हितश्च स्थिरज्ङ्गमेषु ब्रह्मात्मभावेन समन्वयेन ।
व्याप्त्याव्यवच्छेदमसङ्गमात्मनो मुनिर्नभस्त्वं विततस्य भावयेत् ॥४२॥


अन्तर्हित:-च स्थिर-ज्ङ्गमेषु penetrated and into the immobile and mobile
ब्रह्म-आत्म-भावेन समन्वयेन with Brahman identifying all around,
व्याप्त्या-अव्यव-च्छेदम्- pervading, undivided and unscattered,
असङ्गम्-आत्मन: मुनि:- unattached, himself the sage
नभस्त्वम् विततस्य भावयेत् sky like spread should understand

तेजोऽबन्नमयैर्भावैर्मेघाद्यैर्वायुनेरितै: ।
न स्पृश्यते नभस्तद्वत् कालसृष्टैर्गुणै: पुमान् ॥४३॥


तेज:-अप-अन्नमयै:-भावै:- by fire, water, food grains producing,
मेघ-आद्यै:-वायुना-ईरितै: by clouds and by the wind's sound
न स्पृश्यते नभ:-तत्-वत् is not touched the sky that like
काल-सृष्टै:-गुणै: पुमान् by the Time spirit products, the soul

स्वच्छ: प्रकृतित: स्निग्धो माधुर्यस्तीर्थभूर्नृणाम् ।
मुनि: पुनात्यपां मित्रमीक्षोपस्पर्शकीर्तनै: ॥४४॥


स्वच्छ: प्रकृतित: स्निग्ध: pure, by nature, soft,
माधुर्य:-तीर्थ-भू:-नृणाम् sweet, holy like, the people
मुनि: पुनाति-अपाम् the sage purifies, the waters
मित्रम्-ईक्षा-उपस्पर्श-कीर्तनै: like by sight, touch and uttering their names

तेजस्वी तपसा दीप्तो दुर्धर्षोदरभाजन: ।
सर्वभक्षोऽपि युक्तात्मा नादत्ते मलमग्निवत् ॥४५॥


तेजस्वी तपसा दीप्त: glorious by austerities glowing,
दुर्धर्ष:-उदर-भाजन: formidable, belly vessel,
सर्व-भक्ष:-अपि युक्त-आत्मा all consuming even, connected with the soul,
न-आदत्ते मलम्-अग्नि-वत् does not take the impurities fire like

क्वचिच्छन्न: क्वचित् स्पष्ट उपास्य श्रेय इच्छताम् ।
भुङ्क्ते सर्वत्र दातृणां दहन् प्रागुत्तराशुभम् ॥४६॥


क्वचित्-छन्न: क्वचित् स्पष्ट: sometimes, covered, sometimes bare,
उपास्य श्रेय इच्छताम् revered by the blessedness seeking,
भुङ्क्ते सर्वत्र दातृणाम् consumes everything, by the givers,
दहन् प्राक्-उत्तर-अशुभम् burning (their) past and future sins

स्वमायया सृष्टमिदं सदसल्लक्षणं विभु: ।
प्रविष्ट ईयते तत्तत्स्वरूपोऽग्निरिवैधसि ॥४७॥


स्व-मायया सृष्टम्-इदम् by own Maayaa, created this
सत्-असत्-लक्षणम् विभु: with noble ignoble characteristics, The Lord,
प्रविष्ट: ईयते तत्- pervading, assumes that
तत्-स्वरूप:-अग्नि:-इव-एधसि that form, fire like of the fuel

विसर्गाद्या: श्मशानान्ता भावा देहस्य नात्मन: ।
कलानामिव चन्द्रस्य कालेनाव्यक्तवर्त्मना ॥४८॥


विसर्ग-आद्या: श्मशान-अन्ता: from birth starting, to cremation ending,
भावा: देहस्य न-आत्मन: conditions are of the body not of the soul,
कलानाम्-इव चन्द्रस्य of the digits like of the Moon,
कालेन-अव्यक्त-वर्त्मना by Time, of unperceived course

कालेन ह्योघवेगेन भूतानां प्रभवाप्ययौ ।
नित्यावपि न दृश्येते आत्मनोऽग्नेर्यथार्चिषाम् ॥४९॥


कालेन हि-ओघ-वेगेन by the Time's wave like force,
भूतानाम् प्रभव-अप्ययौ of the beings is the birth and extinction
नित्यौ-अपि न दृश्येते constant though, is not seen
आत्मन:-अग्ने:-यथा-अर्चिषाम् of the Self, of the fire like the flames

गुणैर्गुणानुपादत्ते यथाकालं विमुञ्चति ।
न तेषु युज्यते योगी गोभिर्गा इव गोपति: ॥५०॥


गुणै:-गुणान्-उपादत्ते by senses the objects of the senses enjoying
यथा-कालम् विमुञ्चति in proper time gives them up
न तेषु युज्यते योगी not by them is affected, a Yogi,
गोभि:-गा: इव गोपति: by the rays, the earth like the Sun

बुध्यते स्वेन भेदेन व्यक्तिस्थ इव तद्गत: ।
लक्ष्यते स्थूलमतिभिरात्मा चावस्थितोऽर्कवत् ॥५१॥


बुध्यते स्वे न भेदेन seems to be, the self not, but by different
व्यक्ति-स्थ इव तत्-गत: in person existing like that only,
लक्ष्यते स्थूल-मतिभि:- is seen by the dim witted
आत्मा च-अवस्थित:-अर्क-वत् the soul and existing the Sun like

नातिस्नेह: प्रसङ्गो वा कर्तव्य: क्वापि केनचित् ।
कुर्वन् विन्दते सन्तापं कपोत इव दीनधी: ॥५२॥


न-अति-स्नेह: प्रसङ्ग: वा not much affection attachment or
कर्तव्य: क्वापि केनचित् should be done with any thing or anyone
कुर्वन् विन्दते सन्तापम् doing so invites sorrow
कपोत इव दीनधी: the pigeon like helpless minded

कपोत: कश्चनारण्ये कृतनीडो वनस्पतौ ।
कपोत्या भार्यया सार्धमुवास कतिचित् समा: ॥५३॥


कपोत: कश्चन-अरण्ये a pigeon, some, in the forest,
कृत-नीड: वनस्पतौ making a nest, in the trees,
कपोत्या भार्यया सार्धम्- the she pigeon, the wife, with
उवास कतिचित् समा: lived for some years

कपोतौ स्नेहगुणितहृदयौ गृहधर्मिणौ ।
दृष्टिं दृष्ट्याङ्गमङ्गेन बुद्धिं बुद्ध्या बबन्धतु: ॥५४॥


कपोतौ स्नेह-गुणित- the two pigeons with affection tied
हृदयौ गृह-धर्मिणौ hearted, the two householders,
दृष्टिम् दृष्ट्या-अङ्गम्-अङ्गेन sight with the sight, limbs with limbs
बुद्धिम् बुद्ध्या बबन्धतु: and thoughts with thoughts, were bound

शय्यासनाटनस्थानवार्ताक्रीडाशनादिकम् ।
मिथूनीभूय विस्रब्धौ चेरतुर्वनराजिषु ॥५५॥


शय्या-आसन-अटन-स्थान- when sleeping, sitting, wandering, staying,
वार्ता-क्रीडा-अशन-आदिकम् talking, playing, eating, and others,
मिथूनीभूय विस्रब्धौ mutually fearlessly,
चेरतु:-वन-राजिषु roamed in the forest trees' rows

यं यं वाञ्छति सा राजंस्तर्पयन्त्यनुकम्पिता ।
तं तं समनयत् कामं कृच्छ्रेणाप्यजितेन्द्रिय: ॥५६॥


यम् यम् वाञ्छति सा राजन् what all wanted she, O King!
तर्पयन्ति-अनुकम्पिता satisfied her, the grateful,
तम् तम् समनयत् कामम् all that brought the desired
कृच्छ्रेण-अपि-अजितेन्द्रिय: with difficulty even, of uncontrolled senses

कपोती प्रथमं गर्भं गृह्णती काल आगते ।
अण्डानि सुषुवे नीडे स्वपत्यु: सन्निधौ सती ॥५७॥


कपोती प्रथमम् गर्भम् the female dove, first conceived
गृह्णती काल आगते was, when time came,
अण्डानि सुषुवे नीडे the eggs, laid in the nest,
स्व-पत्यु: सन्निधौ सती of her own husbands near being

तेषु काले व्यजायन्त रचितावयवा हरे: ।
शक्तिभिर्दुर्विभाव्याभि: कोमलाङ्गतनूरुहा: ॥५८॥


तेषु काले व्यजायन्त in them, in time, emerged
रचिता-अवयवा हरे: formed limbs by Shree Hari's
शक्तिभि:-दुर्विभाव्याभि: potencies, unfathomable,
कोमल-अङ्ग-तनू-रुहा: soft on the body hair,

प्रजा: पुपुषतु: प्रीतौ दम्पती पुत्रवत्सलौ ।
शृण्वन्तौ कूजितं तासां निर्वृतौ कलभाषितै: ॥५९॥


प्रजा: पुपुषतु: प्रीतौ the off-springs nurtured with love
दम्पती पुत्र-वत्सलौ the couple, fond of the children
शृण्वन्तौ कूजितम् तासाम् hearing chirping theirs
निर्वृतौ कल-भाषितै: became happy by the sweet sounds

तासां पतत्त्रै: सुस्पर्शै: कूजितैर्मुग्धचिष्टितै: ।
प्रत्युद्गमैरदीनानां पितरौ मुदमापतु: ॥६०॥


तासाम् पतत्त्रै: सुस्पर्शै: their to fly, touch,
कूजितै:-मुग्ध-चिष्टितै: cooing, enchanting efforts,
प्रत्युद्गमै:-अदीनानाम् hopping, happy,
पितरौ मुदम्-आपतु: the parents delight attained

स्नेहानुबद्धहृदयावन्योन्यं विष्णुमायया ।
विमोहितौ दीनधियौ शिशून् पुपुषतु: प्रजा: ॥६१॥


स्नेह-अनुबद्ध-हृदयौ- by affection bound hearted,
अन्योन्यम् विष्णु-मायया to each other, by Vishnu's Maayaa
विमोहितौ दीन-धियौ enchanted, feeble minded,
शिशून् पुपुषतु: प्रजा: the children nurtured, the brood

एकदा जग्मतुस्तासामन्नार्थं तौ कुटुम्बिनौ ।
परित: कानने तस्मिन्नर्थिनौ चेरतुश्चिरम् ॥६२॥


एकदा जग्मतु:-तासाम्- one day, went for their
अन्न-अर्थम् तौ कुटुम्बिनौ food's sake the two householders
परित: कानने तस्मिन्- all about in the forest that,
अर्थिनौ चेरतु:-चिरम् looking for roamed for long

दृष्ट्वा ताँल्लुब्धक: कश्चिद् यदृच्छातो वनेचर: ।
जगृहे जालमातत्य चरत: स्वालयान्तिके ॥६३॥


दृष्ट्वा तान्-लुब्धक: कश्चित् seeing them, hunter some
यदृच्छात: वनेचर: at will, in the forest roaming,
जगृहे जालम्-आतत्य took the net spread,
चरत: स्व-आलय-अन्तिके sporting own nest nearby

कपोतश्च कपोती च प्रजापोषे सदोत्सुकौ ।
गतौ पोषणमादाय स्वनीडमुपजग्मतु: ॥६४॥


कपोत:-च कपोती च the pigeon and the female pigeon,
प्रजा-पोषे सदा-उत्सुकौ in the children to nourish always anxious,
गतौ पोषणम्-आदाय having gone, food carrying,
स्व-नीडम्-उपजग्मतु: to their own nest reached,

कपोती स्वात्मजान् वीक्ष्य बालकाञ्जालसंवृतान् ।
तानभ्यधावत् क्रोशन्ती क्रोशतो भृशदु:खिता ॥६५॥


कपोती स्व-आत्मजान् वीक्ष्य the female dove, her own children seeing,
बालकान्-जाल-संवृतान् the young, in the net caught,
ताम्-अभ्यधावत् क्रोशन्ती to them flew, shrieking,
क्रोशत: भृश-दु:खिता wailing, very saddened

सासकृत्स्नेहगुणिता दीनचित्ताजमायया ।
स्वयं चाबध्यत शिचा बद्धान् पश्यन्त्यपस्मृति: ॥६६॥


सा-असकृत्-स्नेह-गुणिता she not once in affection tied,
दीन-चित्ता-अज-मायया feeble mind, by The Unborn Lord's Maayaa,
स्वयम् च-अबध्यत शिचा herself and got tied in the net
बद्धान् पश्यन्ति-अपस्मृति: the tied seeing, losing sense

कपोतश्चात्मजान् बद्धानात्मनोऽप्यधिकान् प्रियान् ।
भार्यां चात्मसमां दीनो विललापातिदु:खित: ॥६७॥


कपोत:-च-आत्मजान् बद्धान्- pigeon and own children caught,
आत्मन:-अपि-अधिकान् प्रियान् from self even more dear
भार्याम् च-आत्म-समाम् wife and himself like
दीन: विललाप-अति-दु:खित: helpless cried very grieved

अहो मे पश्यतापायमल्पपुण्यस्य दुर्मते: ।
अतृप्तस्याकृतार्थस्य गृहस्त्रैवर्गिको हत: ॥६८॥


अहो मे पश्यत-अपायम्- 'Alas, my see the ruin,
अल्प-पुण्यस्य दुर्मते: of this little blessed, evil minded,
अतृप्तस्य-अकृतार्थस्य the insatiate, of unfulfilled purposes,
गृह:-त्रै-वर्गिक: हत: the household of three means has ended

अनुरूपानुकूला च यस्य मे पतिदेवता ।
शून्ये गृहे मां सन्त्यज्य पुत्रै: स्वर्याति साधुभि: ॥६९॥


अनुरूप-अनुकूला च after my heart, agreeable and,
यस्य मे पति-देवता whose I was the husband god,
शून्ये गृहे माम् सन्त्यज्य in desolated house me leaving
पुत्रै: स्व:-याति साधुभि: with the sons goes to heaven innocent

सोऽहं शून्ये गृहे दीनो मृतदारो मृतप्रज: ।
जिजीविषे किमर्थं वा विधुरो दु:खजीवित: ॥७०॥


स:-अहम् शून्ये गृहे दीन: that I, in the empty house, helpless,
मृत-दार: मृत-प्रज: with dead wife and dead children,
जिजीविषे किम्-अर्थम् वा will live for what purpose, or,
विधुर: दु:ख-जीवित: widowed sorrowful life

तांस्तथैवावृताञ्छिग्भिर्मृत्युग्रस्तान् विचेष्टत: ।
स्वयं च कृपण: शिक्षु पश्यन्नप्यबुधोऽपतत् ॥७१॥


तान्-तथा-एव-आवृतान्-शिग्भि:- them like that only covered by the net,
मृत्यु-ग्रस्तान् विचेष्टत: by death caught, struggling,
स्वयम् च कृपण: शिक्षु himself, and, the destitute, in the trap
पश्यन्-अपि-अबुध:-अपतत् watching, even, the foolish fell

तं लब्ध्वा लुब्धक: क्रूर: कपोतं गृहमेधिनम् ।
कपोतकान् कपोतीं च सिद्धार्थ: प्रययौ गृहम् ॥७२॥


तम् लब्ध्वा लुब्धक: क्रूर: him getting, the hunter cruel,
कपोतम् गृहमेधिनम् the dove householder,
कपोतकान् कपोतीम् च the baby doves, and the she dove,
सिद्ध-अर्थ: प्रययौ गृहम् fulfilled of purpose, returned home

एवं कुटुम्ब्यशान्तात्मा द्वन्द्वाराम: पतत्त्रिवत् ।
पुष्णन् कुटुम्बं कृपण: सानुबन्धोऽवसीदति ॥७३॥


एवम् कुटुम्बी-अशान्त-आत्मा like this, a man with family, unpeaceful soul,
द्वन्द्व-आराम: पतत्त्रि-वत् in dualities ravelling, the dove like,
पुष्णन् कुटुम्बम् कृपण: maintaining the family, the miserable,
स-अनुबन्ध:-अवसीदति with bondages, suffers

य: प्राप्य मानुषं लोकं मुक्तिद्वारमपावृतम् ।
गृहेषु खगवत् सक्तस्तमारूढच्युतं विदु: ॥७४॥


य: प्राप्य मानुषम् लोकम् who having attained the mortal world,
मुक्ति-द्वारम्-अपावृतम् of liberation the door opened,
गृहेषु खगवत् सक्त:- in the house, the bird like engrossed,
तम्-आरूढ-च्युतम् विदु: him, from a high fallen, know
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां एकादश स्कन्धे सप्तम: अध्याय: ॥७॥ Thus ends the seventh discourse in Book Eleven of the great and glorious

ब्राह्मण उवाच - The Braahmana said -

सुखमैन्द्रियकं राजन् स्वर्गे नरक एव च ।
देहिनां यद् यथा दु:खं तस्मान्नेच्छेत तद् बुध: ॥१॥


सुखम्-ऐन्द्रियकम् राजन् pleasures of the senses, O King!
स्वर्गे नरक एव च in heaven hell also and
देहिनाम् यत् यथा दु:खम् of the embodied that which like sorrow,
तस्मात्-न-इच्छेत तत् बुध: therefore do not desire that the wise

ग्रासं सुमृष्टं विरसं महान्तं स्तोकमेव वा ।
यदृच्छयैवापतितं ग्रसेदाजगरोऽक्रिय: ॥२॥


ग्रासम् सुमृष्टम् विरसम् food, tasty, tasteless,
महान्तम् स्तोकम्-एव वा more less only or
यदृच्छया-एव-आपतितम् by Providence only having come,
ग्रसेद्-अजगर:-अक्रिय: should be taken like python, effortlessly

शयीताहानि भूरीणि निराहारोऽनुपक्रम: ।
यदि नोपनमेद् ग्रासो महाहिरिव दिष्टभुक् ॥३॥


शयीत-अहानि भूरीणि may spend days many
निराहार-अनुपक्रम: without food, without effort,
यदि न-उपनमेद् ग्रास: if is not available food,
महा-अहि:-इव दिष्ट-भुक् great serpent like, by fate eating

ओज:सहोबलयुतं बिभ्रद् देहमकर्मकम् ।
शयानो वीतनिद्रश्च नेहेतेन्द्रियवानपि ॥४॥


ओज:-सहो-बल-युतम् strength of senses, mind, body
बिभ्रद् देहम्-अकर्मकम् having, in body effortless,
शयान: वीत-निद्र:-च sleeping without sleep and
न-ईहेत-इन्द्रियवान्-अपि may not desire the senses having also

मुनि: प्रसन्नगम्भीरो दुर्विगाह्यो दुरत्यय: ।
अनन्तपारो ह्यक्षोभ्य: स्तिमितोद इवार्णव: ॥५॥


मुनि: प्रसन्न-गम्भीर: an ascetic should be pleasant and grave,
दुर्विगाह्य: दुरत्यय: inscrutable, indominitable
अनन्तपार: हि-अक्षोभ्य: unaffected by time, unperturbed
स्तिमित-ओद इव-अर्णव: quiet water like sea

समृद्धकामो हीनो वा नारायणपरो मुनि: ।
नोत्सर्पेत न शुष्येत सरिद्भिरिव सागर: ॥६॥


समृद्ध-काम: हीन: वा having achieved the desired, being without or
नारायण-पर: मुनि: to Naaraayana devoted ascetic
न-उत्सर्पेत न शुष्येत is not bloated nor is shrunk
सरिद्भि:-इव सागर: by the rivers like the sea

दृष्ट्वा स्त्रियं देवमायां तद्भावैरजितेन्द्रिय: ।
प्रलोभित: पतत्यन्धे तमस्यग्नौ पतङ्गवत् ॥७॥


दृष्ट्वा स्त्रियम् देवमायाम् percieving a woman, of gods' the Maayaa,
तत्-भावै:-अजित-इन्द्रिय: by her gestures, the uncontrolled of senses,
प्रलोभित: पतति-अन्धे तमसि allured, falls in blinding darkness
अग्नौ पतङ्ग-वत् in fire moth like

योषिद्धिरण्याभरणाम्बरादिद्रव्येषु मायारचितेषु मूढ: ।
प्रलोभितात्मा ह्युपभोगबुद्ध्या पतङ्गवन्नश्यति नष्टदृष्टि: ॥८॥


योषित्-हिरण्य-आभरण- a woman in gold, ornaments
अम्बर-आदि-द्रव्येषु clothes, and other articles
माया-रचितेषु मूढ: by Maayaa created, a fool,
प्रलोभित-आत्मा allured at heart
हि-उपभोग-बुद्ध्या indeed, to enjoy wanting to
पतङ्ग-वत्-नश्यति नष्ट-दृष्टि: moth like is ruined, losing discrimination

स्तोकं स्तोकं ग्रसेद् ग्रासं देहो वर्तेत यावता ।
गृहानहिंसन्नातिष्ठेद् वृत्तिं माधुकरीं मुनि: ॥९॥


स्तोकम् स्तोकम् ग्रसेत् ग्रासम् small must eat morsel
देह: वर्तेत यावता the body remains until,
गृहान्-अहिंसन्-आतिष्ठेत् taking, not causing trouble, must carry on
वृत्तिम् माधुकरीम् मुनि: life, black bee like, an ascetic

अणुभ्यश्च महद्भ्यश्च शास्त्रेभ्य: कुशलो नर: ।
सर्वत: सारमादद्यात् पुष्पेभ्य इव षट्पद: ॥१०॥


अणुभ्य:-च महद्भ्य:-च from small and big, and
शास्त्रेभ्य: कुशलो: नर: scriptures, an expert person
सर्वत: सारम्-आदद्यात् from all essence must gather
पुष्पेभ्य: इव षट्पद: from flowers like the bee

सायन्तनं श्वस्तनं वा न संगृह्णीत भिक्षितम् ।
पाणिपात्रोदरामत्रो मक्षिकेव न सङ्ग्रही ॥११॥


सायन्तनम् श्वस्तनम् वा for evening for next day or,
न संगृह्णीत भिक्षितम् must not collect alms
पाणि-पात्र-उदर-आमत्र: hand the vassal belly the food holder
मक्षिका-इव न सङ्ग्रही bee like must not be hoarder

सायन्तनं श्वस्तनं वा न संगृह्णीत भिक्षुक: ।
मक्षिका इव सङ्गृह्णन् सह तेन विनश्यति ॥१२॥


सायन्तनम् श्वस्तनम् वा for evening, the following day or
न संगृह्णीत भिक्षुक: must not collect the mendicant
मक्षिका इव सङ्गृह्णन् bee like collecting
सह तेन विनश्यति with that perishes

पदापि युवतीं भिक्षुर्न स्पृशेद् दारवीमपि ।
स्पृशन् करीव बध्येत करिण्या अङ्गसङ्गत: ॥१३॥


पदा-अपि युवतीम् भिक्षु:- by foot also a young woman, an ascetic
न स्पृशेत् दारवीम्-अपि must not touch, wooden even,
स्पृशन् करि-इव बध्येत touching, elephant like is bound
करिण्या अङ्ग-सङ्गत: by the she elephant, by physical contact

नाधिगच्छेत् स्त्रियं प्राज्ञ: कर्हिचिन्मृत्युमात्मन: ।
बलाधिकै: स हन्येत गजैरन्यैर्गजो यथा ॥१४॥


न-अधिगच्छेत् स्त्रियम् प्राज्ञ: must not seek a woman a wise one
कर्हिचित्-मृत्युम्-आत्मन: ever, death of himself
बल-अधिकै: स: हन्येत by strong more he is killed
गजै:-अन्यै:-गज: यथा by elephants others the elephant like

न देयं नोपभोग्यं च लुब्धैर्यद् दु:खसञ्चितम् ।
भुङ्क्ते तदपि तच्चान्यो मधुहेवार्थविन्मधु ॥१५॥


न देयम् न-उपभोग्यम् च not is given, nor consumed and
लुब्धै:-यत् दु:ख-सञ्चितम् by a miser that which is painfully amassed,
भुङ्क्ते तत्-अपि तत्-च- consumes that also that and
अन्य: मधुहा-इव-अर्थ-वित्-मधु other honey gather like, benefit knower, honey

सुदु:खोपार्जितैर्वित्तैराशासानां गृहाशिष: ।
मधुहेवाग्रतो भुङ्क्ते यतिर्वै गृहमेधिनाम् ॥१६॥


सुदु:ख-उपार्जितै:-वित्तै:- with good pain earned wealth
आशासानाम् गृह-आशिष: the hopeful householder of domestic joy
मधुहा-इव-अग्रत: भुङ्क्ते honey gatherer like first enjoys
यति:-वै गृह-मेधिनाम् ascetic indeed of the householder

ग्राम्यगीतं न शृणुयाद् यतिर्वनचर: क्वचित् ।
शिक्षेत हरिणाद् बद्धान्मृगयोर्गीतमोहितात् ॥१७॥


ग्राम्य-गीतम् न शृणुयात् vulgar songs may not hear
यति:-वनचर: क्वचित् an ascetic roaming the forest,
शिक्षेत हरिणाद् बद्धान्- must learn from the deer snared,
मृगयो:-गीत-मोहितात् hunter's music attracted by

नृत्यवादित्रगीतानि जुषन् ग्राम्याणि योषिताम् ।
आसां कीडनको वश्य ऋष्यशृङ्गो मृगीसुत: ॥१८॥


नृत्य-वादित्र-गीतानि dance, instrumental music, songs
जुषन् ग्राम्याणि योषिताम् enjoying vulgar, of the women
आसाम् कीडनक: वश्य: of them, a plaything, in control
ऋष्यशृङ्ग: मृगी-सुत: Rishyashringa, of the she deer's son

जिह्वयातिप्रमाथिन्या जनो रसविमोहित: ।
मृत्युमृच्छत्यसद्बुद्धिर्मीनस्तु बडिशैर्यथा ॥१९॥


जिह्वया-अति-प्रमाथिन्या by the tongues very uncontrolled
जन: रस-विमोहित: a person by the taste obsessed
मृत्युम्-ऋच्छति-असत्-बुद्धि:- death invites, foolish minded,
मीन:-तु बडिशै:-यथा fish indeed by the bait like

इन्द्रियाणि जयन्त्याशु निराहारा मनीषिण: ।
वर्जयित्वा तु रसनं तन्निरन्नस्य वर्धते ॥२०॥


इन्द्रियाणि जयन्ति-आशु the senses are won over soon
निराहारा: मनीषिण: by fasting by the wise,
वर्जयित्वा तु रसनम् except indeed the tongue,
तत्-निरन्नस्य वर्धते that by not eating increases (its power)

तावज्जितेन्द्रियो न स्याद् विजितान्येन्द्रिय: पुमान् ।
न जयेद् रसनं यावज्जितं सर्वं जिते रसे ॥२१॥


तावत्-जितेन्द्रिय: न स्याद् till then controlled of senses will not be,
विजितानि-इन्द्रिय: पुमान् won over the senses a man,
न जयेद् रसनम् यावत्- does not control the tongue until
जितम् सर्वम् जिते रसे controlled is every thing, having controlled tongue,

पिङ्गला नाम वेश्याऽऽसीद् विदेहनगरे पुरा ।
तस्या मे शिक्षितं किञ्चिन्निबोध नृपनन्दन ॥२२॥


पिङ्गला नाम वेश्या-आसीत् Pingalaa named courtesan was
विदेह-नगरे पुरा in Videha town, once,
तस्या: मे शिक्षितम् किञ्चित्- from her to me the teaching some,
निबोध नृप-नन्दन do hear, O Prince!

सा स्वैरिण्येकदा कान्तं सङ्केत उपनेष्यती ।
अभूत् काले बहिर्द्वारि बिभ्रती रूपमुत्तमम् ॥२३॥


सा स्वैरिणी-एकदा she, of her will the master, one day,
कान्तम् सङ्केत उपनेष्यती paramour in pleasure house to take,
अभूत् काले बहि:-द्वारि stayed at night, on the outside gate,
बिभ्रती रूपम्-उत्तमम् adorned in form excellent

मार्ग आगच्छतो वीक्ष्य पुरुषान् पुरुषर्षभ ।
ताञ्छुल्कदान् वित्तवत: कान्तान् मेनेऽर्थकामुका ॥२४॥


मार्गे आगच्छत: वीक्ष्य on the way coming, seeing,
पुरुषान् पुरुषर्षभ the men, O foremost of men!
तान्-शुल्कदान् वित्तवत: to them by paying money, rich ones
कान्तान् मेने-अर्थ-कामुका the desirous, understood, money seeking

आगतेष्वपयातेषु सा सङ्केतोपजीविनी ।
अप्यन्यो वित्तवान् कोऽपि मामुपैष्यति भूरिद: ॥२५॥


आगतेषु-अपयातेषु सा in the coming and going away, she,
सङ्केत-उपजीविनी on solicitations thriving,
अपि-अन्य: वित्तवान् क:-अपि even another wealthy some one
माम्-उपैष्यति भूरिद: me will come to plenty giver

एवं दुराशया ध्वस्तनिद्रा द्वार्यवलम्बती ।
निर्गच्छन्ती प्रविशती निशीथं समपद्यत ॥२६॥


एवम् दुराशया ध्वस्त-निद्रा in this manner, she of bad intent, losing sleep
द्वारि-अवलम्बती on the door waiting
निर्गच्छन्ती प्रविशती going out and coming in,
निशीथम् समपद्यत midnight it was

तस्या वित्ताशया शुष्यद्वक्त्राया दीनचेतस: ।
निर्वेद: परमो जज्ञे चिन्ताहेतु: सुखावह: ॥२७॥


तस्या: वित्त-आशया her, in money's hope
शुष्यत्-वक्त्राया दीन-चेतस: parched throated, helpless minded,
निर्वेद: परम: जज्ञे frustration much arose
चिन्ता-हेतु: सुख-आवह: the cause of worry was pleasure bringing

तस्या निर्विण्णचित्ताया गीतं शृणु यथा मम ।
निर्वेद आशापाशानां पुरुषस्य यथा ह्यसि: ॥२८॥


तस्या: निर्विण्ण-चित्ताया: of her, dejected minded,
गीतम् शृणु यथा मम song, hear, such as, from me
निर्वेद आशा-पाशानाम् dispassion, for in hope snared
पुरुषस्य यथा हि-असि: person's just as sword

न ह्यङ्गाजातनिर्वेदो देहबन्धं जिहासति ।
यथा विज्ञानरहितो मनुजो ममतां नृप ॥२९॥


न हि-अङ्ग-अजात-निर्वेद: not, indeed, O Dear! Not having dispassion
देह-बन्धम् जिहासति bodily bondage sheds,
यथा विज्ञान-रहित: just as discrimination devoid of
मनुज: ममताम् नृप man, meekness (gives up), O King!
पिङ्गल-उवाच - Pingalaa said -

अहो मे मोहविततिं पश्यताविजितात्मन: ।
या कान्तादसत: कामं कामये येन बालिशा ॥३०॥


अहो मे मोह-विततिम् Alas! My delusion's extent
पश्यत-अविजित-आत्मन: look at, of uncontrolled senses
या कान्तात्-असत: कामम् who from man evil desire
कामये येन बालिशा wishes, because foolish

सन्तं समीपे रमणं रतिप्रदं वित्तप्रदं नित्यमिमं विहाय ।
अकामदं दु:खभयाधिशोक मोहप्रदं तुच्छमहं भजेऽज्ञा ॥३१॥


सन्तम् समीपे रमणम् present close by, The Adorable,
रति-प्रदम् वित्त-प्रदम् love giver, wealth giver,
नित्यम्-इमम् विहाय always, Him forsaking,
अकामदम् दु:ख-भय- not desires satisfying, sorrow, fear,
अधिशोक-मोह-प्रदम् worry, infatuation giver,
तुच्छम्-अहम् भजे-अज्ञा menial, I seek, the foolish

अहो मयाऽऽत्मा परितापितो वृथा साङ्केत्यवृत्त्यातिविगर्ह्यवार्तया ।
स्त्रैणान्नराद् यार्थतृषोऽनुशोच्यात् क्रीतेन वित्तं रतिमात्मनेच्छती ॥३२॥


अहो मया-आत्मा परितापित: Alas! by me, soul is tortured
वृथा साङ्केत्य-वृत्त्या- uselessly, by courtesan's livelihood,
अति-विगर्ह्य-वार्तया by very demeaning profession,
स्त्रैणात्-नरात् या-अर्थ-तृष:- from a lustful man, who, of wealth thirsting,
अनुशोच्यात् क्रीतेन वित्तम् lamentable bought wealth
रतिम्-आत्मना-इच्छती love by body desiring

यदस्थिभिर्निर्मितवंशवंश्यस्थूणं त्वचा रोमनखै: पिनद्धम् ।
क्षरन्नवद्वारमगारमेतद् विण्मूत्रपूर्णं मदुपैति कान्या ॥३३॥


यत्-अस्थिभि:-निर्मित- which by bones made
वंश-वंश्य-स्थूणम् crooked bamboo skeleton,
त्वचा रोम-नखै: पिनद्धम् by skin hair nails covered
क्षरन्-नव-द्वारम्- flowing from the nine outlets,
अगारम्-एतत् विण्मूत्र-पूर्णम् house this of excreta urine full,
मत्-उपैति का-अन्या except me will enjoy who other

विदेहानां पुरे ह्यस्मिन्नहमेकैव मूढधी: ।
यान्यमिच्छन्त्यसत्यस्मादात्मदात् काममच्युतात् ॥३४॥


विदेहानां पुरे हि-अस्मिन्- among of the wise, the city, indeed, this,
अहम्-एक-एव मूढ-धी: I am one only stupid minded
या-अन्यम्-इच्छन्ती- who the other coveting
असती-अस्मात्-आत्मदात् the wicked, from This Self giving
कामम्-अच्युतात् satisfaction, The Immortal

सुहृत् प्रेष्ठतमो नाथ आत्मा चायं शरीरिणाम् ।
तं विक्रीयात्मनैवाहं रमेऽनेन यथा रमा ॥३५॥


सुहृत् प्रेष्ठतम: नाथ friend, most beloved The Lord,
आत्मा च-अयम् शरीरिणाम् The Self and He of the embodied,
तम् विक्रीय-आत्मना-एव- to Him selling, myself only
अहम् रमे-अनेन यथा रमा I will find satisfaction with Him, like Laxmi

कियत् प्रियं ते व्यभजन् कामा ये कामदा नरा: ।
आद्यन्तवन्तो भार्याया देवा वा कालविद्रुता: ॥३६॥


कियत् प्रियम् ते व्यभजन् how much love, they, the givers
कामा: ये काम-दा नरा: of pleasure, those satisfaction giving men
आदि-अन्तवन्त: भार्याया: by birth and death subjected, for the wives,
देवा: वा काल-विद्रुता: the gods, or those by Time ravaged

नूनं मे भगवान् प्रीतो विष्णु: केनापि कर्मणा ।
निर्वेदोऽयं दुराशाया यन्मे जात: सुखावह: ॥३७॥


नूनम् मे भगवान् प्रीत: certainly, with me, The Lord is pleased
विष्णु: केन-अपि कर्मणा Vishnu, by some or the other action
निर्वेद:-अयम् दुराशाया: dispassion this, to the evil minded
यत्-मे जात: सुख-आवह: that to me, has come, happiness entailing

मैवं स्युर्मन्दभाग्याया: क्लेशा निर्वेदहेतव: ।
येनानुबन्धं निर्हृत्य पुरुष: शममृच्छति ॥३८॥


मा-एवम् स्यु:-मन्द-भाग्याया: may this happen, to (me) of little fortune
क्लेशा: निर्वेद-हेतव: miseries, by disgust caused,
येन-अनुबन्धम् निर्हृत्य by which the bondages shattering
पुरुष: शमम्-ऋच्छति man peace attains

तेनोपकृतमादाय शिरसा ग्राम्यसङ्गता: ।
त्यक्त्वा दुराशा: शरणं व्रजामि तमधीश्वरम् ॥३९॥


तेन-उपकृतम्-आदाय by Him blessed, accepting
शिरसा ग्राम्य-सङ्गता: on the head,
त्यक्त्वा दुराशा: शरणम् abandoning the evil hopes, shelter
व्रजामि तम्-अधीश्वरम् will seek of Him, The Great Lord

सन्तुष्टा श्रद्दधत्येतद्यथालाभेन जीवती ।
विहराम्यमुनैवाहमात्मना रमणेन वै ॥४०॥


सन्तुष्टा श्रद्दधती-एतत्- satisfied, respecting this (dispassion)
यथा-लाभेन जीवती by whatever gained, living,
विहरामि-अमुना-एव- will revel by this only
अहम्-आत्मना रमणेन वै I in self as with husband surely

संसारकूपे पतितं विषयैर्मुशितेक्षणम् ।
ग्रस्तं कालाहिनाऽऽत्मानं कोऽन्यस्त्रातुमधीश्वर: ॥४१॥


संसार-कूपे पतितम् in the world well fallen,
विषयै:-मुशित-ईक्षणम् by the sense pleasures diminished perception,
ग्रस्तम् काल-अहिना- devoured by Time serpent
आत्मानम् क:-अन्य:- the self, Who other
त्रातुम्-अधीश्वर: to redeem, The Great Lord

आत्मैव ह्यात्मनो गोप्ता निर्विद्येत यदाखिलात् ।
अप्रमत्त इदं पश्येद् ग्रस्तं कालाहिना जगत् ॥४२॥


आत्मा-एव हि-आत्मन: गोप्ता the Self alone indeed of Self is the protector
निर्विद्येत यदा-अखिलात् disgusted when by everything
अप्रमत्त: इदम् पश्येत् undeluded this sees
ग्रस्तम् काल-अहिना जगत् devoured by Time serpent the world
ब्राह्मण उवाच - The Braahmana said -

एवं व्यवसितमतिर्दुराशां कान्ततर्षजाम् ।
छित्त्वोपशममास्थाय शय्यामुपविवेश सा ॥४३॥


एवम् व्यवसित-मति:- thus, determined in the mind,
दुराशाम् कान्त-तर्षजाम् the evil intention of lust born,
छित्त्वा-उपशमम्-आस्थाय snapping, in peace resorting,
शय्याम्-उपविवेश सा on the bed sat she

आशा हि परमं दु:खं नैराश्यं परमं सुखम् ।
यथा सञ्छिद्य कान्ताशां सुखं सुष्वाप पिङ्गला ॥४४॥


आशा हि परमम् दु:खम् hope indeed is the greatest misery
नैराश्यम् परमम् सुखम् devoid of hope the greatest joy
यथा सञ्छिद्य कान्त-आशाम् just like snapping paramour's hope
सुखम् सुष्वाप पिङ्गला peacefully slept Pingalaa
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां एकादशस्कन्धे अष्टम: अध्याय: ॥८॥ Thus ends the eighth discourse in Book Eleven of the great and glorious

ब्राह्मण उवाच - The Braahmana said -

परिग्रहो हि दु:खाय यद् यत्प्रियतमं नृणाम् ।
अनन्तं सुखमाप्नोति तद् विद्वान् यस्त्वकिञ्चन: ॥१॥


परिग्रह: हि दु:खाय hoarding itself is for sorrow
यत् यत् प्रियतमम् नृणाम् that all dear to man
अनन्तम् सुखम्-आप्नोति everlasting joy attains
तत् विद्वान् य:-तु-अकिञ्चन: that wise, who indeed is uncoveting

सामिषं कुररं जघ्नुर्बलिनो ये निरामिषा: ।
तदामिषं परित्यज्य स सुखं समविन्दत ॥२॥


स-आमिषम् कुररम् जघ्नु:- having flesh the osprey was attacked
बलिन: ये निरामिषा: by the stronger who did not have the flesh
तत्-आमिषम् परित्यज्य that flesh having abandoned,
स: सुखम् समविन्दत he peace attained

न मे मानावमानौ स्तो न चिन्ता गेहपुत्रिणाम् ।
आत्मक्रीड आत्मरतिर्विचरामीह बालवत् ॥३॥


न मे मान-अवमानौ स्त: not my honour dishonour both are
न चिन्ता गेह-पुत्रिणाम् no worry of house and children
आत्म-क्रीड आत्म-रति:- in Self revelling, to Self devoted,
विचरामि-इह बाल-वत् I wander here child like

द्वावेव चिन्तया मुक्तौ परमानन्द आप्लुतौ ।
यो विमुग्धो जडो बालो यो गुणेभ्य: परं गत: ॥४॥


द्वौ-एव चिन्तया मुक्तौ two only are from worry free
परम-आनन्द आप्लुतौ in highest joy submerged
य: विमुग्ध: जड: बाल: who is infatuated, ignorant child,
य: गुणेभ्य: परम् गत: who from the Gunas beyond has gone

क्वचित् कुमारी त्वात्मानं वृणानान् गृहमागतान् ।
स्वयं तानर्हयमास क्वापि यातेषु बन्धुषु ॥५॥


क्वचित् कुमारी तु-आत्मानम् some where a maiden, indeed herself
वृणानान् गृहम्-आगतान् to engage (in wedlock) to the house arrived
स्वयम् तान्-अर्हयमास herself them entertained
क्व-अपि यातेषु बन्धुषु somewhere having gone the relatives

तेषामभ्यवहारार्थ शालीन् रहसि पार्थिव ।
अवघ्नन्त्या: प्रकोष्ठस्थाश्चक्रु: शङ्खा: स्वनं महत् ॥६॥


तेषाम्-अभ्यवहार-अर्थ their food for
शालीन् रहसि पार्थिव paddy in hiding, O King!
अवघ्नन्त्या: प्रकोष्ठस्था:- pounding, on the wrist placed
चक्रु: शङ्खा: स्वनम् महत् started, of shells sound great

सा तज्जुगुप्सितं मत्वा महती व्रीडिता तत: ।
बभञ्जैकैकश: शङ्खान् द्वौ द्वौ पाण्योरशेषयत् ॥७॥


सा तत्-जुगुप्सितम् मत्वा she that inappropriate considering,
महती व्रीडिता तत: very much ashamed, then,
बभञ्ज-एक-एकश: शङ्खान् broke one by one the bangles
द्वौ द्वौ पाण्यो:-अशेषयत् two each on the hands until remained

उभयोरप्यभूद् घोषो ह्यवघ्नन्त्या: स्म शङ्खयो: ।
तत्राप्येकं निरभिददेकस्मान्नाभवद् ध्वनि: ॥८॥


उभयो:-अपि-अभूत् घोष: from the two also was a sound
हि-अवघ्नन्त्या: स्म शङ्खयो: indeed, pounding as she was, of the bangles
तत्र-अपि-एकम् निरभिदत्- there also, one broke
एकस्मात्-न-अभवत् ध्वनि: from one did not come sound

अन्वशिक्षमिमं तस्या उपदेशमरिन्दम ।
लोकाननुचरन्नेताँल्लोकतत्त्वविवित्सया ॥९॥


अन्वशिक्षम्-इमम् तस्या: learnt this from her,
उपदेशम्-अरिन्दम the lesson, O enemy subduer!
लोकन्-अनुचरन्-एतान् the worlds wandering these,
लोक-तत्त्व विवित्सया of the world's justified and unjustified

वासे बहूनां कलहो भवेद् वार्ता द्वयोरपि ।
एक एव चरेत्तस्मात् कुमार्या इव कङ्कण: ॥१०॥


वासे बहूनाम् कलह: भवेत् in living of many discord happens
वार्ता द्वयो:-अपि conversation of the two also
एक एव चरेत्-तस्मात् one alone must remain, therefore,
कुमार्या: इव कङ्कण: the maiden's like bangle

मन एकत्र संयुज्याज्जितश्वासो जितासन: ।
वैराग्याभ्यासयोगेन ध्रियमाणमतन्द्रित: ॥११॥


मन: एकत्र संयुज्यात्- mind in one place must fix
जित-श्वास: जित-आसन: conquering the breath, conquering the pose,
वैराग्य-अभ्यास-योगेन dispassion practicing engaged in,
ध्रियमाणम्-अतन्द्रित: controlling vigilantly

यस्मिन् मनो लब्धपदं यदेतच्छनै: शनैर्मुञ्चति कर्मरेणून् ।
सत्त्वेन वृद्धेन रजस्तमश्च विधूय निर्वाणमुपैत्यनिन्धनम् ॥१२॥


यस्मिन् मन: लब्ध-पदम् in which acquiring steadiness,
यत्-एतत्-शनै: शनै:- which this by and by
मुञ्चति कर्म-रेणून् sheds actions' dust,
सत्त्वेन वृद्धेन रज:-तम:-च by Sattva increased Rajas Tamas and
विधूय निर्वाणम्-उपैति- renouncing, liberation achieves
अनिन्धनम् without fuel (fire like)

तदैवमात्मन्यवरुद्धचित्तो न वेद किञ्चिद् बहिरन्तरं वा ।
यथेषुकारो नृपतिं व्रजन्तमिषौ गतात्मा न ददर्श पार्श्वे ॥१३॥


तदा-एवम्-आत्मनि- then, in this manner, in Self
अवरुद्ध-चित्त: न वेद concentrated mind does not know
किञ्चित् बहि:-अन्तरम् वा anything outside inside or,
यथा-इषुकार: नृपतिम् like the arrow maker, the king
व्रजन्तम्-इषौ गत-आत्मा walking, in the arrow fixed self,
न ददर्श पार्श्वे did not see near by

एकाचार्यनिकेत: स्यादप्रमत्तो गुहाशय: ।
अलक्ष्यमाण आचारैर्मुनिरेकोऽल्पभाषण: ॥१४॥


एकाचारी-अनिकेत: स्यात्- alone wandering, without dwelling, should be,
अप्रमत्त: गुह-आशय: not careless, in cave living,
अलक्ष्यमाण: आचारै:- unrecognizable by behaviours,
मुनि:-एक:-अल्प-भाषण: an ascetic alone, of sparse speech

गृहारम्भोऽतिऽदु:खाय विफलश्चाध्रुवात्मन: ।
सर्प: परकृतं वेश्म प्रविश्य सुखमेधते ॥१५॥


गृह-आरम्भ:-अति दु:खाय household starting is for much sorrow,
विफल:-च-अध्रुव-आत्मन: fruitless and for perishable ones' self,
सर्प: पर-कृतम् वेश्म serpent in other's burrowed hole
प्रविश्य सुखम्-एधते entering happily lives

एको नारायणो देव: पूर्वसृष्टं स्वमायया ।
संहृत्य कालकलया कल्पान्त इदमीश्वर: ॥१६॥


एक: नारायण: देव: One, Naaraayana, The Almighty,
पूर्व-सृष्टम् स्व-मायया formerly created by own Maayaa
संहृत्य काल-कलया withdrawing, by Time energy
कल्प-अन्ते इदम्-ईश्वर: at Kalpa's end this The Lord

एक एवाद्वितीयोऽभूदात्माधारोऽखिलाश्रय: ।

कालेनात्मानुभावेन साम्यं नीतासु शक्तिषु ।
सत्त्वादिष्वादिपुरुष: प्रधानपुरुषेश्वर: ॥१७॥


एक एव-अद्वितीय:-अभूत्- one, alone, incomparable, became,
आत्म-आधार:-अखिल-आश्रय: Self supporting, of all The Resort,
कालेन-आत्म-अनुभावेन by force of Time, by self power,
साम्यम् नीतासु शक्तिषु merged getting all energies,
सत्व-आदिषु-आदि-पुरुष: Sattva and other (Gunas) The Ancient Person,
प्रधान-पुरुष-ईश्वर: The Supreme Person, Almighty Lord

परावराणां परम आस्ते कैवल्यसंज्ञित: ।
केवलानुभवानन्दसन्दोहो निरुपाधिक: ॥१८॥


पर-अवराणाम् परम आस्ते cause and effect beyond remains
कैवल्य-संज्ञित: Absolute called,
केवल-अनुभव-आनन्द- only experience, bliss
सन्दोह: नि:-उपाधिक: manifested unconditioned

केवलात्मानुभावेन स्वमायां त्रिगुणात्मिकाम् ।
संक्षोभयन् सृजत्यादौ तया सूत्रमरिन्दम ॥१९॥


केवल-आत्म-अनुभावेन only by Self power,
स्व-मायाम् त्रि-गुण-आत्मिकाम् own Maayaa three Gunas containing,
संक्षोभयन् सृजति-आदौ agitating, creates in the beginning
तया सूत्रम्-अरिन्दम by it Sutra, (Mahat-tatva), O enemies subduer!

तामाहुस्त्रिगुणव्यक्तिं सृजन्तीं विश्वतोमुखम् ।
यस्मिन् प्रोतमिदं विश्वं येन संसरते पुमान् ॥२०॥


ताम्-आहु:-त्रि-गुण-व्यक्तिम् her, (Sutra) is said of three Gunas' manifestation
सृजन्तीम् विश्वत:-मुखम् creating various forms,
यस्मिन् प्रोतम्-इदम् विश्वम् in which submerged is this universe,
येन संसरते पुमान् by which comes into being, the soul

यथोर्णनाभिर्हृदयादूर्णां सन्तत्य वक्त्रत: ।
तथा विहृत्य भूयस्तां ग्रसत्येवं महेश्वर: ॥२१॥


यथा-ऊर्णनाभि:-ह्दयात्- as the spider, from the heart
ऊर्णाम् सन्तत्य वक्त्रत: the web brings out from the mouth,
तथा विहृत्य भूय:-ताम् and sports with it, again that
ग्रसति-एवम् महेश्वर: swallows, so also The Great Lord

यत्र यत्र मनो देही धारयेत् सकलं धिया ।
स्नेहाद् द्वेषाद् भयाद् वापि याति तत्तत्सरूपताम् ॥२२॥


यत्र यत्र मन: देही where all mind, the embodied being
धारयेत् सकलम् धिया centres with entirety with its intellect,
स्नेहात् द्वेषाद्त् भयात् वा-अपि by love, hatred, fear or also,
याति तत्-तत्-सरूपताम् attains that form

कीट: पेशस्कृतं ध्यायन् कुड्यां तेन प्रवेशित: ।
याति तत्सात्मतां राजन् पूर्वरूपमसन्त्यजन् ॥२३॥


कीट: पेशस्कृतम् ध्यायन् the insect, the wasp thinking of,
कुड्याम् तेन प्रवेशित: in the hole by him confined,
याति तत्-सात्मताम् राजन् attains his like form, O King!
पूर्व-रूपम्-असन्त्यजन् (own) former form not giving up

एवं गुरुभ्य एतेभ्य एषा मे शिक्षिता मति: ।
स्वात्मोपशिक्षितां बुद्धिं शृणु मे वदत: प्रभो ॥२४॥


एवम् गुरुभ्य: एतेभ्य: thus from the preceptors, these,
एषा मे शिक्षिता मति: this is learnt wisdom
स्व-आत्म-उपशिक्षिताम् बुद्धिम् by own self learnt wisdom
शृणु मे वदत: प्रभो hear, me speak O lord!

देहो गुरुर्मम विरक्तिविवेकहेतुर्बिभ्रत् स्म सत्त्वनिधनं सततार्त्युदर्कम् ।
तत्त्वान्यनेन विमृशामि यथा तथापि पारक्यमित्यवसितो विचराम्यसङ्ग: ॥२५॥


देह: गुरु:-मम विरक्ति- body is teacher mine, dispassion,
विवेक-हेतु: बिभ्रत् स्म discrimination causing, undertaking
सत्त्व-निधनम् सतत-आर्ति-उदर्कम् birth and death, always suffering creator,
तत्त्वानि-अनेन विमृशामि truth by it understand
यथा तथा-अपि पारक्यम्- because, even then, of others'
इति-अवसित: विचरामि-असङ्ग: so interpreting, wander alone

जायात्मजार्थपशुभृत्यगृहाप्तवर्गान् पुष्णाति यत्प्रियचिकीर्षुतया वितन्वन् ।
स्वान्ते सकृच्छ्रमवरुद्धधन: स देह: सृष्ट्वास्य बीजमवसीदति वृक्षधर्मा ॥२६॥


जाया-आत्मज-अर्थ-पशु-भृत्य- wife, children, wealth, cattle, servants,
गृह-आप्त-वर्गान् पुष्णाति house, relatives, friends, maintains
यत्-प्रिय-चिकीर्षया वितन्वन् whose (body's) desires to fulfil, growing,
स्व-अन्ते सकृच्छ्रम्-अवरुद्ध- at ones end, with difficulty collected
धन: स: देह: सृष्ट्वा-अस्य wealth, that body creating, its
बीजम्-अवसीदति वृक्ष-धर्मा seed suffers like the tree's nature

जिह्वैकतोऽमुमपकर्षति कर्हि तर्षा शिश्नोऽन्यतस्त्वगुदरं श्रवणं कुतश्चित् ।
घ्राणोऽन्यतश्चपलदृक् क्व च कर्मशक्तिर्बह्व्य: सपत्न्य इव गेहपतिं लुनन्ति ॥२७॥


जिह्वा-एकत:-अमुम्-अपकर्षति tongue to one side, him pulls,
कर्हि तर्षा शिश्न:-अन्यत:- somewhere thirst, genitive organ other side
त्वक्-उदरम् श्रवणम् कुतश्चित् skin, stomach, ear, somewhere else,
घ्राण:-अन्यत:-चपल-दृक् क्व च smell, other side, restless eye somewhere, and
कर्म-शक्ति:-बह्व्य: active senses many
सपत्न्य: इव गेह-पतिम् लुनन्ति co-wives like the house master draw

सृष्ट्वा पुराणि विविधान्यजयाऽऽत्मशक्त्या वृक्षान् सरीसृपपशून् खगदंशमत्स्यान् ।
तैस्तैरतुष्टहृदय: पुरुषं विधाय ब्रह्मावलोकधिषणं मुदमाप देव: ॥२८॥


सृष्ट्वा पुराणि विविधानि- having created first various
अजया-आत्म-शक्त्या वृक्षान् by unfailing innate power, trees,
सरीसृप-पशून् खग-दंश-मत्स्यान् reptiles, animals, birds, gad-lies, fishes,
तै:-तै:-अतुष्ट-हृदय: पुरुषम् विधाय by those all unsatisfied hearted, man
तै:-तै:-अतुष्ट-हृदय: पुरुषम् विधाय by those all unsatisfied hearted, man creating,
ब्रह्म-अवलोक-धिषणम् Brahman to realize intellect
मुदम्-आप देव: joy attained The Lord

लब्ध्वा सुदुर्लभमिदं बहुसम्भवान्ते मानुष्यमर्थदमनित्यमपीह धीर: ।
तूर्णं यतेत न पतेदनुमृत्यु यावन्नि:श्रेयसाय विषय: खलु सर्वत: स्यात् ॥२९॥


लब्ध्वा सुदुर्लभम्-इदम् having attained very difficult to be got this,
बहु-सम्भव-अन्ते many births after
मानुष्यम्-अर्थदम्- human body, of the purposes the giver,
अनित्यम्-अपि-इह धीर: not permanent though, here, the wise,
तूर्णम् यतेत न पतेत्- hastily should endeavour, should not fall
अनुमृत्यु यावत्-नि:श्रेयसाय into annihilation till for liberation
विषय: खलु सर्वत sense pleasures indeed are everywhere

एवं सञ्जातवैराग्यो विज्ञानालोक आत्मनि ।
विचरामि महीमेतां मुक्तसङ्गोऽनहङ्कृति: ॥३०॥


एवम् सञ्जात-वैराग्य: thus, having arisen dispassion,
विज्ञान-आलोक आत्मनि knowledge light in the self
विचरामि महीम्-एताम् wander the earth this,
मुक्त-सङ्ग:-अनहङ्कृति: free of attachment and with ego-less-ness

न ह्येकस्माद् गुरोर्ज्ञानं सुस्थिरं स्यात् सुपुष्कलम् ।
ब्रह्मैतदद्वितीयं वै गीयते बहुधर्षिभि: ॥३१॥


न हि-एकस्मात् गुरो:-ज्ञानम् not indeed from one preceptor, knowledge
सुस्थिरम् स्यात् सुपुष्कलम् steady will be, comprehensive
ब्रह्म-एतत्-अद्वितीयम् वै Brahma, this, without a second, indeed
गीयते बहुधा-ऋषिभि: is sung of often by the sages
श्री भगवान्-उवाच - The Lord said -

इत्युक्त्वा स यदुं विप्रस्तमामन्त्र्य गम्भीरधी: ।
वन्दितोऽभ्यर्थितो राज्ञा ययौ प्रीतो यथागतम् ॥३२॥


इति-उक्त्वा स: यदुम् विप्र:- so saying, he, to Yadu, the Braahmana,
तम्-आमन्त्र्य गम्भीर-धी: from him taking leave, of deep wisdom,
वन्दित:-अभ्यर्थित: राज्ञा worshipped and honoured by the king,
ययौ प्रीत: यथा-आगतम् went delighted as he had come

अवधूतवच: श्रुत्वा पूर्वेषां न: स पूर्वज: ।
सर्वसङ्गविनिर्मुक्त: समचित्तो बभूव ह ॥३३॥


अवधूत-वच: श्रुत्वा Avadhoota's words having heard,
पूर्वेषाम् न: स: पूर्वज: of the ancient of ours, he the ancestor,
सर्व-सङ्ग-विनिर्मुक्त: all attachments freed of,
सम-चित्त: बभूव ह equilibrium minded, became indeed
श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां एकादश: स्कन्धे नवम: अध्याय: ॥९॥ Thus ends the ninth discourse in Book Eleven of the great and glorious

श्री भगवान्-उवाच - The Lord said -

मयोदितेष्ववहित: स्वधर्मेषु मदाश्रय: ।
वर्णाश्रमकुलाचारमकामात्मा समाचरेत् ॥१॥


मया-उदितेषु-अवहित: by Me taught, unfailingly
स्व-धर्मेषु मत्-आश्रय: in own moral conduct, on Me depending,
वर्ण-आश्रम-कुल-आचारम्- caste, order and family's ways
अकाम-आत्मा समाचरेत् desireless souled, should follow

अन्वीक्षेत विशुद्धात्मा देहिनां विषयात्मनाम् ।
गुणेषु तत्त्वध्यानेन सर्वारम्भविपर्ययम् ॥२॥


अन्वीक्षेत विशुद्ध-आत्मा should contemplate the pure minded soul
देहिनाम् विषय-आत्मनाम् of the embodied sensuous souls
गुणेषु तत्त्व-ध्यानेन in the Gunas meaning seeking,
सर्व-आरम्भ-विपर्ययम् all enterprises are opposite

सुप्तस्य विषयालोको ध्यायतो वा मनोरथ: ।
नानात्मकत्वाद् विफलस्तथा भेदात्मधीर्गुणै: ॥३॥


सुप्तस्य विषय-आलोक: of the sleeping, in the senses light
ध्यायत: वा मनोरथ: thinking or of desires,
नाना-आत्मकत्वात् by various objects depending on,
विफल:-तथा is fruitless, like that
भेद-आत्म-धी:-गुणै: differences containing mind by the Gunas

निवृत्तं कर्म सेवेत प्रवृत्तं मत्परस्त्यजेत् ।
जिज्ञासायां संप्रवृत्तो नाद्रियेत् कर्मचोदनाम् ॥४॥


निवृत्तम् कर्म सेवेत unattached actions should perform
प्रवृत्तम् मत्-पर:-त्यजेत् attachments, to Me devoted should shun,
जिज्ञासायाम् संप्रवृत: in inquiry engaged
न-आद्रियेत् कर्म-चोदनाम् should not entertain the actions' requisites

यमानभीक्ष्णं सेवेत नियमान् मत्पर: क्वचित् ।
मदभिज्ञं गुरुं शान्तमुपासीत मदात्मकम् ॥५॥


यमान्-अभीक्ष्णम् सेवेत austerities sincerely should observe
नियमान् मत्-पर: क्वचित् vows, to Me devoted, sometimes,
मत्-अभिज्ञम् गुरुम् शान्तम्- Me realized preceptor tranquil
उपासीत मत्-आत्मकम् should serve, to Me identical

अमान्यमत्सरो दक्षो निर्ममो दृढसौहृद: ।
असत्वरोऽर्थजिज्ञासुरनसूयुरमोघवाक् ॥६॥


अमानी-अमत्सर: दक्ष: pride-less, without jealousy, adept,
निर्मम: दृढ-सौहृद: unattached, having deep devotion,
असत्वर:-अर्थ-जिज्ञासु:- without haste, of the Truth inquisitive,
अनसूयु:-अमोघ-वाक् unjudgemental, not talkative

जायापत्यगृहक्षेत्रस्वजनद्रविणादिषु ।
उदासीन: समं पश्यन् सर्वेष्वर्थमिवात्मन: ॥७॥


जाया-अपत्य-गृह-क्षेत्र- towards wife, children, house, land,
स्वजन-द्रविण-आदिषु relatives, wealth and others
उदासीन: समम् पश्यन् indifferent, equally looking upon
सर्वेषु-अर्थम्-इव-आत्मन: all purposes like his own

विलक्षण: स्थूलसूक्ष्माद् देहादात्मेक्षितास्वदृक् ।
यथाग्निर्दारुणो दाह्याद् दाहकोऽन्य: प्रकाशक: ॥८॥


विलक्षण: स्थूल-सूक्ष्मात् absolutely different from gross and subtle
देहात्-आत्म-ईक्षिता-स्वदृक् body, the Self manifested witness (soul)
यथा-अग्नि:-दारुण: दाह्यात् like the fire, the wood burning,
दाहक:-अन्य: प्रकाशक: the burner and illuminator

निरोधोत्पत्त्यणुबृहन्नानात्वं तत्कृतान् गुणान् ।
अन्त: प्रविष्ट आधत्त एवं देहगुणान् पर: ॥९॥


निरोध-उत्पत्ति-अणु-बृहत्- destruction, coming into being, small big,
नानात्वम् तत्-कृतान् गुणान् various by that manifested qualities,
अन्त: प्रविष्ट: आधत्त inside entering overtakes
एवम् देह-गुणान् पर: also the body's qualities

योऽसौ गुणैर्विरचितो देहोऽयं पुरुषस्य हि ।
संसारस्तन्निबन्धोऽयं पुंसो विद्याच्छिदात्मन: ॥१०॥


य:-असौ गुणै:-विरचित: that this by the Gunas constituted
देह:-अयम् पुरुषस्य हि body this of the being, indeed
संसार:-तत्-निबन्ध:-अयम् the world is of that the creation, this
पुंस: विद्यात्-छित्-आत्मन: a man knows when is dispelled the Self

तस्माञ्जिज्ञासयाऽऽत्मानमात्मस्थं केवलं परम् ।
सङ्गम्य निरसेदेतद्वस्तुबुद्धिं यथाक्रमम् ॥११॥


तस्मात्-जिज्ञासया-आत्मानम्- therefore, by questioning the Self
आत्म-स्थम् केवलम् परम् in the Self present, The Absolute, Supreme,
सङ्गम्य निरसेत्-एतत्- realizing, abandon this
वस्तु-बुद्धिम् यथा-क्रमम् body related mind, gradually

आचार्योऽरणिराद्य: स्यादन्तेवास्युत्तरारणि: ।
तत्संधानं प्रवचनं विद्यासन्धि: सुखावह: ॥१२॥


आचार्य:-अरणि:-आद्य: the preceptor, is the friction rod first,
स्यात्-अन्तेवासी-उत्तर-अरणि: should be the student the above friction rod,
तत्-संधानम् प्रवचनम् His enquiry, and teaching
विद्या-सन्धि: सुख-आवह: the knowledge fire is delight bringing

वैशारदी सातिविशुद्धबुद्धिर्धुनोति मायां गुणसम्प्रसूताम् ।
गुणांश्च सन्दह्य यदात्ममेतत् स्वयं च शाम्यत्यसमिद् यथाग्नि: ॥१३॥


वैशारदी सा-अति attained by the student, that very
विशुद्ध-बुद्धि:-धुनोति pure wisdom, dispels
मायाम् गुण-सम्प्रसूताम् Maayaa by the Gunas generated
गुणान्-च सन्दह्य the Gunas and annihilating
यत्-आत्मम्-एतत् स्वयम् which is the core of this (world) itself
च शाम्यति-असमित् यथा-अग्नि: and cools without fuel like fire

अथैषां कर्मकर्तृणां भोक्तृणां सुखदु:खयो: ।
नानात्वमथ नित्यत्वं लोककालागमात्मनाम् ॥१४॥


अथ-एषाम् कर्म-कर्तृणाम् now, of these the actions the performers,
भोक्तृणाम् सुख-दु:खयो: experiencing happiness misery
नानात्वम्-अथ नित्यत्वम् varieties, then the eternity of
लोक-काल-आगम-आत्मनाम् the regions, time, Vedas, and of the soul,

मन्यसे सर्वभावानां संस्था ह्यौत्पत्तिकी यथा ।
तत्तदाकृतिभेदेन जायते भिद्यते च धी: ॥१५॥


मन्यसे सर्व-भावानाम् consider of all objects
संस्था हि-औत्पत्तिकी यथा the root indeed is birth taking, and thus
तत्-तत्-आकृति-भेदेन of all that form difference
जायते भिद्यते च धी: is born and changes and cognition (also)

एवमप्यङ्ग सर्वेषां दिहिनां देहयोगत: ।
कालावयवत: सन्ति भावा जन्मादयोऽसकृत् ॥१६॥


एवम्-अपि-अङ्ग सर्वेषाम् and also, O Dear! of all
दिहिनाम् देह-योगत: the embodied beings, by the body's association
काल-अवयवत: सन्ति भावा: and by the Time adjuncts, have states
जन्म-आदय:-असकृत् of birth (death) and others, not once

अत्रापि कर्मणां कर्तुरस्वातन्त्र्यं च लक्ष्यते ।
भोक्तुश्च दु:खसुखयो: को न्वर्थो विवशं भजेत् ॥१७॥


अत्र-अपि कर्मणाम् कर्तु:- here also, of the actions the performer,
अस्वातन्त्र्यम् च लक्ष्यते dependence is seen
भोक्तु:-च दु:ख-सुखयो: the experiencer of pain and pleasure
क: नु-अर्थ: विवशम् भजेत् who of course, higher purpose, helpless, attain

न हि देहिनां सुखं किञ्चिद् विद्यते विदुषामपि ।
तथा च दु:खं मूढानां वृथाहङ्करणं परम् ॥१८॥


न हि देहिनाम् सुखम् किञ्चिद् not indeed for the embodied, happiness little
विद्यते विदुषाम्-अपि is present, for the wise also
तथा च दु:खम् मूढानाम् like that and sorrow for the foolish
वृथा-अहङ्करणम् परम् purposeless is ego much

यदि प्राप्तिं विघातं जानन्ति सुखदु:खयो: ।
तेऽप्यद्धा न विदुर्योगं मृत्युर्न प्रभवेद् यथा ॥१९॥


यदि प्राप्तिम् विघातम् if attaining and dispelling
जानन्ति सुख-दु:खयो: know of happiness and misery
ते-अपि-अद्धा न विदु:-योगम् they also certainly, do not know the course,
मृत्यु:-न प्रभवेत् यथा death may not happen so that

को न्वर्थ: सुखयत्येनं कामो वा मृत्युरन्तिके ।
आघातं नीयमानस्य वध्यस्येव न तुष्टिद: ॥२०॥


क:-नु-अर्थ: सुखयति-एनम् what indeed thing, gives happiness, to this (man)
काम: वा मृत्यु:-अन्तिके desire or, to death nearing,
आघातम् नीयमानस्य for execution being led
वध्यस्य-एव न तुष्टि-द: of the victim only, is not satisfaction giving

श्रुतं च दृष्टवद् दुष्टं स्पर्धासूयात्ययव्ययै: ।
बह्वन्तरायकामत्वात् कृषिवच्चापि निष्फलम् ॥२१॥


श्रुतम् च दृष्ट-वत् दुष्टम् the heavenly and the worldly like, is vitiated,
स्पर्धा-असूया-अत्यय-व्ययै: by envy, jealousy, damage and decay
बहु-अन्तराय-कामत्वात् many obstructions in fulfilling of desires
कृषि-वत्-च-अपि निष्फलम् agriculture like and also fruitless

अन्तरायैरविहतो यदि धर्म: स्वनुष्ठित: ।
तेनापि निर्जितं स्थानं यथा गच्छति तच्छृणु ॥२२॥


अन्तरायै:-अविहत: यदि by obstructions without if,
धर्म: स्वनुष्ठित: by religious performances well performed,
तेन-अपि निर्जितम् स्थानम् by that also, availed regions
यथा गच्छति तत्-शृणु how one attains, that hear

इष्ट्वेह देवता यज्ञै: स्वर्लोकं याति याज्ञिक: ।
भुञ्जीत देववत्तत्र भोगान् दिव्यान् निजार्जितान् ॥२३॥


इष्ट्वा-इह देवता यज्ञै: worshipping here the deities by sacrifices,
स्वर्लोकं याति याज्ञिक: to heaven goes the sacrificer,
भुञ्जीत देव-वत्-तत्र enjoys, gods like, there,
भोगान् दिव्यान् निज-अर्जितान् the pleasures celestial self earned

स्वपुण्योपचिते शुभ्रे विमान उपगीयते ।
गन्धर्वैर्विहरन् मध्ये देवीनां हृद्यवेषधृक् ॥२४॥


स्व-पुण्य-उपचिते by own meritorious deeds earned
शुभ्रे विमाने उपगीयते in bright areal car
गन्धर्वै:-विहरन् मध्ये sung of by the Gandharvas, flies about among
देवीनाम् हृद्य-वेष-धृक् celestial dames, beautiful form assuming

स्त्रीभि: कामगयानेन किङ्किणीजालमालिना ।
कीडन् न वेदात्मपातं सुराकीडेषु निर्वृत: ॥२५॥


स्त्रीभि: कामग-यानेन with the damsels, in self-controlled cars,
किङ्किणी-जाल-मालिना by small bells nets adorned,
कीडन् न वेद-आत्म-पातम् sporting, does not know self fall
सुर-आकीडेषु-निर्वृत: in godly sports indulging

तावत् प्रमोदते स्वर्गे यावत् पुण्यं समाप्यते ।
क्षीणपुण्य: पतत्यर्वागनिच्छन् कालचालित: ॥२६॥


तावत् प्रमोदते स्वर्गे till then sports in the heaven
यावत् पुण्यम् समाप्यते until the merits are exhausted
क्षीण-पुण्य: पतति-अर्वाक्- with exhausted merits, falls instantly
अनिच्छन् काल-चालित: unwillingly, by Time prompted

यद्यधर्मरत: सङ्गादसतां वाजितेन्द्रिय: ।
कामात्मा कृपणो लुब्ध: स्त्रैणो भूतविहिंसक: ॥२७॥


यदि-अधर्म-रत: सङ्गात्- if in unrighteousness indulging, by the company
असताम् वा-अजितेन्द्रिय: of the wicked, or having not controlled the senses,
काम-आत्मा कृपण: लुब्ध: in desires of own, lowly, greedy,
स्त्रैण: भूत-विहिंसक: lustful, of the beings oppressive,

पशूनविधिनाऽऽलभ्य प्रेतभूतगणान् यजन् ।
नरकानवशो जन्तुर्गत्वा यात्युल्बणं तम: ॥२८॥


पशून्-अविधिना-आलभ्य animals without religious sanction sacrifices
प्रेत-भूत-गणान् यजन् ghosts goblins hosts worshipping
नरकान्-अवश: जन्तु:-गत्वा to the hells, helplessly the creature going
याति-उल्बणम् तम: goes to intense darkness

कर्माणि दु:खोदर्काणि कुर्वन् देहेन तै: पुन: ।
देहमाभजते तत्र किं सुखं मर्त्यधर्मिण: ॥२९॥


कर्माणि दु:ख-उदर्काणि actions sorrow bringing
कुर्वन् देहेन तै: पुन: doing by the body, by them again
देहम्-आभजते तत्र body gains there
किम् सुखम् मर्त्य-धर्मिण: what happiness in mortal world

लोकानां लोकपालानां मद् भयं कल्पजीविनाम् ।
ब्रह्मणोऽपि भयं मत्तो द्विपरार्धपरायुष: ॥३०॥


लोकानाम् लोकपालानाम् of the regions and the regions guardians,
मत् भयम् कल्प-जीविनाम् from Me is fear, till the Kalpa living,
ब्रह्मण:-अपि भयम् मत्त: of Brahmaa also fear of Me,
द्वि-परार्ध-पर-आयुष: two Paraardhaas big of age

गुणा: सृजन्ति कर्माणि गुणोऽनुसृजते गुणान् ।
जीवस्तु गुणसंयुक्तो भुङ्क्ते कर्मफलान्यसौ ॥३१॥


गुणा: सृजन्ति कर्माणि the Gunas create the actions (in the senses)
गुण:-अनुसृजते गुणान् the senses following, create the actions
जीव:-तु गुण-संयुक्त: the being indeed with Gunas and senses associated
भुङ्क्ते कर्म-फलानि-असौ experiences the actions' result, this being

यावत् स्याद् गुणवैषम्यं तावन्नानात्वमात्मन: ।
नानात्वमात्मनो यावत् पारतन्त्र्यं तदैव हि ॥३२॥


यावत् स्यात् गुण-वैषम्यम् until there will be of the Gunas, non-equilibrium,
तावत्-नानात्वम्-आत्मन: till then manifold will be the Aatma,
नानात्वम्-आत्मन: यावत् manifold of the Aatma until there is,
पारतन्त्र्यम् तदा-एव हि dependence till then only is

यावदस्यास्वतन्त्रत्वं तावदीश्वरतो भयम् ।
य एतत् समुपासीरंस्ते मुह्यन्ति शुचार्पिता: ॥३३॥


यावत्-अस्य-अस्वतन्त्रत्वम् until its (the being's) dependence is,
तावत्-ईश्वरत: भयम् till then from the Lord there is fear,
य: एतत् समुपासीरन्- whoever this (the Gunas) take to,
ते मुह्यन्ति शुच-अर्पिता: they are deluded and to grief given

काल आत्माऽऽगमो लोक: स्वभावो धर्म एव च ।
इति मां बहुधा प्राहुर्गुणव्यतिकरे सति ॥३४॥


काल आत्मा-आगम: Time, Aatma, Vedas,
लोक: स्वभाव: धर्म: एव च the world, Nature, Dharma also and
इति माम् बहुधा प्राहु:- thus Me in many names call
गुण-व्यतिकरे सति the Gunas non-equilibrium is when
उद्धव उवाच - Uddhava said -

गुणेषु वर्तमानोऽपि देहजेष्वनपावृत: ।
गुणैर्न बद्ध्यते देही बद्ध्यते वा कथं विभो ॥३५॥


गुणेषु वर्तमान:-अपि in the Gunas (body) present even,
देहजेषु-अनपावृत: by the body generated (actions) unbound,
गुणै:-न बद्ध्यते देही by the Gunas is not bound, the embodied (soul)
बद्ध्यते वा कथम् विभो bound is or how, O Almighty Lord

कथं वर्तेत विहरेत् कैर्वा ज्ञायेत लक्षणै: ।
किं भुञ्जीतोत विसृजेच्छयीतासीत याति वा ॥३६॥


कथम् वर्तेत विहरेत् how (does he) behave, sport,
कै:-वा ज्ञायेत लक्षणै: by what or is known characteristics,
किम् भुञ्जीत-उत विसृजेत्- what eats, or even, ease nature,
शयीत-आसीत याति वा sleep, sit, walk or

एतदच्युत मे ब्रूहि प्रश्नं प्रश्नविदां वर ।
नित्यमुक्तो नित्यबद्ध एक एवेति मे भ्रम: ॥३७॥


एतत्-अच्युत मे ब्रूहि this, O Invincible Lord! To me say,
प्रश्नम् प्रश्न-विदाम् वर the question, the question answer knower best
नित्य-मुक्त: नित्य-बद्ध: ever liberated, ever bound
एक एव-इति मे भ्रम: one only, this is my delusion
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां एकादश स्कन्धे भगवद् उद्धव संवादे दशम:
अद्ध्याय: ॥१०॥


इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां एकादश स्कन्धे भगवद् उद्धव संवादे दशम:
अद्ध्याय: ॥१०॥ Thus ends the tenth discourse forming part of the Dialogue between the

श्री भगवान्-उवाच - The Lord said -

बद्धो मुक्त इति व्याख्या गुणतो मे न वस्तुत: ।
गुणस्य मायामूलत्वान्न मे मोक्षो न बन्धनम् ॥१॥


बद्ध: मुक्त: इति व्याख्या bound, liberated, this distinction
गुणत: मे न वस्तुत: is from the Gunas, Mine not in fact,
गुणस्य माया-मूलत्वात्- because of the Gunas being in Maayaa rooted,
न मे मोक्ष: न बन्धनम् not is My emancipation nor is my bondage

शोकमोहौ सुखं दु:खं देहापत्तिश्च मायया ।
स्वप्नो यथाऽऽत्मन: ख्याति: संसृतिर्न तु वास्तवी ॥२॥


शोक-मोहौ सुखम् दु:खम् sorrow, infatuation, pleasure pain,
देह-आपत्ति:-च मायया body taking on, and are by Maayaa
स्वप्न: यथा-आत्मन: ख्याति: dream, just as, of ones is illusion,
संसृति:-न तु वास्तवी transmigration not indeed is real

विद्याविद्ये मम तनू विद्ध्युद्धव शरीरिणाम् ।
मोक्षबन्धकरी आद्ये मायया मे विनिर्मिते ॥३॥


विद्या-अविद्ये मम तनू knowledge, ignorance, my body
विद्धि-उद्धव शरीरिणाम् understand, O Uddhava! Of the embodied
मोक्ष-बन्धकरी आद्ये liberation bondage giving, in the beginning
मायया मे विनिर्मिते by Maayaa, by Me is created

एकस्यैव ममांशस्य जीवस्यैव महामते ।
बन्धोऽस्याविद्ययानादिर्विद्यया च तथेतर: ॥४॥


एकस्य-एव मम-अंशस्य One alone, (Me),of My part
जीवस्य-एव महामते the being's only, O Highly intelligent One!
बन्ध:-अस्य-अविद्यया- bondage his, by ignorance,
अनादि:-विद्यया च तथा-इतर: is eternally, by knowledge and the other (liberation)

अथ बद्धस्य मुक्तस्य वैलक्षण्यं वदामि ते ।
विरुद्धधर्मिणोस्तात स्थितयोरेकधर्मिणि ॥५॥


अथ बद्धस्य मुक्तस्य now, of the bonded liberated
वैलक्षण्यम् वदामि ते distinction will tell to you
विरुद्ध-धर्मिण:-तात of opposite properties, O Dear One!
स्थितयो:-एक-धर्मिणि present (both) in The One propertied

सुपर्णावेतौ सदृशौ सखायौ यदृच्छयैतौ कृतनीडौ च वृक्षे ।
एकस्तयो: खादति पिप्पलान्नमन्यो निरन्नोऽपि बलेन भूयान् ॥६॥


सुपर्णौ-एतौ सदृशौ birds these are like
सखायौ यदृच्छया-एतौ friends , at will these
कृत-नीडौ च वृक्षे made nest and on the tree,
एक:-तयो: खादति one, of them, eats
पिप्पल-अन्नम्-अन्य: Pipul (body tree's) fruit, (results of Karmas)
निरन्न:-अपि बलेन भूयान् the other, without food also, in strength is greater

आत्मानमन्यं च स वेद विद्वानपिप्पलादो न तु पिप्पलाद: ।
योऽविद्यया युक् स तु नित्यबद्धो विद्यामयो य: स तु नित्यमुक्त: ॥७॥


आत्मानम्-अन्यम् च स: वेद Self, the other (the world) and He knows
विद्वान्-अपिप्पल-आद: the knowledgeable, not fruits eater,
न तु पिप्पल-आद: not indeed the body fruit eater,
य:-अविद्यया युक् स: तु who by ignorance combined, he indeed
नित्य-बद्ध: विद्यामय: य: eternally is bonded, knowledgeable, (the one) Who,
स: तु नित्य-मुक्त: He, indeed eternally liberated

देहस्थोऽपि न देहस्थो विद्वान् स्वप्नाद् यथोत्थित: ।
अदेहस्थोऽपि देहस्थ: कुमति: स्वप्नदृग् यथा ॥८॥


देह-स्थ:-अपि न देह-स्थ: in body present even, is not in the body (is tied)
विद्वान् स्वप्नात् यथा-उत्थित: the enlightened, from the dream, just as
विद्वान् स्वप्नात् यथा-उत्थित: the enlightened, from the dream, just as awakened,
अदेह-स्थ:-अपि देहस्थ: not in the body present, (like in sleep) in body
अदेह-स्थ:-अपि देहस्थ: not in the body present, (like in sleep) in body present,
कुमति: स्वप्न-दृक् यथा the unintelligent, the dream watcher just as

इन्द्रियैरिन्द्रियार्थेषु गुणैरपि गुणेषु च ।
गृह्यमाणेष्वहं कुर्यान्न विद्वान् यस्त्वविक्रिय: ॥९॥


इन्द्रियै:-इन्द्रिय-अर्थेषु by the senses in the sense objects,
गुणै:-अपि गुणेषु च by the Gunas also in the Gunas and
गृह्यमाणेषु-अहम्-कुर्यात्-न comprehending, pride does not,
विद्वान् य:-तु-अविक्रिय: the enlightened, who, indeed is unaffected

दैवाधीने शरीरेऽस्मिन् गुणभाव्येन कर्मणा ।
वर्तमानोऽबुधस्तत्र कर्तास्मीति निबद्ध्यते ॥१०॥


दैव-आधीने शरीरे-अस्मिन् of Providence under control, in body this,
गुण-भाव्येन कर्मणा by the Gunas performed
वर्तमान:-अबुध:-तत्र acting, the ignorant, there,
कर्ता-अस्मि-इति निबद्ध्यते 'the doer am' thus, so is bound
कर्ता-अस्मि-इति निबद्ध्यते

एवं विरक्त: शयन आसनाटनमज्जने ।
दर्शनस्पर्शनघ्राणभोजनश्रवणादिषु ॥११॥


एवम् विरक्त: शयने and the impassionate, in sleeping,
आसन-अटन-मञ्जने sitting, moving about, bathing,
दर्शन-स्पर्शन-घ्राण- seeing, touching, smelling,
भोजन-श्रवण-आदिषु eating, hearing and in others

न तथा बद्ध्यते विद्वांस्तत्र तत्रादयन् गुणान् ।
प्रकृतिस्थोऽप्यसंसक्तो यथा खं सवितानिल: ॥१२॥


न तथा बद्ध्यते विद्वान्- does not like that is tied the enlightened,
तत्र तत्र-आदयन् गुणान् in those all (activities) crediting the Gunas,
प्रकृति-स्थ:-अपि-असंसक्त: in the Prakriti (body) remaining also is
प्रकृति-स्थ:-अपि-असंसक्त: in the Prakriti (body) remaining also is unaffected,
यथा खम् सविता-अनिल: like the sky, Sun, Wind

वैशारद्येक्षयासङ्गशितया छिन्नसंशय: ।
प्रतिबुद्ध इव स्वप्नान्नानात्वात् विनिवर्तते ॥१३॥


वैशारद्य-ईक्षया-असङ्ग- by the penetrating intellect, detachment
शितया छिन्न-संशय: sharpened, (sword) shattered of doubts,
प्रतिबुद्ध इव स्वप्नात्- awakened as is from dream,
नानात्वात् विनिवर्तते from diversity turns away

यस्य स्युर्वीतसङ्कल्पा: प्राणेन्द्रियमनोधियाम् ।
वृत्तय: स विनिर्मुक्तो देहस्थोऽपि हि तद्गुणै: ॥१४॥


यस्य स्यु:-वीत-सङ्कल्पा: whose may without predecisions
प्राण-इन्द्रिय-मन:-धियाम् physical, sensual, mental, intellectual
वृत्तय: स: विनिर्मुक्त: activities, he is absolutely free,
देहस्थ:-अपि हि तत्-गुणै: in the body remaining also indeed, of its Gunas

यस्यात्मा हिंस्यते हिंस्त्रैर्येन किञ्चिद् यदृच्छया ।
अर्च्यते वा क्वचित्तत्र न व्यतिक्रियते बुध: ॥१५॥


यस्य-आत्मा हिंस्यते हिंस्त्रै:- whose self is tormented, by the wicked,
येन किञ्चिद् यदृच्छया by any one, wilfully,
अर्च्यते वा क्वचित्-तत्र is honoured or somewhere there,
न व्यतिक्रियते बुध: is not affected the wise

न स्तुवीत न निन्देत कुर्वत: साध्वसाधु वा ।
वदतो गुणदोषाभ्यां वर्जित: समदृङ् मुनि: ॥१६॥


न स्तुवीत न निन्देत do not praise, do not despise
कुर्वत: साधु-असाधु वा the doers of good and bad or
वदत: गुण-दोषाभ्याम् of the speakers, from the good and evil
वर्जित: समदृङ् मुनि: deterred of equal vision, the sage

न कुर्यान्न वदेत किञ्चिन्न ध्यायेत् साध्वसाधु वा ।
आत्मारामोऽनया वृत्त्या विचरेञ्जडवन्मुनि: ॥१७॥


न कुर्यात्-न वदेत किञ्चित्- should not do, say, anything,
न ध्यायेत् साधु-असाधु वा and not think good bad or,
आत्मा-राम:-अनया वृत्त्या in self revelling, by this demeanour
विचरेत्-जड-वत्-मुनि: should move about, fool like a sage

शब्दब्रह्मणि निष्णातो न निष्णायात् परे यदि ।
श्रमस्तस्य श्रमफलो ह्यधेनुमिव रक्षत: ॥१८॥


शब्द-ब्रह्मणि निष्णात: in the Vedas well informed,
न निष्णायात् परे यदि is not perfect in the Supreme (knowledge) if,
श्रम:-तस्य श्रम-फल: effort his, is like the effort fruit of
हि-अधेनुम्-इव रक्षत: indeed dry cow like tender's

गां दुग्धदोहामसतीं च भार्यां देहं पराधीनमसत्प्रजां च ।
वित्तं त्वतीर्थीकृतमङ्ग वाचं हीनां मया रक्षति दु:खदु:खी ॥१९॥


गाम् दुग्धदोहाम्-असतीम् cow, milk mulched, impious
च भार्याम् देहम् पर- and wife, body on others
आधीनम्-असत्-प्रजाम् च dependent, unworthy children, and
वित्तम् तु-अतीर्थी-कृतम्- wealth and unpurified,
अङ्ग वाचम् हीनाम् मया O Dear! Speech without (mention of) Me
रक्षति दु:ख-दु:खी who supports, is sad and unhappy

यस्यां न मे पावनमङ्ग कर्म स्थित्युद्भवप्राणनिरोधमस्य ।
लीलावतारेप्सितजन्म वा स्याद् वन्ध्यां गिरं तां बिभृयान्न धीर: ॥२०॥


यस्याम् न मे पावनम्- in which, not My pure,
अङ्ग कर्म स्थिति-उद्भव- O Dear! Action of preservation, creation
प्राण-निरोधम्-अस्य life taking away its
लीला-अवतार-ईप्सित- of the sportive descents, the favourite
जन्म वा स्यात् वन्ध्याम् गिरम् birth or are, barren speech
ताम् बिभृयात्-न धीर: that entertain not the wise

एवं जिज्ञासयापोह्य नानात्वभ्रममात्मनि ।
उपारमेत विरजं मनो मय्यर्प्य सर्वगे ॥२१॥


एवम् जिज्ञासया-अपोह्य thus, by inquiry, shunning
नानात्व-भ्रमम्-आत्मनि the diversity mistaken of the soul,
उपारमेत विरजम् free from impurities,
मन: मयि-अर्प्य सर्वगे mind in Me placed, in The Omnipresent Lord

यद्यनीशो धारयितुं मनो ब्रह्मणि निश्चलम् ।
मयि सर्वाणि कर्माणि निरपेक्ष: समाचर ॥२२॥


यदि-अनीश: धारयितुम् if incapable, to hold
मन: ब्रह्मणि निश्चलम् the mind, in Brahman unwavering
मयि सर्वाणि कर्माणि to Me all activities
निरपेक्ष: समाचर indifferently well perform

श्रद्धालुर्मे कथा: शृण्वन् सुभद्रा लोकपावनी: ।
गायन्ननुस्मरन् कर्म जन्म चाभिनयन् मुहु: ॥२३॥


श्रद्धालु:-मे कथा: शृण्वन् the devoted, My stories hearing,
सुभद्रा लोक-पावनी: benedictory, the worlds purifying,
गायन्-अनुस्मरन् कर्म singing, remembering, the exploits
जन्म च-अभिनयन् मुहु: births and enacting again and again,

मदर्थे धर्मकामार्थानाचरन् मदपाश्रय: ।
लभते निश्चलां भक्तिं मय्युद्धव सनातने ॥२४॥


मत्-अर्थे धर्म-काम-अर्थान्- for My sake, righteousness, enjoyment, wealth,
आचरन् मत्-अपाश्रय: pursuing, on Me depending,
लभते निश्चलाम् भक्तिम् attains, unwavering devotion,
मयि-उद्धव सनातने in Me, O Uddhava! The Eternal

सत्सङ्गलब्धया भक्त्या मयि मां स उपासिता ।
स वै मे दर्शितं सद्भिरञ्जसा विन्दते पदम् ॥२५॥


सत्सङ्ग-लब्धया भक्त्या by the company of saints availing, with devotion
मयि माम् स: उपासिता in Me, Me he worships
स: वै मे दर्शितम् सद्भि:- he, indeed, Me, shown by the righteous
अञ्जसा विन्दते पदम् easily attains the state
उद्धव उवाच - Uddhava said -

साधुस्तवोत्तमश्लोक मत: कीदृग्विध: प्रभो ।
भक्तिस्त्वय्युपयुज्येत कीदृशी सद्भिरादृता ॥२६॥


साधु:-तव-उत्तम-श्लोक saint, in Your, of good fame,
मत: कीदृक्-विध: प्रभो opinion, what type, O Almighty Lord!
भक्ति:-त्वयि-उपयुज्येत devotion in You, should direct
कीदृशी सद्भि:-आदृता of what kind, by the righteous is honoured

एतन्मे पुरुषाध्यक्ष लोकाध्यक्ष जगत्प्रभो ।
प्रणतायानुरक्ताय प्रपन्नाय च कथ्यताम् ॥२७॥


एतत्-मे पुरुष-अध्यक्ष this, to me, O Brahmaa's Ruler!
लोक-अध्यक्ष जगत्-प्रभो of the spheres The Controller! of Creation The Lord !
प्रणताय-अनुरक्ताय to the bowing, to the devoted,
प्रपन्नाय च to the shelter seeking, and, do say

त्वं ब्रह्म परमं व्योम पुरुष: प्रकृते: पर: ।
अवतीर्णोऽसि भगवन् स्वेच्छोपात्तपृथग्वपु: ॥२८॥


त्वम् ब्रह्म परमम् व्योम You are Brahman Supreme, the sky,
पुरुष: प्रकृते: पर: The Spirit, Prakriti beyond,
अवतीर्ण:-असि भगवन् descended are, O Lord!
स्वेच्छा-उपात्त पृथक्-वपु: on own will taken a distinct form
श्री भगवान्-उवाच - The Lord said -

कृपालुरकृतद्रोहस्तितिक्षु: सर्वदेहिनाम् ।
सत्यसारोऽनवद्यात्मा सम: सर्वोपकारक: ॥२९॥


कृपालु:-अकृत-द्रोह:- compassionate, not harbouring animosity,
तितिक्षु: सर्व-देहिनाम् forbearing, to all embodied beings,
सत्य-सार:-अनवद्य-आत्मा Truth grasping, untarnished self,
सम: सर्व-उपकारक: equipoised, for all helping,

कामैरहतधीर्दान्तो मृदु: शुचिरकिञ्चन: ।
अनीहो मितभुक् शान्त: स्थिरो मच्छरणो मुनि: ॥३०॥


कामै:-अहत-धी:-दान्त:- by sense (pleasures) indented intellect, self
मृदु: शुचि:-अकिञ्चन: soft, pure, non-hoarding,
अनीह: मित-भुक् शान्त: desireless, small eater, peaceful,
स्थिर: मत्-शरण: मुनि: steady, in Me sheltered, is contemplative

अप्रमत्तो गभीरात्मा धृतिमाञ्जितषड्गुण: ।
अमानी मानद: कल्पो मैत्र: कारुणिक: कवि: ॥३१॥


अप्रमत्त: गभीर-आत्मा is careful, deep thinking self,
धृतिमान्-जित-षड्-गुण: firm, conqueror of six foes,
अमानी मान-द: कल्प: egoless, honour giving, giver of knowledge,
मैत्र: कारुणिक: कवि: friendly, sympathetic, learned,

आज्ञायैवं गुणान् दोषान् मयादिष्टानपि स्वकान् ।
धर्मान् सन्त्यज्य य: सर्वान् मां भजेत स सत्तम: ॥३२॥


आज्ञाय-एवम् गुणान् दोषान् knowing like this, the merits and demerits,
मया-आदिष्टान्-अपि स्वकान् by Me prescribed, even, own
धर्मान् सन्त्यज्य य: सर्वान् prescribed duties, giving up, who, all of them,
माम् भजेत स: सत्-तम: Me worships, he, of the pious is the most pious

ज्ञात्वाज्ञात्वाथ ये वै मां यावान् यश्चास्मि यादृश: ।
भजन्त्यनन्यभावेन ते मे भक्ततमा मता: ॥३३॥


ज्ञात्वा-अज्ञात्वा-अथ ये वै knowing, not knowing, then (also), who, indeed,
माम् यावान् य:-च-अस्मि यादृश: Me, The Great, What and I am, What like I am,
भजन्ति-अनन्य-भावेन worship with unfaltering devotion,
ते मे भक्ततमा मता: they to Me the devotees foremost are considered

मल्लिङ्गमद्भक्तजनदर्शनस्पर्शनार्चनम् ।
परिचर्या स्तुति: प्रह्वगुणकर्मानुकीर्तनम् ॥३४॥


मत्-लिङ्ग-मत्-भक्त-जन- My images, My devotees,
दर्शन-स्पर्शन-अर्चनम् beholding, touching, worshipping,
परिचर्या स्तुति: प्रह्व- serving, praising, bowing,
गुण-कर्म-अनुकीर्तनम् virtues and exploits singing of again and again

मत्कथाश्रवणे श्रद्धा मदनुध्यानमुद्धव ।
सर्वलाभोपहरणं दास्येनात्मनिवेदनम् ॥३५॥


मत्-कथा-श्रवणे श्रद्धा in My stories in hearing, reverence,
मत्-अनुध्यानम्-उद्धव on Me contemplation, O Uddhava!
सर्व-लाभ-उपहरणम् all benefits dedicated, (to Me)
दास्येन-आत्म-निवेदनम् in service self rendering

मज्जन्मकर्मकथनं मम पर्वानुमोदनम् ।
गीतताण्डववादित्रगोष्ठीभिर्मद्गृहोत्सव: ॥३६॥


मत्-जन्म-कर्म-कथनम् My descents, exploits, narrating,
मम पर्व-अनुमोदनम् My festival supporting,
गीत-ताण्डव-वादित्र- by songs, dances and music,
गोष्ठीभि:-मत्-गृह-उत्सव: discourses, in My temples celebrations

यात्रा बलिविधानं च सर्ववार्षिकपर्वसु ।
वैदिकी तान्त्रिकी दीक्षा मदीयव्रतधारणम् ॥३७॥


यात्रा बलिविधानम्-च pilgrimage, with offerings proper, and
सर्व-वार्षिक-पर्वसु on all annual festivals,
वैदिकी तान्त्रिकी दीक्षा in Vedic and Tantric ways consecrated,
मदीय-व्रत-धारणम् My vows undertaking

ममार्चास्थापने श्रद्धा स्वत: संहत्य चोद्यम: ।
उद्यानोपवनाक्रीडपुरमन्दिरकर्मणि ॥३८॥


मम-अर्चा-स्थापने श्रद्धा My images, in installing, enthusiasm,
स्वत: संहत्य च-उद्यम: personal, collective and effort in
उद्यान-उपवन-आक्रीड- gardens, orchards, play-fields,
पुर-मन्दिर-कर्मणि towns and temples activities

संमार्जनोपलेपाभ्यां सेकमण्डलवर्तनै: ।
गृहशुश्रुषणं मह्यं दासवद् यदमायया ॥४९॥


संमार्जन-उपलेपाभ्याम् cleaning and polishing
सेकमण्डल-वर्तनै: with dusting, and decorating
गृह-शुश्रुषणम् मह्यम् the temple's service My
दास-वत् यत्-अमायया servant like, that, without expectation

अमानित्वमदम्भित्वं कृतस्यापरिकीर्तनम् ।
अपि दीपावलोकं मे नोपयुञ्ज्यान्निवेदितम् ॥४०॥


अमानित्वम्-अदम्भित्वम्- egoless, without hypocrisy,
कृतस्य-अपरिकीर्तनम् of the (service) done not advertising
अपि दीप-अवलोकम् मे even the lamp light to Me
न-उपयुञ्ज्यात्-निवेदितम् must not use, offered

यद् यदिष्टतमं लोके यच्चातिप्रियमात्मन: ।
तत्तन्निवेदयेन्मह्यं तदानन्त्याय कल्पते ॥४१॥


यत् यत्-इष्टतमम् लोके all that which is the best in the world,
यत्-च-अति-प्रियम्-आत्मन: that and very dear to oneself,
तत्-तत्-निवेदयेत्-मह्यम् that all must offer to Me,
तत्-आनन्त्याय कल्पते that for immortality is considered

सूर्योऽग्निर्ब्राह्मणो गावो वैष्णव: खं मरुज्जलम् ।
भूरात्मा सर्वभूतानि भद्र पूजापदानि मे ॥४२॥


सूर्य:-अग्नि:-ब्राह्मण: गाव: the Sun, the Fire, the Braahmanas, the cows,
वैष्णव: खम् मरुत्-जलम् the devotees, the sky, the air, water,
भू:-आत्मा सर्व-भूतानि the earth, ones body, all beings,
भद्र पूजा-पदानि मे O Gentle One! worship places are My

सूर्ये तु विद्यया त्रय्या हविषाग्नौ यजेत माम् ।
आतिथ्येन तु विप्राग्र्ये गोष्वङ्ग यवसादिना ॥४३॥


सूर्ये तु विद्यया त्रय्या in the Sun, indeed, by knowledge of three (Vedas)
हविष-अग्नौ यजेत माम् oblation in the fire, should worship Me,
आतिथ्येन तु विप्र-अग्र्ये by hospitality indeed the Braahmanas worthy,
गोषु-अङ्ग यवस-आदिना in the cows, O Dear! by fodder etc.,

वैष्णवे बन्धुसत्कृत्या हृदि खे ध्याननिष्ठया ।
वायौ मुख्यधिया तोये द्रव्यैस्तोयपुरस्कृतै: ॥४४॥


वैष्णवे बन्धु-सत्कृत्या in the devotees, by relatives like honour giving,
हृदि खे ध्यान-निष्ठया in the heart, the sky, by meditation fixing,
वायौ मुख्य-धिया through the air by main (breath) air as the principal
तोये द्रव्यै:-तोय-पुरस्कृतै: in water by articles of (worship), with water
तोये द्रव्यै:-तोय-पुरस्कृतै: in water by articles of (worship), with water preceding

स्थण्डिले मन्त्रहृदयैर्भोगैरात्मानमात्मनि ।
क्षेत्रज्ञं सर्वभूतेषु समत्वेन यजेत माम् ॥४५॥


स्थण्डिले मन्त्र-हृदयै:- on a raised ground, by Mantras consecrated
भोगै-आत्मानम्-आत्मनि by amenities, the Self (Me) through the self,
क्षेत्रज्ञम् सर्व-भूतेषु as the conscious Self, in all the beings,
समत्वेन यजेत माम् with equal vision, should propitiate Me

धिष्ण्येष्वेष्विति मद्रूपं शङ्खचक्रगदाम्बुजै: ।
युक्तं चतुर्भुजं शान्तं ध्यायन्नर्चेत् समाहित: ॥४६॥


धिष्ण्येषु-एषु-इति मत्-रूपम् by medias these, this, My form,
शङ्ख-चक्र-गदा-अम्बुजै: conch, discus, mace and lotus with,
युक्तम् चतु:-भुजम् शान्तम् equipped, four armed, peaceful,
ध्यायन्-अर्चेत् समाहित: meditating, worship with concentration

इष्टापूर्तेन मामेवं यो यजेत समाहित: ।
लभते मयि सद्भक्तिं मत्स्मृति: साधुसेवया ॥४७॥


इष्टा-आपूर्तेन माम्-एवम् by articles of worship and offering, Me thus
य: यजेत समाहित: who worships, with unwavering mind,
लभते मयि सत्-भक्तिम् gains, in Me true devotion,
मत्-स्मृति: साधु-सेवया My remembrances by the pious service

प्रायेण भक्तियोगेन सत्सङ्गेन विनोद्धव ।
नोपायो विद्यते सध्र्यङ् प्रायणं हि सतामहम् ॥४८॥


प्रायेण भक्ति-योगेन generally, by devotion Yoga,
सत्सङ्गेन विना-उद्धव of saints' the company, without, O Uddhava!
न-उपाय: विद्यते सघ्रि-अङ् not is way out, present, quick, O Dear!
प्रायणम् हि सताम्-अहम् the resort indeed of the pious am I

अथैतत् परमं गुह्यं शृण्वतो यदुनन्दन ।
सुगोप्यमपि वक्ष्यामि त्वं मे भृत्य: सुहृत् सखा ॥४९॥


अथ-एतत् परमम् गुह्यम् now, this, utmost secret
शृण्वत: यदुनन्दन hear, O Scion of the Yadus!
सुगोप्यम्-अपि वक्ष्यामि carefully guarded though, will tell,
त्वम् मे भृत्य: सुहृत् सखा you are My servant, sincere friend
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां एकादशस्कन्धे एकादश: अध्याय: ॥११॥ Thus ends the eleventh discourse in Book Eleven of the great and
श्रीमद्भागवत महापुराणम्

श्री भगवान्-उवाच - The Lord said -

न रोधयति मां योगो न सांख्यं धर्म एव च ।
न स्वाध्यायस्तपस्त्यागो नेष्टापूर्तं न दक्षिणा ॥१॥


न रोधयति माम् योग: does not bind Me Yoga,
न सांख्यम् धर्म एव च not Saankhya, righteousness even and,
न स्वाध्याय:-तप:-त्याग: not self-study (of scriptures), austerities,
न स्वाध्याय:-तप:-त्याग: not self-study (of scriptures), austerities, renunciation,
न-इष्टापूर्तम् न दक्षिणा not worship and oblations, nor gifts

व्रतानि यज्ञश्छन्दांसि तीर्थानि नियमा यमा: ।
यथावरुन्धे सत्सङ्ग: सर्वसङ्गापहो हि माम् ॥२॥


व्रतानि यज्ञ:-छन्दांसि fasts and vows, sacrifice, muttering of Mantras,
तीर्थानि नियमा: यमा: pilgrimages, self discipline, and self negations,
यथा-अवरुन्धे सत्सङ्ग: as binds the saints' the company, (Satsang)
सर्व-सङ्ग-अपह: हि माम् all attachments discarding, indeed, Me

सत्सङ्गेन हि दैतेय यातुधाना मृगा: खगा: ।
गन्धर्वाप्सरसो नागा: सिद्धाश्चारणगुह्यका: ॥३॥


सत्सङ्गेन हि दैतेय by righteous company only, the demons,
यातुधाना: मृगा: खगा: Raakshasha's, beasts, birds,
गन्धर्व-अप्सरस: नागा: Gandharvas, Apsaraas, Naagas,
सिद्धा:-चारण-गुह्यका: Siddhas, Chaaranas, Guhyakas,

विद्याधरा मनुष्येषु वैश्या: शूद्रा: स्त्रियोऽन्त्यजा: ।
रजस्तम:प्रकृतयस्तस्मिंस्तस्मिन् युगेऽनघ ॥४॥


विद्याधरा: मनुष्येषु वैश्या: Vidyaadharas, among men, the Vaishyas,
शूद्रा: स्त्रिय:-अन्त्यजा: Shudras, women, the lowest born,
रज:-तम: प्रकृतय:- of Raajasic Taamasic qualities,
तस्मिन्-तस्मिन् युगे-अनघ in those all Yugas, O Sinless One!

बहवो मत्पदं प्राप्तास्त्वाष्ट्रकायाधवादय: ।
वृषपर्वा बलिर्बाणो मयश्चाथ विभीषण: ॥५॥


बहव: मत्-पदम् प्राप्ता:- many, My state have attained
त्वाष्ट्र-कायाधव-आदय: Vritraasura, Prahlaada and others,
वृषपर्वा बलि:-बाण: Vrishaparva, Bali, Baana,
मय:-च-अथ विभीषण: Mayaasura, and then, Vibheeshana,

सुग्रीवो हनुमानृक्षो गजो गृध्रो वणिक्पथ: ।
व्याध: कुब्जा व्रजे गोप्यो यज्ञपत्न्यस्तथापरे ॥६॥


सुग्रीव: हनुमान्-ऋक्ष: Sugreeva, Hanuman, Jaambavaana,
गज: गृध्र: वणिक्पथ: elephant, vulture Jataayu, merchant Tulaadhaara,
व्याध: कुब्जा व्रजे गोप्य: the hunter, Kubjaa, in Vraja the Gopis,
यज्ञ-पत्न्य:-तथा-अपरे the sacrificing priests' wives, and others

ते नाधीतश्रुतिगणा नोपासितमहत्तमा: ।
अव्रतातप्ततपस: सत्सङ्गान्मामुपागता: ॥७॥


ते न-अधीत-श्रुति-गणा: they, did not study the Veda texts
न-उपासित-महत्तमा: did not worship the exalted souls,
अव्रत-अतप्त-तपस: without vows, without practicing austerities,
सत्सङ्गात्-माम्-उपागता: by righteous company Me attained

कवलेन हि भावेन गोप्यो गावो नगा मृगा: ।
येऽन्ये मूढधियो नागा: सिद्धा मामीयुरञ्जसा ॥८॥


कवलेन हि भावेन only indeed, by the thought of love,
गोप्य: गाव: नगा: मृगा: the cowherdessess, the cows, trees, antelopes,
ये-अन्ये मूढ-धिय: नागा: those other dull minded, the cobras,
सिद्धा: माम्-ईयु:-अञ्जसा were fulfilled of desire, Me attained easily

यं न योगेन सांख्येन दानव्रततपोध्वरै: ।
व्याख्यास्वाध्यायसंन्यासै: प्राप्नुयाद् यत्नवानपि ॥९॥


यम् न योगेन सांख्येन Whom, not by Yoga, Saankhya,
दान-व्रत-तप-अध्वरै: charity, vows, austerities, sacrifices,
व्याख्या-स्वाध्याय-संन्यासै: exposition of scriptures, study of Vedas,
व्याख्या-स्वाध्याय-संन्यासै: exposition of scriptures, study of Vedas, renunciations
प्राप्नुयात् यत्नवान्-अपि may attain, with effort also,

रामेण सार्धं मथुरां प्रणीते श्वाफल्किना मय्यनुरक्तचित्ता: ।
विगाढभावेन न मे वियोगतीव्राधयोऽन्यं ददृशु: सुखाय ॥१०॥


रामेण सार्धम् मथुराम् प्रणीते Balaraama along with, to Mathura taken
श्वाफल्किना मयि-अनुरक्त-चित्ता: by Akroora, in Me affection minded,
विगाढ-भावेन न मे वियोग- with intense devotion, not My separation
तीव्र-आधय:-अन्यम् ददृशु: सुखाय pangs suffering, other saw for delight

तास्ता: क्षपा: प्रेष्ठतमेन नीता मयैव वृन्दावनगोचरेण ।
क्षणार्धवत्ता: पुनरङ्ग तासां हीना मया कल्पसमा बभूवु: ॥११॥


ता:-ता: क्षपा: प्रेष्ठतमेन नीता those all nights, with the beloved spent,
मया-एव वृन्दावन-गोचरेण by Me only, in Vrindaavana present,
क्षण-अर्ध-वत्-ता: पुन:-अङ्ग moment half like those, again, O Dear!
तासाम् हीना मया कल्प-समा बभूवु: for them without Me, Kalpa like became

ता नाविदन् मय्यनुषङ्गबद्धधिय: स्वमात्मानमदस्तथेदम् ।
यथा समाधौ मुनयोऽब्धितोये नद्य: प्रविष्टा इव नामरूपे ॥१२॥


ता: न-अविदन् मयि-अनुषङ्ग- they, not knowing, in Me by affection
बद्ध-धिय: स्वम्-आत्मानम्- bound minds, self, their own people,
अद:-तथा-इदम् the other (world) and this,
यथा समाधौ मुनय: just like in Yogic meditation, the sages,
अब्धि-तोये नद्य: प्रविष्टा: in the ocean water the rivers entering,
इव नाम-रूपे like their names and forms

मत्कामा रमणं जारमस्वरूपविदोऽबला: ।
ब्रह्म मां परमं प्रापु: सङ्गाच्छतसहस्रश: ॥१३॥


मत्-कामा: रमणम् जारम्- Me desiring, for company, the paramour,
अस्वरूप-विद:-अबला: not the form knowing, the women,
ब्रह्म माम् परमम् प्रापु: Brahma, Me The Supreme attained
सङ्गात्-शत-सहस्रश: by righteous company, in hundreds and thousands

तस्मात्त्वमुद्धवोत्सृज्य चोदनां प्रतिचोदनाम् ।
प्रवृत्तं च निवृत्तं च श्रोतव्यं श्रुतमेव च ॥१४॥


तस्मात्-त्वम्-उद्धव-उत्सृज्य therefore, you, O Uddhava! Abandoning
चोदनाम् प्रतिचोदनाम् rules and regulations,
प्रवृत्तम् च निवृत्तम् च activities and cessation from activities, and
श्रोतव्यम् श्रुतम्-एव च the to be learnt, and the learnt even and

मामेकमेव शरणमात्मानं सर्वदेहिनाम् ।
याहि सर्वात्मभावेन मया स्या ह्यकुतोभय: ॥१५॥


माम्-एकम्-एव शरणम्- Me alone only refuge,
अत्मानम् सर्व-देहिनाम् The Self of all beings,
याहि सर्व-आत्म-भावेन come to, with all your self being,
मया स्या हि-अकुत:-भय: by Me, will be indeed from all fearless-ness
उद्धव उवाच - Uddhava said -

संशय: शृण्वतो वाचं तव योगेश्वरेश्वर ।
न निवर्तते आत्मस्थो येन भ्राम्यति मे मन: ॥१६॥


संशय: शृण्वत: वाचम् the doubt, on hearing, words
तव योगेश्व-ईश्वर Your, O Lord of the lords of Yoga!
न निवर्तते आत्म-स्थ: is not cleared in my mind present,
येन भ्राम्यति मे मन: by which is confused my mind
श्री भगवान्-उवाच - The Lord said -

स एष जीवो विवरप्रसूति: प्राणेन घोषेण गुहां प्रविष्ट: ।
मनोमयं सूक्ष्ममुपेत्य रूपं मात्रा स्वरो वर्ण इति स्थविष्ठ: ॥१७॥


स: एष: जीव: विवर-प्रसूति: He, this being, in the hole (anus) revealing,
प्राणेन घोषेण गुहाम् प्रविष्ट: by Praana resonant, in the cave (navel, throat)
प्राणेन घोषेण गुहाम् प्रविष्ट: by Praana resonant, in the cave (navel, throat) entered,
मनोमयम् सूक्ष्मम्-उपेत्य mind including, subtle assumed,
रूपम् मात्रा स्वर: form, with Maatras the sound
वर्ण इति स्थविष्ठ: the consonants, thus takes form

यथानल: खेऽनिलबन्धुरूष्मा बलेन दारुण्यधिमथ्यमान: ।
अणु: प्रजातो हविषा समिध्यते तथैव मे व्यक्तिरियं हि वाणी ॥१८॥


यथा-अनल: खे-अनिल- just as fire, in the sky, with the air
बन्धु:-ऊष्मा बलेन companion, the heat power,
दारुणि-अधिमथ्यमान: in the wood, rubbed,
अणु: प्रजात: हविषा समिध्यते spark is emerged, by oblations, enflames
तथा-एव मे व्यक्ति:- like that only, My appearance (in degrees)
इयम् हि वाणी this indeed is the speech

एवं गदि: कर्म गतिर्विसर्गो घ्राणो रसो दृक् स्पर्श: श्रुतिश्च ।
सङ्कल्पविज्ञानमथाभिमान: सूत्रं रज:सत्त्वतमोविकार: ॥१९॥


एवम् गदि: कर्म गति:- also, in speech, activity, motion,
विसर्ग: घ्राण: रस: दृक् excretion, smelling, tasting, vision,
स्पर्श: श्रुति:-च touch, hearing, and
सङ्कल्प-विज्ञानम्- conception, cognition,
अथ-अभिमान: सूत्रम् then, ego, the threads,
रज:-सत्त्व-तम:-विकार: of Rajas, Sattva, Tamas (are My) modifications

अयं हि जीवस्त्रिवृदब्जयोनिरव्यक्त एको वयसा स आद्य: ।
विशिष्टशक्तिर्बहुधेव भाति बीजानि योनिं प्रतिपद्य यद्वत् ॥२०॥


अयम् हि जीव:-त्रि-वृत्- this same, Being (The God) of the three Gunas,
अब्ज-योनि:-अव्यक्त: of the lotus navel, unmanifest,
एक: वयसा स: आद्य: Alone, in time, He The Primary
विशिष्ट-शक्ति:-बहुधा-एव with super special potency, in various forms
भाति बीजानि योनिम् exhibits, seeds, in soil
प्रतिपद्य यत्-वत् generating which like

यस्मिन्निदं प्रोतमशेषमोतं पटो यथा तन्तुवितानसंस्थ: ।
य एष संसारतरु: पुराण: कर्मात्मक: पुष्पफले प्रसूते ॥२१॥


यस्मिन्-इदम् प्रोतम्- in Whom this (universe) is merged and
अशेषम्-ओतम् पट: the whole, submerged, cloth
यथा तन्तु-वितान-संस्थ: like, by warp and woof, woven,
य: एष: संसार-तरु: पुराण: Who this mundane world tree the Primary,
कर्म-आत्मक: activity generated
पुष्प-फले प्रसूते in flowers and fruits, blooms

द्वे अस्य बीजे शतमूलस्त्रिनाल: पञ्चस्कन्ध: पञ्चरसप्रसूति: ।
दशैकशाखो द्विसुपर्णनीडस्त्रिवल्कलो द्विफलोऽर्कं प्रविष्ट: ॥२२॥


द्वे अस्य बीजे two are its seeds, (virtue and sin)
शत-मूल:-त्रि-नाल: hundreds of roots (desires), three stalks (Gunas)
पञ्च-स्कन्ध: five branches, (the elements)
पञ्च-रस-प्रसूति: five sense objects
दश-एक-शाख: ten and one sub-branches, senses and mind,
द्वि-सुपर्ण-नीड:- two birds' nest,
त्रि-वल्कल: three barks, (wind, bile, phlegm of the body)
द्वि-फल:- two fruits (joy and sorrow)
अर्कम् प्रविष्ट: The Sun's sphere entering

अदन्ति चैकं फलमस्य गृध्रा ग्रामेचरा एकमरण्यवासा: ।
हंसा य एकं बहुरूपमिज्यैर्मायामयं वेद स वेद वेदम् ॥२३॥


अदन्ति च-एकम् फलम्- partake and one fruit
अस्य गृध्रा: ग्रामेचरा: of it, the vultures, householders
एकम्-अरण्य-वासा: one, in the forest living,
हंसा य: एकम् बहु-रूपम्- swan like who is one, many forms,
इज्यै:-मायामयम् by preceptors, by Maayaa,
वेद स: वेद वेदम् know, he knows the Vedas

एवं गुरूपासनयैकभक्त्या विद्याकुठारेण शितेन धीर: ।
विवृश्च्य जीवाशयमप्रमत्त: सम्पद्य चात्मानमथ त्यजास्त्रम् ॥२४॥


एवम् गुरु-उपासनया- like this, by preceptor's service,
एक-भक्त्या विद्या-कुठारेण single minded devotion, by the knowledge axe
शितेन धीर: sharp, the steady minded,
विवृश्च्य जीव-आशयम्- cutting of the body identification
अप्रमत्त: सम्पद्य च-आत्मानम्- ever alert, attaining and The Self,
अथ त्यज-अस्त्रम् then, cast off the weapon (the Jivahood)
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां एकादश: स्कन्धे द्वादश: अध्याय: ॥१२॥ Thus ends the twelfth discourse in Book Eleven of the great and glorious
श्रीमद्भागवत महापुराणम्

श्री भगवान्-उवाच - The Lord said -

सत्त्वं रजस्तम इति गुणा बुद्धेर्न चात्मन: ।
सत्त्वेनान्यतमौ हन्यात् सत्त्वं सत्वेन चैव हि ॥१॥


सत्त्वम् रज:-तम इति गुणा: Sattva, Rajas, Tamas, these Gunas,
बुद्धे:-न च-आत्मन: are of Buddhi (Prakriti) not and of Self
सत्त्वेन-अन्यतमौ हन्यात् by Sattva other two must control,
सत्त्वम् सत्वेन च-एव हि Sattva by Sattva and also indeed

सत्त्वाद् धर्मो भवेद् वृद्धात् पुंसो मद्भक्तिलक्षण: ।
सात्त्विकोपासया सत्त्वं ततो धर्म: प्रवर्तते ॥२॥


सत्त्वात् धर्म: भवेत् वृद्धात् from Sattva, righteousness comes, by its growth,
पुंस: मत्-भक्ति-लक्षण: in the men, My devotion signs (are seen)
सात्त्विक-उपासया सत्त्वम् by Saatvic things' use Sattva (develops)
तत: धर्म: प्रवर्तते then, righteousness follows

धर्मो रजस्तमो हन्यात् सत्त्ववृद्धिरनुत्तम: ।
आशु नश्यति तन्मूलो ह्यधर्म उभये हते ॥३॥


धर्म: रज:-तम: हन्यात् righteousness Rajas Tamas destroys
सत्त्व-वृद्धि:-अनुत्तम: Satva's development is best,
आशु नश्यति तत्-मूल: soon is destroyed its root
हि-अधर्म: उभये हते indeed non-righteousness, by the two's destruction

आगमोऽप: प्रजा देश: काल: कर्म च जन्म च ।
ध्यानं मन्त्रोऽथ संस्कारो दशैते गुणहेतव: ॥४॥


आगम:-अप: प्रजा: देश: scriptures, water, people, place,
काल: कर्म च जन्म च time, occupation, birth and
ध्यानम् मन्त्र:-अथ संस्कार: contemplation, Mantra then purification rites,
दश-एते गुण-हेतव: ten of these are for Gunas' purpose

तत्तत् सात्त्विकमेवैषां यद् यद् वृद्धा: प्रचक्षते ।
निन्दन्ति तामसं तत्तद् राजसं तदुपेक्षितम् ॥५॥


तत्-तत्- सात्त्विकम्-एव-एषाम् all that is Saatvic only, of these,
यत् यत् वृद्धा: प्रचक्षते of which the learned approve,
निन्दन्ति तामसम् तत्-तत् despise the Taamasic, all that is
राजसम् तत्-उपेक्षितम् Raajasic which is ignored

सात्त्विकान्येव सेवेत पुमान् सत्त्वविवृद्धये ।
ततो धर्मस्ततो ज्ञानं यावत् स्मृतिरपोहनम् ॥६॥


सात्त्विकानि-एव सेवेत Saatvic only must utilize
पुमान् सत्त्व-विवृद्धये a person, for Satva's development,
तत: धर्म:-तत: ज्ञानम् from that righteousness, and then wisdom
यावत् स्मृति:-अपोहनम् until there is memory (of the Self), discarding (of
यावत् स्मृति:-अपोहनम् until there is memory (of the Self), discarding (of ignorance)

वेणुसङ्घर्षजो वह्निर्दग्ध्वा शाम्यति तद्वनम् ।
एवं गुणव्यत्ययजो देह: शाम्यति तत्क्रिय: ॥७॥


वेणु-सङ्घर्षज: वह्नि:- bamboo rubbing born fire,
दग्ध्वा शाम्यति तत्-वनम् burning, subsides that forest
एवम् गुण-व्यत्ययज: देह: like that, by the Gunas' in equilibrium born body,
शाम्यति तत्-क्रिय: subsides its actions
उद्धव उवाच - Uddhava said -

विन्दन्ति मर्त्या: प्रायेण विषयान् पदमापदाम् ।
तथापि भुञ्जते कृष्ण तत् कथं श्वखराजवत् ॥८॥


विन्दन्ति मर्त्या: प्रायेण know, the mortals generally
विषयान् पदम्-आपदाम् sense pleasures, the source of calamities,
तथा-अपि भुञ्जते कृष्ण even then, pursue, O Krishna!
तत् कथम् श्व-खर-अज-वत् that how, dog, donkey, goat like
श्री भगवान्-उवाच - The Lord said -

अहमित्यन्यथाबुद्धि: प्रमत्तस्य यथा हृदि ।
उत्सर्पति रजो घोरं ततो वैकारिकं मन: ॥९॥


अहम्-इति-अन्यथा-बुद्धि: me, (the body) this perverted notion,
प्रमत्तस्य यथा हृदि of the deluded when in the heart,
उत्सर्पति रज:-घोरम् pervades Rajas intense
तत: वैकारिकम् मन: then, the Saatvic mind

रजोयुक्तस्य मनस: सङ्कल्प: सविकल्पक: ।
तत: कामो गुणध्यानाद् दु:सह: स्यात्-हि दुर्मते: ॥१०॥


रज:-युक्तस्य मनस: of Rajas combined mind,
सङ्कल्प: स-विकल्पक: there are decisions and aversion,
तत: काम: गुण-ध्यानात् then, desire, by the thought of the Gunas,
दु:सह: स्यात्-हि दुर्मते: unbearable becomes indeed for pervert minded

करोति कामवशग: कर्माण्यविजितेन्द्रिय: ।
दु:खोदर्काणि सम्पश्यन् रजोवेगविमोहित: ॥११॥


करोति काम-वशग: acts, by desire ensnared,
कर्माणि-अविजित-इन्द्रिय: actions, uncontrolled of senses,
दु:ख-उत्-अर्काणि सम्पश्यन् sorrow indeed entailing, watching,
रज:-वेग-विमोहित: by Rajas force deluded

रजस्तमोभ्यां यदपि विद्वान् विक्षिप्तधी: पुन: ।
अतन्द्रितो मनो युञ्जन् दोषदृष्टिर्न सज्जते ॥१२॥


रज:-तमोभ्याम् यत्-अपि by Rajas and Tamas, then even
विद्वान् विक्षिप्त-धी: पुन: the wise, inflicted in mind, again,
अतन्द्रित: मन: युञ्जन् carefully the mind applying
दोष-दृष्टि:-न सज्जते in the faults seeing, is not involved

अप्रमत्तोऽनुयुञ्जीत मनो मय्यर्पयञ्छनै: ।
अनिर्विण्णो यथाकालं जितश्वासो जितासन: ॥१३॥


अप्रमत्त:-अनुयुञ्जीत मन: without faltering, should fix the mind
मयि-अर्पयन्-शनै: in Me offering gradually,
अनिर्विण्ण: यथा-कालम् unexhausted, in time,
जित-श्वास: जित-आसन: controlling the breath, and steady in posture

एतावान् योग आदिष्टो मच्छिष्यै: सनकादिभि: ।
सर्वतो मन आकृष्य मय्यद्धाऽऽवेश्यते यथा ॥१४॥


एतावान् योग आदिष्ट: this is the Yoga taught
मत्-शिष्यै: सनक्-आदिभि: by My disciples, Sanaka and others,
सर्वत: मन: आकृष्य from everywhere mind withdrawing,
मयि-अद्धा-आवेश्यते यथा in Me duly establishes so that
उद्धव उवाच - Uddhava said -

यदा त्वं सनकादिभ्यो येन रूपेण केशव ।
योगमादिष्टवानेतद् रूपमिच्छामि वेदितुम् ॥१५॥


यदा त्वम् सनक-आदिभ्य: at the time, You to the Sanaka and others
येन रूपेण केशव by the form O Keshava!
योगम्-आदिष्टवान्-एतत् Yoga explained, this
रूपम्-इच्छामि वेदितुम् form (I) wish to know
श्री भगवान्-उवाच - The Lord said -

पुत्रा हिरण्यगर्भस्य मानसा: सनकादय: ।
पप्रच्छु: पितरं सूक्ष्मां योगस्यैकान्तिकीं गतिम् ॥१६॥


पुत्रा: हिरण्यगर्भस्य sons of Hiranyagarbha (Brahamaa)
मानसा: सनक-आदय: mind-born, Sanaka and others,
पप्रच्छु: पितरम् सूक्ष्माम् asked the father, the subtle,
योगस्य-एकान्तिकीम् गतिम् of Yoga, the highest consummation
सनकादय: - ऊचु: Sanaka and others said -

गुणेष्वाविशते चेतो गुणाश्चेतसि च प्रभो ।
कथमन्योन्यसंत्यागो मुमुक्षोरतितितीर्षो: ॥१७॥


गुणेषु-आविशते चेत: when, in the Gunas enters the mind,
गुणा:-चेतसि च प्रभो the Gunas in the mind and O Lord!
कथम्-अन्योन्य-संत्याग: how, each other separate
मुमुक्षु:-अति-तितीर्षो: seeking liberations, very keen to cross over
श्री भगवान्-उवाच - The Lord said -

एवं पृष्टो महादेव: स्वयंभूर्भूतभावन: ।
ध्यायमान: प्रश्नबीजं नाभ्यपद्यत कर्मधी: ॥१८॥


एवम् पृष्ट: महादेव: thus questioned, the great god,
स्वयंभू:-भूत-भावन: Brahmaa, of the beings the creator,
ध्यायमान: प्रश्न-बीजम् in meditation, the questions' root
न-अभ्यपद्यत कर्मधी: did not get to, in action minded

स मामचिन्तयद् देव: प्रश्नपारतितीर्षया ।
तस्याहं हंसरूपेण सकाशमगमं तदा ॥१९॥


स: माम्-अचिन्तयत् देव: he, Me meditated upon, the god,
प्रश्न-पार-तितीर्षया the question's other side to cross wanting,
तस्य-अहम् हंस-रूपेण his, I, in a swan's form
सकाशम्-अगमम् तदा near went then

दृष्ट्वा मां त उपव्रज्य कृत्वा पादाभिवन्दनम् ।
ब्रह्माणमग्रत: कृत्वा पप्रच्छु: को भवानिति ॥२०॥


दृष्ट्वा माम् ते उपव्रज्य beholding Me, they coming,
कृत्वा पाद-अभिवन्दनम् having done feet worshipping
ब्रह्माणम्-अग्रत: कृत्वा Brahmaa in the lead taking,
पप्रच्छु: क: भवान्-इति asked, 'Who are You?' thus

इत्यहं मुनिभि: पृष्टस्तत्त्वजिज्ञासुभिस्तदा ।
यदवोचमहं तेभ्यस्तदुद्धव निबोध मे ॥२१॥


इति-अह्म् मुनिभि: पृष्ट:- thus, I, by the sages asked,
तत्त्व-जिज्ञासुभि:-तदा the Truth seekers, then,
यत्-अवोचम्-अहम् तेभ्य:- what said I to them,
तत्-उद्धव निबोध मे that, O Uddhava! hear from Me

वस्तुनो यद्यनानात्वमात्मन: प्रश्न ईदृश: ।
कथं घटेत वो विप्रा वक्तुर्वा मे क आश्रय: ॥२२॥


वस्तुन: यदि-अनानात्वम्- of the substance, if there is no diversity,
आत्मन: प्रश्न: ईदृश: of The Self, question of this kind,
कथम् घटेत व: विप्रा: how can there be, of yours' O Braahmanas!
वक्तु:-वा मे क: आश्रय: to explain or by Me, what is the basis

पञ्चात्मकेषु भूतेषु समानेषु च वस्तुत: ।
को भवानिति व: प्रश्नो वाचारम्भो ह्यनर्थक: ॥२३॥


पञ्च-आत्मकेषु भूतेषु of five constituents of the beings,
समानेषु च वस्तुत: being equal, and so, in fact,
क: भवान्-इति व: प्रश्न: 'Who are You?' this, your question
क: भवान्-इति व: प्रश्न:
वाच-आरम्भ: हि-अनर्थक: words beginning (to explain) are surely meaningless

मनसा वचसा दृष्ट्या गृह्यतेऽन्यैरपीन्द्रियै: ।
अहमेव न मत्तोऽन्यदिति बुध्यध्वमञ्जसा ॥२४॥


मनसा वचसा दृष्ट्या by mind, by speech, by vision,
गृह्यते-अन्यै:-अपि-इन्द्रियै: is grasped by other also senses
अहम्-एव न मत्-त:-अन्यत्- I alone Am, not from Me other,
इति बुधि-अध्वम्-अञ्जसा this on enquiry results easily

गुणेष्वाविशते चेतो गुणाश्चेतसि च प्रजा: ।
जीवस्य देह उभयं गुणाश्चेतो मदात्मन: ॥२५॥


गुणेषु-आविशते चेत: in the Gunas on being attached the mind,
गुणा:-चेतसि च प्रजा: the Gunas in the mind, and, O Sons!
जीवस्य देह: उभयम् of the beings the body both
गुणा:-चेत: मत्-आत्मन: the Gunas, the mind, are My Self

गुणेषु चाविशच्चित्तमभीक्ष्णं गुण सेवया ।
गुणाश्च चित्तप्रभवा मद्रूप उभयं त्यजेत् ॥२६॥


गुणेषु च-आविशत्-चित्तम्- in the Gunas and attached mind,
अभीक्ष्णम् गुण सेवया constantly the Gunas, (sense objects) enjoying,
गुणा:-च चित्त-प्रभवा: the Gunas and senses imprinted
मत्-रूप उभयम् त्यजेत् My manifestations, both should give up

जाग्रत् स्वप्न: सुषुप्तं च गुणतो बुद्धिवृत्तय: ।
तासां विलक्षणो जीव: साक्षित्वेन विनिश्चित: ॥२७॥


जाग्रत् स्वप्न: सुषुप्तम् awake, dreaming, deep sleep,
च गुणत: बुद्धि-वृत्तय: and, from the Gunas, the modes of intellect,
तासाम् विलक्षण: जीव: from them, distinct is the being,
साक्षित्वेन विनिश्चित: a witness is conclusively

यर्हि संसृति बन्धोऽयमात्मनो गुणवृत्तिद: ।
मयि तुर्ये स्थितो जह्यात् त्यागस्तद् गुणचेतसाम् ॥२८॥


यर्हि संसृति बन्ध:-अयम्- when, of the mind the bondage, of this
आत्मन: गुण-वृत्ति-द: Self, of The Gunas the functions attaches,
मयि तुर्ये स्थित: जह्यात् in Me in the beyond established, should shake off,
त्याग:-तत् गुण-चेतसाम् renunciation that is of Gunas and the mind

अहंकारकृतं बन्धमात्मनोऽर्थविपर्ययम् ।
विद्वान् निर्विद्य संसारचिन्तां तुर्ये स्थितस्त्यजेत् ॥२९॥


अहंकार कृतम् बन्धम्- by the Ahankaara created bondage,
आत्मन:-अर्थ विपर्ययम् the Self Truth concealing,
विद्वान् निर्विद्य संसार knowing, dispassionate, of the worldly
चिन्ताम् तुर्ये स्थित:-त्यजेत् identifications, in the beyond state established,
चिन्ताम् तुर्ये स्थित:-त्यजेत् identifications, in the beyond state established, give up

यावन्नानार्थधी: पुंसो न निवर्तेत युक्तिभि: ।
जागर्त्यपि स्वपन्नज्ञ: स्वप्ने जागरणं यथा ॥३०॥


यावत्-नाना-अर्थ-धी: पुंस: unless, in diverse objects the mind of a man,
न निवर्तेत युक्तिभि: does not revert, by arguments,
जागर्ति-अपि स्वपन्-अज्ञ: awake also is asleep the fool,
स्वप्ने जागरणम् यथा in dream awake is like

असत्त्वादात्मनोऽन्येषां भावानां तत्कृता भिदा ।
गतयो हेतवश्चास्य मृषा स्वप्नदृशो यथा ॥३१॥


असत्त्वात्-आत्मन:-अन्येषाम् for being unreal, of the Self, of the other
भावानाम् तत्-कृता भिदा entities, and by them existing different (Varnas)
गतय: हेतव:-च-अस्य the destinies, and their causes, and of it
मृषा स्वप्न-दृश: यथा are false, dream vision like

यो जागरे बहिरनुक्षणधर्मिणोऽर्थान् भुङ्क्ते समस्तकरणैर्हृदि तत्सदृक्षान् ।
स्वप्ने सुषुप्त उपसंहरते स एक: स्मृत्यन्वयात्त्रिगुणवृत्तिदृगिन्द्रियेश: ॥३२॥


य: जागरे बहि:-अनुक्षण- who in waking, the outside, every moment
धर्मिण:-अर्थान् भुङ्क्ते changing natured objects, perceives
समस्त-करणै:-हृदि तत्-सदृक्षान् with all senses, in heart, to them similar,
स्वप्ने सुषुप्त उपसंहरते in dream, in deep sleep withdraws,
स: एक: स्मृति-अन्वयात्- he is one by the memory deducted
त्रि-गुण-वृत्ति-दृक्-इन्द्रिय-ईश: of three Gunas states witness, of senses the
त्रि-गुण-वृत्ति-दृक्-इन्द्रिय-ईश: of three Gunas states witness, of senses the controller

एवं विमृश्य गुणतो मनसस्त्र्यवस्था मन्मायया मयि कृता इति निश्चितार्था: ।
संछिद्य हार्दमनुमानसदुक्तितीक्ष्णज्ञानासिना भजत माखिलसंशयाधिम् ॥३३॥


एवम् विमृश्य गुणत: मनस:- thus contemplating, from the Gunas of the mind
त्रि-अवस्थाम् मत्-मायया are three states, by My Maayaa,
मयि कृता इति निश्चित-अर्थ: in Me (Jeeva) superimposed, thus, certainly
मयि कृता इति निश्चित-अर्थ: in Me (Jeeva) superimposed, thus, certainly concluding,
संछिद्य हार्दम्-अनुमान- cutting off in the heart, the egoism,
सत्-उक्ति-तीक्ष्ण-ज्ञान-असिना by the true words sharpened wisdom sword,
भजत मा-अखिल-संशय-आधिम् be devoted to Me, all doubts the root

ईक्षेत विभ्रममिदं मनसो विलासं दृष्टं विनष्टमतिलोलमलातचक्रम् ।
विज्ञानमेकमुरुधेव विभाति माया स्वप्नस्त्रिधा गुणविसर्गकृतो विकल्प: ॥३४॥


ईक्षेत विभ्रमम्-इदम् मनस: must look, as a delusion this, of the mind,
विलास दृष्टम् विनष्टम्-अति- a fancy, though seen, is destructed, very
लोलम्-अलात-चक्रम् fragile, like the fire band (revolving)
विज्ञानम्-एकम्-उरुधा-एव consciousness alone, many like only
विभाति माया स्वप्न:-त्रिधा is projected, by Maayaa' dreams, in three modes
गुण-विसर्ग-कृत: विकल्प: by the Gunas projection illusory

दृष्टिं तत: प्रतिनिवर्त्य निवृत्ततृष्णास्तूष्णीं भवेन्निजसुखानुभवो निरीह: ।
संदृश्यते क्व च यदीदमवस्तुबुध्या त्यक्तं भ्रमाय न भवेत् स्मृतिरानिपातात् ॥३५॥


दृष्टिम् तत: प्रतिनिवर्त्य eyes from that diverting,
निवृत्त-तृष्णा:-तूष्णीम् भवेत्- ceased the thirst, silent shoud be,
निज-सुख-अनुभव: निरीह: in own (self) bliss experiencing, absorbed,
संदृष्यते क्व च यदि-इदम्- seen somewhere and if this (the body etc.)
अवस्तु-बुध्या त्यक्तम् भ्रमाय by unreal thinking, dismissed, to delude
न भवेत् स्मृति:-आनिपातात् will not be, the memory may remain till death

देहं च नश्वरमवस्थितमुत्थितं वा सिद्धो न पश्यति यतोऽध्यगमत् स्वरूपम् ।
दैवादपेतमुत दैववशादुपेतं वासो यथा परिकृतं मदिरामदान्ध: ॥३६॥


देहम् च नश्वरम्-अवस्थितम्- body, the perishable, is sitting,
उत्थितम् वा सिद्ध: न पश्यति standing, or, the realized does not see,
यत:-अध्यगमत् स्वरूपम् through which realized own self,
दैवात्-अपेतम्-उत दैव-वशात्- by chance has gone, or by destiny
उपेतम् वास: यथा परिकृतम् has taken on, garment like worn
मदिरा-मद-अन्ध: by liquor intoxication blinded

देहोऽपि दैववशग: खलु कर्म यावत् स्वारम्भकं प्रतिसमीक्षत एव सासु: ।
तं सप्रपञ्चमधिरूढसमाधियोग: स्वाप्नं पुनर्न भजते प्रतिबुद्धवस्तु: ॥३७॥


देह:-अपि दैव-वश-ग: खलु body also, Providence controlled is indeed,
कर्म यावत् स्व-आरम्भकम् the actions (Karma) until, of ones past,
प्रतिसमीक्षते एव स-आसु: are not reached (exhausted) even with senses,
तम् सप्रपञ्चम्-अधिरूढ- that (body) with the adjuncts, (he who has) ascended
समाधि-योग: स्वाप्नम् पुन:- to Samadhi, by Yoga, from sleep like again
न भजते प्रतिबुद्ध-वस्तु: does not accept awakened, the material, (body)

मयैतदुक्तं वो विप्रा गुह्यं यत् सांख्ययोगयो: ।
जानीत माऽऽगतं यज्ञं युष्मद्धर्मविवक्षया ॥३८॥


मया-एतत्-उक्तम् व: विप्रा: by Me, this is said, to you, O Braahmanas!
गुह्यम् यत् सांख्य-योगयो: secret, which of Saankhya and Yoga,
जानीत मा-आगतम् यज्ञम् know Me to have come, The Yagya Purusha,
युष्मत्-धर्म-विवक्षया to you of righteousness to expound

अहं योगस्य सांख्यस्य सत्यस्यर्तस्य तेजस: ।
परायणं द्विजश्रेष्ठा: श्रिय: कीर्तेर्दमस्य च ॥३९॥


अहम् योगस्य सांख्यस्य I am of Yoga, Saankhya,
सत्यस्य-ऋतस्य तेजस: Truth, Divine Law, glory,
परायणम् द्विज-श्रेष्ठा: the epitome, O Braahmanas' the best!
श्रिय: कीर्ते:-दमस्य च of prosperity, celebrity self-control and

मां भजन्ति गुणा: सर्वे निर्गुणं निरपेक्षकम् ।
सुहृदं प्रियमात्मानं साम्यासङ्गादयोऽगुणा: ॥४०॥


माम् भजन्ति गुणा: सर्वे in Me are present the virtues, all,
निर्गुणम् निरपेक्षकम् of the Gunas devoid of, the desire-less,
सुहृदम् प्रियम्-आत्मानम् friend, beloved, of the souls,
साम्य-असङ्ग-आदय:-गुणा: even-minded, unattached, and other virtues

इति मे छिन्नसन्देहा मुनय: सनकादय: ।
सभाजयित्वा परया भक्त्यागृणत् संस्तवै: ॥४१॥


इति मे छिन्न-सन्देहा: thus, by Me cleared doubts,
मुनय: सनक-आदय: the sages, Sanaka and others,
सभाजयित्वा परया भक्त्या- having worshipped with supreme devotion
अगृणत् संस्तवै: honoured (Me) by singing praises

तैरहं पूजित: सम्यक् संस्तुत: परमर्षिभि: ।
प्रत्येयाय स्वकं धाम पश्यत: परमेष्ठिन: ॥४२॥


तै:-अहम् पूजित: सम्यक् by them, I worshipped well,
संस्तुत: परम-ऋषिभि: extolled by the supreme sages,
प्रत्येयाय स्वकम् धाम returned to own abode,
पश्यत: परमेष्ठिन: looked on as Brahmaa
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां एकादश स्कन्धे त्रयोदश: अध्याय: ॥१३॥ Thus ends the thirteenth discourse in Book Eleven of the great and

उद्ध्व उवाच - Uddhava said -

वदन्ति कृष्ण श्रेयांसि बहूनि ब्रह्मवादिन: ।
तेषां विकल्पप्राधान्यमुताहो एकमुख्यता ॥१॥


वदन्ति कृष्ण श्रेयांसि speak of, O Krishna! beneficiary
बहूनि ब्रह्म-वादिन: many (paths), of Brahman the exponents
तेषाम् विकल्प-प्राधान्यम्- of them, in the difference, the importance,
उत-अहो एक-मुख्यता or, is it one prominent

भवतोदाहृत: स्वामिन् भक्तियोगोऽनपेक्षित: ।
निरस्य सर्वत: सङ्गं येन त्वय्याविशेन्मन: ॥२॥


भवता-उदाहृत: स्वामिन् by You declared, O Master!
भक्ति-योग:-अनपेक्षित: the devotion discipline, independent,
निरस्य सर्वत: सङ्गम् renunciating all attachments,
येन त्वयि-आविशेत्-मन: by which in You is fixed the mind
श्री भगवान्-उवाच - The Lord said -

कालेन नष्टा प्रलये वाणीयं वेदसंज्ञिता ।
मयाऽऽदौ ब्रह्मणे प्रोक्ता धर्मो यस्यां मदात्मक: ॥३॥


कालेन नष्टा प्रलये in time, was destroyed in the deluge,
वाणी-इयम् वेद-संज्ञिता word this, Veda called,
मया-आदौ ब्रह्मणे प्रोक्ता by Me in the beginning to Brahmaa was told,
धर्म: यस्याम् मत्-आत्मक: the course of conduct, in which is related to Me

तेन प्रोक्ता च पुत्राय मनवे पूर्वजाय सा ।
ततो भृग्वादयोऽगृह्णन् सप्त ब्रह्ममहर्षय: ॥४॥


तेन प्रोक्ता च पुत्राय by him was told and to the son,
मनवे पूर्वजाय सा Manu the eldest, that,
तत: भृगु-आदय:- then, Bhrigu and others
अगृह्णन् सप्त ब्रह्म-महर्षय: received, the seven creative great sages

तेभ्य: पितृभ्यस्तत्पुत्रा देवदानवगुह्यका: ।
मनुष्या: सिद्धगन्धर्वा: सविद्याधरचारणा: ॥५॥


तेभ्य: पितृभ्य:-तत्-पुत्रा: from them, the father, their sons,
देव-दानव-गुह्यका: the gods, Daanavas, Guhyakas,
मनुष्या: सिद्ध-गन्धर्वा: men, Siddhas, Gandharvas,
स-विद्याधर-चारणा: with Vidyaadharas, Chaaranas,

किन्देवा: किन्नरा नागा रक्ष:किम्पुरुषादय: ।
बह्व्यस्तेषां प्रकृतयो रज:सत्त्वतमोभुव: ॥६॥


किन्देवा: किन्नरा: नागा: Kindevas, Kinnaras, Naagas,
रक्ष:-किम्पुरुष-आदय: Raakshasha's, Kimpurushas, and others,
बह्व्य:-तेषाम् प्रकृतय: many are their tendencies,
रज:-सत्त्व-तम:-भुव: from Rajas, Sattva, and Tamas, born,

याभिर्भूतानि भिद्यन्ते भूतानां मतयस्तथा ।
यथाप्रकृति सर्वेषां चित्रा वाच: स्रवन्ति हि ॥७॥


याभि:-भूतानि भिद्यन्ते by which beings are different
भूतानाम् मतय:-तथा of the beings opinions and,
यथा-प्रकृति सर्वेषाम् as the nature of all,
चित्रा: वाच: स्रवन्ति हि various of the Vedas flow indeed

एवं प्रकृतिवैचित्र्याद् भिद्यन्ते मतयो नृणाम् ।
पारम्पर्येण केषाञ्चित् पाखण्डमतयोऽपरे ॥८॥


एवम् प्रकृति-वैचित्र्यात् thus, by Prakriti's difference
भिद्यन्ते मतय: नृणाम् diverse are mind of people,
पारम्पर्येण केषाञ्चित् by from father to son teaching, of some,
पाखण्ड-मतय-अपरे of heretic minds are others

मन्मायामोहितधिय: पुरुषा: पुरुषर्षभ ।
श्रेयो वदन्त्यनेकान्तं यथाकर्म यथारुचि ॥९॥


मत्-माया-मोहित धिय: by My Maayaa deluded minded
पुरुषा: पुरुष-ऋषभ men, O of men the foremost!
श्रेय: वदन्ति-अनेकान्तम् for blessedness, speak of many ways,
यथा-कर्म यथा-रुचि according to (their) Karma and their taste

धर्ममेके यशश्चान्ये कामं सत्यं दमं शमम् ।
अन्ये वदन्ति स्वार्थं वा ऐश्वर्यं त्यागभोजनम् ॥१०॥


धर्मम्-एके यश:-च-अन्ये कामम् Dharma, some, fame and others, sensuous pleasure,
सत्यम् दमम् शमम् truthfulness, sense control, mind control,
अन्ये वदन्ति स्वार्थम् वा others speak of, self-interest, or
ऐश्वर्यम् त्याग-भोजनम् wealth, renunciation, sense enjoyment

केचिद् यज्ञतपोदानं व्रतानि नियमान् यमान् ।

आद्यन्तवन्त एवैषां लोका: कर्मविनिर्मिता: ।
दु:खोदर्कास्तमोनिष्ठा: क्षुद्रानन्दा: शुचार्पिता: ॥११॥


केचित् यज्ञ-तप:-दानम् some (advocate) sacrifice, austerities, charity,
व्रतानि नियमान् यमान् vows of fasting, disciplines, self control,
आदि-अन्तवन्त एव-एषाम् from beginning till end only their
लोका: कर्म-विनिर्मिता: the rewards by actions generated
दु:ख-उदर्का:-तम:-निष्ठा: sorrow bringing, ignorance based,
क्षुद्र-आनन्दा: शुच-अर्पिता: petty pleasures giving, given to misery

मय्यर्पितात्मन: सभ्य निरपेक्षस्य सर्वत: ।
मयाऽऽत्मना सुखं यत्तत् कुत: स्याद् विषयात्मनाम् ॥१२॥


मयि-अर्पित-आत्मन: सभ्य in Me devoted minded, O Noble One!
निरपेक्षस्य सर्वत: unattached from everywhere,
मया-आत्मना सुखम् यत्-तत् by Me in his self the bliss, that which,
कुत: स्यात् विषय-आत्मनाम् from where can be, for the sense delighting people

अकिञ्चनस्य दान्तस्य शान्तस्य समचेतस: ।
मया सन्तुष्टमनस: सर्वा: सुखमया दिश: ॥१३॥


अकिञ्चनस्य दान्तस्य for the one who own nothing, controlled senses,
शान्तस्य समचेतस: equipoised, free from likes dislikes,
मया सन्तुष्टमनस: in Me gratified minded,
सर्वा: सुखमया दिश: all are joyful quarters

न पारमेष्ठ्यं न महेन्द्रधिष्ण्यं न सार्वभौमं न रसाधिपत्यम् ।
न योगसिद्धीरपुनर्भवं वा मय्यर्पितात्मेच्छति मद् विनान्यत् ॥१४॥


न पारमेष्ठ्यम् not the state of Brahmaa,
न महेन्द्र-धिष्ण्यम् not Indra's realm,
न सार्व-भौमम् not of all the world sovereignty
न रस-अधिपत्यम् not of the subterranean worlds rulership
न योग-सिद्धी:-अपुन:-भवम् वा not by Yoga mystic powers, not again born or
मयि-अर्पित-आत्म-इच्छति in Me bestowed the mind, covets
मत् विना-अन्यत् Me beside another

न तथा मे प्रियतम आत्मयोनिर्न शङ्कर: ।
न च सङ्कर्षणो न श्रीर्नैवात्मा च यथा भवान् ॥१५॥


न तथा मे प्रियतम not such is My beloved
आत्म-योनि:-न शङ्कर: Self-born Brahmaa , nor Shankara,
न च सङ्कर्षण: न श्री:- not and Balaraama, not Goddess Shree,
न-एव-आत्मा च यथा भवान् not even Myself, and as You

निरपेक्षं मुनिं शान्तं निर्वैरं समदर्शनम् ।
अनुव्रजाम्यहं नित्यं पूयेयेत्यङ्घ्रिरेणुभि: ॥१६॥


निरपेक्षम् मुनिम् शान्तम् non-expecting, sage, composed,
निर्वैरम् समदर्शनम् free from animosity, equipoised,
अनुव्रजामि-अहम् नित्यम् follow I every day,
पूयेय-इति-अङ्घ्रि-रेणुभि: purify may, thus, the feet dust

निष्किञ्चना मय्यनुरक्तचेतस: शान्ता महान्तोऽखिलजीववत्सला: ।
कामैरनालब्धधियो जुषन्ति यत् तन्नैरपेक्ष्यं न विदु: सुखं मम ॥१७॥


निष्किञ्चना: मयि-अनुरक्त-चेतस: those owning nothing, in Me devoted minded,
शान्ता: महान्त:-अखिल-जीव-वत्सला: peaceful, great souls, to all beings
शान्ता: महान्त:-अखिल-जीव-वत्सला: peaceful, great souls, to all beings compassionate,
कामै:-अनालब्ध-धिय: जुषन्ति यत् by desires untouched minded, experience which,
तत्-नैरपेक्ष्यम् न विदु: सुखम् मम that, the coveting, do not know the bliss of
तत्-नैरपेक्ष्यम् न विदु: सुखम् मम that, the coveting, do not know the bliss of Mine

बाध्यमानोऽपि मद्भक्तो विषयैरजितेन्द्रिय: ।
प्राय: प्रगल्भया भक्त्या विषयैर्नाभिभूयते ॥१८॥


बाध्यमान:-अपि मत्-भक्त: bonded even My devotee,
विषयै:-अजितेन्द्रिय: by sense objects, uncontrolled of senses,
प्राय: प्रगल्भया भक्त्या generally, by increasing devotion
विषयै:-न-अभिभूयते by the sense objects is not overpowered

यथाग्नि: सुस्मृद्धार्चि: करोत्येधांसि भस्मसात् ।
तथा मद्विषया भक्तिरुद्धवैनांसि कृत्स्नश: ॥१९॥


यथा-अग्नि: सुस्मृद्ध-अर्चि: just like, fire well ignited flames,
करोति-एधांसि भस्मसात् renders the fuel to ashes
तथा मत्-विषया भक्ति:- like that, to Me connected devotion
उद्धव-एनांसि कृत्स्नश: O Uddhava! the sins in totality

न साधयति मां योगो न सांख्यं धर्म उद्धव ।
न स्वाध्यायस्तपस्त्यागो यथा भक्तिर्ममोर्जिता ॥२०॥


न साधयति माम् योग: does not ensnare Me, Yoga,
न सांख्यम् धर्म उद्धव not Saankhya, righteousness, O Uddhava!
न स्वाध्याय:-तप:-त्याग: not self-study, austerities, renunciation,
यथा भक्ति:-मम-ऊर्जिता like devotion to Me intense

भक्त्याहमेकया ग्राह्य: श्रद्धयाऽऽत्मा प्रिय: सताम् ।
भक्ति: पुनाति मन्निष्ठा स्वपाकानपि सम्भवात् ॥२१॥


भक्त्या-अहम्-एकया ग्राह्य: by devotion I am, singular, attainable
श्रद्धया-आत्मा प्रिय: सताम् with reverence, The Self, Beloved of the noble,
भक्ति: पुनाति मत्-निष्ठा devotion purifies in Me concentrated,
स्वपाकान्-अपि सम्भवात् the pariahs even, from birth

धर्म: सत्यदयोपेतो विद्या वा तपसान्विता ।
मद्भक्त्यापेतमात्मानं न सम्यक् प्रपुनाति हि ॥२२॥


धर्म: सत्य-दया-उपेत: righteousness, with truth and compassion combined,
विद्या वा तपसा-अन्विता knowledge or with austerities, coupled,
मत्-भक्त्या-अपेतम्-आत्मानम् by My devotion devoid self,
न सम्यक् प्रपुनाति हि not thoroughly purifies indeed

कथं विना रोमहर्षं द्रवता चेतसा विना ।
विनाऽऽनन्दाश्रुकलया शुद्ध्येद् भक्त्या विनाऽऽशय: ॥२३॥


कथम् विना-रोम-हर्षम् how can without horripilation,
द्रवता चेतसा विना melting of heart without,
विना-आनन्द-अश्रु-कलया without blissful tear flowing,
शुद्ध्येद् भक्त्या विना-आशय: is purified devotion without the mind

वाग् गद्गदा द्रवते यस्य चित्तं रुदत्यभीक्ष्णं हसति क्वचिच्च ।
विलज्ज उद्गायति नृत्यते च मद्भक्तियुक्तो भुवनं पुनाति ॥२४॥


वाग् गद्गदा द्रवते यस्य चित्तम् with words choking, melts whose mind,
रुदति-अभीक्ष्णम् हसति क्वचित्-च weeps always, laughs sometimes and,
विलज्ज उद्गायति नृत्यते च shamelessly, sings loudly and dances,
मत्-भक्ति-युक्त: भुवनम् पुनाति My devotion full of, the worlds purifies

यथाग्निना हेम मलं जहाति ध्मातं पुन: स्वं भजते च रूपम् ।
आत्मा च कर्मानुशयं विधूय मद्भक्तियोगेन भजत्यथो माम् ॥२५॥


यथा-अग्निना हेम मलम् जहाति just as, by fire, gold dross expels,
ध्मातम् पुन: स्वम् भजते च रूपम् heated, again, own enjoys and lustre,
आत्मा च कर्म-अनुशयम् विधूय soul and by actions' seeds shaking off,
मत्-भक्ति-योगेन भजति-अथ: माम् by My devotion Yoga, attains, then, Me

यथा यथाऽऽत्मा परिमृज्यतेऽसौ मत्पुण्यगाथाश्रवणाभिधानै: ।
तथा तथा पश्यति वस्तु सूक्ष्मं चक्षुर्यथैवाञ्जनसम्प्रयुक्तम् ॥२६॥


यथा यथा-आत्मा परिमृज्यते-असौ as the mind is purified this
मत्-पुण्य-गाथा-श्रवण-अभिधानै: by My holy stories listening to and recounting
तथा तथा पश्यति वस्तु सूक्ष्मम् gradually then, it sees the reality subtle
चक्षु:-यथा-एव-अञ्जन-सम्प्रयुक्तम् eye just like even by corrilium applied

विषयान् ध्यायतश्चित्तं विषयेषु विषज्जते ।
मामनुस्मरतश्चित्तं मय्येव प्रविलीयते ॥२७॥


विषयान् ध्यायत:-चित्तम् sense objects thinking mind
विषयेषु विषज्जते in the sense objects is engaged,
माम्-अनुस्मरत:-चित्तम् Me always remembering mind
मयि-एव प्रविलीयते in Me only is submerged

तस्मादसदभिध्यानं यथा स्वप्नमनोरथम् ।
हित्वा मयि समाधत्स्व मनो मद्भावभावितम् ॥२८॥


तस्मात्-असत्-अभिध्यानम् therefore, the unreal thinking of,
यथा स्वप्न-मनोरथम् like, in dream, and false fancy,
हित्वा मयि समाधत्स्व abandon, in Me fix
मनो मत्-भाव-भावितम् the mind, by My thought purified

स्त्रीणां स्त्रीसङ्गिनां सङ्गं त्यक्त्वा दूरत आत्मवान् ।
क्षेमे विविक्त आसीनश्चिन्तयेन्मामतन्द्रित: ॥२९॥


स्त्रीणाम् स्त्री-सङ्गिनाम् of women, women company keepers,
सङ्गम् त्यक्त्वा दूरत: आत्मवान् company giving up, from afar, the soul seeker
क्षेमे विविक्ते आसीन:- in secure lonely (place) seated,
चिन्तयेत्-माम्-अतन्द्रित: should contemplate on Me unfailingly

न तथास्य भवेत क्लेशो बन्धश्चान्यप्रसङ्गत: ।
योषित्सङ्गाद् यथा पुंसो यथा तत्सङ्गिसङ्गत: ॥३०॥


न तथा-अस्य भवेत क्लेश: not that much happens sorrow
बन्ध:-च-अन्य-प्रसङ्गत: bondage and by another thing,
योषित्-सङ्गात् यथा पुंस: by woman's company as much of men
यथा तत्-सङ्गि-सङ्गत: as with her company keeping person
उद्धव उवाच - Uddhava said -

यथा त्वामरविन्दाक्ष यादृशं वा यदात्मकम् ।
ध्यायेन्मुमुक्षुरेतन्मे ध्यानं त्वं वक्तुमर्हसि ॥३१॥


यथा त्वाम्-अरविन्दाक्ष how, You, O Lotus-eyed Lord!
यादृशम् वा यत्-आत्मकम् what type, or what containing
ध्यायेत्-मुमुक्षु:-एतत्-मे meditates a seeker of beatitude, this, to me,
ध्यानम् त्वम् वक्तुम्-अर्हसि the meditation, You to say are capable
श्री भगवान्-उवाच - The Lord said -

सम आसन आसीन: समकायो यथासुखम् ।
हस्तावुत्सङ्ग आधाय स्वनासाग्रकृतेक्षण: ॥३२॥


सम आसन आसीन: on a balanced seat seated,
सम-काय: यथा-सुखम् straight body, as comfortable,
हस्तौ-उत्सङ्गे आधाय hands on the lap placing,
स्व-नासा-अग्र-कृत-ईक्षण: on own nose bridge keeping the gaze

प्राणस्य शोधयेन्मार्गं पूरकुम्भकरेचकै: ।
विपर्ययेणापि शनैरभ्यसेन्निर्जितेन्द्रिय: ॥३३॥


प्राणस्य शोधयेत्-मार्गम् of the life force cleaning the passage
पूर-कुम्भक-रेचकै: by Poorak, Kumbhak and Rechaka,
विपर्ययेण-अपि शनै:- in the opposite also slowly,
अभ्यसेत्-निर्जित-इन्द्रिय: should practice wining over the senses

हृद्यविच्छिन्नमोङ्कारं घण्टानादं विसोर्णवत् ।
प्राणेनोदीर्य तत्राथ पुन: संवेशयेत् स्वरम् ॥३४॥


हृदि-अविच्छिन्नम्-ओङ्कारम् in the heart, uninterrupted Onkaara
घण्टा-नादम् विस-ऊर्ण-वत् bell ringing sound , lotus stalk fibre like
प्राणेन-उदीर्य तत्र-अथ by the life force taking up, there then,
पुन: संवेशयेत् स्वरम् again follow with a sound

एवं प्रणवसंयुक्तं प्राणमेव समभ्यसेत् ।
दशकृत्वस्त्रिषवणं मासादर्वाग् जितानिल: ॥३५॥


एवम् प्रणव-संयुक्तम् thus Onkaara combined with,
प्राणम्-एव समभ्यसेत् the vital force should practice,
दश-कृत्व:-त्रिष-वणम् ten times, thrice (a day)
मासात्-अर्वाक् जित-अनिल: a month within controls the breath

हृत्पुण्डरीकमन्त: स्थमूर्ध्वनालमधोमुखम् ।
ध्यात्वोर्ध्वमुखमुन्निद्रमष्टपत्रं सकर्णिकम् ॥३६॥


हृत्-पुण्डरीकम्-अन्त: स्थम्- the heart lotus, inside placed,
ऊर्ध्व-नालम्-अध:-मुखम् with upwards the stalk, down the face,
ध्यात्वा-ऊर्ध्व-मुखम्-उन्निद्रम्- contemplating, open faced, blooming
अष्ट-पत्रम् सकर्णिकम् with eight petals, with the pericarp,….

कर्णिकायां न्यसेत् सूर्यसोमाग्नीनुत्तरोत्तरम् ।
वह्निमध्ये स्मरेद् रूपं ममैतद् ध्यानमङ्गलम् ॥३७॥


कर्णिकायाम् न्यसेत् सूर्य-सोम- in the pericarp, should place the Sun, Moon,
अग्नीन्-अनुत्तरोत्तरम् the Fires, one after the other,
वह्नि-मध्ये स्मरेत् रूपम् in the fire centre remember the form
मम-एतत् ध्यान-मङ्गलम् My this, to meditate upon auspicious

समं प्रशान्तं सुमुखं दीर्घचारुचतुर्भुजम् ।
सुचारुसुन्दरग्रीवं सुकपोलं शुचिस्मितम् ॥३८॥


समम् प्रशान्तम् सुमुखम् symmetrical, very peaceful, charming face,
दीर्घ-चारु-चतुर्भुजम् long well shaped, four armed,
सुचारु-सुन्दर-ग्रीवम् well shaped beautiful neck,
सुकपोलम् शुचि-स्मितम् lovely cheeks, bright smile,…
सुकपोलम् शुचि-स्मितम् lovely cheeks, bright smile,… He should see it with symmetrical, very peaceful, charming face, long

समानकर्णविन्यस्तस्फुरन्मकरकुण्डलम् ।
हेमाम्बरं घनश्यामं श्रीवत्स श्रीनिकेतनम् ॥३९॥


समान-कर्ण-विन्यस्त- in symmetrical ears worn
स्फुरत्-मकर-कुण्डलम् lustrous alligator ear-rings,
हेम-अम्बरम् घन-श्यामम् yellow garments, cloud dark,
श्रीवत्स श्री-निकेतनम् with Shree-vats, of Shree the abode

शङ्खचक्रगदापद्मवनमालाविभूषितम् ।
नूपुरैर्विलसत्पादं कौस्तुभप्रभया युतम् ॥४०॥


शङ्ख-चक्र-गदा-पद्म- conch, discus, mace, lotus,
वन-माला-विभूषितम् sylvan flowers' garland adorned with
नूपुरै:-विलसत्-पादम् with trinkets adorning the feet,
कौस्तुभ-प्रभया युतम् with Kaustubha's lustre inclusive

द्युमत्किरीटकटककटिसूत्राङ्गदायुतम् ।

सर्वाङ्गसुन्दरं हृद्यं प्रसादसुमुखेक्षणम् ।
सुकुमारमभिध्यायेत् सर्वाङ्गेषु मनो दधत् ॥४१॥


द्युमत्-किरीट-कटक- shining diadem, wristlets,
कटिसूत्र-अङ्गद-आयुतम् girdle, armlets graced with,
सर्व-अङ्ग-सुन्दरम् हृद्यम् all limbs beautiful heart stealing,
प्रसाद-सुमुख-ईक्षणम् holy gift the charming face sight,
सुकुमारम्-अभिध्यायेत् the gentle, should meditate upon,
सर्व-अङ्गेषु मन: दधत् on all limbs mind fixed

इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेभ्यो मनसाऽऽकृष्य तन्मन: ।
बुद्ध्या सारथिना धीर: प्रणयेन्मयि सर्वत: ॥४२॥


इन्द्रियाणि-इन्द्रिय-अर्थेभ्य: the senses from sense objects
मनसा-आकृष्य तत्-मन: by the mind pulling away, that mind,
बुद्ध्या सारथिना धीर: by the intellect charioteer, a wise person
प्रणयेत्-मयि सर्वत: focus on Me from all sides

तत् सर्वव्यापकं चित्तमाकृष्यैकत्र धारयेत् ।
नान्यानि चिन्तयेद् भूय: सुस्मितं भावयेन्मुखम् ॥४३॥


तत् सर्व-व्यापकम् चित्तम्- that everywhere scattered mind
आकृष्य-एकत्र धारयेत् withdrawing, in one place must collect
न-अन्यानि चिन्तयेत् भूय: not others think of again,
सुस्मितम् भावयेत्-मुखम् sweetly smiling must think of the face

तत्र लब्धपदं चित्तमाकृष्य व्योम्नि धारयेत् ।
तच्च त्यक्त्वा मदारोहो न किञ्चिदपि चिन्तयेत् ॥४४॥


तत्र लब्ध-पदम् चित्तम्- there attaining steadiness, the mind,
आकृष्य व्योम्नि धारयेत् drawing, in the sky (like All-Self Me) fix,
तत्-च त्यक्त्वा मत्-आरोह: that and leaving, in Me established,
न किञ्चित्-अपि चिन्तयेत् not anything also think of

एवं समाहितमतिर्मामेवात्मानमात्मनि ।
विचष्टे मयि सर्वात्मन् ज्योतिर्ज्योतिषि संयुतम् ॥४५॥


एवम् समाहित-मति:- thus established, the intellect,
माम्-एव-आत्मानम्-आत्मनि Me alone the Self in the (him) self
विचष्टे मयि सर्व-आत्मन् experiences in Me of all The Self,
ज्योति:-ज्योतिषि संयुतम् light in the fire light merged

ध्यानेनेत्थं सुतीव्रेण युञ्जतो योगिनो मन: ।
संयास्यत्याशु निर्वाणं द्रव्यज्ञानक्रियाभ्रम: ॥४६॥


ध्यानेन-इत्थम् सुतीव्रेण by meditation as such, intense,
युञ्जत: योगिन: मन: applying a striver, the mind,
संयास्यति-आशु निर्वाणम् attains soon liberation,
द्रव्य-ज्ञान-क्रिया-भ्रम: of matter, knowledge, action, misconception shed
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां एकादश: स्कन्धे चतुर्दश: अध्याय: ॥१४॥ Thus ends the fourteenth discourse in Book Eleven of the great and
श्रीमद्भागवत महापुराणम्

श्रीभगवान्-उवाच - The Lord said -

जितेन्द्रियस्य युक्तस्य जितश्वासस्य योगिन: ।
मयि धारयतश्चेत उपतिष्ठन्ति सिद्धय: ॥१॥


जित-इन्द्रियस्य युक्तस्य winning over the senses, subdued in mind,
जित-श्वासस्य योगिन: controlled the breath, the Yogi,
मयि धारयत:-चेत: in Me steadying the mind,
उपतिष्ठन्ति सिद्धय: standing (in service) are Siddhis (mystic powers)
उद्धव उवाच - Uddhava said -

कया धारणया कास्वित् कथंस्वित् सिद्धिरच्युत ।
कति वा सिद्धयो ब्रूहि योगिनां सिद्धिदो भवान् ॥२॥


कया धारणया कास्वित् by which type of concentration, which type,
कथंस्वित् सिद्धि:-अच्युत when, the Siddhi, O Krishna!
कति वा सिद्धय: ब्रूहि how many or are Siddhis, do say,
योगिनाम् सिद्धिद: भवान् to the Yogis, Siddhis giver are You

सिद्धयोऽष्टादश प्रोक्ता धारणायोगपारगै: ।
तासामष्टौ मत्प्रधाना दशैव गुणहेतव: ॥३॥


सिद्धय:-अष्टादश प्रोक्ता: Siddhis are eighteen said to be
धारणा-योग-पारगै: in meditation and Yoga experts by,
तासाम्-अष्टौ मत्-प्रधाना: of them, eight in Me are mainly,
दश-एव गुण-हेतव: ten alone are pertaining to the Guna (Sattva)

अणिमा महिमा मूर्तेर्लघिमा प्राप्तिरिन्द्रियै: ।
प्राकाम्यं श्रुतदृष्टेषु शक्तिप्रेरणमीशिता ॥४॥


अणिमा महिमा मूर्ते:-लघिमा Animaa, Mahimaa of the body Laghimaa,
प्राप्ति:-इन्द्रियै: Praapti is of the senses,
प्राकाम्यम् श्रुत-दृष्टेषु Praakaamyam is in the heard and seen
शक्ति-प्रेरणम्-ईशिता Shakti, is the drive at will

गुणेष्वसङ्गो वशिता यत्कामस्तदवस्यति ।
एता मे सिद्धय: सौम्य अष्टावौत्पत्तिका मता: ॥५॥


गुणेषु-असङ्ग: वशिता in the Gunas unattached, is Vashitaa,
यत्-काम:-तत्-अवस्यति what is desired, that enjoys to the full,
एता: मे सिद्धय: सौम्य these are My Siddhis, O Gentle One!
अष्टौ-औत्पत्तिका मता: the eight are natural considered

अनूर्मिमत्त्वं देहेऽस्मिन् दूरश्रवणदर्शनम् ।
मनोजव: कामरूपं परकायप्रवेशनम् ॥६॥


अनूर्मिमत्त्वम् देहे-अस्मिन् not having thirst, hunger, in the body this,
दूर-श्रवण-दर्शनम् from afar hearing and seeing,
मन:-जव: काम-रूपम् at will, the speed of movement, at will taking form
पर-काय-प्रवेशनम् in other body entering

स्वच्छन्दमृत्युर्देवानां सहक्रीडानुदर्शनम् ।
यथासङ्कल्पसंसिद्धिराज्ञाप्रतिहतागति: ॥७॥


स्वच्छन्द-मृत्यु:-देवानाम् at will death, of the gods
सह-क्रीडा-अनुदर्शनम् with sporting, watching,
यथा-सङ्कल्प-संसिद्धि:- as decided achieving that,
आज्ञा-प्रतिहता-गति: as ordered and unobstructed entry every where

त्रिकालज्ञत्वमद्वन्द्वं परचित्ताद्यभिज्ञता ।
अग्न्यर्काम्बुविषादीनां प्रतिष्टम्भोऽपराजय: ॥८॥


त्रि-काल-ज्ञत्वम्-अद्वन्द्वम् of three times the knowledge, of dualities
त्रि-काल-ज्ञत्वम्-अद्वन्द्वम् of three times the knowledge, of dualities without,
पर-चित्त-आदि-अभिज्ञता of others' minds knowing,
अग्नि-अर्क-अम्बु-विष-आदीनाम् fire, Sun, water, poison and others,
प्रतिष्टम्भ:-अपराजय: to render ineffective, not being defeated

एताश्चोद्देशत: प्रोक्ता योगधारणसिद्धय: ।
यया धारणया या स्याद् यथा वा स्यान्निबोध मे ॥९॥


एता:-च-उद्देशत: प्रोक्ता: these and as directed told of
योग-धारण-सिद्धय: by Yoga concentration the Siddhis
यया धारणया या स्यात् by what concentration, which will be,
यथा वा स्यात्-निबोध मे or how will be, hear from Me

भूतसूक्ष्मात्मनि मयि तन्मात्रं धारयेन्मन: ।
अणिमानमवाप्नोति तन्मात्रोपासको मम ॥१०॥


भूत-सूक्ष्म-आत्मनि मयि in the elements subtle ensouled in Me,
तत्-मात्रम् धारयेत्-मन: the Tat-Maatra focuses the mind,
अणिमानम्-अवाप्नोति the atomic-ness attains,
तन्मात्र-उपासक: मम the tat-maatric form worshipping Me

महत्यात्मन्मयि परे यथासंस्थं मनो दधत् ।
महिमानमवाप्नोति भूतानां च पृथक् पृथक् ॥११॥


महति-आत्मन्-मयि परे on the Mahat-tatvas, form on Me, in the Supreme
यथा-संस्थम् मन: दधत् as ensouled, mind fixing,
महिमानम्-अवाप्नोति the magnitude-ness attains
भूतानाम् च पृथक् पृथक् of the elements individually

परमाणुमये चित्तं भूतानां मयि रञ्जयन् ।
कालसूक्ष्मार्थतां योगी लघिमानमवाप्नुयात् ॥१२॥


परमाणुमये चित्तम् in atomic form, the mind,
भूतानाम् मयि रञ्जयन् of the elements in Me conceiving,
काल-सूक्ष्म-अर्थताम् by time split subtleness achieving,
योगी लघिमानम्-अवाप्नुयात् the yogi minuteness attains

धारयन् मय्यहंतत्त्वे मनो वैकारिकेऽखिलम् ।
सर्वेन्द्रियाणामात्मत्वं प्राप्तिं प्राप्नोति मन्मना: ॥१३॥


धारयन् मयि-अहम्-तत्त्वे fixing in Me, as the Ego cosmic,
मन: वैकारिके-अखिलम् the mind in the Saatvic the whole,
सर्वेन्द्रियाणाम्-आत्मत्वम् of all the senses the controller,
प्राप्तिम् प्राप्नोति मत्-मना: 'Praapti' (the Siddhi) attains, in Me minded
प्राप्तिम् प्राप्नोति मत्-मना:

महत्यात्मनि य: सूत्रे धारयेन्मयि मानसम् ।
प्राकाम्यं पारमेष्ठ्यं मे विन्दतेऽव्यक्तजन्मन: ॥१४॥


महति-आत्मनि य: सूत्रे in the Mahat-tatva root who as the cord,
धारयेन्-मयि मानसम् contemplating in Me the mind,
प्राकाम्यम् पारमेष्ठ्यम् मे 'Praakaamyam' the highest Mine
प्राकाम्यम् पारमेष्ठ्यम् मे
विन्दते-अव्यक्त-जन्मन: attains of the undisclosed Manifested

विष्णौ त्र्यधीश्वरे चित्तं धारयेत् कालविग्रहे ।
स ईशित्वमवाप्नोति क्षेत्रक्षेत्रज्ञचोदनाम् ॥१५॥


विष्णौ त्रि-अधीश्वरे in Vishnu, of the three (Gunas) the Supreme Ruler,
चित्तम् धारयेत् काल-विग्रहे mind places, in Time form
स: ईशित्वम्-अवाप्नोति he, 'Sattva' attains,
क्षेत्र-क्षेत्रज्ञ-चोदनाम् on bodies and conscious selves

नारायणे तुरीयाख्ये भगवच्छब्दशब्दिते ।
मनो मय्यादधद् योगी मद्धर्मा वशितामियात् ॥१६॥


नारायणे तुरीय-आख्ये in Naaraayana, Tureeya named,
भगवत्-शब्द-शब्दिते by Bhagavaan word called,
मन: मयि-आदधत् योगी mind in Me places the yogi,
मत्-धर्मा वशिताम्-इयात् of My virtues, 'Vashitaa' acquires

निर्गुणे ब्रह्मणि मयि धारयन् विशदं मन: ।
परमानन्दमाप्नोति यत्र कामोऽवसीयते ॥१७॥


निर्गुणे ब्रह्मणि मयि in The Guna-less, Brahman, Me,
धारयन् विशदम् मन: fixing the purified mind,
परम-आनन्दम्-आप्नोति Supreme bliss attains,
यत्र काम:-अवसीयते where desires cease, 'Kaamaavasaayitaa'

श्वेतद्वीपपतौ चित्तं शुद्धे धर्ममये मयि ।
धारयञ्छ्वेततां याति षडूर्मिरहितो नर: ॥१८॥


श्वेत-द्वीप-पतौ चित्तम् in the Shveta-dweepa's Lord, the mind,
शुद्धे धर्ममये मयि pure, in the righteousness Me,
धारयन्-श्वेतताम् याति attaining pureness, achieves
षड्-ऊर्मि-रहित: नर: the six changes without man

मय्याकाशात्मनि प्राणे मनसा घोषमुद्वहन् ।
तत्रोपलब्धा भूतानां हंसो वाच: शृणोत्यसौ ॥१९॥


मयि-आकाश-आत्मनि प्राणे in Me, the sky like all pervading self, in the life
मयि-आकाश-आत्मनि प्राणे in Me, the sky like all pervading self, in the life breath,
मनसा घोषम्-उद्वहन् by the mind, the sound mentally percieving,
तत्र-उपलब्धा भूतानाम् there present, of the beings
हंस: वाच: शृणोति-असौ the living sound hears he

चक्षुस्त्वष्टरि संयोज्य त्वष्टारमपि चक्षुषि ।
मां तत्र मनसा ध्यायन् विश्वं पश्यति सूक्ष्मदृक् ॥२०॥


चक्षु:-त्वष्टरि संयोज्य eyes, in the Sun attaching,
त्वष्टारम्-अपि चक्षुषि the Sun also in the eyes,
माम् तत्र मनसा ध्यायन् Me, at that (point) contemplating on,
विश्वम् पश्यति सूक्ष्म-दृक् the universe perceives the penetrating visioned

मनो मयि सुसंयोज्य देहं तदनु वायुना ।
मद्धारणानुभावेन तत्रात्मा यत्र वै मन: ॥२१॥


मन: मयि सुसंयोज्य the mind in Me well uniting,
देहम् तत्-अनु वायुना the body after that by the breath,
मत्-धारणा-अनुभावेन by in Me concentration practicing,
तत्र-आत्मा यत्र वै मन: there the body is where indeed the mind

यदा मन उपादाय यद् यद् रूपं बुभूषति ।
तत्तद् भवेन्मनोरूपं मद्योगबलमाश्रय: ॥२२॥


यदा मन: उपादाय when the mind, the material
यत् यत् रूपम् बुभूषति that which form wants to obtain,
तत्-तत् भवेत्-मन:-रूपम् that all becomes the mind the form
मत्-योग-बलम्-आश्रय: by My Yogas power supported

परकायं विशन् सिद्ध आत्मानं तत्र भावयेत् ।
पिण्डं हित्वाविशेत् प्राणो वायुभूत: षडङ्घ्रिवत् ॥२३॥


पर-कायम् विशन् सिद्ध: in another body, entering, a Siddha,
आत्मानम् तत्र भावयेत् himself should there conceive,
पिण्डम् हित्वा आविशेत् (his) body leaving, should enter
प्राण: वायु-भूत: षडङ्घ्रि-वत् the life breath becoming, black bee like

पार्ष्ण्याऽऽपीड्य गुदं प्राणं हृदुर:कण्ठमूर्धसु ।
आरोप्य ब्रह्मरन्ध्रेण ब्रह्म नीत्वोत्सृजेत्तनुम् ॥२४॥


पार्ष्ण्या-आपीड्य गुदम् प्राणम् by the heels, blocking the rectum, the vital air
हृत्-उर:-कण्ठम्-मूर्धसु in the heart, chest, throat, crown,
आरोप्य ब्रह्म-रन्ध्रेण placing, by Brahamarandhra, the opening,
ब्रह्म नीत्वा-उत्सृजेत्-तनुम् to Brahma taking, shed the body

विहरिष्यन् सुराक्रीडे मत्स्थं सत्त्वं विभावयेत् ।
विमानेनोपतिष्ठन्ति सत्त्ववृत्ती: सुरस्त्रिय: ॥२५॥


विहरिष्यन् सुर-आक्रीडे seeking to sport in the divine sports grounds,
मत्-स्थम् सत्त्वम् विभावयेत् in Me established Sattva should contemplate on,
विमानेन-उपतिष्ठन्ति by Ariel cars reach
सत्त्व-वृत्ती: सुर-स्त्रिय: Sattva representing, the divine damsels

यथा सङ्कल्पयेद् बुद्ध्या यदा वा मत्पर: पुमान् ।
मयि सत्ये मनो युञ्जंस्तथा तत् समुपाश्नुते ॥२६॥


यथा सङ्कल्पयेत् बुद्ध्या as determined with the mind,
यदा वा मत्-पर: पुमान् when or to Me devoted, a man,
मयि सत्ये मन: युञ्जन्- in Me The Truth focuses
तथा तत् समुपाश्नुते then that achieves

यो वै मद्भावमापन्न ईशितुर्वशितु: पुमान् ।
कुतश्चिन्न विहन्येत तस्य चाज्ञा यथा मम ॥२७॥


य: वै मत्-भावम्-आपन्न who indeed, My disposition attained,
ईशितु:-वशितु: पुमान् desiring and controlling, a man,
कुत:-चित्-न विहन्येत anywhere is not ignored
तस्य च-आज्ञा यथा मम his and order like Mine

मद्भक्त्या शुद्धसत्त्वस्य योगिनो धारणाविद: ।
तस्य त्रैकालिकी बुद्धिर्जन्ममृत्यूपबृंहिता ॥२८॥


मत्-भक्त्या शुद्ध-सत्त्वस्य by to Me devotion, of the purified minded,
योगिन: धारणा-विद: Yogi, by concentration acquired knowledge,
तस्य त्रैकालिकी बुद्धि:- his of the three times, mind,
जन्म-मृत्यु-उपबृंहिता birth death knowing

अग्न्यादिभिर्न हन्येत मुनेर्योगमयं वपु: ।
मद्योगश्रान्तचित्तस्य यादसामुदकं यथा ॥२९॥


अग्नि-आदिभि:-न हन्येत by fire and others is not destroyed
मुने:-योगमयम् वपु: of the Yogi the yoga seasoned body,
मत्-योग-श्रान्त-चित्तस्य by My Yoga reposed minded,
यादसाम्-उदकम् यथा of the aquatic creatures, water like

मद्विभूतीरभिध्यायन् श्रीवत्सास्त्रविभूषिता: ।
ध्वजातपत्रव्यजनै: स भवेदपराजित: ॥३०॥


मत्-विभूती:-अभिध्यायन् My manifestations, meditating on,
श्रीवत्स-अस्त्र-विभूषिता: with Shree Vatsa, weapons, decked,
ध्वज-आतपत्र-व्यजनै: ensign, umbrella, chawries etc.,
स: भवेत्-अपराजित: he becomes unconquerable

उपासकस्य मामेवं योगधारणया मुने: ।
सिद्धय: पूर्वकथिता उपतिष्ठन्त्यशेषत: ॥३१॥


उपासकस्य माम्-एवम् of the worshipper, who Me thus
योग-धारणया मुने: by Yoga concentration, the sage,
सिद्धय: पूर्व-कथिता: Siddhis, formerly told of,
उपतिष्ठन्ति-अशेषत: come one and all

जितेन्द्रियस्य दान्तस्य जितश्वासात्मनो मुने: ।
मद्धारणां धारयत: का सा सिद्धि: सुदुर्लभा ॥३२॥


जितेन्द्रियस्य दान्तस्य to the conqueror of the senses, tamed minded,
जित-श्वास-आत्मन: मुने: controlled breath, and body, the sage,
मत्-धारणाम् धारयत: My thought concentrating on,
का: सा सिद्धि: सुदुर्लभा which is that Siddhi, that is unattainable

अन्तरायान् वदन्त्येता युञ्जतो योगमुत्तमम् ।
मया सम्पद्यमानस्य कालक्षपणहेतव: ॥३३॥


अन्तरायान् वदन्ति-एता: obstacles, call these,
युञ्जत: योगम्-उत्तमम् applying Yoga, the highest,
मया सम्पद्यमानस्य by Me union striving for,
काल-क्षपण-हेतव: time wasting causes

जन्मौषधितपोमन्त्रैर्यावतीरिह सिद्धय: ।
योगेनाप्नोति ता: सर्वा नान्यैर्योगगतिं व्रजेत् ॥३४॥


जन्म-औषधि-तप:-मन्त्रै:- by birth, drugs, austerities, Mantras,
यावती:-इह सिद्धय: all those here Siddhis,
योगेन-आप्नोति ता: सर्वा: by Yoga are attainable, they all
न-अन्यै:-योग-गतिम् व्रजेत् not by any Yoga's supreme state is taken to

सर्वासामपि सिद्धीनां हेतु: पतिरहं प्रभु: ।
अहं योगस्य सांख्ह्यस्य धर्मस्य ब्रह्मवादिनाम् ॥३५॥


सर्वासाम्-अपि सिद्धीनाम् of all also, the Siddhis,
हेतु: पति:-अहम् प्रभु: the Cause, the Controller, am I, and Lord
अहम् योगस्य सांख्ह्यस्य I of Yoga, Saankhya knowledge,
धर्मस्य ब्रह्मवादिनाम् of righteousness, and of Veda's knowers

अहमात्माऽऽन्तरो बाह्योऽनावृत: सर्वदेहिनाम् ।
यथा भूतानि भूतेषु बहिरन्त: स्वयम् तथा ॥३६॥


अहम्-आत्मा-आन्तर: बाह्य:- I am the soul, the inner Controller, the outside (enclosure)
अनावृत: सर्व-देहिनाम् Unenclosed of all living beings,
यथा भूतानि भूतेषु like the elements, in the elements
बहि:-अन्त: स्वयम् तथा are outside and inside themselves, like that
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां एकादशस्कन्धे पञ्चदश: अध्याय: ॥१५॥ Thus ends the fifteenth discourse in Book Eleven of the great and

उद्धव उवाच - Uddhava said -

त्वं ब्रह्म परमं साक्षादनाद्यन्तमपावृतम् ।
सर्वेषामपि भावानां त्राणस्थित्यप्ययोद्भव: ॥१॥


त्वम् ब्रह्म परमम् साक्षात्- You are Brahman, The Supreme, actually,
अनादि-अन्तम्-अपावृतम् having no beginning, end, un-obscured,
सर्वेषाम्-अपि भावानाम् of all also existence
त्राण-स्थिति-अप्यय-उद्भव: the protector, sustainer, destroyer, and taking
त्राण-स्थिति-अप्यय-उद्भव: the protector, sustainer, destroyer, and taking birth

उच्चावचेषु भूतेषु दुर्ज्ञेयमकृतात्मभि: ।
उपासते त्वां भगवन् याथातथ्येन ब्राह्मणा: ॥२॥


उच्च-अवचेषु भूतेषु in the higher and lower created beings
दुर्ज्ञेयम्-अकृत-आत्मभि: with difficulty also not known, by uncontrolled selves
उपासते त्वाम् भगवन् worship You, O Lord!
याथातथ्येन ब्राह्मणा: to the inner core the Knowers of the Vedas

येषु येषु च भावेषु भक्त्या त्वां परमर्षय: ।
उपासीना: प्रपद्यन्ते संसिद्धिं तद् वदस्व मे ॥३॥


येषु येषु च भावेषु भक्त्या in all those and forms, by devotion,
त्वाम् परम-ऋषय: You, the exalted sages
उपासीना: प्रपद्यन्ते contemplating, attain
संसिद्धिम् तत् वदस्व मे the highest purpose, that do say to me

गूढश्चरसि भूतात्मा भूतानां भूतभावन: ।
न त्वां पश्यन्ति भूतानि पश्यन्तं मोहितानि ते ॥४॥


गूढ:-चरसि भूतात्मा in secret remain, O of the beings the Soul!
भूतानाम् भूतभावन of the beings, Life-giver!
न त्वाम् पश्यन्ति भूतानि do not You see the beings,
पश्यन्तम् मोहितानि ते watching over, deluded they

या: काश्च भूमौ दिवि वै रसायां विभूतयो दिक्षु महाविभूते ।
ता मह्यमाख्याह्यनुभावितास्ते नमामि ते तीर्थपदाङ्घ्रिपद्मम् ॥५॥


या: का:-च भूमौ दिवि those which and on earth, heaven,
वै रसायाम् विभूतय: subterranean regions, divine glories,
दिक्षु: महाविभूते in the quarters, O of utmost glories Lord!
ता: मह्यम्-आख्याहि- them to me say
अनुभाविता:-ते invested by You, they,
नमामि ते तीर्थ-पदाङ्घ्रि-पद्मम् bow to Your holy sanctuaries feet lotuses
श्री भगवान्-उवाच - The Lord said -

एवमेतदहं पृष्ट: प्रश्नं प्रश्नविदां वर ।
युयुत्सुना विनशने सपत्नैरर्जुनेन वै ॥६॥


एवम्-एतत्-अहम् पृष्ट: also, this, I was asked the question
प्रश्नम् प्रश्नविदाम् वर O of the enquirers the foremost!
युयुत्सुना विनशने going to fight in the battle,
सपत्नै:-अर्जुनेन वै with the enemies, by Arjun indeed

ज्ञात्वा ज्ञातिवधं गर्ह्यमधर्मं राज्यहेतुकम् ।
ततो निवृत्तो हन्ताहं हतोऽयमिति लौकिक: ॥७॥


ज्ञात्वा ज्ञाति-वधम् गर्ह्यम्- knowing of kinsfolk slaying, rebukable
अधर्मम् राज्य-हेतुकम् unrighteousness, for kingdom's sake,
तत: निवृत्त: हन्ता-अहम् from that shying away, 'killer am I,
हत:-अयम्-इति लौकिक: killed is this', thus worldly like

स तदा पुरुषव्याघ्रो युक्त्या मे प्रतिबोधित: ।
अभ्यभाषत मामेवं यथा त्वं रणमूर्धनि ॥८॥


स: तदा पुरुष-व्याघ्र: he, then, of men the crown jewel,
युक्त्या मे प्रतिबोधित: by reasoning by Me was made to understand,
अभ्यभाषत माम्-एवम् asked Me, like that,
यथा त्वम् रण-मूर्धनि like You, in the battle's beginning

अहमात्मोद्धवामीषां भूतानां सुहृदीश्वर: ।
अहं सर्वाणि भूतानि तेषां स्थित्युद्भवाप्यय: ॥९॥


अहम्-आत्मा-उद्धव-अमीषाम् I am The Self, O Uddhava! of these
भूतानाम् सुहृद्-ईश्वर: created beings, friend, Ruler,
अहम् सर्वाणि भूतानि I am all the created beings,
तेषाम् स्थिति-उद्भव-अप्यय: of their life, birth and death

अहं गतिर्गतिमतां काल: कलयतामहम् ।
गुणानां चप्यहं साम्यं गुणिन्यौत्पत्तिको गुण: ॥१०॥


अहम् गति:-गतिमताम् I am the motion of the mobile,
काल: कलयताम्-अहम् Time of those who control others,
गुणानाम् च-अपि-अहम् साम्यम् of the Gunas and also I am equilibrium,
गुणिनि-औत्पत्तिक: गुण: in the attributed the basic property

गुणिनामप्यहं सूत्रं महतां च महानहम् ।
सूक्ष्माणामप्यहं जीवो दुर्जयानामहं मन: ॥११॥


गुणिनाम्-अपि-अहम् सूत्रम् of the Gunas also, I am the (inlaid active) cord
महताम् च महान्-अहम् of the big, and the Mahat-tatva, I am
सूक्ष्माणाम्-अपि-अहम् जीव: of the subtle, also, I am the Jeeva,
दुर्जयानाम्-अहम् मन: of the unconquerable I am the mind

हिरण्यगर्भो वेदानां मन्त्राणां प्रणवस्त्रिवृत् ।
अक्षराणामकारोऽस्मि पदानिच्छन्दसामहम् ॥१२॥


हिरण्यगर्भ: वेदानाम् The teacher of the Vedas,
मन्त्राणाम् प्रणव:-त्रिवृत् of the Mantras, Pranava, of three alphabets,
अक्षराणाम्-अकार:-अस्मि of the letters, 'a' I am
पदानि-छन्दसाम्-अहम् the meter (Gaayatri) of the meters I am

इन्द्रोऽहं सर्वदेवानां वसूनामस्मि हव्यवाट् ।
आदित्यानामहं विष्णू रुद्राणां नीललोहित: ॥१३॥


इन्द्र:-अहम् सर्व-देवानाम् Indra I of all the gods,
वसूनाम्-अस्मि हव्यवाट् of the Vasus, am the fire,
आदित्यानाम्-अहम् विष्णु: of the Aadityas, Aditi's sons, I am Vishnu
रुद्राणाम् नीललोहित: of the Rudras, Neelalohita

ब्रह्मर्षीणां भृगुरहं राजर्षीणामहं मनु: ।
देवर्षीणां नारदोऽहं हविर्धान्यस्मि धेनुषु ॥१४॥


ब्रह्म-ऋषीणाम् भृगु:-अहम् of the Braahmana sages, Bhrigu, I,
राज-ऋषीणाम्-अहम् मनु: of the royal sages, I am Manu,
देव-ऋषीणाम् नारद:-अहम् of the celestial sages, Naarada I am,
हवि:-धानी-अस्मि धेनुषु Kaamadhenu am of the cows

सिद्धेश्वराणां कपिल: सुपर्णोऽहं पतत्त्रिणाम् ।
प्रजापतीनां दक्षोऽहं पितृणामहमर्यमा ॥१५॥


सिद्ध-ईश्वराणाम् कपिल: of the Siddha's the Lord, Kapila
सुपर्ण:-अहम् पतत्त्रिणाम् Gaduda I am of the birds,
प्रजापतीनाम् दक्ष:-अहम् of the Prajaapatis, Daksha I am,
पितृणाम्-अहम्-अर्यमा of the manes, I am Aryamaa

मां विद्ध्युद्धव दैत्यानां प्रह्लादमसुरेश्वरम् ।
सोमं नक्षत्रौषधीनां धनेशं यक्षरक्षसाम् ॥१६॥


माम् विद्धि-उद्धव दैत्यानाम् Me, know, O Uddhava, of the Daityas,
प्रह्लादम्-असुर-ईश्वरम् Prahlaada of the demons the ruler,
सोमम् नक्षत्त्र-औषधीनाम् Moon of stars and plants
धनेशम् यक्ष-रक्षसाम् Kubera of Yakshas and Raakshasha's

ऐरावतं गजेन्द्राणाम् यादसां वरुणं प्रभुम् ।
तपतां द्युमतां सूर्यं मनुष्याणां च भूपतिम् ॥१७॥


ऐरावतम् गजेन्द्राणाम् Airaawata among the lords of elephants,
यादसाम् वरुणम् प्रभुम् of the aquatic creatures, Varuna, the lord,
तपताम् द्युमताम् सूर्यम् of the blazing and lighting, the Sun,
मनुष्याणाम् च भूपतिम् of the one among the men, the king

उच्चै: श्रवास्तुरङ्गाणां धातूनामस्मि काञ्चनम् ।
यम: संयमतां चाहं सर्पाणामस्मि वासुकि: ॥१८॥


उच्चै: श्रवा:-तुरङ्गाणाम् Uchchaishravaa, among the horses,
धातूनाम्-अस्मि काञ्चनम् of the metals, I am gold,
यम: संयमताम् च-अहम् Yama of the controllers, and am I
सर्पाणाम्-अस्मि वासुकि: of the serpants I am Vaasuki

नागेन्द्राणामनन्तोऽहं मृगेन्द्र: शृङ्गिदंष्ट्रिणाम् ।
आश्रमाणामहं तुर्यो वर्णानां प्रथमोऽनघ ॥१९॥


नागेन्द्राणाम्-अनन्त:-अहम् of the snake rulers, Ananta am I
मृगेन्द्र: शृङ्गि-दंष्ट्रिणाम् lion of animals, with horns and large teeth,
आश्रमाणाम्-अहम् तुर्य: of the stages of life, I am the last, (Sanyaasi)
वर्णानाम् प्रथम:-अनघ of the grades the first, O Sinless One!

तीर्थानां स्रोतसां गङ्गा समुद्र: सरसामहम् ।
आयुधानां धनुरहं त्रिपुरघ्नो धनुष्मताम् ॥२०॥


तीर्थानाम् स्रोतसाम् गङ्गा of the holy rivers Gangaa,
समुद्र: सरसाम्-अहम् ocean of the stationary waters, am I,
आयुधानाम् धनु:-अहम् of the weapons, bow am I,
त्रिपुरघ्न: धनुष्मताम् Shankara, of the bow wielders

धिष्ण्यानामस्म्यहं मेरुर्गहनानां हिमालय: ।
वनस्पतीनामश्वत्थ ओषधीनामहं यव: ॥२१॥


धिष्ण्यानाम्-अस्मि-अहम् मेरु:- of the abodes, am I Meru,
गहनानाम् हिमालय: of the difficult spots, Himaalaya,
वनस्पतीनाम्-अश्वत्थ of the trees Ashvattha,
ओषधीनाम्-अहम् यव: of the annual plants, I am barley

पुरोधसां वसिष्ठोऽहं ब्रह्मिष्ठानां बृहस्पति: ।
स्कन्दोऽहं सर्वसेनान्यामग्रण्यां भगवानज: ॥२२॥


पुरोधसाम् वसिष्ठ:-अहम् of the family priests, Vashishtha, I,
ब्रह्मिष्ठानाम् बृहस्पति: of the Veda's devotees, Brihaspati,
स्कन्द:-अहम् सर्व-सेनान्याम्- Skanda I, of all the leaders of the armies,
अग्रण्याम् भगवान्-अज: of the leaders of the righteous, glorious Brahmaa

यज्ञानां ब्रह्मयज्ञोऽहं व्रतानामविहिंसनम् ।
वाय्वग्न्यर्काम्बुवागात्मा शुचीनामप्यहं शुचि: ॥२३॥


यज्ञानाम् ब्रह्म-यज्ञ:-अहम् of the sacrifices, Brahma Yagya, I,
व्रतानाम्-अविहिंसनम् of the vows, non-violence,
वायु-अग्नि-अर्क-अम्बु-वाक्-आत्मा air, fire, sun, water, speech, the substance
शुचीनाम्-अपि-अहम् शुचि: of the purest also I am the pure

योगानामात्मसंरोधो मन्त्रोऽस्मि विजिगीषताम् ।
आन्वीक्षिकी कौशलानां विकल्प: ख्यातिवादिनाम् ॥२४॥


योगानाम्-आत्म-संरोध: of the Yogas, Self-discipline (Samaadhi)
मन्त्र:-अस्मि विजिगीषताम् political acquiring am I, of those willing to win,
आन्वीक्षिकी कौशलानाम् inquisitive research of the scientific minded,
विकल्प: ख्याति-वादिनाम् point of doubt, in the debaters of perception

स्त्रीणां तु शतरूपाहं वै पुंसां स्वायम्भुवो मनु: ।
नारायणो मुनीनां च कुमारो ब्रह्मचारिणाम् ॥२५॥


स्त्रीणाम् तु शतरूपा-अहम् of the women indeed, Shataroopaa, I
वै पुंसाम् स्वायम्भु: मनु: of course, of men Swaayambhuva Manu,
नारायण: मुनीनाम् च Naaraayana of the sages, and,
कुमार: ब्रह्मचारिणाम् Sanat Kumara of the celibates

धर्माणामस्मि संन्यास: क्षेमाणामबहिर्मति: ।
गुह्यानां सूनृतं मौनं मिथुनानामजस्त्वहम् ॥२६॥


धर्माणाम्-अस्मि संन्यास: of the righteousness's, I am Sanyaasi,
क्षेमाणाम्-अबहिर्मति: of the fearlessness, the inner thoughtfulness,
गुह्यानाम् सूनृतम् मौनम् of keeping secrets, sweet words and silence,
मिथुनानाम्-अज:-तु-अहम् of the couples, Brahmaa indeed I am

संवत्सरोऽस्म्यनिमिषामृतूनां मधुमाधवौ ।
मासानां मार्गशीर्षोऽहं नक्षत्राणां तथाभिजित् ॥२७॥


संवत्सर:-अस्मि-अनिमिषाम्- an year, am I of the ever-awake (Time),
ऋतूनाम् मधु-माधवौ of the seasons, Chaitra, Vaishaakha,
मासानाम् मार्गशीर्ष:-अहम् of the months, Margashirsha I am,
नक्षत्राणाम् तथा-अभिजित् of the lunar mansions, and Abhijit

अहं युगानां च कृतं धीराणां देवलोऽसित: ।
द्वैपायनोऽस्मि व्यासानां कवीनां काव्य आत्मवान् ॥२८॥


अहम् युगानाम् च कृतम् I, of the Yugas and am Krita Yuga
धीराणाम् देवल:-असित: of the self-controlled, Devala Asita,
द्वैपायन:-अस्मि व्यासानाम् Dwepaayana am I of the Veda compilers
कवीनाम् काव्य आत्मवान् of the wise, Shukraachaaryaa self-possessed

वासुदेवो भगवतां त्वं तु भागवतेष्वहम् ।
किंपुरुषाणां हनुमान् विद्याध्राणां सुदर्शन: ॥२९॥


वासुदेव: भगवताम् Vaasudeva of the divine personages,
त्वम् तु भागवतेषु-अहम् you indeed of the devotees, I am,
किंपुरुषाणाम् हनुमान् of the semi-divine, Hanumaan,
विद्याध्राणाम् सुदर्शन: of the artists, Sudarshana

रत्नानां पद्मरागोऽस्मि पद्मकोश: सुपेशसाम् ।
कुशोऽस्मि दर्भजातीनां गव्यमाज्यं हवि:ष्वहम् ॥३०॥


रत्नानाम् पद्मराग:-अस्मि of the gems ruby am I
पद्मकोश: सुपेशसाम् lotus bud of beautiful things,
कुश:-अस्मि दर्भ-जातीनाम् Kusha am of the grass varieties,
गव्यम्-आज्यम् हवि:षु-अहम् Ghee sacrificial of the sacrificing material, I

व्यवसायिनामहं लक्ष्मी: कितवानां छलग्रह: ।
तितिक्षास्मि तितिक्षूणां सत्त्वं सत्त्ववतामहम् ॥३१॥


व्यवसायिनाम्-अहम् लक्ष्मी: of the businessmen, I am Laxmi, the wealth,
कितवानाम् छल-ग्रह: of the deceivers, gambling,
तितिक्षा-अस्मि तितिक्षूणाम् endurance am in the enduring,
सत्त्वं सत्त्ववताम्-अहम् courage in the courageous, I am

ओज: सहो बलवतां कर्माहं विद्धि सात्त्वताम् ।
सात्त्वतां नवमूर्तीनामादिमूर्तिरहं परा ॥३२॥


ओज: सह: बलवताम् strength and endurance of the strong,
कर्म-अहम् विद्धि सात्त्वताम् action I am know of the righteous,
सात्त्वताम् नव-मूर्तीनाम्- of the worshipped nine images,
आदि-मूर्ति:-अहम् परा the first image I the Supreme

विश्वावसु: पूर्वचित्तिर्गन्धर्वाप्सरसामहम् ।
भूधराणामहं स्थैर्यं गन्धमात्रमहं भुव: ॥३३॥


विश्वावसु: पूर्वचित्ति:- Vishwaavasu, Poorvachitti
गन्धर्वा-अप्सरसाम्-अहम् of the Gandharvas, of the Apsaras, I am,
भूधराणाम्-अहम् स्थैर्यम् of the mountains I am firmness,
गन्ध-मात्रम्-अहम् भुव: the odour itself, I am of the earth

अपां रसश्च परमस्तेजिष्ठानां विभावसु: ।
प्रभा सूर्येन्दुताराणां शब्दोऽहं नभस: पर: ॥३४॥


अपाम् रस:-च परम: of the waters the taste, supreme,
तेजिष्ठानाम् विभावसु: of the glorious, the fire,
प्रभा सूर्य-इन्दु-ताराणाम् the lustre of the Sun, Moon and the stars,
शब्द:-अहम् नभस: पर: sound I am of the ether, the unique

ब्रह्मण्यानां बलिरहं वीराणामहमर्जुन: ।
भूतानां स्थितिरुपत्तिरहं वै प्रतिसङ्क्रम: ॥३५॥


ब्रह्मण्यानाम् बलि:-अहम् of those devoted to Braahmanas, Bali I am
वीराणाम्-अहम्-अर्जुन of the valiant I am Arjuna,
भूतानाम् स्थिति:-उपत्ति:-अहम् of the created beings, life, birth I am
वै प्रतिसङ्क्रम: indeed final dissolution

गत्युक्त्युत्सर्गोपादानमानन्दस्पर्शलक्षणम् ।
आस्वादश्रुत्यवघ्राणमहं सर्वेन्द्रियेन्द्रियम् ॥३६॥


गति-उक्ति-उत्सर्ग:-पादानम्- movement, speech, defecation, holding,
आनन्द-स्पर्श-लक्षणम् pleasure, touch, sight
आस्वाद-श्रुति-अवघ्राणम्-अहम् taste, hearing, smelling, I,
सर्व-इन्द्रिय-इन्द्रियम् of all the senses, the sense

पृथिवी वायुराकाश आपो ज्योतिरहं महान् ।
विकार: पुरुषोऽव्यक्तं रज: सत्त्वं तम: परम् ॥३७॥


पृथिवी वायु:-आकाश: the earth, air, ether,
आप: ज्योति:-अहम् महान् water, fire, ego, the Mahat-tatva,
विकार: पुरुष:-अव्यक्तम् the modifications (Elements)Jeeva, unmanifest,
रज: सत्त्वम् तम: परम् Rajas, Sattva, Tamas and Brahmaa

अहमेतत्प्रसंख्यानं ज्ञानं तत्त्वविनिश्चय: ।

मयेश्वरेण जीवेन गुणेन गुणिना विना ।
सर्वात्मनापि सर्वेण न भावो विद्यते क्वचित् ॥३८॥


अहम्-एतत्-प्रसंख्यानम् I am of these the numbering,
ज्ञानम् तत्त्व-विनिश्चय: the knowledge of the Tatva, and the result,
मया-ईश्वरेण जीवेन by Me the God, the Jeeva
गुणेन गुणिना विना the Gunas, the Gunas besides,
सर्वात्मना-अपि सर्वेण of all the Self, also, I am the all,
न भाव: विद्यते क्वचित् no thing exists anywhere

संख्यानं परमाणूनां कालेन क्रियते मया ।
न तथा मे विभूतीनां सृजतोऽण्डानि कोटिश: ॥३९॥


संख्यानम् परमाणूनाम् the numbering of the atoms
कालेन क्रियते मया in time, may be done by Me,
न तथा मे विभूतीनाम् not like that of My glories,
सृजत:-अण्डानि कोटिश: and the creation of universes, tens of millions

तेज: श्री: कीर्तिरैश्वर्यं ह्रीस्त्याग: सौभगं भग: ।
वीर्यं तितिक्षा विज्ञानं यत्र यत्र स मेंऽशक: ॥४०॥


तेज: श्री: कीर्ति:-ऐश्वर्यम् glory, affluence, renown, authority,
ह्री:-त्याग: सौभगम् भग: modesty, liberality, elegance, good luck,
वीर्यम् तितिक्षा विज्ञानम् valour, endurance, knowledge of Truth,
यत्र यत्र स: मे-अंशक: where ever are, that is My part manifestation

एतास्ते कीर्तिता: सर्वा: सङ्क्षेपेण विभूतय: ।
मनोविकारा एवैते यथा वाचाभिधीयते ॥४१॥


एता:-ते कीर्तिता: सर्वा: these to you told of, all
सङ्क्षेपेण विभूतय: in brief, the glories,
मन:विकारा: एव-एते of mind the covalent, only these,
यथा वाचा-अभिधीयते like by words (merely) expressed

वाचं यच्छ मनो यच्छ प्राणान् यच्छेन्द्रियाणि च ।
आत्मानमात्मना यच्छ न भूय: कल्पसेऽध्वने ॥४२॥


वाचम् यच्छ मन: यच्छ speech restrain, mind control,
प्राणान् यच्छ-इन्द्रियाणि च breath control, the senses and,
आत्मानम्-आत्मना यच्छ the self by the self conquer
न भूय: कल्पसे-अध्वने not again are liable to transmigration

यो वै वाङ्मनसी सम्यगसंयच्छन् धिया यति: ।
तस्य व्रतं तपो दानं स्रवत्यामघटाम्बुवत् ॥४३॥


य: वै वाक्-मनसी सम्यक्- who indeed by speech and mind properly
असंयच्छन् धिया यति: not subdues by intellect the striver (Yogi)
तस्य व्रतम् तप: दानम् his, vows, austerities, and charity
स्रवति-आमघट-अम्बु-वत् leaks away in an unbaked pot water like

तस्मान्मनोवच:प्राणान् नियच्छेन्मत्परायण: ।
मद्भक्तियुक्तया बुद्ध्या तत: परिसमाप्यते ॥४४॥


तस्मात्-मन:-वच:-प्राणान् therefore, the mind, speech and breath
नियच्छेत्-मत्-परायण: conquering, in Me devoted,
मत्-भक्ति-युक्तया बुद्ध्या by My devotion engrossed intellect,
तत: परिसमाप्यते then, ends (the journey)
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां एकादश स्कन्धे षोडश: अध्याय: ॥१६॥ Thus ends the sixteenth discourse in Book Eleven of the great and
श्रीमद्भागवत महापुराणम्

उद्धव उवाच - Uddhava said -

यस्त्वयाभिहित: पूर्वं धर्मस्त्वद्भक्तिलक्षण: ।
वर्णाश्रमाचारवतां सर्वेषां द्विपदामपि ॥१॥


य:-त्वया-अभिहित: पूर्वम् which by You taught before,
धर्म:-त्वत्-भक्ति-लक्षण: the righteousness Your devotion generating,
वर्ण-आश्रम-आचारवताम् the Varnas and the Aashramas following,
सर्वेषाम् द्विपदाम्-अपि of all the men even

यथानुष्ठीयमानेन त्वयि भक्तिर्नृणां भवेत् ।
स्वधर्मेणारविन्दाक्ष तत् समाख्यातुमर्हसि ॥२॥


यथा-अनुष्ठीयमानेन so that, by following
त्वयि भक्ति:-नृणाम् भवेत् in You devotion of men may be
स्व-धर्मेण-अरविन्दाक्ष by own duties, O Lotus eyed One!
तत् समाख्यातुम्-अर्हसि that, to describe are capable

पुरा किल महाबाहो धर्मं परमकं प्रभो ।
यत्तेन हंसरूपेण ब्रह्मणेऽभ्यात्थ माधव ॥३॥


पुरा किल महाबाहो formerly, indeed, O Mighty armed Lord!
धर्मम् परमकम् प्रभो the course of conduct supreme, O Lord!
यत्-तेन हंस-रूपेण which by the Swan form,
ब्रह्मणे-अभ्यात्थ माधव to Brahmaa, explained, O Maadhava!

स इदानीं सुमहता कालेनामित्रकर्शन ।
न प्रायो भविता मर्त्यलोके प्रागनुशासित: ॥४॥


स: इदानीम् सुमहता that, now, for long
कालेन-अमित्रकर्शन time, O Ripusoodana!
न प्राय: भविता is not almost present,
मर्त्य-लोके प्राक्-अनुशासित: in the mortal world, formerly taught

वक्ता कर्ताविता नान्यो धर्मस्याच्युत ते भुवि ।
सभायामपि वैरिञ्च्यां यत्र मूर्तिधरा: कला: ॥५॥


वक्ता कर्ता-अविता न-अन्य: expounder, institutor, defender, not other,
धर्मस्य-अच्युत ते भुवि of righteousness, O Invincible One! of Yours, on earth,
सभायाम्-अपि वैरिञ्च्याम् in the court also of Brahmaa,
यत्र मूर्ति-धरा: कला: where, in person present are the Vedas

कर्त्रावित्रा प्रवक्त्रा च भवता मधुसूदन ।
त्यक्ते महीतले देव विनष्टं क: प्रवक्ष्यति ॥६॥


कर्त्रा-अवित्रा प्रवक्त्रा (when) the institutor, protector, and teacher,
च भवता मधुसूदन and You, O Madhusoodana!
त्यक्ते महीतले देव leave the earth surface, O Lord!
विनष्टम् क: प्रवक्ष्यति will be destroyed, who will teach

तत्त्वं न: सर्वधर्मज्ञ धर्मस्त्वद्भक्तिलक्षण: ।
यथा यस्य विधीयेत तथा वर्णय मे प्रभो ॥७॥


तत्त्वम् न: सर्वधर्मज्ञ the Truth, to us, O Knower of all righteousness!
धर्म:-त्वत्-भक्ति-लक्षण: righteousness, with Your devotion generating,
यथा यस्य विधीयेत how and whose will it be conducted,
तथा वर्णय मे प्रभो that describe to me, O Lord!
श्री शुक उवाच - Shree Shuka said -

इत्थं स्वभृत्यमुख्येन पृष्ट: स भगवान् हरि: ।
प्रीत: क्षेमाय मर्त्यानां धर्मानाह सनातनान् ॥८॥


इत्थम् स्व-भृत्य-मुख्येन in this manner, by own devotee the chief,
पृष्ट: स: भगवान् हरि: asked, He, The Lord, Shree Hari,
प्रीत: क्षेमाय मर्त्यानाम् delighted, for the benefit of the mortals,
धर्मान्-आह सनातनान् the course of conduct taught the eternal
श्री भगवान् उवाच - The Lord said -

धर्म्य एष तव प्रश्नो नै:श्रेयसकरो नृणाम् ।
वर्णाश्रमाचारवतां तमुद्धव निबोध मे ॥९॥


धर्म्य एष: तव प्रश्न: righteous this your question is
नै:श्रेयसकर: नृणाम् welfare bringing for the people,
वर्ण-आश्रम-आचारवताम् of the Varnas and Aashrama system following
तम्-उद्धव निबोध मे that, O Uddhava! Hear from Me

आदौ कृतयुगे वर्णो नृणां हंस इति स्मृत: ।
कृतकृत्या: प्रजा जात्या तस्मात् कृतयुगं विदु: ॥१०॥


आदौ कृतयुगे वर्णो in the very beginning, in Krita Yuga, the Varna,
नृणाम् हंस इति स्मृत: of the people, Hansa thus was known
कृतकृत्या: प्रजा जात्या accomplished of purpose the people by cast,
तस्मात् कृतयुगम् विदु: therefore, Kritayuga was known

वेद: प्रणव एवाग्रे धर्मोऽहं वृषरूपधृक् ।
उपासते तपोनिष्ठा हंसं मां मुक्तकिल्बिषा: ॥११॥


वेद: प्रणव: एव-अग्रे Veda, Pranava alone then,
धर्म:-अहम् वृष-रूप-धृक् piety I, bull form having
उपासते तप:-निष्ठा: contemplated those in austerities firm,
हंसम् माम् मुक्त-किल्बिषा: the pure Me, free of sins

त्रेतामुखे महाभाग प्राणान्मे हृदयात्त्रयी ।
विद्या प्रादुरभूत्तस्या अहमासं त्रिवृन्मख: ॥१२॥


त्रेता-मुखे महाभाग at Treta's beginning, O Blessed One!
प्राणात्-मे हृदयात्-त्रयी through breath Mine, from the heart, the three
विद्या प्रादु:-अभूत्-तस्या: knowledge's emerged, of that,
अहम्-आसम् त्रिवृत्-मख: I was the three fold sacrifice

विप्रक्षत्रियविट्शूद्रा मुखबाहूरुपादजा: ।
वैराजात् पुरुषाज्जाता य आत्माचारलक्षणा: ॥१३॥


विप्र-क्षत्रिय-विट्-शूद्रा Braahmanas, Kshatriya, Vaishya, Shoodra,
मुख-बाहु:-उरु-पादजा: from mouth, arms, thighs, feet born
वैराजात् पुरुषात्-जाता: from Brahma, The Cosmic Person, born,
ये आत्मा-आचार-लक्षणा: who by own conduct are distinguished

गृहाश्रमो जघनतो ब्रह्मचर्यं हृदो मम ।
वक्ष: स्थानाद् वने वासो न्यास: शीर्षणि संस्थित: ॥१४॥


गृह-आश्रम: जघनत: the householder's order from hips and lions
ब्रह्मचर्यम् हृद: मम the celibates from heart Mine,
वक्ष: स्थानात् वने वास: from the chest area in forest living
न्यास: शीर्षणि संस्थित: recluse in crown located

वर्णानामाश्रमाणां च जन्मभूम्यनुसारिणी: ।
आसन् प्रकृतयो नृणां नीचैर्नीचोत्तमोत्तमा: ॥१५॥


वर्णानाम्-आश्रमाणाम् च of the Varnas and the Aashramas,
जन्म-भूमि-अनुसारिणी: the birth place according to
आसन् प्रकृतय: नृणाम् were the nature of the people,
नीचै:-नीच-उत्तम-उत्तमा: from the lowly, the low, high from the lofty

शमो दमस्तप: शौचं सन्तोष: क्षान्तिरार्जवम् ।
मद्भक्तिश्च दया सत्यं ब्रह्मप्रकृतयस्त्विमा: ॥१६॥


शम: दम:-तप: शौचम् control of mind and senses, purity,
सन्तोष: क्षान्ति:-आर्जवम् contentment, forgiveness, straightforwardness,
मत्-भक्ति:-च दया सत्यम् to Me devotion, and compassion truthfulness,
ब्रह्म-प्रकृतय:-तु-इमा: of Braahmanas' nature indeed are these

तेजो बलं धृति: शौर्यं तितिक्षौदार्यमुद्यम: ।
स्थैर्यं ब्रह्मण्यतैश्वर्यं क्षत्रप्रकृतयस्त्विमा: ॥१७॥


तेज: बलम् धृति: शौर्यम् majesty, strength, fortitude, valour,
तितिक्षा-औदार्यम्-उद्यम: forbearance, liberality, industry,
स्थैर्यम् ब्रह्मण्यता-ऐश्वर्यम् firmness, devotion to Braahmanas, rulership
क्षत्र-प्रकृतय:-तु-इमा: Kshatriyas' nature indeed these are

आस्तिक्यं दाननिष्ठा च अदम्भो ब्रह्मसेवनम् ।
अतुष्टिरर्थोपचयैर्वैश्यप्रकृतयस्त्विमा: ॥१८॥


आस्तिक्यम् दान-निष्ठा च faith in scriptures etc., charity mindedness and
अदम्भ: ब्रह्म-सेवनम् absence of hypocrisy, Braahmana's service
अतुष्टि:-अर्थ-उपचयै:- dis-satisfaction in wealth earning
वैश्य-प्रकृतय:-तु-इमा: Vaishyas nature indeed are these

शुश्रूषणं द्विजगवां देवानां चाप्यमायया ।
तत्र लब्धेन सन्तोष: शूद्रप्रकृतयस्त्विमा: ॥१९॥


शुश्रूषणम् द्विज-गवाम् serving the Braahmanas, and the cows,
देवानाम् च-अपि-अमायया the gods and also, with sincerity
तत्र लब्धेन सन्तोष: from there obtained, contentment,
शूद्र-प्रकृतय:-तु-इमा: Shudra's nature indeed are these

अशौचमनृतं स्तेयं नास्तिक्यं शुष्कविग्रह: ।
काम: क्रोधश्च तर्षश्च स्वभावोऽन्तेवसायिनाम् ॥२०॥


अशौचम्-अनृतम् स्तेयम् impurity, untruthful, stealing,
नास्तिक्यम् शुष्क-विग्रह: want of faith, needless quarrelling,
काम: क्रोध:-च तर्ष:-च desireful, angry, lusty and
स्वभाव:-अन्तेवसायिनाम् nature of the cast-less

अहिंसा सत्यमस्तेयमकामक्रोधलोभता ।
भूतप्रियहितेहा च धर्मोऽयं सार्ववर्णिक: ॥२१॥


अहिंसा सत्यम्-अस्तेयम्- non-violence, truthfulness, non-stealing,
अकाम-क्रोध-लोभता purposeless anger, greed free of,
भूत-प्रिय-हित-ईहा च for the beings benefit desiring and
धर्म:-अयम् सार्व-वर्णिक: is the virtue this for all casts

द्वितीयं प्राप्यानुपूर्व्याज्जन्मोपनयनं द्विज: ।
वसन् गुरुकुले दान्तो ब्रह्माधीयीत चाहुत: ॥२२॥


द्वितीयम् प्राप्य-अनुपूर्व्यात्- second availing after the rituals,
जन्म:-उपनयनम् द्विज: birth, sacred thread, twice born,
वसन् गुरुकुले दान्त: living in the teacher's house self controlled,
ब्रह्म-अधीयीत च-आहुत: Vedas must study and asked upon

मेखलाजिनदण्डाक्षब्रह्मसूत्रकमण्डलून् ।
जटिलोऽधौतदद्वासोऽरक्तपीठ: कुशान दधत् ॥२३॥


मेखला-अजिन-दण्ड-अक्ष- girdle, deer skin, staff, Rudraaksha string,
ब्रह्मसूत्र-कमण्डलून् sacred thread, pot,
जटिल:-अधौत-दद्वास:- matted locks, unwashed teeth and clothes,
अरक्त-पीठ: कुशान्- दधत् uncoloured seat, Kusha grass holding

स्नानभोजनहोमेषु जपोच्चारे च वाग्यत: ।
न च्छिन्द्यान्नखरोमाणि कक्षोपस्थगतान्यपि ॥२४॥


स्नान-भोजन-होमेषु in bathing, eating, pouring oblation
जप-उच्चारे च वाक्-यत: doing Japa, time of excretion, and speech control
न छिन्द्यात्-नख-रोमाणि should not cut nails, hair,
कक्ष-उपस्थ-गतानि-अपि of arm pits, private parts present also

रेतो नावकिरेज्जातु ब्रह्मव्रतधर: स्वयम् ।
अवकीर्णेऽवगाह्याप्सु यतासुस्त्रिपदीं जपेत् ॥२५॥


रेत: न-अवकिरेत्-जातु seed may not let fall ever,
ब्रह्म-व्रत-धर: स्वयम् celibacy vow taker voluntarily,
अवकीर्णे-अवगाह्य-अप्सु in case of falling, bathing in water,
यत-असु:-त्रिपदीम् जपेत् Praanaayaama should do, Gaayatri must repeat

अग्न्यर्काचार्यगोविप्रगुरुवृद्धसुराञ्छुचि: ।
समाहित उपासीत सन्ध्ये च यतवाग् जपन् ॥२६॥


अग्नि-अर्क-आचार्य-गो-विप्र- fire, Sun, preceptor, cow, Braahmana,
गुरु-वृद्ध-सुरान्-शुचि: teacher, the elders, gods, in purity
समाहित उपासीत सन्ध्ये calm minded worship, at both twilights and
च यत-वाग् जपन् controlling speech, repeat (the Mantra)

आचार्यं मां विजानीयान्नावमन्येत कर्हिचित् ।
न मर्त्यबुद्ध्यासूयेत सर्वदेवमयो गुरु: ॥२७॥


आचार्यम् माम् विजानीयात्- the preceptor, Me know as,
न-अवमन्येत कर्हिचित् do not disrespect ever,
न मर्त्य-बुद्ध्या-असूयेत not by the mortal thought find faults,
सर्व-देवमय: गुरु: all gods inclusive is teacher

सायं प्रातरुपनीय भैक्ष्यं तस्मै निवेदयेत् ।
यच्चान्यदप्यनुज्ञातमुपयुञ्जीत संयत: ॥२८॥


सायम् प्रात:-उपनीय भैक्ष्यम् in evening and morning bringing alms,
तस्मै निवेदयेत् to him should offer,
यत्-च-अन्यत्-अपि-अनुज्ञातम्- that and other also (received), allowed
उपयुञ्जीत संयत: should consume, with self control

शुश्रूषमाण आचार्यं सदोपासीत नीचवत् ।
यानशय्यासनस्थानैर्नातिदूरे कृताञ्जलि: ॥२९॥


शुश्रूषमाण आचार्यम् when serving the preceptor,
सदा-उपासीत नीच-वत् always behave menial like,
यान-शय्या-आसन-स्थानै:- in a carriage, when sleeping, sitting, in place
न-अति-दूरे कृत-अञ्जलि: not very far, with joined palms

एवं वृत्तो गुरुकुले वसेद् भोगविवर्जित: ।
विद्या समाप्यते यावद् विभ्रद् व्रतमखण्डितम् ॥३०॥


एवम् वृत्त: गुरुकुले वसेत् thus conducting, in preceptor's house should live
भोग-विवर्जित: pleasures without,
विद्या समाप्यते यावत् learning is complete until
विभ्रत् व्रतम्-अखण्डितम् abiding to the vow uninterrupted

यद्यसौ छन्दसां लोकमारोक्ष्यन् ब्रह्मविष्टपम् ।
गुरवे विन्यसेद् देहं स्वाध्यायार्थं वृहद्व्रत: ॥३१॥


यदि-असौ छन्दसाम् लोकम्- if, this, (the student) of the Vedas realm
आरोक्ष्यन् ब्रह्मविष्टपम् wishes to ascend, of Brahmaa the abode,
गुरवे विन्यसेत् देहम् to the precept dedicate the life,
स्वाध्याय-अर्थम् वृहत्-व्रत: in self-study sake, undertaking the vow

अग्नौ गुरावात्मनि च सर्वभूतेषु मां परम् ।
अपृथग्धीरुपासीत ब्रह्मवर्चस्व्यकल्मष: ॥३२॥


अग्नौ गुरौ-आत्मनि च in fire, preceptor, self and
सर्व-भूतेषु माम् परम् in all created beings, Me The Supreme
अपृथक्-धी:-उपासीत with undifferentiating mind, should worship
ब्रह्मवर्चस्वी-अकल्मष: the splendorous Brahmchaari sinless

स्त्रीणां निरीक्षणस्पर्शसंलापक्ष्वेलनादिकम् ।
प्राणिनो मिथुनीभूतानगृहस्थोऽग्रतस्त्यजेत् ॥३३॥


स्त्रीणाम् निरीक्षण-स्पर्श- of the women watching, touching,
संलाप-क्ष्वेलन-आदिकम् conversing, joking, and others
प्राणिन: मिथुनी-भूतान्- of the beings sexually engaged,
अगृहस्थ:-अग्रत:-त्यजेत् non-householder from afar shun

शौचमाचमनं स्नानं सन्ध्योपासनमार्जवम् ।
तीर्थसेवा जपोऽस्पृश्याभक्ष्यासंभाष्यवर्जनम् ॥३४॥


शौचम्-आचमनम् स्नानम् purity, washing the mouth, bathing,
सन्ध्या-उपासनम्-आर्जवम् two times worshipping, straight-forwardness,
तीर्थ-सेवा जप:-अस्पृश्य- pilgrimages undertaking, repeating Mantras, not
अभक्ष्य-असंभाष्य-वर्जनम् inedible, not worthy of being spoken to, to be
अभक्ष्य-असंभाष्य-वर्जनम् inedible, not worthy of being spoken to, to be avoided

सर्वाश्रमप्रयुक्तोऽयं नियम: कुलनन्दन ।
मद्भाव: सर्वभूतेषु मनोवाक्कायसंयम: ॥३५॥


सर्व-आश्रम-प्रयुक्त:-अयम् to all the Aashrama applies this
नियम: कुल-नन्दन rule, O Delight of your race!
मत्-भाव: सर्व-भूतेषु Me, looking upon on all beings,
मन:-वाक्-काय-संयम: of mind speech and body control

एवं बृहद्व्रतधरो ब्राह्मणोऽग्निरिव ज्वलन् ।
मद्भक्तस्तीव्रतपसा दग्धकर्माशयोऽमल: ॥३६॥


एवम् बृहत्-व्रतधर: ब्राह्मण:- thus adhering to the rules, a Braahmana,
अग्नि:-इव ज्वलन् fire like glowing,
मत्-भक्त:-तीव्र-तपसा My devotee, by high austerities,
दग्ध-कर्म-आशय:-अमल: burnt action fruits, pure

अथानन्तरमावेश्यन् यथा जिज्ञासितागम: ।
गुरवे दक्षिणां दत्त्वा स्नायाद् गुर्वनुमोदित: ॥३७॥


अथ-अनन्तरम्-आवेश्यन् then, the next (Aashrama) entering,
यथा जिज्ञासित-आगम: as having studied the Vedas,
गुरवे दक्षिणाम् दत्त्वा to the Guru, offering having made,
स्नायात् गुरु-अनुमोदित: the Samaavartana may perform by Guru approved

गृहं वनं वोपविशेत् प्रव्रजेद् वा द्विजोत्तम: ।
आश्रमादाश्रमं गच्छेन्नान्यथा मत्परश्चरेत् ॥३८॥


गृहम् वनम् वा-उपविशेत् the house or the woods may enter,
प्रव्रजेद् वा द्विज-उत्तम: recluse or a Braahmana the highest,
आश्रमात्-आश्रमम् गच्छेत्- from Aashrama to Ashrama may go,
न-अन्यथा मत्-पर:-चरेत् not otherwise, My devotee may act

गृहार्थी सदृशीं भार्यामुद्वहेदजुगुप्सिताम् ।
यवीयसीं तु वयसा तां सर्वर्णामनुक्रमम् ॥३९॥


गृहार्थी सदृशीम् भार्याम्- household willing, compatible wife
उद्वहेत्-अजुगुप्सिताम् may marry unblemished,
यवीयसीम् तु वयसा younger indeed in age,
ताम् सर्वर्णाम्-अनुक्रमम् her of the same Varna, or one of lower cast

इज्याध्ययनदानानि सर्वेषां च द्विजन्मनाम् ।
प्रतिग्रहोऽध्यापनं च ब्राह्मणस्यैव याजनम् ॥४०॥


इज्या-अध्ययन-दानानि sacrifice, study, charity,
सर्वेषाम् च द्वि-जन्मनाम् of all and of the twice born
प्रतिग्रह:-अध्यापनम् च accepting of gifts, teaching, and
ब्राह्मणस्य-एव याजनम् of the Braahmana's is sacrificing

प्रतिग्रहं मन्यमानस्तपस्तेजोयशोनुदम् ।
अन्याभ्यामेव जीवेत शिलैर्वा दोषदृक् तयो: ॥४१॥


प्रतिग्रहम् मन्यमान:- accepting gifts, considering
तप:-तेज:-यश:-नुदम् the austerities, glory, renown defaming
अन्याभ्याम्-एव जीवेत by the other two only should live
शिलै:-वा दोषदृक् तयो: by the food grains or drawback in the two

ब्राह्मणस्य हि देहोऽयं क्षुद्रकामाय नेष्यते ।
कृच्छ्राय तपसे चेह प्रेत्यानन्तसुखाय च ॥४२॥


ब्राह्मणस्य हि देह:-अयम् Braahmana's indeed body this,
क्षुद्र-कामाय न-इष्यते for petty pleasure is not intended
कृच्छ्राय तपसे च-इह for hardships austerities and here,
प्रेत्य-अनन्त-सुखाय च after death for everlasting happiness and

शिलोञ्छवृत्त्या परितुष्टचित्तो धर्मं महान्तं विरजं जुषाण: ।
मय्यर्पितात्मा गृह एव तिष्ठन्नातिप्रसक्त: समुपैति शान्तिम् ॥४३॥


शिलोञ्छ-वृत्त्या परितुष्ट-चित्त: by the food grains collecting livelihood,
शिलोञ्छ-वृत्त्या परितुष्ट-चित्त: by the food grains collecting livelihood, satisfied in mind,
धर्मम् महान्तम् विरजम् जुषाण: the duties great unattached performing,
मयि-अर्पित-आत्मा गृहे-एव तिष्ठन्- in Me surrendering himself, in the house
न-अति-प्रसक्त: not very much attached, attains peace

समुद्धरन्ति ये विप्रं सीदन्तं मत्परायणम् ।
तानुद्धरिष्ये नचिरादापद्भ्यो नौरिवार्णवात् ॥४४॥


समुद्धरन्ति ये विप्रम् helps out who a Braahmana
सीदन्तम् मत्-परायणम् suffering, to Me devoted,
तान्-उद्धरिष्ये न-चिरात्- them I uplift without delay
आपद्भ्य: नौ:-इव-अर्णवात् from troubles, boat like from the ocean

सर्वा: समुद्धरेद् राजा पितेव व्यसनात् प्रजा: ।
आत्मानमात्मना धीरो यथा गजपतिर्गजान् ॥४५॥


सर्वा: समुद्धरेत् राजा all should protect the king,
पिता-इव व्यसनात् प्रजा: father like from calamities the public,
आत्मानम्-आत्मना धीर: himself by himself the wise
यथा गजपति:-गजान् like the elephant king the elephants

एवंविधो नरपतिर्विमानेनार्कवर्चसा ।
विधूयेहाशुभं कृत्स्नमिन्द्रेण सह मोदते ॥४६॥


एवम् विध: नरपति:- this type of king,
विमानेन्-अर्क-वर्चसा by an aerial car, with a Sun like shine,
विधूय-इह-अशुभम् कृत्स्नम्- having done away with, here, sins all,
इन्द्रेण सह मोदते with Indra enjoys

सीदन् विप्रो वणिग्वृत्त्या पण्यैरेवापदं तरेत् ।
खड्गेन वाऽऽपदाक्रान्तो न श्ववृत्त्या कथञ्चन ॥४७॥


सीदन् विप्र: वणिक्-वृत्त्या in difficulty, a Braahmana by Vaishya livelihood
पण्यै:-एव-आपदम् तरेत् by selling only difficulty may overcome
खड्गेन वा-आपद्-आक्रान्त: by sword or by misfortune attacked,
न श्व-वृत्त्या कथञ्चन not of a lowly's service ever

वैश्यवृत्त्या तु राजन्यो जीवेन्मृगययाऽऽपदि ।
चरेद् वा विप्ररूपेण न श्ववृत्त्या कथञ्चन ॥४८॥


वैश्य-वृत्त्या तु राजन्य: by Vaishya livelihood, indeed a Kshatriya
जीवेत्-मृगयया-आपदि may live by hunting in trouble,
चरेत् वा विप्र-रूपेण may go about or as a Braahmana,
न श्व-वृत्त्या कथञ्चन not by the serving livelihood ever

शुद्रवृत्तिं भजेद् वैश्य कारुकटक्रियाम् ।
कृच्छ्रान्मुक्तो न गर्ह्येण वृत्तिं लिप्सेत कर्मणा ॥४९॥


शुद्र-वृत्तिम् भजेत् वैश्य: Shudra's livelihood may take on a Vaishya,
कारुकट-क्रियाम् mat knitting may do,
कृच्छ्रात्-मुक्त: न गर्ह्येण with difficulty free of difficulty, not by
कृच्छ्रात्-मुक्त: न गर्ह्येण with difficulty free of difficulty, not by reproachful
वृत्तिम् लिप्सेत कर्मणा livelihood, get entangled in lowly activity

वेदाध्यायस्वधास्वाहाबल्यन्नाद्यैर्यथोदयम् ।
देवर्षिपितृभूतानि मद्रूपाण्यन्वहं यजेत् ॥५०॥


वेद-अध्याय-स्वधा-स्वाहा- Vedas study, Tarpana, Havana,
बलि-अन्न-आद्यै:-यथा-उदयम् oblations, by food etc., as capacity,
देव-ऋषि-पितृ-भूतानि the gods, sages, manes, beings
मत्-रूपाणि-अन्वहम् यजेत् My forms everyday should worship

यदृच्छयोपपन्नेन शुक्लेनोपार्जितेन वा ।
धनेनापीडयन् भृत्यान् न्यायेनैवाहरेत् क्रतून् ॥५१॥


यदृच्छया-उपपन्नेन by easily obtained,
शुक्लेन-उपार्जितेन वा by proper means earned or,
धनेन-अपीडयन् भृत्यान् wealth, not causing suffering to the subordinates
न्यायेन-एव-आहरेत् क्रतून् with due ceremony only may do sacrifices

कुटुम्बेषु न सज्जेत न प्रमाद्येत् कुटुम्ब्यपि ।
विपश्चिन्नश्वरं पश्येददृष्टमपि दृष्टवत् ॥५२॥


कुटुम्बेषु न सज्जेत in the family may not be involved,
न प्रमाद्येत् कुटुम्बि-अपि may not deviate from his duties, the householder
न प्रमाद्येत् कुटुम्बि-अपि may not deviate from his duties, the householder also
विपश्चित्-नश्वरम् पश्येत्- the wise perishable should consider
अदृष्टम्-अपि दृष्टवत् the invisible also visible like

पुत्रदाराप्तबन्धूनां सङ्गम: पान्थसङ्गम: ।
अनुदेहं वियन्त्येते स्वप्नो निद्रानुगो यथा ॥५३॥


पुत्र-दारा-आप्त-बन्धूनाम् son, wife, brother, friends' and relatives,
सङ्गम: पान्थ-सङ्गम: association, travellers' company,
अनु-देहम् वियन्ति-एते till the body is, vanish these,
स्वप्न: निद्रा-अनुग: यथा dream sleep following like

इत्थं परिमृशन्मुक्तो गृहेष्वतिथिवद् वसन् ।
न गृहैरनुबध्येत निर्ममो निरहङ्कृत: ॥५४॥


इत्थम् परिमृशन्-मुक्त: in this manner, pondering, free,
गृहेषु-अतिथि-वत् वसन् in the house guest like living,
न गृहै:-अनुबध्येत not by household bound,
नि:-मम: नि:-अहङ्कृत: without attachment, without ego

कर्मभिर्गृहमेधीयैरिष्ट्वा मामेव भक्तिमान् ।
तिष्ठेद् वनं वोपविशेत् प्रजावान् वा परिव्रजेत् ॥५५॥


कर्मभि:-गृह-मेधीयै:- by activities of householder prescribed,
इष्ट्वा माम-एव भक्तिमान् worshipping Me only, a devotee,
तिष्ठेत् वनम् वा-उपविशेत् may stay, forest or may go to
प्रजावान् वा परिव्रजेत् having a son, or recluse

यस्त्वासक्तमतिर्गेहे पुत्रवित्तैषणातुर: ।
स्त्रैण: कृपणधीर्मूढो ममाहमिति बध्यते ॥५६॥


य:-तु-आसक्त-मति:-गेहे Who, indeed attached minded in the house,
पुत्र-वित्त-ऐषण-आतुर: son wealth coveting entangled
स्त्रैण: कृपण-धी:-मूढ: hen-pecked, miserly minded fool
मम-अहम्-इति बध्यते in Mine and Me is bound

अहो मे पितरौ वृद्धौ भार्या बालात्मजाऽऽत्मजा: ।
अनाथा मामृते दीना: कथं जीवन्ति दु:खिता: ॥५७॥


अहो मे पितरौ वृद्धौ 'Alas! My parents are old!
अहो मे पितरौ वृद्धौ
भार्या बाल-आत्मज-आत्मजा: my wife is young, children small,
अनाथा: माम्-ऋते दीना: without protector, without me helpless,
कथम् जीवन्ति दु:खिता: how will live miserable'

एवं गृहाशयाक्षिप्तहृदयो मूढधीरयम् ।
अतृप्तस्ताननुध्यायन् मृतोऽन्धं विशते तम: ॥५८॥


एवम् गृह-आशय-आक्षिप्त-हृदय: thus, in house attachment distracted heart,
मूढ-धी:-अयम् अतृप्त: dumb minded, this, unsated,
तान्-अनुध्यायन् them for ever thinking of,
मृत:-अन्धम् विशते तम: when dead, blinding enters darkness
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां एकादशस्कन्धे सप्तदश: अध्याय: ॥१७॥ Thus ends the seventeenth discourse in Book Eleven of the great and

श्री भगवान्-उवाच - The glorious Lord said -

वनं विविक्षु: पुत्रेषु भार्यां न्यस्य सहैव वा ।
वन एव वसेच्छान्तस्तृतीयं भागमायुष: ॥१॥


वनम् विविक्षु: पुत्रेषु भार्याम् in the forest wanting to live, to the sons the
वनम् विविक्षु: पुत्रेषु भार्याम् in the forest wanting to live, to the sons the wife
न्यस्य सह-एव वा entrusting, along with (her) or,
वने एव वसेत्-शान्त:- in the forest only may live in peace
तृतीयम् भागम्-आयुष: the third part of age

कन्दमूलफलैर्वन्यैर्मेध्यैर्वृत्तिं प्रकल्पयेत ।
वसीत वल्कलं वासस्तृणपर्णाजिनानि च ॥२॥


कन्द-मूल-फलै:-वन्यै:- by bulbs, roots, fruits wild
मेध्यै:-वृत्तिम् प्रकल्पयेत pure living should adopt,
वसीत वल्कलम् वास:- make do with bark cloth
तृण-पर्ण-अजिनानि च grass and leaves dear skin and

केशरोमनखश्मश्रुमलानि बिभृयाद् दत: ।
न धावेदप्सु मज्जेत त्रिकालं स्थण्डिलेशय: ॥३॥


केश-रोम-नख-श्मश्रु- hair, hair of the body, nails, moustaches
मलानि बिभृयाद् दत: dirt should understand, teeth
न धावेत्-अप्सु मज्जेत should not clean, in water entering should bathe
त्रि-कालम् स्थण्डिले-शय: three times on the floor should sleep

ग्रीष्मे तप्येत पञ्चाग्नीन् वर्षास्वासारषाड् जले ।
आकण्ठमग्न: शिशिरे एवंवृत्तस्तपश्चरेत् ॥४॥


ग्रीष्मे तप्येत पञ्च-अग्नीन् in summers get heated by the five fires,
वर्षासु-आसार-षाड् जले in the rains, constantly in the water,
आकण्ठ-मग्न: शिशिरे till the neck submerged, in winter,
एवम् वृत्त:-तप:-चरेत् such type of austerities must practice

अग्निपक्वं समश्नीयात् कालपक्वमथापि वा ।
उलूखलाश्मकुट्टो वा दन्तोलूखल एव वा ॥५॥


अग्नि-पक्वम् समश्नीयात् in fire roasted must eat
काल-पक्वम्-अथ-अपि वा in time ripened then also or,
उलूखल-अश्म-कुट्ट: वा in mortar pounced or on stone thrashed
दन्त-उलूखल एव वा the teeth mortar only or

स्वयं संचिनुयात् सर्वमात्मनो वृत्तिकारणम् ।
देशकालबलाभिज्ञो नाददीतान्यदाहृतम् ॥६॥


स्वयम् संचिनुयात् सर्वम्- himself should gather all
आत्मन: वृत्ति-कारणम् for oneself subsistence matter,
देश-काल-बल-अभिज्ञ: of place time and source knowing,
न-अददीत-अन्यत्-आहृतम् should not eat by others brought

वन्यैश्चरुपुरोडाशैर्निर्वपेत् कालचोदितान् ।
न तु श्रौतेन पशुना मां यजेत वनाश्रमी ॥७॥


वन्यै:-चरु-पुरोडाशै:- with wild products prepared articles,
निर्वपेत् काल-चोदितान् perform rites, at the time prescribed,
न तु श्रौतेन पशुना not indeed by Vedas directed animal sacrifice
माम् यजेत वन-आश्रमी Me worship a forest dweller

अग्निहोत्रं च दर्शश्च पूर्णमासश्च पूर्ववत् ।
चातुर्मास्यानि च मुनेराम्नातानि च नैगमै: ॥८॥


अग्निहोत्रम् च दर्श:-च Agnihotra and Darsha, and
पूर्णमास:-च पूर्ववत् Poornamaasa, and before like
चातुर्मास्यानि च मुने:- Chaaturmaasya and for the ascetic
आम्नातानि च नैगमै: is ruled and by the scriptures

एवं चीर्णेन तपसा मुनिर्धर्मनिसन्तत: ।
मां तपोमयमाराध्य ऋषिलोकादुपैति माम् ॥९॥


एवम् चीर्णेन तपसा thus, with sever austerities,
मुनि:-धर्म-निसन्तत: the ascetic, with his veins visible,
माम् तपोमयम्-आराध्य Me, The Wisdom embodied, worshipping,
ऋषि-लोकात्-उपैति माम् ascending to Rishi-loka from there attains Me

यस्त्वेतत् कृच्छ्रतश्चीर्णं तपो नि:श्रेयसं महत् ।
कामायाल्पीयसे युञ्ज्याद् बालिश: कोऽपरस्तत: ॥१०॥


य:-तु-एतत् कृच्छ्रत:-चीर्णम् he indeed this, with difficulty, severe,
तप: नि:श्रेयसम् महत् austerity, liberating, great,
कामाय-अल्पीयसे युञ्ज्यात् for desires petty, applies,
बालिश: क:-अपर:-तत: stupid who other than that

यदासौ नियमेऽकल्पो जरया जातवेपथु: ।
आत्मन्यग्नीन् समारोप्य मच्चित्तोऽग्निं समाविशेत् ॥११॥


यदा-असौ नियमे-अकल्प: when, this (ascetic) rules unable to follow,
जरया जात-वेपथु: by old age, having shivering
आत्मनि-अग्नीन् समारोप्य himself to the fire offering,
मत्-चित्त:-अग्निम् समाविशेत् on Me concentrating (the mind) fire may enter

यदा कर्मविपाकेषु लोकेषु निरयात्मसु ।
विरागो जायते सम्यङ् न्यस्ताग्नि: प्रव्रजेत्तत: ॥१२॥


यदा कर्म-विपाकेषु when, in the actions' resulting
लोकेषु निरय-आत्मसु into realms, hell in fact like,
विराग: जायते सम्यङ् distaste develops, strong,
न्यस्त-अग्नि: प्रव्रजेत्-तत: giving up the fires, may be a recluse from there

इष्ट्वा यथोपदेशं मां दत्त्वा सर्वस्वमृत्विजे ।
अग्नीन् स्वप्राण आवेश्य निरपेक्ष: परिव्रजेत् ॥१३॥


इष्ट्वा यथा-उपदेशम् having worshipped (Me) as directed,
माम् दत्त्वा सर्वस्वम्- to Me offering everything,
ऋत्विजे अग्नीन् स्व-प्राणे in the sacrifices the fires in his own breath
आवेश्य निरपेक्ष: परिव्रजेत् placing, unobliged may be a recluse

विप्रस्य वै संन्यसतो देवा दारादिरूपिण: ।
विघ्नान् कुर्वन्त्ययं ह्यस्मानाक्रम्य समियात् परम् ॥१४॥


विप्रस्य वै संन्यसत: of the Braahmana surely, taking on asceticism,
देवा: दारा-आदि-रूपिण: the gods, in wife and others garb of,
विघ्नान् कुर्वन्ति-अयम् हि- obstacles raise, (thinking) 'he indeed,
अस्मान्-आक्रम्य समियात् परम् us over-riding, may attain The Supreme

बिभृयाच्चेन्मुनिर्वास: कौपीनाच्छादनं परम् ।
त्यक्तं न दण्डपात्राभ्यामन्यत् किञ्चिदनापदि ॥१५॥


बिभृयात्-चेत्-मुनि:-वास: may wear, if at all, a recluse a cloth,
कौपीन-आच्छादनम् परम् the undergarment cover on top
त्यक्तम् न दण्ड-पात्राभ्याम्- having given up, not the staff and Kamandalu
अन्यत् किञ्चित्-अनापदि besides anything, (carry), besides in difficulty

दृष्टिपूतं न्यसेत् पादं वस्त्रपूतं पिबेज्जलम् ।
सत्यपूतां वदेद् वाचं मन: पूतं समाचरेत् ॥१६॥


दृष्टि-पूतम् न्यसेत् पादम् by sight scanning, (the ground) take a step
वस्त्र-पूतम् पिबेत्-जलम् by cloth strained should drink water,
सत्य-पूताम् वदेत् वाचम् by Truth weighed should speak words,
मन: पूतम् समाचरेत् by consciousness recommended, should behave

मौनानीहानिलायामा दण्डा वाग्देहचेतसाम् ।
न ह्येते यस्य सन्त्यङ्ग वेणुभिर्न भवेद् यति: ॥१७॥


मौन-अनीह-अनिल-आयामा: silence, abstinence, breath control,
दण्डा: वाक्-देह-चेतसाम् are the staff for speech, body and mind,
न हि-एते यस्य सन्ति- not indeed these whose are
अङ्ग वेणुभि:-न भवेत् यति: O Dear! by a bamboo does not become a recluse

भिक्षां चतुर्षु वर्णेषु विगर्ह्यान् वर्जयंश्चरेत् ।
सप्तागारानसंक्लृप्तांस्तुष्येल्लब्धेन तावता ॥१८॥


भिक्षाम् चतुर्षु वर्णेषु alms in the four Varnas, (classes)
विगर्ह्यान् वर्जयन्-चरेत् of reproachful conduct avoiding, resort to,
सप्त-आगारान्-असंक्लृप्तान्- from seven houses, undetermined
तुष्येत्-लब्धेन तावता should be satisfied by the received that much

बहिर्जलाशयं गत्वा तत्रोपस्पृश्य वाग्यत: ।
विभज्य पावितं शेषं भुञ्जीताशेषमाहृतम् ॥१९॥


बहि:-जल-आशयम् गत्वा to the out of the town water body going,
तत्र-उपस्पृश्य वाक्-यत: there rinsing the mouth, with silence,
विभज्य पावितम् शेषम् dividing and consecrating it, the rest
भुञ्जीत-अशेषम्-आहृतम् may eat all that was brought

एकश्चरेन्महीमेतां नि:सङ्ग: संयतेन्द्रिय: ।
आत्मक्रीड आत्मरत आत्मवान् समदर्शन: ॥२०॥


एक:-चरेत्-महीम्-एताम् all alone may go about the earth this,
नि:सङ्ग: संयत-इन्द्रिय: without company, controlled of senses,
आत्म-क्रीड आत्म-रत: in self enjoying, in self delighting,
आत्मवान् सम-दर्शन: self possessed, all alike viewing

विविक्तक्षेमशरणो मद्भावविमलाशय: ।
आत्मानं चिन्तयेदेकमभेदेन मया मुनि: ॥२१॥


विविक्त-क्षेम-शरण: in a solitary safe (place) living,
मत्-भाव-विमल-आशय: by My thought purified minded,
आत्मानम् चिन्तयेत्- the Self should contemplate on,
एकम्-अभेदेन मया मुनि: The One, undistinguished with Me, the recluse

अन्वीक्षेतात्मनो बन्धं मोक्षं च ज्ञाननिष्ठया ।
बन्ध इन्द्रियविक्षेपो मोक्ष एषां च संयम: ॥२२॥


अन्वीक्षेत्-आत्मन: बन्धम् should scrutinize of the self, the bondage,
मोक्षम् च ज्ञान-निष्ठया liberation and by wise inquiry
बन्ध: इन्द्रिय-विक्षेप: bondage is the senses' distraction
मोक्ष: एषाम् च संयम: liberation of these the control

तस्मान्नियम्य षड्वर्गं मद्भावेन चरेन्मुनि: ।
विरक्त: क्षुल्लकामेभ्यो लब्ध्वाऽऽत्मनि सुखं महत् ॥२३॥


तस्मात्-नियम्य षट्-वर्गम् therefore controlling the six senses,
मत्-भावेन चरेत्-मुनि: with Me in mind, should go about the sage,
विरक्त: क्षुत्-कामेभ्य: detached, from trifling desires,
लब्ध्वा-आत्मनि सुखम् महत् attaining in the self the joy supreme

पुरग्रामव्रजान् सार्थान् भिक्षार्थं प्रविशंश्चरेत् ।
पुण्यदेशसरिच्छैलवनाश्रमवतीं महीम् ॥२४॥


पुर-ग्राम-व्रजान् सार्थान् the towns, villages, cowherd sheds, caravans
भिक्षा-अर्थम् प्रविशन्-चरेत् for alms purpose entering must go about
पुण्य-देश-सरित्-शैल- the holy lands, rivers, mountains,
वन-आश्रमवतीम् महीम् forests, and hermitages comprised earth

वानप्रस्थाश्रमपदेष्वभीक्ष्णं भैक्ष्यमाचरेत् ।
संसिध्यत्याश्वसंमोह: शुद्धसत्त्व: शिलान्धसा ॥२५॥


वानप्रस्थ-आश्रम-पदेषु- in the Vaanaprastha Aashrama stage, (hermits)
अभीक्ष्णम् भैक्ष्यम्-आचरेत् often alms should beg
संसिध्यति-आशु-असंमोह: will attain soon dispassion
शुद्ध-सत्त्व: शिल-अन्धसा pure Saatvic by the grains from the fields

नैतद् वस्तुतया पश्येद् दृश्यमानं विनश्यति ।
असक्तचित्तो विरमेदिहामुत्र चिकीर्षितात् ॥२६॥


न-एतत्- वस्तुतया पश्येत् not this, as a fact should see
दृश्यमानम् विनश्यति the perceivable is perishable,
असक्त-चित्त: विरमेत्-इह- with unattached mind, should stop (activity) here
अमुत्र चिकीर्षितात् and the next, wanting to do

यदेतदात्मनि जगन्मनोवाक्प्राणसंहतम् ।
सर्वं मायेति तर्केण स्वस्थस्त्यक्त्वा न तत् स्मरेत् ॥२७॥


यत्-एतत्-आत्मनि जगत्- that this, in the Self, the universe,
मन:-वाक्-प्राण-संहतम् mind, speech, vital air, put together,
सर्वम् माया-इति तर्केण all is Maayaa this by reasoning
स्वस्थ:-त्यक्त्वा in the Self established, renouncing
न तत् स्मरेत् not that should remember

ज्ञाननिष्ठो विरक्तो वा मद्भक्तो वानपेक्षक: ।
सलिङ्गानाश्रमांस्त्यक्त्वा चरेदविधिगोचर: ॥२८॥


ज्ञान-निष्ठ: विरक्त: वा a knowledge seeker, dispassionate, or,
मत्-भक्त: वा-अनपेक्षक: My devotee, or a non-seeker,
स-लिङ्गान्-आश्रमान्-त्यक्त्वा with their marks the Aashramas abandoning,
चरेत्-अविधि-गोचर: may go about, the rules of scriptures overlooking

बुधो बालकवत् क्रीडेत् कुशलो जडवच्चरेत् ।
वदेदुन्मत्तवद् विद्वान् गोचर्यां नैगमश्चरेत् ॥२९॥


बुध: बालक-वत् क्रीडेत् the wise, child like will sport,
कुशल: जडवत्-चरेत् the clever a stupid like will behave,
वदेत्-उन्मत्त-वत् विद्वान् will speak madman like the learned,
गो-चर्याम् नैगम:-चरेत् by animal behaviour, Vedas knower will act

वेदवादरतो न स्यान्न पाखन्डी न हैतुक: ।
शुष्कवादविवादे न कञ्चित् पक्षं समाश्रयेत् ॥३०॥


वेद-वाद-रत: न स्यात्- in Vedas' discussions indulged should not be,
न पाखन्डी न हैतुक: not a hypocrite, not be a supporter,
शुष्क-वाद-विवादे न कञ्चित् in dry arguments,
पक्षम् सम-आश्रयेत् sides may take

नोद्विजेत जनाद् धीरो जनं चोद्विजयेन्न तु ।

अतिवादांस्तितिक्षेत नावमन्येत कञ्चन ।
देहमुद्दिश्य पशुवद् वैरं कुर्यान्न केनचित् ॥३१॥


न-उद्विजेत् जनात् धीर: may not be annoyed by people, he self controlled,
जनम् च-उद्विजयेत्-न तु people and annoy should not indeed,
अति-वादान्-तितिक्षेत abuses bear pleasantly
न-अवमन्येत कञ्चन not disrespect any one,
देहम्-उद्दिश्य पशु-वत् for body's concern, brute like
वैरम् कुर्यात्-न केन-चित् animosity may do not with any one

एक एव परो ह्यात्मा भूतेष्वात्मन्यवस्थित: ।
यथेन्दुरुदपात्रेषु भूतान्येकात्मकानि च ॥३२॥


एक: एव पर: हि-आत्मा One only The Supreme indeed, Self
भूतेषु-आत्मनि-अवस्थित: in the beings' self present,
यथा-इन्दु:-उद-पात्रेषु like the moon in the water vessels
भूतानि-एक-आत्मकानि च the elements one in all selves and

अलब्धवा न विषीदेत काले कालेऽशनं क्वचित् ।
लब्ध्वा न हृष्येद् धृतिमानुभयं दैवतन्त्रितम् ॥३३॥


अलब्धवा न विषीदेत not getting (alms) may not be sorry,
काले काले-अशनम् क्वचित् at time to time food sometimes
लब्ध्वा न हृष्येत् धृतिमान्- getting may not rejoice a calm Sanyaasi,
उभयम् दैव-तन्त्रितम् both by providence decided

आहारार्थं समीहेत युक्तं तत् प्राणधारणम् ।
तत्त्वं विमृश्यते तेन तद् विज्ञाय विमुच्यते ॥३४॥


आहार-अर्थम् समीहेत food for alms may take
युक्तम् तत् प्राण-धारणम् justified that is for life to sustain
तत्त्वम् विमृश्यते तेन The Truth is investigated by that, (life)
तद् विज्ञाय विमुच्यते that (by Truth) knowing, is liberated

यदृच्छयोपपन्नान्नमद्याच्छ्रेष्ठमुतापरम् ।
तथा वासस्तथा शय्यां प्राप्तं प्राप्तं भजेन्मुनि: ॥३५॥


यदृच्छया-उपपन्न-अन्नम्- by Providence obtained food,
अद्यात्-श्रेष्ठम्-उत-अपरम् should eat, best or otherwise,
तथा वास:-तथा शय्याम् like that, clothes, like that bed
प्राप्तम् प्राप्तम् भजेत्-मुनि: as is obtained, may use a recluse

शौचमाचमनं स्नानं न तु चोदनया चरेत् ।
अन्यांश्च नियमाञ्ज्ञानी यथाहं लीलयेश्वर: ॥३६॥


शौचम्-आचमनम् स्नानम् call of nature, washing of mouth, bathing,
न तु चोदनया चरेत् not by direction, should do,
अन्यान्-च नियमान्-ज्ञानी others and the rules, a wise person
यथा-अहम् लीलया-ईश्वर: like I sportingly The Lord

न हि तस्य विकल्पाख्या या च मद्वीक्षया हता ।
आदेहान्तात् क्वचित् ख्यातिस्तत: सम्पद्यते मया ॥३७॥


न हि तस्य विकल्प-आख्या not indeed is his differencing perception
या च मत्-वीक्षया हता which and by My realization is uprooted,
आ-देह-अन्तात् क्वचित् until the body's end, some
ख्याति:-तत: सम्पद्यते मया difference (is there), then, is indissolubly
ख्याति:-तत: सम्पद्यते मया difference (is there), then, is indissolubly united by Me

दु:खोदर्केषु कामेषु जातनिर्वेद आत्मवान् ।
अजिज्ञासितमद्धर्मो गुरुं मुनिमुपाव्रजेत् ॥३८॥


दु:ख-उदर्केषु कामेषु sorrow resulting in pleasures,
जात-निर्वेद आत्मवान् having been disgusted, the self controlled
अजिज्ञासित-मत्-धर्म: not knowing My instructions,
गुरुम् मुनिम्-उपाव्रजेत् a preceptor saint may approach

तावत् परिचरेद् भक्त: श्रद्धावाननसूयक: ।
यावद् ब्रह्म विजानीयान्मामेव गुरुमादृत: ॥३९॥


तावत् परिचरेत् भक्त: till then should serve, a devotee,
श्रद्धावान्-अनसूयक: with respect and unjudgemental ly
यावत् ब्रह्म विजानीयात्- until the Brahman knows,
माम्-एव गुरुम्-आदृत: as Me only the preceptor should revere

यस्त्वसंयतषड्वर्ग: प्रचण्डेन्द्रियसारथि: ।
ज्ञानवैराग्यरहितस्त्रिदण्डमुपजीवति ॥४०॥


य:-तु-असंयत-षड्-वर्ग: who so ever, indeed of uncontrolled six senses,
प्रचण्ड-इन्द्रिय-सारथि: with the intense senses as charioteers,
ज्ञान-वैराग्य-रहित:- wisdom and renunciation bereft of,
त्रि-दण्डम्-उपजीवति by three marks on the head, makes a living,

सुरानात्मानमात्मस्थं निहनुते मां च धर्महा ।
अविपक्वकषायोऽस्मादमुष्याच्च विहीयते ॥४१॥


सुरान्-आत्मानम्-आत्म-स्थम् the gods, himself, in himself present
निहनुते माम् च धर्म-हा deceives, Me and the Sanyaas way violator
अविपक्व-कषाय:- undiminished the impurities
अस्मात्-अमुष्यात्-च विहीयते from this (world) the other and looses

भिक्षोर्धर्म शमोऽहिंसा तप ईक्षा वनौकस: ।
गृहिणो भूतरक्षेज्या द्विजस्याचार्यसेवनम् ॥४२॥


भिक्षो:-धर्म शम:-अहिंसा of recluse, righteousness is peace and nonviolence
तप: ईक्षा वनौकस: austerities and desire for God of the Vaanaprastha,
गृहिण: भूत-रक्ष-इज्या of the householder protection of beings , sacrifices
द्विजस्य-आचार्य-सेवनम् of the twice born, the service of the preceptor

ब्रह्मचर्य तप: शौचं सन्तोषो भूतसौहृदम् ।
गृहस्थस्याप्यृतौ गन्तु: सर्वेषां मदुपासनम् ॥४३॥


ब्रह्मचर्य तप: शौचम् celibacy, austerity, purity,
सन्तोष: भूत-सौहृदम् contentment, for the beings compassion,
गृहस्थस्य-अपि-ऋतौ गन्तु: householders' also as prescribed copulation
सर्वेषाम् मत्-उपासनम् for all My worship

इति मां य: स्वधर्मेण भजन् नित्यमनन्यभाक् ।
सर्वभूतेषु मद्भावो मद्भक्तिं विन्दते दृढाम् ॥४४॥


इति माम् य: स्व-धर्मेण भजन् thus, Me, who own duties performing,
नित्यम्-अनन्य-भाक् constantly, nothing seeking,
सर्वभूतेषु मत्-भाव: in all beings My presence knowing,
मत्-भक्तिम् विन्दते दृढाम् My devotion attains firm

भक्त्योद्धवानपायिन्या सर्वलोकमहेश्वरम् ।
सर्वोत्पत्त्यप्ययं ब्रह्म कारणं मोपयाति स: ॥४५॥


भक्त्या-उद्धव-अनपायिन्या by devotion, O Uddhava! unceasing
सर्व-लोक-महेश्वरम् The All Worlds Supreme Lord
सर्व-उत्पत्ति-अप्ययम् ब्रह्म of all the creation and dissolution of Vedas
कारणम् मा-उपयाति स: The Source, Me attains he

इति स्वधर्मनिर्णिक्तसत्त्वो निर्ज्ञातमद्गति: ।
ज्ञानविज्ञानसम्पन्नो नचिरात् समुपैति माम् ॥४६॥


इति स्व-धर्म-निर्णिक्त-सत्त्व: thus, own righteousness purified minded,
निर्ज्ञात-मत्-गति: realizing My divine Self,
ज्ञान-विज्ञान-सम्पन्न: direct knowledge, indirect knowledge with
नचिरात् समुपैति माम् before long attains Me

वर्णाश्रमवतां धर्म एष आचारलक्षण: ।
स एव मद्भक्तियुतो नि:श्रेयसकर: पर: ॥४७॥


वर्ण-आश्रमवताम् धर्म: of the Varnas and Aashramas the course
एष: आचार-लक्षण: this is the performance prescribed
स: एव मत्-भक्ति-युत: that alone, with My devotion combined,
नि:श्रेयसकर: पर: beneficial is utmost

एतत्तेऽभिहितं साधो भवान् पृच्छति यच्च माम् ।
यथा स्वधर्मसंयुक्तो भक्तो मां समियात् परम् ॥४८॥


एतत्-ते-अभिहितम् साधो this to you, is told, O Saintly (Uddhava)!
भवान् पृच्छति यत्-च माम् you asked which and to Me
यथा स्व-धर्म-संयुक्त: how with own duties attached
भक्त: माम् समियात् परम् a devotee Me attains The Supreme
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां एकादश स्कन्धे अष्टादश: अध्याय: ॥१८॥ Thus ends the eighteenth discourse in Book Eleven of the great and

श्री भगवान्-उवाच - The Lord said -

यो विद्याश्रुतसम्पन्न आत्मवान् नानुमानिक: ।
मायामात्रमिदं ज्ञात्वा ज्ञानं च मयि संन्यसेत् ॥१॥


य: विद्या-श्रुत-सम्पन्न: who with learning, intuition is equipped
आत्मवान् न-अनुमानिक: is Self realized, not based on reasoning,
माया-मात्रम्-इदम् ज्ञात्वा Maayaa alone this is, knowing
ज्ञानम् च मयि संन्यसेत् the knowledge and in Me may relinquish

ज्ञानिनस्त्वहमेवेष्ट: स्वार्थो हेतुश्च संमत: ।
स्वर्गश्चैवापवर्गश्च नान्योऽर्थो मदृते प्रिय: ॥२॥


ज्ञानिन:-तु-अहम्-एव-इष्ट: for the wise, indeed, I alone am The beloved,
स्वार्थ: हेतु:-च संमत: self- interest, means and recognized as
स्वर्ग:-च-अपवर्ग:-च heaven and liberation and
न-अन्य-अर्थ: मत्-ऋते प्रिय: not another object, Me besides is dear

ज्ञानविज्ञानसंसिद्धा: पदं श्रेष्ठं विदुर्मम ।
ज्ञानी प्रियतमोऽतो मे ज्ञानेनासौ विभर्ति माम् ॥३॥


ज्ञान-विज्ञान-संसिद्धा: with knowledge and realization equipped,
पदम् श्रेष्ठम् विदु:-मम the state highest knows My,
ज्ञानी प्रियतम:-अत: मे the wise is therefore dear to Me,
ज्ञानेन-असौ विभर्ति माम् by wisdom he upholds Me

तपस्तीर्थं जपो दानं पवित्राणीतराणि च ।
नालं कुर्वन्ति तां सिद्धिं या ज्ञानकलया कृता ॥४॥


तप:-तीर्थम् जप: दानम् austerities, pilgrimages, charity
पवित्राणि-इतराणि च purifying acts others and
न-अलम् कुर्वन्ति ताम् सिद्धिम् not fully bring that achievement
या ज्ञान-कलया कृता which wisdom's ray does

तस्मात्ज्ञानेन सहितं ज्ञात्वा स्वात्मानमुद्धव ।
ज्ञानविज्ञानसम्पन्नो भज मां भक्तिभावित: ॥५॥


तस्मात्-ज्ञानेन सहितम् therefore, with wisdom along with,
ज्ञात्वा स्व-आत्मानम्-उद्धव knowing own Self, O Uddhava!
ज्ञान-विज्ञान-सम्पन्न: with knowledge and realization equipped,
भज माम् भक्ति-भावित: worship Me with devotion full of

ज्ञानविज्ञानयज्ञेन मामिष्ट्वाऽऽत्मानमात्मनि ।
सर्वयज्ञपतिं मां वै संसिद्धिं मुनयोऽगमन् ॥६॥


ज्ञान-विज्ञान-यज्ञेन by knowledge, realization sacrifice,
माम्-इष्ट्वा-आत्मानम्-आत्मनि Me worshipping, The Self in their own Self,
सर्व-यज्ञ-पतिम् माम् वै of all the sacrifices The Lord, Me, indeed,
संसिद्धिम् मुनय:-अगमन् the highest perfection the sages attained
त्वय्युद्धवाश्रयति यस्त्रिविधो विकारो

मायान्तराऽऽपतति नाद्यपवर्गयोर्यत् ।
राद्यन्तयोर्यदसतोऽस्ति तदेव मध्ये ॥७॥


त्वयि-उद्धव-आश्रयति in you, O Uddhava, takes shelter
य:-त्रि-विध: विकार: which three types of modifications
माया-अन्तरा-आपतति is Maayaa, (illusion) it in the middle emerges,
न-आदि-अपवर्गयो:-यत् not in the beginning and end because,
जन्म-आदय:-अस्य यत्-अमी the birth and other sates of it (body) those which
तव तस्य किम् स्यु:- of you what may be,
आदि-अन्तयो:-यत्-असत:- in the beginning and end that which is false
अस्ति तत्-एव मध्ये is that only in the middle
उद्धव उवाच - Uddhava said -

ज्ञानं विशुद्धं विपुलं यथैतद्वैराग्यविज्ञानयुतं पुराणम् ।
आख्याहि विश्वेश्वर विश्वमूर्ते त्वद्भक्तियोगं च महद्विमृग्यम् ॥८॥


ज्ञानम् विशुद्धम् विपुलम् यथा-एतत्- this wisdom, pure, conclusively, so that
वैराग्य विज्ञान-युतम् पुराणम् dispassion and intuition containing, ancient,
आख्याहि विश्वेश्वर विश्वमूर्ते do expound, O of universe The Lord! O Form of
आख्याहि विश्वेश्वर विश्वमूर्ते do expound, O of universe The Lord! O Form of universe!
त्वत्-भक्ति-योगम् च महत्-विमृग्यम् Your devotion path and by the great ones
त्वत्-भक्ति-योगम् च महत्-विमृग्यम् Your devotion path and by the great ones sought

तापत्रयेणाभिहतस्य घोरे संतप्यमानस्य भवाध्वनीश ।
पश्यामि नान्यच्छरणं तवाङ्घ्रिद्वन्द्वातपत्रादमृताभिवर्षात् ॥९॥


ताप-त्रयेण-अभिहतस्य by the agony threefold, hit,
घोरे संतप्यमानस्य in the intense badly suffering,
भव-अध्वनि-ईश in the material path, O Lord!
पश्यामि न-अन्यत्-शरणम् I see no other refuge
तव-अङ्घ्रि-द्वन्द्व- than Your feet pair
आतपत्रात्-अमृत-अभिवर्षात् umbrella, nectar raining

दष्टं जनं संपतितं बिलेऽस्मिन् कालाहिना क्षुद्रसुखोरुतर्षम् ।
समुद्धरैनं कृपयाऽऽपवर्ग्यैर्वचोभिरासिञ्च महानुभाव ॥१०॥


दष्टम् जनम् संपतितम् the bitten person, fallen
बिले-अस्मिन् काल-अहिना in the abyss this, by Time serpent
क्षुद्र-सुख-उरु-तर्षम् petty pleasures, great thirst,
समुद्धर-एनम् कृपया- uplift this, with compassion,
अपवर्ग्यै:-वचोभि:-आसिञ्च with liberating words saturate,
महानुभाव O Lord of immense glory
श्री भगवान्-उवाच - The Lord said -

इत्थमेतत् पुरा राजा भीष्मं धर्मभृतां वरम् ।
अजातशत्रु: पप्रच्छ सर्वेषां नोऽनुशृण्वताम् ॥११॥


इत्थम्-एतत् पुरा राजा like this in the past, the king
भीष्मम् धर्म-भृताम् वरम् to Bheeshma of the righteous souls the best,
अजातशत्रु: पप्रच्छ Yudhishthira, asked,
सर्वेषाम् न:-अनुशृण्वताम् of all the peoples' hearing

निवृत्ते भारते युद्धे सुहृन्निधनविह्वल: ।
श्रुत्वा धर्मान् बहून् पश्चान्मोक्षधर्मानपृच्छत ॥१२॥


निवृत्ते भारते युद्धे after the end of the Mahabharata battle,
सुहृत्-निधन-विह्वल: by the dear ones' death, grieved,
श्रुत्वा धर्मान् बहून् पश्चात्- having heard righteousness course many, then,
मोक्ष-धर्मान्-अपृच्छत the liberation course asked about

तानहं तेऽभिधास्यामि देवव्रतमुखाच्छ्रुतान् ।
ज्ञानवैराग्यविज्ञानश्रद्धाभक्त्युपबृंहितान् ॥१३॥


तान्-अहम् ते-अभिधास्यामि those, I to you will reproduce,
देवव्रत-मुखात्-श्रुतान् from Bheeshma mouth heard,
ज्ञान-वैराग्य-विज्ञान- spiritual enlightenment, dispassion, intuition
श्रद्धा-भक्ति-उपबृंहितान् faith devotion full of

नवैकादश पञ्च त्रीन् भावान् भूतेषु येन वै ।
ईक्षेताथैकमप्येषु तज्ज्ञानं मम निश्चितम् ॥१४॥


नव-एकादश पञ्च त्रीन् the nine, eleven, five, three,
भावान् भूतेषु येन वै states in beings by which (knowledge)indeed,
ईक्षेत-अथ-एकम्-अपि-एषु may perceive, then, one also in these,
तत्-ज्ञानम् मम निश्चितम् that knowledge is by Me concluded

एतदेव हि विज्ञानं न तथैकेन येन यत् ।
स्थित्युत्पत्त्यप्ययान् पश्येद् भावानां त्रिगुणात्मनाम् ॥१५॥


एतत्-एव हि विज्ञानम् this alone is 'Vigyaana' Supreme Knowledge
न तथा-एकेन येन यत् not like that (as before) by the one, by which
स्थिति-उत्पत्ति-अप्ययान् पश्येत् maintenance, creation and dissolution, should
स्थिति-उत्पत्ति-अप्ययान् पश्येत् maintenance, creation and dissolution, should perceive
भावानाम् त्रि-गुण-आत्मनाम् the phenomenas of the three Gunas comprising

आदावन्ते च मध्ये च सृज्यात् सृज्यं यदन्वियात् ।
पुनस्तत्प्रतिसंक्रामे यच्छिष्येत तदेव सत् ॥१६॥


आदौ-अन्ते च मध्ये च in the beginning and end and middle,
सृज्यात् सृज्यम् यत्-अन्वियात् may create the created which till ends
पुन:-तत्-प्रतिसंक्रामे again, that when evolutes,
यत्-शिष्येत तत्-एव सत् what remains, that alone is The Real

श्रुति: प्रत्यक्षमैतिह्यमनुमानं चतुष्टयम् ।
प्रमाणेष्वनवस्थानाद् विकल्पात् स विरज्यते ॥१७॥


श्रुति: प्रत्यक्षम्-ऐतिह्यम्- Shruti texts, direct perception, tradition,
अमनुमानम् चतुष्टयम् inference, the four (ways of cognition)
प्रमाणेषु-अनवस्थानाद् evidence not got by these,
विकल्पात् स: विरज्यते from the opposite, He, the wise recoils

कर्मणां परिणामित्वादाविरिञ्चादमङ्गलम् ।
विपश्चिन्नश्वरं पश्येददृष्टमपि दृष्टवत् ॥१८॥


कर्मणाम् परिणामित्वात्- by the rituals' results (rewards of heaven)
आविरिञ्चात्-अमङ्गलम् transient and inauspicious,
विपश्चित्-नश्वरम् पश्येत्- the wise, perishable may perceive,
अदृष्टमपि दृष्टवत् the invisible like the visible

भक्तियोग: पुरैवोक्त: प्रीयमाणाय तेऽनघ ।
पुनश्च कथयिष्यामि मद्भक्ते: कारणं परम् ॥१९॥


भक्ति-योग: पुरा-एव-उक्त: the Devotion path, previously only is said
प्रीयमाणाय ते-अनघ to you liking, to you, O Sinless one!
पुन:-च कथयिष्यामि again and will tell
मत्-भक्ते: कारणम् परम् to My devotee means supreme

श्रद्धामृतकथायां मे शश्वन्मदनुकीर्तनम् ।
परिनिष्ठा च पूजायां स्तुतिभि: स्तवनं मम ॥२०॥


श्रद्धा-अमृत-कथायाम् मे reverence in nectar stories of Mine,
शश्वत्-मत्-अनुकीर्तनम् always My chantings,
परिनिष्ठा च पूजायाम् firm faith and in worship
स्तुतिभि: स्तवनम् मम by songs of praise exalting Me

आदर: परिचर्यायां सर्वाङ्गैरभिवन्दनम् ।
मद्भक्तपूजाभ्यधिका सर्वभूतेषु मन्मति: ॥२१॥


आदर: परिचर्यायाम् respect in serving (Me)
सर्व-अङ्गै:-अभिवन्दनम् with all limbs saluting (in prostration)
मत्-भक्त-पूजा-अभ्यधिका My devotee's worship even more (than to Me)
सर्व-भूतेषु मत्-मति: in all the beings Me looking at

मदर्थेष्वङ्गचेष्टा च वचसा मद्गुणेरणम् ।
मय्यर्पणं च मनस: सर्वकामविवर्जनम् ॥२२॥


मत्-अर्थेषु-अङ्ग-चेष्टा for My purpose the body's pursuits,
च वचसा मत्-गुण-ईरणम् and by speech My glory speaking of,
मयि-अर्पणम् च मनस: in Me resigned and the mind
सर्व-काम-विवर्जनम् all desires giving up

मदर्थेऽर्थपरित्यागो भोगस्य च सुखस्य च ।
इष्टं दत्तं हुतं जप्तं मदर्थं यद् व्रतं तप: ॥२३॥


मत्-अर्थे-अर्थ-परित्याग: for My sake wealth abandoning
भोगस्य च सुखस्य च pleasures and comforts and,
इष्टम् दत्तम् हुतम् जप्तम् sacrifice, charity, oblated, muttered prayers,
मत्-अर्थम् यद् व्रतम् तप: for My sake that which is vowed, austerities

एवं धर्मैर्मनुष्याणामुद्धवात्मनिवेदिनाम् ।
मयि सञ्जायते भक्ति: कोऽन्योऽर्थोऽस्यावशिष्यते॥२४॥


एवम् धर्मै:-मनुष्याणाम्- in this manner, by righteousness of the people,
उद्धव-आत्म-निवेदिनाम् O Uddhava! Self surrendering
मयि सञ्जायते भक्ति: in Me develops devotion
क:-अन्य:-अर्थ:-अस्य-अवशिष्यते what other purpose his remains

यदाऽऽत्मन्यर्पितं चित्तं शान्तं सत्त्वोपबृंहितम् ।
धर्मं ज्ञानं सवैरग्यमैश्वर्यं चाभिपद्यते ॥२५॥


यदा-आत्मनि-अर्पितम् चित्तम् when, in self placed mind,
शान्तम् सत्त्व-उपबृंहितम् is tranquil, with Sattva increased
धर्मम् ज्ञानम् स-वैरग्यम्- piety, wisdom, with dispassion
ऐश्वर्यम् च-अभिपद्यते mystical powers and acquires

यदर्पितं तद् विकल्पे इन्द्रियै: परिधावति ।
रजस्वलं चासन्निष्ठं चित्तं विद्धि विपर्ययम् ॥२६॥


यत्-अर्पितम् तद् विकल्पे that set on the opposite (body etc.,)
इन्द्रियै: परिधावति with the senses wanders,
रजस्वलं च-आसन्-निष्ठम् Rajas permeated with, the tainted
चित्तम् विद्धि विपर्ययम् mind, know to be the reverse

धर्मो मद्भक्तिकृत् प्रोक्तो ज्ञानं चैकात्म्यदर्शनम् ।
गुणेष्वसङ्गो वैराग्यमैश्वर्यं चाणिमादय: ॥२७॥


धर्म: मत्-भक्ति-कृत् प्रोक्त: righteousness to Me devotion is said to be,
ज्ञानम् च-एक-आत्म्य-दर्शनम् wisdom is and, ones' own self the vision,
गुणेषु-असङ्ग: वैराग्यम्- with pleasures distaste, is dispassion,
ऐश्वर्यम् च-अणिमा-आदय: divine powers are and, to assume atomic size, etc.
उद्धव-उवाच - Uddhava said -

यम: कतिविध: प्रोक्तो नियमो वारिकर्शन ।
क: शम: को दम: कृष्ण का तितिक्षा धृति: प्रभो ॥२८॥


यम: कतिविध: प्रोक्त: Yama, self control, of what varieties, is said
नियम: वा-अरि-कर्शन Neeyamas, self-discipline or, O Foe Chastiser!
क: शम: क: दम: कृष्ण what is Shama, what is Dama, O Krishna!
का तितिक्षा धृति: प्रभो what is Titiksha, Dhriti (firmness) O Lord!

किं दानं किं तप: शौर्यं किं सत्यमृतमुच्यते ।
कस्त्याग: किं धनं चेष्टं को यज्ञ: का च दक्षिणा ॥२९॥


किम् दानम् किम् तप: शौर्यम् what is charity, what is Tapas, valour,
किम् सत्यम्-ऋतम्-उच्यते what is truthfulness, Rita what is called
क:-त्याग: किम् धनम् च-इष्टम् what is Tyaaga, what is wealth right,
क: यज्ञ: का च दक्षिणा what is Yagya, and what is Dakshina

पुंस: किंस्विद् बलं श्रीमन् भगो लाभश्च केशव ।
का विद्या ह्री: परा का श्री: किं सुखं दु:खमेव च ॥३०॥


पुंस: किम्-स्वित् बलम् श्रीमन् of people what is strength, O Glorious One!
भग: लाभ:-च केशव fortune, gain and O Keshava!
का विद्या ह्री: परा का श्री: What is Supreme wisdom, Hree? What is
का विद्या ह्री: परा का श्री: What is Supreme wisdom, Hree? What is Adornment?
किम् सुखम् दु:खम्-एव च what is happiness, what is misery, also and

क: पण्डित: कश्च मूर्ख: क: पन्था उत्पथश्च क: ।
क: स्वर्गो नरक: क: स्वित् को बन्धुरुत किं गृहम् ॥३१॥


क: पण्डित: क:-च मूर्ख: who is learned, who and is a fool,
क: पन्था उत्पथ:-च क: what is right path, wrong way and which is
क: स्वर्ग: नरक: क: स्वित् what is heaven, hell what is indeed,
क: बन्धु:-उत किम् गृहम् who is friend, also, and what is home

क: आढ्य: को दरिद्रो वा कृपण: क: क: ईश्वर: ।
एतान् प्रश्नान् मम ब्रुहि विपरीतांश्च सत्पते ॥३२॥


क: आढ्य: क: दरिद्र: वा who is wealthy, who is poor, or,
कृपण: क: क: ईश्वर: who is pitiable, who is his own master,
एतान् प्रश्नान् मम ब्रुहि these questions mine do say
विपरीतान्-च सत्पते the contraries and O Protector of virtues!
श्री भगवान्-उवाच - The Lord said -

अहिंसा सत्यमस्तेयमसङ्गो ह्रीरसञ्चय: ।
आस्तिक्यं ब्रह्मचर्यं च मौनं स्थैर्यं क्षमाभयम् ॥३३॥


अहिंसा सत्यम्-अस्तेयम्- harmlessness, truthfulness, non-thieving,
असङ्ग: ह्री:-असञ्चय: non-attachment, modesty, non-accumulation
आस्तिक्यम् ब्रह्मचर्यम् च faith, chastity, and
मौनम् स्थैर्यम् क्षमा-अभयम् silence, firmness, forgiveness, and fearlessness

शौचं जपस्तपो होम: श्रद्धाऽऽतिथ्यं मदर्चनम् ।
तीर्थाटनं परार्थेहा तुष्टिराचार्यसेवनम् ॥३४॥


शौचम् जप:-तप: होम: purity, muttering of Mantras, austerities, oblations
श्रद्धा-आतिथ्यम् मत्-अर्चनम् reverence, hospitality, My worship,
तीर्थ-अटनम् परार्थ-ईहा holy places visiting, for others' welfare desire,
तुष्टि:-आचार्य-सेवनम् contentment, to preceptor service

एते यमा: सनियमा उभयोर्द्वादश स्मृता: ।
पुंसामुपासितास्तात यथाकामं दुहन्ति हि ॥३५॥


एते यमा: स-नियमा: these are Yamaas, with Niyamas
उभयो:-द्वादश स्मृता: both twelve are enumerated
पुंसाम्-उपासिता:-तात by the men practiced, O Dear One!
यथा-कामम् दुहन्ति हि as desired yield (results) indeed

शमो मन्निष्ठा बुद्धेर्दम इन्द्रियसंयम: ।
तितिक्षा दु:खसंमर्षो जिह्वोपस्थजयो धृति: ॥३६॥


शम: मत्-निष्ठा बुद्धे:- Shama is on Me faithful dependence of intellect
दम: इन्द्रिय-संयम: Dama is of the senses control,
तितिक्षा दु:ख-संमर्ष: Titikshaa is suffering enduring
जिह्वा-उपस्थ-जय: धृति: of tongue and sex firm control is Dhriti

दण्डन्यास: परं दानं कामत्यागस्तप: स्मृतम् ।
स्वभावविजय: शौर्यं सत्यं च समदर्शनम् ॥३७॥


दण्डन्यास: परम् दानम् non-enmity is the highest charity,
काम-त्याग:-तप: स्मृतम् desires abandoning is Tapa called,
स्वभाव-विजय: शौर्यम् own natural cravings' conquering is Shaurya,
सत्यम् च सम-दर्शनम् Satya is and as Brahman in everything looking at

ऋतं च सूनृता वाणी कविभि: परिकीर्तिता ।
कर्मस्वसङ्गम: शौचं त्याग: संन्यास उच्यते ॥३८॥


ऋतम् च सूनृता वाणी Rita and is true and sweet speech
कविभि: परिकीर्तिता by the wise is declared to be,
कर्मसु-असङ्गम: शौचम् in the actions non-attachment is Shaucha,
त्याग: संन्यास उच्यते Tyaaga, renunciation Sanyaasa is called

धर्म इष्टं धनं नृणां यज्ञोऽहं भगवत्तम: ।
दक्षिणा ज्ञानसन्देश: प्राणायाम: परं बलम् ॥३९॥


धर्म: इष्टम् धनम् नृणाम् righteousness is esteemed wealth of men,
यज्ञ:-अहम् भगवत्-तम: Yagya am I The Lord Highest,
दक्षिणा ज्ञान-सन्देश: Dakshinaa is gift to preceptor to knowledge impart
प्राणायाम: परम् बलम् Praanaayaama is the Supreme strength

भगो म ऐश्वरो भावो लाभो मद्भक्तिरुत्तम: ।
विद्याऽऽत्मनि भिदाबाधो जुगुप्सा ह्रीरकर्मसु ॥४०॥


भग: मे ऐश्वर: भाव: Bhaga, My fortune, divine state,
लाभ: मत्-भक्ति:-उत्तम: Laabha, gain, is My devotion the best
विद्या-आत्मनि भिदा-बाध: Vidya, knowledge, in Self diversity denying
जुगुप्सा ह्री:-अकर्मसु Jugupsaa, sense of shame, is shying from prohibited
जुगुप्सा ह्री:-अकर्मसु Jugupsaa, sense of shame, is shying from prohibited acts

श्रीर्गुणा नैरपेक्ष्याद्या: सुखं दु:खसुखात्यय: ।
दु:खं कामसुखापेक्षा पण्डितो बन्धमोक्षवित् ॥४१॥


श्री:-गुणा नैरपेक्ष्या-आद्या: Shree, adornment quality is non-expectation,
श्री:-गुणा नैरपेक्ष्या-आद्या: Shree, adornment quality is non-expectation, etc.,
सुखम् दु:ख-सुख-आत्यय: happiness, in sorrow and happiness rising above,
दु:खम् काम-सुख-अपेक्षा sorrow, in sense pleasures gratification expecting
पण्डित: बन्ध-मोक्ष-वित् Pundit, erudite is of bondage and liberation knower

मूर्खो देहाद्यहंबुद्धि: पन्था मन्निगम: स्मृत: ।
उत्पथश्चित्तविक्षेप: स्वर्ग: सत्त्वगुणोदय: ॥४२॥


मूर्ख: देहादि-अहम्-बुद्धि: a fool in body the self mind
पन्था: मत्-निगम: स्मृत: the path (virtuous) My realization is said to be
उत्पथ:-चित्त-विक्षेप: wrong path is of the mind's illusion
स्वर्ग: सत्त्व-गुण-उदय: heaven is of Sattva Guna rising

नरकस्तमउन्नाहो बन्धुर्गुरुरहं सखे ।
गृहं शरीरं मानुष्यं गुणाढ्यो ह्याढ्य उच्यते ॥४३॥


नरक:-तम-उन्नाह: Naraka, hell is, of Tamas rise,
बन्धु:-गुरु:-अहम् सखे friend preceptor, I am, O Friend!
गृहम् शरीरम् मानुष्यम् house, the body human
गुणाढ्य: हि-आढ्य: उच्यते in virtues wealthy indeed is opulent said to be

दरिद्रो यस्त्वसन्तुष्ट: कृपणो योऽजितेन्द्रिय: ।
गुणेष्वसक्तधीरीशो गुणसङ्गो विपर्यय: ॥४४॥


दरिद्र: य:-तु-असन्तुष्ट: poor is who is uncontented,
कृपण: य:-अजित-इन्द्रिय: pitiable is who is uncontrolled of senses,
गुणेषु-असक्त-धी:-ईश: in the Gunas unattached minded is the lord,
गुण-सङ्ग: विपर्यय: to the Gunas attached is the opposite, (unable)

एत उद्धव ते प्रश्ना: सर्वे साधु निरूपिता: ।

किं वर्णितेन बहुना लक्षणं गुणदोषयो: ।
गुणदोषदृशिर्दोषो गुणस्तूभयवर्जित: ॥४५॥


एते- उद्धव ते प्रश्ना: these, O Uddhava! Are your questions
सर्वे साधु निरूपिता: all very well have been answered,
किम् वर्णितेन बहुना what by describing elaborately?
लक्षणम् गुण-दोषयो: the distinction of virtues and evil
गुण-दोष-दृशि:-दोष: the good and evil eyeing is evil
गुण:-तु-उभय-वर्जित: virtue indeed is in both overlooking
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां एकादशस्कन्धे एकोनविंश: अध्याय: ॥१९॥ Thus ends the nineteenth discourse in Book Eleven of the great and